Professional Documents
Culture Documents
هةتاوى
2711ى
ذن لة مَيذووى
ثاشايةتى ئَيران
و :رةحمان ن :هايد مارى كةخ
ئةميرى
ثَيطةى ذن
زؤربةى بةَلطة مَيذووييةكان باس
لةوة دةكةن كة لة ئَيراندا ذن وثياو
ثَيكةوة كاريان كردووة ،مافى وةكو
يةكيان وةرطرتووة ،تةنانةت هَيندَيك
لة كارة قورسةكان ئةوان جَيبةجيان
لنى 1700ز لة نَيوان دةكرد .لة سا َ
ئةو كؤيلنةى كة لة ليةن نوَينةرى
نةمساوة لة بازارةكانى
ئيمثراتؤرةكةى لة ئيستامبؤل
كريبووى و دواتر ئازادى كردبوون،
كؤمةلَيك ثةيكةر تاشى ذنيان تَيدا
بوون .ئةمة ئةوةمان نيشان دةدا كة
ذن هةر لة سةرةتاوة سةرقاَلى
كارى قورس بووة .ثيشةى زؤربةى
ذنانى تةختى جةمشيد دوورومانى
جل و بةرط بووة.هةر لة دوورينى
ي ئةوة بل ََين ذنان
كردنى ذنان لة نا وكؤشك وتةلرةكانى ثاشاكان دةب َ جل و بةرطى سادةو بطرة تا
سةرقاَلى كارى جل وبةرط دوورى و ثَيراطةيشتن بة ميوانانى دوورينى جل و بةرطى ثاشا و
كؤشكيان وة ئةستؤ بوو .هةلَبةت لة لةحة قورينةكان بؤ كاروبارى كاربةدةستانى كؤشك .كةرةستةكانى
حسابات كةَلكيان لة ذنان وةر نةطرتووة بةَلكوو زياتر ئةو كارةيان بة فَيركارى لة بوارة جياجياكان بؤ ذن و
ثياوانى شارةزا لةو بارةوة سثاردووة .زياتر ذنان لة كؤشكةكاندا كارة ثياو يةكسان بووة لة سةردةمى
ي دةسثاردن .لة ذنة بةناوبانط ودةست جَيطرةكانيان ث َ ئيمثراتؤرى داريوشى مةزن ،ئةمة لة
رؤيشتووةكانى بنةماَلى ثاشايةتى دةتوانين ئاماذة بة ضوار ذن بة كاتَيك داية تةنانةت ئؤرووثاش تا
) ئاتوسا() ،ئيرتيستونة( ) ،رةتةبام() ،ئاثاكيش( بكةين .ئاتووسا سةدةى بيستةم نةطةيشتبووة ئةو
طةورةترين كضى كورشى مةزن و هاوسةرى داريوشى مةزن و ئاستة .هةَلبةتة ئةبَيت ئةويش بل ََين
دايكى خةشايارشاية .لة بةَلطةكان ئةوةمان بؤ دةردةكةوىَ ئةم ذنانة ذن جطة لة ئةنجامدانى كارى
لة دةرامةتةكان كة لة باج وخةراج بة دةست دةهات بةشيان هةبووة دةرةوة ئةركى بةخَيو كردن و
كة لة لةوحة قورينةكانى ئةو سةردةمة ئةومان بؤ دةردةخةن. راثةراندنى كاروبارى ناو مالَيشى وة
ئيرتيسونة لة زؤربةى ناوضةكان وةك )ورنتووش() ،مدنة() ،كوطنكا( ى ئاماذة بةوةش ئةستؤ بووة .دةب َ
كؤشكى تايبةتيان هةبووة .بة رَيكةوت لةحَيك دؤزراوةتةوة ،كة باس بكةين ذنان لة كاتى دوو طيانى و
لة ديدارى شا لة كؤشكى كوطنكا لة ساَلى 498ث.ز دةكات .وا بةر ل بووندا دةرماَليان بؤ بريبوونةوة، منا َ
ضاو دةكةوَيت مةلةكة بةردةوام سةركَيشى زةوى وزارةكانيان دةكرد َ
هةرضةند زؤر نةبوو بةلم لة هيض
و يان بو بينينى شا سةردانى شوش و تةختى جةمشيديان دةكرد .لة ى ئةوة لةبير بكةين كة باشتر بوو ،ناب َ
راستيدا ذنان تارادةيةكى زؤر سةربةستيان هةبووة. بة طوَيرةى ئةو نووسراوة قورينةكان
ئةو ذنانةى مناَلةكانيان كور بواية دوو
ذن لة هونةرى هةخامةنشيدا بةرابةر دةرماَليان وةردةطرت ئةمة
هةروةك دةزانين لة هيض يةك لة ثاشماوةكانى تةختى جةمشيد تةنيا بةَلطةيةكة لة جياوازى دانان لة
وشوش و ثاساطارد وَينةى ذنمان دةست ناكةوَيت .شوَينةوارناسان نَيوان ذن وثياو لةو سةردةمةدا .لة
لة خشتَيكى قوِرينى كة لة بابل دؤزيويانةتةوة ،وَينةى سةرو ضاوى ل بووندا ذن ماوةى دووطيانى ومنا َ
ذَيكى تَيدا دةبينرىَ كة بة رةنطى سثى كَيشراوةتةوة .تةنانةت لةو بؤى هةبوو بةو دةرماَلةى كة بؤى
ئاسةوارانةى كة لة شوش دؤزراوةتةوة لة وَينةيةك لة سةر خشتَيكى برابوةوة بؤ ماوةى 5مانط لة
قورين دةستى ذنَيكى تَيداية كة رمَيكى بة دةستةوةية ،ئةمة ئةوةمان ل كارماَلةوة بَيت .لة ثَيوةندى لة طة َ
ثَينيشان دةدا ذنان بةشدارى كارى سةربازيشيان كردووة .بة َ
لم
4
ناميلكةيةكى خوَيندكاري ية ،كؤميتةى سلَيمانيى يةكيةتيى خوَيندكارانى دَيموكراتى كوردستانى ئَيران دةرى دةكا
وناند كةمتر ديارة جةختى لَيدةكرايةوة )كةبَيدةنطى تاجى سةرى ذنانة( وة ذن لةي َ
ويان نةبوو بضنة ئةو ونمونة ذنان ب َ ويلة مامةَلةى لةطةَلدةكرا ب َ لة ثياو نزيكتر لةك َ
ويان نةبوو بضنة نَيو بازاِرة شوَينانةى كةكاروبارى شارى تَيدا فَيرى خةَلك دةكرا وة ب َ
ورة تَيدةطةين ذن طشتيةكان ،و لة دادطاكاندا نةيان دةتوانى ئامادةبن بةم ج َ
ونانىونانيدا تاِرادةيةك بَيزراوبوو ،هةروةك لة بةرهةمى شاعيرانى ي َ ومةَلطاى ي َ لةك َ
وى لةذن َ خ يزارى َ ب ذياوة ز ث 800 كةلة ود( َ )هسي لةوانة داوةتةوة رةنطى ِ وندا ك َ
ى هيض ئازارَيك بةب هةبوو ثياو تةنها سةرةتادا لة ى ورة دةردةبرَِيت و دةل َ َ بةمج
َ َ
ل دةركةوتنى يةكةم ذن بةناوى ثاندَورا ضارةِرةشى و ئازارى لم لةطة َ دةذيان ،بة َ
وثياو .وةك لَيرةدا َ ب يهات َ ل ئةبةدى سزايةكى وةك ذن وة يكرد َ ث دةستى مرَوظ
دةردةكةوَيت تةنها بةثياو وتراوة مرَوظ ،و ئةطر سةيرَيكى داستانى ئةليادةو
وميرَوس(بكةين دةبينين ئةطةرضى ذن بةكةمى قسةى لةسةر كراوة وديساى) ه َ ئ َ
لم ئةميش بةهةمان شَيوة كاتَيك سةبارةت بةذن دةدوَيت بةسةرضاوةى جةنط بة َ
و ئيرةى ثَيبردنيان دةزانَيت ياخود زَور بةكةم تةماشاى )ذن(دةكات و لة ِريزى هَيمن
وميرَوس( كاريطرى وضوونةى )ه َ وكارى ئةم ب َ ويلة دايان دةنَيت وةِرنطة ه َ لوك َ ئاذة َ محةممةد
ونانى و رِوََِلى)هيلين( بَيت لةهةَلطيرسانى جةنطى )تةروادة( وئةطةر لة َ ي كلتورى
وظان(ورد بينةوة دةبينين ذن زَورؤبةكةمى باسى وميديةكانى )ئةرست َ بةرهةمة ك َ
ويان لَيوةدةكرَيت وةكاتَيكيش لةنَيو نوسينةكانيدا باسيان لَيوةدةكات رِوِل ََيكى ئةوت َ
ل ثياو بةَلكو ثتر رِوِل ََيكى لوةكيان ثَيدةدات وةك ثَينادات كةيةكسان بَيت لةطة َ
روانينى وبةكةم سةيركردنيان ،و ئةطةر سةيرى ئافرةت بكةين لة تي َِ ئاماذةيةك ب َ
ومان دةردةكةوَيت تاِرادةيةك نةرموو نيانتر بةرامبةر ذن وكرات(ةوة ئةوا ب َ )س َ
ى )ئةطةر ذنى شياوتان ديتةوة َ
وى سوكرات دةل َ دةدوَيت بةبةراورد بةوانةى ثَيش خ َ
ل بكةن ضونكة بةختةوةر دةبن ئةطةر نا وةك من دةبن ئةوا زةواجى لةطة َ
بةفةيلةسوف ( و بابةت طةلَيك لةنوسينةكانى ئةفلتون دا هةن ثيشاندةرى
ِروانطةى سوكراتين ،سةبارةت بةجياوازى و يةكسانى نَيوان ذن و ثياو سوكرات
ل ثياو زاناو دادثةروةربن خاوةنى تايبةت ثَيواية بةمةرجَيك ذن يةكسان دةبَيت لةطة َ
مةندى باشبن،ئةطةرضى هةندَيك وتةى سوكرات لةنَيو بةرهةمةكانى ئةفلتون
وزى جياكردنةوةى وضوونة وَيك نايةتةوة ئةمةش بؤ ئال َ َ ل ئةم ب َ دةبينرَيت لةطة َ
روانينةكانى ئةفلتون وتةزكانى سوكرات لة ئةفلتون دةطةرِِيتةوة ،و ئةطةر لةتي َِ
ورة لةذن ونان دادةنرَيت بةم ج َ وردبينةوة كةبةيةكَيك لةطةورةترين لةبيريارانى ي َ
وياساكان دةربار ذن ومارةوة ب َ دةِروانَيت ئةطةرضى بيرةكانى ئةفلتون لةكتَيبى ك َ
و
دةطوَرَِيت ،ئةفلتون باس لة هةردوو ِرةطةزى مرَويى دةكات ئاماذة ب َ
ورة هةريةكَيكيان دةكات بةم ج َ
لترة كة)ثياوة( ِرطةزى يةكةم ِرةطةزَيكى طةورةترو با َ -1
رة لةهةوةس و ويست وةتَيكةَلة لةضَيذو ئازار وة ِرةطةزى دووةم ث ِ -2
تايبةت مةنديةكان ثَيضةوانةى رةطةزى يةكةمة و ثَيى دةوترَيت)ذن(
ثَيواية ِرةطةزى يةكةم سةرضاوةى خولقانةو ِرةطةزى دووةم لوازة
وماردا ئةفلتون رايةَلى ِرةطةزى يةكةم بَيت ،لة كتَيبى ك َ ويةدةبَيت طوي َ ِ هةرب َ
ل( دةكاتة مولكى طشتى َ هاوسةرطيرى تايبةت هةَلدةوةشَينَيتةوة و )ذن و مندا َ
دةستة َ بَيطومان هةروةكوو دةزانرَيت مرَوظايةتى
وكى لة نَيوانياندا، وى دروست كردنى ناك َ لت داران بةو ثَييةى دةبَيتة ه َ لةدوو ِرةطةزى سةرةكى ثَيكدَيت ئةويش ذن و
وماردا ذنان بوَ دووبةش دابةش دةكات َ ك لة ئةفلتون
ذنانى ضينى سةرةوة ياخود دةستة َ ثياوة و هةردوو ِرةطةزةكةش تةواوكةرى
لت دار ستايشيان دةكات و ِرازية -1
بةوةى هاوبةشى ثياوان بكةن لةبةرَِيوة بردنى دةستة َ وكارى بةردةوامَيتى مرَوظايةتين يةكترين و ه َ
لتدا واتة بةوة قايل دةبَيت
ذنان لةضينى دةستة َ ئةوةى لَيرةدا طرنطة بةلى ئَيمةوة بريتية لة
وسةير كردنى ذنانى لت داربن و هيض ئاماذةيةك ب َ وية
ونانيةكاندا هةرب َ روانينى ي َثَيطةى ذن لة تي َ ِ
ل ثياودا ثارَيزةرناكات بةَلكو بةخاوةنى سروشتى هاوبةشيان دةزانَيت لةطة َ
لَيرةدا هةوَلدةدةين بةكورتى ديدى ي َ
ونانيةكان
وذنانى ضينى خوارةوةى لةليةكى ترةوة دةزطاى بنةماَلة دةثارَيزَيت ب َ -2
ى فةيلةسوف)سوكرات ، وةلةنَيوانياندا هةرس َ
ل و سامانى ثياوةوة ئيدى ئةمانة خاوةنى ويلةو ما َ ومةَلطا وةدةيانخاتة ِريزى ك َ ك َ و( سةبارةت بةذن بخينةِرو لةنَيو
ل ثياودا . هيض مافَيكى هاوبةش نين لةطة َ ئةفلتون ،ئةرست َ
لم ئةطةر ضاوَيك بخشَينين بة كتَيبى ياساكاندا دةبينين ذنان بونةوةر بة َ وندا )ذنان( بةِرةطةزَيكى ونانى ك َ ومةَلطاى ي َ ك َ
وية زَورجار ثَيطةيان َ ب سةيردةكران كةمتر لةثياو
طةلَيكن كةتوانايةكى كةمتر لة ثياويان هةية و بة دةست
وى نةبووويلةدا جياوازيةكى ئةوت َ لةطة َ
لك َ
وى سروشتة طةندةَلةكةيانةوة ذنان هَينانى مةزنايةتى و فةزيلةتدا وةدةل ََيت بةه َ ويلة خزمةتكردنى خاوةنةكةيةتى َ ك كارى ييةى بوث َ
لو دةبَيت بةدانسقةى و تايبةتى ثةروةردة بكرَين ئةفلتون ثَيواية ذنان طةندة َ
كارى ذنيش وةضةخستنةوةو كابانَيتى ماَلة وةكو
وية ثَيويستة لة شوَينَيكى داخراوى وةك طةندةَلى لة ناخياندا هَيلنةى كردووة هةر ب َ وئاسودةى ثياوة .ذنان هةر
ضوارضَيوةى ماَلدا بمَيننةوة .ئةفلتون لة ياساكاندا باوةِرى واية ئةوكارةى بةذنان ئامرازَيك ب َ
لةمنداَليةوة فَيرى ئةوة دةكران لةثياوان جيابن
ل بةخَيوكردنة ،واتة كاكَلى قسةى ئةفلتون ئةوةية كة سثَيردراوة ماَلدارى و مندا َ
َ وية مانةوةيان لةضوارضَيوةى ماَلدا بةلوة هةرب َ
ذن بةشَيوةيةكى جةوهةرى مولكى ثياوة.
دذوارنةبوو ضونكة لةسةر ئةوكارة ِراهاتبون،
وى قوتابى ئةفلتون بكةين و بةدواى دواتر ئةطةر سةيرَيكى نوسينةكانى ئةرةست َ ذنان لة بةر سةركوت كردنى بةردةواميان نةيان
لو ومان دةردةكةوَيت ئةرستوَ رِوَ َ روانينةكانيدا سةبارةت بة ذن بطةرَِيين ئةوا ب َ تي َ ِ
مةزنَيتى ِرةطةزى ثياو دةدات بةسةر ذندا و ثياو بةِرةطةزَيكى با َ ريارداندا بةشداربن ئةمة سةربارى دةتوانى لةب ِ
لتر دادةنَيت
ئةوةى رَِيطةى وتوو وَيذو تةنانةت
وكاروبارى فةرمان ِرةوايةتى دابنَين و ذنانيش ويان ب َ وية ثَيواية ثَيويستة ثياوان خ َ هةرب َ بيركردنةوةشيان لَيطيرابوو هةروةك ئةم ِرستة
لترة لة وى سروشتةوة نَير با َ سةرقاَلى كاروبارى ماَلةوةبن ،و ئةرستوَ ثَيواية بةه َ
ويلة واية مَيى نَير فةرمان ِرةوايةو فةرمان بةسةرداكراوة ،واتة ذن وةك ك َ
ويدا هةر وئاغاكةى ،و ثَيى واية ذن ئيرادةى بَيهَيزة و بَيتواناية لةسةر بةخوَ بوونى خ َ ب َ
6
ناميلكةيةكى خوَيندكاري ية ،كؤميتةى سلَيمانيى يةكيةتيى خوَيندكارانى دَيموكراتى كوردستانى ئَيران دةرى دةكا
دَلنيا بن هيض جؤرة فلشَيكي ئينتةرنَيتي يان "كةي -جي -بي" رووسيا يةكَيكة لة كؤنترينء
موبايلي سورةيا بة كار ناهَينن. كارامةترين رَيكخراوة هةواَلطريةكاني جيهان كة
لة يةكةم رؤذي خؤثَيشاندةراني سوريا دذي هةنديَ لة ولتاني رؤذهةلتي لةويَ دةورةي تايبةتيان
حكومةتي بةشار ئةسةد ،بةرثرساني حكومةتي ثَيدةوترَيتةوة وةكو حكومةتي ئَيران .ئَيران لة بواري
ئيسلمي ئَيران ثةيوةندييان بة ئةسةدةوة طرتء تةكنولوجياي ناوةكيء ئةليكترؤنيء مانطي دةسكردء
رؤل ثَيشنياريان كرد كؤفي نَيتةكانء )(IPييةكان كونت ِ ذَير دةريايي زؤر طرَيدراوي روسياية .روسياش وةك
بكةن .سايتةكان فيلتةر بكةن .ئةو ثَيشنيارةيان بلؤكي شةرقي دةيةوَيت ئةمجؤر ولتانة بة خؤيةوة
بةلوة ثةسةند بوو بؤية خَيرا دةستيان بةو كارة كرد، طرَيبدات تا ديوارَيك بةرامبةر بة بلؤكي غةرب
بةلم بةوةشةوة نةيانتواني بةر بة ضالكي دروست بكات .حكومةتي تاران بة بةردةوامي بؤ
خؤثَيشاندةران بطرن .فيلتةرةكانيان شكاندء راوَيذي سياسي سةرداني روسيا دةكات بةتايبةتي
ثةيوةندييان بة ميدياء راطةياندنةكاني دةرةوة كرد، زؤر لة كاتي تةنطانةدا .ثاش دوايين هةَلبذاردةكاني
لة سةر خؤثَيشاندانةكانيان بةردةوام بوونء سةرؤك كؤماري لة ئَيراندا ،هَيشتا دةنطي
ي
نةترسان .هةر ئةم ثَيشنيارةيان بة ولتاني دراوس َ سنووقةكان كؤ نةكرابووةوة كة ئةحمةدي نةذاد لة
كردووة بؤ سةركوتكردني خؤثَيشاندةران ،بةلم لة مؤسكو ميواني مديديفء ثؤتين بوو .حكومةتي تاران
راستيدا ئةو كارة وةلمَيكي نةرَيني بؤ حكومةتةكاني لةو طةشتانةي بؤ روسيا ضةندين دياريي جواني بؤ
لَيكةوتةوة ضونكة ئَيستا رَيطاكاني ثةيوةندي بؤ خةَلكةكةي هَينابووةوة ،يةكَيك لةو ديارييانة ضؤنيةتي
دةرةوة لة رادةبةدةرة. رول كردني بةكارهَينةراني ئينتةرنَيتة لة ناوخؤي
كونت ِ
طةنجاني ئَيران لة بواري ITدا زؤر بةهَيزء ئَيراندا .بؤ نموونة لة شاري تاران كة 20مةنتةقةية.
شارةزان .تةنانةت ئةو فَيلنةي كة ئيستيخباراتة لة هةر مةنتةقةيةكدا ضةندين ناوةندي فرؤشتني
بةهَيزةكةي روسيا ،هَيزةكاني حكومةتي ئيسلمي هي ََلي ئينتةرنَيتي هةية كة ئةو ناوةندة دةيداتة كؤفي
ي بةر بة هةوال ناردنة ي بةهَيز دةكات ،ناتوان َ
ئَيراني ث َ نَيتةكان .ض بة شَيوةي مؤدَيم يان فلش يان
ي
دةرةوةي طةنجاني ئَيران بطرَيت ضونكة جيلي نو َ وايةرلَيس .ئةو بةكارهَينةرانةي لة كؤفي نَيتةكان كار
بة هيض شَيوةيةك ئةو حكومةتةي ل ثةسةند نية، دةكةن ،لة ناوةندةوة )(IPييةكان دةزانن ،بةو
ئةوان ئَيستا دةل ََين" :كاتَيك حكومةتي ئيسلمي لة شَيوةية دةيانةويَ ئةو كةسانةي بةرامبةر بة
ئَيراندا هاتؤتة كايةء دةسةلتي طرتؤتة دةست ،ئَيمة حكومةت ناِرازين ،لةطةل كردنةوةي ئيمةيلةكانيان
تةنانةت لة دايك نةبووين ،ئةو حكومةتة لة ليةن
8
ناميلكةيةكى خوَيندكاري ية ،كؤميتةى سلَيمانيى يةكيةتيى خوَيندكارانى دَيموكراتى كوردستانى ئَيران دةرى دةكا
جةواد خةليل
ضاوخشاندنَيك بة سةر ضيرؤكى
كؤرديدا