FONKTORSELL

IK VE ESLEME
Robert Phelan Langlands

Istanbul, Galatasaray, 2011

KURAM

IN

UC NEV

I
Otomorf formlara ait onerdgim sanitlar ve Drinfeldin sonradan meydana koydugu on-
lara benzer olan san itlar ortak bir cer cevede konmasi faydalidir. A ck ki on sekiz saatta
bu cer ceveyi ayrntlarla tarif etmek m umk n degil. Buna ragmen biz gelecek haftalarda
misallarla, genel kavramlarla, baz problemler veya umut verici yontemler anlatarak kaba
bir sekilde ise bile size bu alan tanitmak isteriz.
Yerel ve k uresel cisim.

Ilk olarak konumuzu iki kisima ayiririz: k uresel ve yerel. Ondan
sonra k uresel cisime gore u c farkl fakat birbirine benzer kuram var.

U c m umk un olan
k ur usel cisim verelim.
(i) Cebirsel sayilar cisimleri F. Bunlarn arasnda en onemli cisim rasyonel sayilari c

is

i
m Q. Genel olarak iki sart var. Birincisi a ck. Q F.

Oyle ise F Q-cismi uzerinde bir
vektor uzay dir. Ikinci sart olarak boyutu sonludur. Q cisimi bir yana en onemli ornekler
kuadratik cisimlerder, F = a + b

, a, b Q, Q, bir kesirli (rasyonel) saynn

karesi degil. Daha genel olarak F = a +b

+c

+d

veya
F = a +b

+c

+d

+e

+f

+g

+h

Bu gibi cisimler eski Yunanlar tarafndan incelenmistir, ve ondan cok asir sonra Gaussun
tarafndan Legendre teklif ettigi ve Gaussun ispatladg Kuadratik Karslklk Yasas ile
konumuzun baslangc olmustur.
(ii) Katsaylar sonlu bir
q
cisminde olan denklemlerin tanimladg X egrinin fonksiyon-
larnn cismi.
(iii) Katsaylar komplex saylar olan denklemlerin tanimladg X egrinin fonksiyonlarnn
cismi. Bu cisimlerin arasinda bir projecktif dogru sundaki fonksiyonlarn cismi en basit
ornektir. Cisimin ogeleri
(1) f(z) =
a
0
+a
1
z +a
2
z
2
+ +a
m
z
m
b
0
+b
1
z +b
2
z
2
+ +b
n
z
n
, a
m
, b
n
= 0.
seklinde yazlr. Baska bir ornek elde etmek i cin X bir eliptik egri olsun.
X = x, y [ y
2
= x
3
+ax
2
+bx +c = (x )(x )(x ).
Mesela (x, y) x veya (x, y) y bu cisimde iki fonksiyondur. Birisi her deger iki defa
kabul eder fakat ikisi her deger u cdefa kabul eder.
Bu u c cisim i cin yerin kavram var. Bu kavram anlatmak u c unc u F cisimleri i cin en
kolaydr. Boyle bir cisim i cin bir yer v sadece egrinin bir noktasx tr. Mesela dogruda bu
1
nokta sonlu bir nokta x olabilir veya sonsuz noktas .

Ilk olarak sonlu z
0
noktasi olsun.
O zaman
(2)
f(z) =
a

0
+a

1
(z z
0
) +a

2
z
2
+ +a

m
(z z
0
)
m
b

0
+b

1
(z z
0
) +b

2
(z z
0
)
2
+ +b

n
(z z
0
)
n
= c
0
(z z
0
)
k
(1 +c
1
(z z
0
) +c
2
(z z
0
)
2
+. . . ), k = mn, c
0
= a

m
/b

n
= c
0
(z z
0
)
k
0
+c
1
(z z
0
)
k
1
+c
2
(z z
0
)
k
2
+. . .
Bu sekilde her fonksiyon f her yerde bir Laurent serisinin a clmnn tarafndan verilmistir.
Bu a clmda ilk us k
0
f fonksiyonunun yerdeki degerlendirmesidir. Bu serinin ana kesmi
sonlutur. Biz yalnz bu hususiyete sahip olan Laurent serilere kabul ederiz. Bu cins Laurent
serilerin c umlesinin bir cisim teskil ettigini biz kolayca gosterebiliriz. Mesela f fonksiy-
onunun tersi
d
0
(z z
0
)
l
(1 +d
1
(z z
0
) +d
2
(z z
0
)
2
+. . . ) d
0
c
0
= 1, l +k = 0, d
1
+c
1
= 0, . . .
fonksiyonu dur. Bu cisim v yerine bagl yerel cisim F
v
dir.

Ikinci cins k uresel cisimlere bagl yerel cisimler benzer bir sekilde tanmlanr. Iki cins
cisimlerin arasndaki tek bir fark var. Egrini tanmlayan denklemlerin katsayilar cisminde
i cinde olsun. O zaman bizi ilgilendiren n egrideki noktalar koordinatlar nn bir cebirsel
genisleme hasl eder. f fonksiyonunun c
0
, c
1
, c
2
, . . . veya d
0
, d
1
, . . . katsaylar bu cisimin
i cinde bulunuyor.
Birinci cins k uresel cisimler farkldr. F = Q ise, F cisminin yerel cisimleri ya REAL
sayilarinin cismi ya da p-adik cisimdir. Fnin yerleri ya sonsuz yer ya da bir asal saydr.
p bir asal say olsun. Her x rasyonel says
(3) x = a
k
p
k
+a
k1
p
k1
+ +a
l
p
l
, 0 a
i
< p, k l
bir toplam olarak tek bir sekilde yazlabilir. Dikkat edersek, iki bi cimleri oyle olan say
toplayabiliriz. Mesela

3
5
+ 2 + 2 5

1
5
+ 3 + 4 5

=
4
5
+ 0 + 2 5 + 1 5
2
Devam ederek biz sonsuz serileri ortaya koyarak.
(4) x = a
k
p
k
+a
k1
p
k1
+ +a
l
p
l
+a
l+1
p
l+1
. . . , 0 a
i
< p
bir p-adik cismi elde edebiliriz. Genel cebirsel saylar cismi i cin bu kavramn anlatlmasna
ihtiyacmz varsa,

Ilhan Beyin kavram genel bir sekilde tanmlayacak.
Simdi u c kuram meydana koyabiliriz. Her u c kuram i cin hem daha kolay ama buna
ragmen zor olan yerel kuram hem de k uresel kuram var. Hem yerel hem de k uresel u c ku-
ram i cin esleme var. Baslamamzdan evvel kuramlarda bir unsur daha var. Bu baglantl
k u c ulebilir grup G. Genel olarak bu seminerde bu grup GL(n) ama zaman zaman SL(n)
2
olabilir. Tabii ki baska olanaklar var, ya ortogonal grup, ya simplektik grup, ya da is-
tisnai gruplar, fakat onlarn onemli olmasna ragmen bu ksa seminerde bu gruplar i cin
zamanmz yok.
GL(2, R) GRUBU
Bununla beraber bir baska gruba bakmak isteyecegim, yani unitar grup. K u c ulebilir gru-
plar dogrusal cebirsel gruplardr. Yani cebirsel denklemler tarafndan tanmlanan GL(n, F)
grubunun altgruplardr. GL(n) kendisi bir yana, en sade ornegi, det A = 1 denklemi
tarafndan tanmlanan SL(n)-grubundur. Cisim F reel saylar cismi ise, GL(n, C) grubunu
bir altgrubu olarak GL(2n, R) = GL(2n, F) i cine koyabiliriz. Mesela n = 2 ise,
(5) A =

z
11
z
12
z
21
z
22

, z
ij
= x
ij
+y
ij

1,
iki srasyla iki s u tunu olan bir komplex matris dort srasyla dort s u tunu olan bir reel
matrise
(6) A =

x
11
x
12
y
11
y
12
x
21
x
22
y
21
y
22
y
11
y
12
x
11
x
12
y
21
y
22
x
21
x
22

gonderilir. Yani A boyutu 2 olan bir komplex uzayn don us um u oldugundan boyutu 4
olan bir reel uzayn don us um ud ur. GL(2, C) grubunun bir altgrubu olarak unitar grup bir
cebirsel grup degil, fakat don us um un onu don ust urt ug un grup cebirsel gruptur. Besinci
denklemin tanmladg matrix unitar ise,
(7)
x
2
11
+y
2
11
+x
2
21
+y
2
21
= x
2
12
+y
2
12
+x
2
22
+y
2
22
= 1,
x
11
x
21
+x
12
x
22
+y
11
y
21
+y
12
y
22
= x
11
y
21
+y
11
x
21
x
12
y
22
+y
12
x
22
= 0,
ve bu denklemin bir sonucu olarak
(7)
x
2
11
+y
2
11
+x
2
12
+y
2
12
= x
2
21
+y
2
21
+x
2
22
+y
2
22
= 1,
x
11
x
12
+x
21
x
22
+y
11
y
12
+y
21
y
22
= x
11
y
12
+y
11
x
12
x
21
y
22
+y
21
x
22
= 0
Dolaysyla alt numaral denklemin unitar grubun meydana getirdigi GL(4) un altgrupu
bir cebirsel gruptur.
Bu grubun kompleks unsurlara bakalm, yani unsurlarn (7) numaral denklemlere uyup
(6) numaral sekile sahip olan komplex matrislere. GL(4) i cinde grubun bir eslenik gruba
bakalm.
A =

1 0 i 0
0 1 0 i
i 0 1 0
0 i 0 1

3
matrisin tersi
A
1
=
1
2

1 0 i 0
0 1 0 i
i 0 1 0
0 i 0 1

matrisidir. (6) numaral matrisin kaytlar komplex saylardr. z

i,j
= x
i,j
+ iy
i,j
. (7) nu-
maral denklemlere gore w
i,j
= x
i,j
iy
i,j
says z
i,j
a bagldr. Bu denklemlerin sayesinde
(8)

j
z
ij
w
jk
=

j
(x
ij
x
jk
+y
ij
y
jk
) i

j
(x
ij
y
jk
+x
kj
y
ji
) =
ik
ve
(8)

j
w
ij
z
jk
=

j
(x
ij
x
jk
+y
ij
y
jk
) +i

j
(x
ij
y
jk
+x
kj
y
b
ji) =
ik
Dolaysyla
AAA
1
=

z
11
0 z
12
0
0 w
11
0 w
12
z
21
0 z
22
0
0 w
21
0 w
22

.
ve

(z
11
z
12
z
21
z
22

matrisinin tersi

w
11
w
12
w
21
w
22

matrisidir.
Bu hesaplarla ne demek isteriz. R cismin uzerindeki cebirsel gruplar olarak GL(2) ve
U(2) farklcebirsel gruplardr fakat C cismin uzerinde bu iki grup isomorftur. Fazla olarak
U(2, R) tkztr ve R uzerindeki grup olar GL(2) neredeyse-paralanabilir. GL(2) grubu
U(2) grubunun neredeyse-paralanabilir sekilitir, denilir. Tuhaf olan ve temsil kuramlarn
baska yerinde karsilamadgmz bir gor ung u var. Her k u c ulebilir grupun onun karslk olan
bir neredeyse-paralanabilir grup var. Her k u c ulebilir gruba ait temsil kuram endoskopi
kavramnn sayesinde bir neredeyse-paralanabilir grubun temsil kuramna bagldr. Biz
sonradan bu konuldan bahsedecegiz.
F veya F
v
cismine gore u c cins yerel kuram var ve u c cins k ur usel kuram da var. Her
cisme bagl hem bir otomorf kuram hem de bir temsil kuram aryoruz. Bu iki kuramn
arasndaki bir esleme de aryoruz.

Orneklere bakarak biz bu ifadeyi daha iyi anlayacagz.
Her iki kuramn cer cevesinde biz bir Tannaka kategorisine benzer bir kategori tertip etmek
isteriz. Ger cekten biz iki kategori tertip isteriz. Matematikte kategori sozu kesin bir
kavram isaret eden bir soz oldugundan kategorinin yerinde yap diyelim. Genel olarak biz
tanmlamadgmz Tannaka kategoriya benzer yap sadece T-yapisi deriz.
4
Bu cins kategori verilmis karakteristigi 0 olan bir cismine aittir. Bazen bu cisim kesirli
saylar cismidir fakat bizim i cin genel olarak kompleks saylar cismidir. En basit ve en asli
ornek olarak, biz bir grubun sonlu boyutlu uzerindeki temsiliydir. Bizim inceledigi T
yaplar i cin bu grup bir cebirsel grup olabilir. kompleks saylar cismi olsun.

Ilk ince cok sade, fazla sade bile, bir ornek vermek isterim. Yerel cisim F = R. G grubu
GL(1) olsun. GL(1, R) = R

. Bu grubun indirgenemez unitar temsilleri basittir,

(9) x sgn x
m
[x[
is
, m = 0, 1, s R.
Ben simdi bir ka c simdiki basit cer cevede budala gor ulen tanmlar ve kavramlar ortaya
koymak isterim. Bu karakterler GL(1, R) grubunun birboyutlu teslimleriydir. Bu teslimleri
birbiriyle carpabiliriz. Bir boyutlu teslimleri toplayarak biz grubun birden fazla boyutlu
olan temsillerini elde ederiz. Onlarn tertip ettigi kategori bir kategoridir. Niyetimiz i cin biz
GL(1) grubunun L-grubunu meydana ckarz. Bu isaret
L
Golan L-grup ya GL(1, C) = C

,
ya da C

Gal(C/R) olabilir. Su anda onun ikinici sekiline dikkate almamz gerek degil.
Herhalde abes bos bir ifade olarak, bir esleme var. Bir yanda: R uzerindeki cebirsel
grubunun GL(1) reel noktalar olan GL(1, ) grupunun unitar temsilleri. Diger yanda: R

grupundan
L
G grupunun azami tkz altgruna omomorzmlar. Bu altgrup mutlak degeri
1 olan kompleks saylardr.
Baz Weil grubu diyen baz Weil-Sefarevi c grubu diyen kullanarak, Biz bu omomor-
zmlar diger bir sekilde tarih edebiliriz. Bu isareti W
C/R
olan Weil grubu C grubunun
b uy utmesidir.
1 C

W
C/R
Gal(C/R) 1.
Gal(C/R) = 1, ise, bir W
C/R
i cinde ve karesi negatif olan unsurunun imgesidur.

Ustelik z C

ise z = z.
Bu grup abelyan degil.

Onemli bir orten omomorzm W
C/R
R

var.
z C

z z,
2
.
A ck ki bu omomorzm ortentir. Dolaysyla (9) numaral her omomorzm bir unitar ve
boyutu bir olan W
Z/R
grubun temsilini verir. Baska boyutu bir olan W
C/R
unitar temsilleri
yok.
F cismi R ise, bizim anlatacagm yerel fonktorsellik ve esleme i cin bu Weil grubu
onemlidir. Di ger bir R uzerindeki cebirsel gruba bakalm.
G =

a b
b a

.
A ck ki G(R) grubu C

grubuna isomorftur.

a b
b a

a +b

1.
G(R) grubunun boyutu bir olan unitar temsilleri basit bir sekilde verilir.
z = a +b

1 [z[
is
(z/[z[)
m
, s R, m Z.
5
G cebirsel grubunun L-grup nedir. Cebirsel grup olarak G grubun boyutu 2 dir.
L
G de
iki boyutludur.
L
G = GL(1, C) GL(1, C) Gal(C/R).
Gal(C/R) = 1, grubun GL(1, C) GL(1, C) grubune etkisi basittir,
: (z, w) (w, z).
L
G grubun azami tkz altgrubu z w Gal(C/R) [ [z[ = [w[ = 1 grubudur. Biz
(10)
W
C/R
L
G
Gal(C/R)
''
O
O
O
O
O
O
wwo
o
o
o
o
o
o
//

diyagrami degismeli klanan omomorzmlere bakarz. A ck ki iki kosul var.

:

z
1
(z)
2
(z) 1;
a b
ise, o zaman

2
(z) =
1
( z),
ab =
1
(
2
).
omomorzminin imgesi
L
G grubun azami tkz altgrubunda bulunur ise, [
1
(z)[ =
[
2
(z) = 1. Herhalde kosullara gore herhangi bir
1
tarfndan belirtilmistir.
1
omo-
morzmin image tkz ise omomorzminin imgesi tkz olur. Aksine de dogru.
Bu halleri basittir. Simdi ondan cok daha zor bir gruba bakalm, yani G = GL(2)
gruba. F cismi gene R cismidir.
L
G ya GL(2, C) ya da GL(2, C) Gal(C/R) olabilir.
(10) numaral diyagram i cin iki grubun arasndaki fark yok. Bizim i cin birinci sekil daha
uygundur c unk u o zaman omomorzmi sadece W
C/R
grubunun bir iki boyutlu unitar
temsilidir. Bu temsil ya indirgenir olur ya da indirgenemez. Birinci halde olsa, bildigimiz
gibi oyle yazlabilir.
(11) (w)

1
(z z) 0
0
2
(z z)

, w = z,

1
(
2
) 0
0
2
(
2
)

, w = .
Bu denklemlerde
i
, i = 1, 2 karakterler R

grubunun herhangi karakterler tir.

Genel olarak, omomorzma gruba C

snrlayabiliriz. Meydana ckan temsil iki karak-

terler toplamdr. Bu karakterler ya farkl ya da esit olabilir. Farkl ise,
1
ile
2
olsun.
A ck ki her z i cin
1
( z) =
1
(z) veya her z i cin
1
( z) =
2
(z).

Ilk halde z z 1e esit olan
6
z i cin
i
(z) = 1, i = 1, 2 ve oyle bir
i
var ki
i
(z) =
i
(z z). Dolaysyla bu hal i cin (11)
numaral denklemler dogrudur.
Fakat en aznda bir z i cin
1
( z) =
2
( z) ise, o zaman indirgenemez bir temsildir, ve
sekli farkldr. Yani
(12)
(z) =

(z) 0
0 ( z)

, =
1
,
() =

0 1
(
2
) 0

.
karakterinin sekli tannms,
(z) = [z[
is
z
m
[z[
m
, s R, m Z.
Bu kirlerin sonucu olarak, W
C/R
grubun iki sekillerin farkl olan iki nevi temsilleri var.
Bir tarafa braktgmz iki karakter
1
ile
2
birbirine esit olan temsiller her iki neviye
aittir.
1
(z) =
2
(z) = (z z) olsun.
(13) (w)

(z z) 0
0 (z z)

, w = z,

(
2
) 0
0

(
2
)

w =
Bu ikiye bolme GL(2, R) grubunun temsilleri snama i cin cok onemlidir. Bu grup ile
temsillerinin hakknda baz temel izah edeyim. Ilk olarak bu grubun bir topolojik grup
olarak, biz yalnz s urekli temsilleri kabul ederiz. Fazla olarak ilgilendigimiz temsiller unitar
olacak. Bir boyutlu g 1 temsil bir yana biz yalnz sonsuz boyutlu temsilleri inceleyecegiz.
GL(2, R) grubunun bir tkz altgrubu var, yani O(2) grubu. Bu grubun bir azami tkz
altgrubu olarak
(14) K =

k = k() =

cos sin
sin cos

grubunu kullanacagz. V bir topolojik vektor uzay olsun ve g (g) gondermesi GL(2, R)
grubunun bir V ust undeki s urekli unitar teslimi olsun. Biz baz sartlar koyarz. Birisi
Harish-Chandra kabule sayan olmasi sartydr. Yani, v V ise, (k)v k K c umle-
sinin meydana getirdigi altuzay sonlu boyutludur. Bundan fazla indirgenemez olsun.
Sonunda ilk snama i cin kvaml (tempered) olmasn farzederiz. Bu kavram Schwartzn
daglm (distribution) kurami ndan alnms bir kavramdr. Bu kavram k u c ulebilir gruplar
ust undeki Fourier don us um u teorisi i cin cok onemli. O da Harish-Chandra tarafndan
meydana konmustu.
Anlattgmz kuram i cin dikkate deger ve temel bir teorem var. GL(2, R) grubunun an-
latgmz sartlara gore indirgenemez kvaml temsilleri ile W
C/R
Weil grubundan GL(2, R)
7
grubunun L-grubu olan GL(2, C) grubuna omomorzmlar arasnda bir esleme var. Bu
esleme anlatmak i cin Dedekind ile Frobeniusun meydana koydugu grup karakteri kavram-
n hatrlyoruz.
Sonlu grup i cin bir karakter ne oldugu hatrlayalm. Ilk once bir grup i cin bir karakter
eslenme degismez bir fonksiyondir. Biz grubun bir temsiliyle baslayp ve onun izini
kullanarak
g tr (g) =

i,i
(g), (g) = (
i,j
(g)) ,
bir karakter elde ederiz.

Ozellikle bu karakterler grubun indirgenemez temsilleri k u c ule-
bilir i cin onemlidirler. Fakat bu iki matematik ci bir eslenme degismez olan bir fonksiyon
baslayarak grubun temsillerinin kavramnmeydana koymustu. Ben baska yerde kirlerini
anlatacagm. Harish-Chandra gelistirdigi sonsuz boyutlu temsiller kuram ve ona ait analiz,
karakterin kavram daha zordr. Buna ragmen her kabul edilen indirgenemez temsilin
bir izi var. Ilk olarak, grupta bir Haar ol c um dg var. GL(2, R) bir Lie gruptur.

Oyle bir
grupta biz destegi snrl ve sonsuz t urevlenebilir bir fonksiyonu i cin

f(g)(g)dg = (f)
operator n u meydana koyabiliriz. temsili unitar ise isledigi V uzay bir Hilbert uzaydr.
v
j
[ (v
i
, v
j
) = d
i,j
c umlesi onun bir taban ise,
tr (f) =

i
((f)v
i
, v
i
)
yaknsak bir toplamdr. Kuramda iki onemli teorem var. G = GL(2) veya genel olarak G
R cisim ust unde herhangi birk u c ulebilir grup ise
1. Teorem.
f tr((f))
Schwartzn anlamnda bir daglmdr.
Bu daglm

olsun. Ikinci teorem daha y uksek bir d uzeydir.

2. Teorem.

daglm bir fonksiyondir.

tr((f)) =

(f) =

G(R)
f(g)

(g)f(g)dg.
Tabii ki anlattgm teoremleri herhangi bir k u c ulebilir grup i cin ge cerlidir. Ama biz
sadece GL(2) inceleyersek daha kolay olur.

fonksiyon esleme degismezdir, yani

(hgh
1
) = (g).
8
g G(R) ise, ozdegerleri
1
ve
2
olsun.
1
=
2
halinde g d uzg und ur. Yoksa tek-
ildir. g noktas d uzg un nokta ise, g noktasnn civarinda

sonsuz t urevlenebilirdir.

fonksiyonun esleme degismez oldugundan,

(g) =

(
1
,
2
) =

(
2
,
1
) =

(a, b), a =
1

2
, b =
1
+
2
.
GL(2) gruba bakmaga devam etmemden evvel, genel bir teorem kisaca anlatarsak fay-
dal olur. Arad gmz yerel fonktorselik ile esleme bize ne verebiliriz, en aznda aritmetik
yerel cisim i cin? Biz su ana kadar ger cekten az biliriz. Cisim R cismi veya C cismi ise, biz
Harish-Chandra sayesinde olduk ca cok biliriz, fakat her istedigimiz sey degil! Arkimedyan
olmayan cisimler i cin cok az biliriz.

Ilhan Bey anlatacak. C cismin R cisminden daha ko-
lay olmasna ra gmen, ben R ust undeki gruplar anlatacagm. Her halde biz evvelce her C
ust undeki grupun bir R ust undeki grubun tarafndan verilebilmesini basit ornekle anlattk.
Ben ilk once iki basit gruplara baktm, GL(1, R) = R

ve GL(1, C) = C

. Simdi konumuz
daha zor olan GL(2, R) olur.
Yerel fonktorsellik en aznda iki seviyede gor un ur. Ilk olarak kvaml teslimler i cin.
Ondan sonra daha genel Arthurun meydana koydugu bir neviye bakacagz. F
v
yerel
aritmetik cisim olsun, yani (i) veya (ii) numaral hale gore bir yerel cisim.

Ilhan Bey
anlattg veya anlatacagna gore bir Weil grubunun fasilesi var,
W
K
v
/F
v
[ [K
v
: F
v
] < , K
v
/F
v
Galois.
Ben yalnz F
v
= C hali bir tarafa en sade hale bakacagm, yani F
v
= R. Ifade edecegim
varsaym ispatlanmams. Tabii ki K
v
L
v
ise, o zaman her Gal(K
v
/F
v
)
L
G omomor-
zmi bir Gal(L
v
/F
v
)
L
G omomorzmi belirliyor. Dolaysyla her omomorzm bir
(15) Gal(L
v
/F
v
)
L
G
fasilesi belirliyor.

Onemli bir varsayma gore her F
v
i cin bu fasile G(F
v
) grubunun tek bir
indirgenemez kvaml teslimi belirliyor. Baska niyetlerinin arasnda bir k u c ulebilir grup
G(F
v
) i cin bu varsaymn ispatlanmas yerel fonktorselligin ana yerel maksattr. Su ana
kadar bu varsaym adeta her yerel cisim ve her grup i cin bilinmez. Tabii ki k uresel mak-
satlar yerel maksatlardan cok daha onemli ve cok daha zordur. Snf cisim kuramnda gibi
k uresel teori yerel teoriyle bagldr! Snf cisim kuramna kars genel grup i cin aradgmz
kuramnn hen uz gelistirmesi. Olabilir ki Ali Bey konusmalarnda yerel ile k uresel kuram-
larn arasndaki bagllarna dokunacak.
Daha dogru genel olarak ve Dedekind-Frobenius meydana koydugu kavramlara gore, biz
indirgenemez temsilleri tek tek almalyz. Fakat teklif ettigimiz teori oyle ki her (15) nu-
maral fasileye tek bir temsil tayin edilmez, bir L paketi tayin edilir. Ksaca anlatabilirim.
Gorecegiz gibi, GL(2, R) grubu i cin, her n 1 saysna indirgenemez temsillerin kesik
serisinin bir ogesi tayin ederim. Biz teslimini SL(2, R) grubuna snrlasak, bu temsil
iki indirgenemez temsile indirebiliriz, olomorf bir temsile ile zt olomorf bir temsile. Nedeni
sezgisel bakmda a cktr. SL(2, R) i cinde fazla eslenik snar var. Aslnda SL(2, R) i cinde

cos sin
sin cos

9
iki matrisi eslenik degil. Fakat GL(2, R) i cinde esleniktir. SL(2, R) grubu GL(2, R)dan
daha k u c uk olmasna ragmen bir bakmda fazla eslenik snar var. Indirgenemez tem-
sillerin karakterlerinin eslenik snartaki fonksiyonlarn bir taban teskil ettiginden dolay
SL(2, R) grubunun daha fazla karakterleri var! Biz aber su anda GL(2, R) grubunu in-
celiyoruz.
GL(2, R) GRUBUNUN KARAKTERLER

I
Tabii ki karakterleri ele ge cirmek i cin biz ilk olarak uygun teslimleri ele ge cirmeliyiz.
Fakat kuram yalnz y uzeysel bir sekilde tarif ettigimden ben kesik serinin zor olan insaatn
bir tarafa brakarak serinin karakterini verip onun niteliklerinin onemini beirtecegim.
Kvaml temsillerinin iki serisi var, s urekli seri ile kesik seri. Birincisini biz basit ve
apa ck bir sekilde insa edebiliriz. (11) numaral sekilde gibi, R

grubunun iki unitar

karakteri
i
, i = 1, 2 verilmis olsun.
i
(a) = sgn(a)[a[
is
, s R. Biz GL(2, R) ust undeki
asagdaki sartlar konmus olan h fonksiyonlar meydana koyuruz:
(i)
n =

1 x
0 1

ise, h(ng) = h(n).

(ii)
t =

a 0
0 b

ise,
h(tg) = ([a[/[b[)
1/2

1
(a)
2
(b)h(g) = t

(t)h(g), t

=
[a[
1/2
[b[
1/2
, (t) =
1
(a)
2
(b).
(iii) GL(2, R) azami tkz altgrubu olarak (13) numaral form ul matrisleri alrz. Fonksiyon
h i cin
g h(gk())
fonksiyonlarnn teskil ettigi c umlenin sonlu boyutlu bir vektor uzayda bulunmasn talep
ederiz.
Bu fonksiyonlar bir tamam olmayan H Hilbert uzayn teskil eder. Dahili carpm

K
h
1
(k)

h
2
(k)dk
integrali verilmistir. Bu uzayn ust undeki GL(2, R) grubunun h h

1
,
2
(g
1
)h,
g
1
GL(2, R) bir teslimi var.
h

(g) = h(gg
1
).
Bu =

1
,
2
temsile ana serinin bir temsili denilir. Iki karakter ile
2
unitar ise, yani
her t i cin [
i
(t)[ = 1, o zaman teslimi de umitardir.
10
Verdigimiz her form ul un dogru olmasn dogrulamak i cin teslimin ger cekten unitar ol-
masn gosterelim. h
1
ile h
2
fonksiyonlar verilmisise, biz GL(2, R)da oyle bir

h
1
fonksiy-
onunu bulabiliriz ki
(16) h
1
(g) =

(t
1
)

h
1
(tng)dtdn.
Bu denklemi dogrularken
d(t
1
nt)
dn
= t
2
oldugunu dikkate aln.
(16) numaral denklemini ve dg = dtdndk ile (t
1
) = (t) denklemlerini kullanarak,
biz
(17)
(h
1
, h
2
) =

(t
1
)

h
1
(tnk)

h
2
(k)dtdndk
=

h
1
(tnk)

h
2
(tnk)dtdndk
denklemini ele ederiz. Yanlslk yoksa bu denklemin sayesinde
((g)h
1
, (g)h
2
) = (h
1
, h
2
)
esitligi a cktr.
=

tesliminin karakterini kolayca hesaplanabilir. Biz anlattg kuramn hem genel

ilkeleri hem de cok ayrntlar i cin Anthony Knapp yazdg Representation Theory of Semi-
simple Groups kitabn a m uracaat edebilirsiniz. Hesabn neticesini vermemden evvel, genel
olarak karakterlerin nasl verilmesini anlatmak isterim. Ben yalnz GL(2, R) grubuna
bakacagm fakat verecegim tarif genel olarak her R ust undeki k u c ulebilir grup i cin ge cer-
lidir.
GL(2, R) i cerdigi g ogesinin g eslenik snf
1
,
2
ozdegerlerinin tarafndan tam be-
lirlenmis degil. a = det g ve b = tr g ise,
1
ve
2
,
x
2
bx +a = 0
denkleminin kok ud ur. b
2
4a = 0 ise, yani g matrisi d uzg un ve yar basit ise, eslenik snf

1
,
2
ciftinin tarafndan belirlenir.
g GL(2, R) [ b
2
4a = 0
c umlesinin k utlesinin 0 oldugu ve anlattgmz ikinci teoreme gore her

karakterinin bir
esleme degismez bir fonksiyonu oldugundan, bu fonksiyonu tamamen belirlemek i cin b
2

4a = 0 c umlesinde kabul ettigi degerleri belirlemeliyiz. (a, b) d uzlemindeki bir fonksiyon

olur. b
2
4a = 0 parabolunun dsnda d uzg un bir fonksiyon oldugunu Harish-Chandra
tarafndan ispatlanms.
11
Bu teorem nasl ispatlandg ksaca anlatalm. GL(2, R) g = gl(2, R) Lie cebri var.
Bundan fazla gnin Lie cebrinin evrensel sarma cebri de var (universal enveloping algebra).
Simgesi A olsun. X g ise (X) snr l olmayan bir islemci olarak tanmlanr. X
i
g,
i = 1, . . . , n iseler
(X
1
. . . X
n
) = (X
1
) . . . (X
n
)
de snrl olmayan bir islemci olarak tanmlanr.
X
kl
= (
ik
jl)
olsun. A cebrinin merkezi (center) hasl eden iki ogesi Z
1
, Z
2
var. Knappun kitabndaki
isaretle
h = X
11
X
22
=

1 0
0 1

,
e = X
12
=

0 1
0 0

,
f = x
21
=

0 0
1 0

.
olsun.
Z
1
= X
11
+X
22
, Z
2
= =
1
2
h
2
+ef +fe.
Knapp i cin ana ornek SL(2, R) dir. Benim i cin ana ornek GL(2, R) grubudur. Ben L
grubunun onemini vurgulamak isterim ve G = SL(2, R) ise,
L
G = PGL(2, C). Projektif
grubu kullanmak uygunsuz.
Her indirgenemez kabule sayan teslimi i cin (Z
i
), i = 1, 2 bir skalardr.
(Z
i
)v =
i
v, v H.

1
says cok ilgin cdegil.
(

a 0
0 a

) = sgn
m
(a)[a[
is
, m = 0, 1, s R.
ise
(18) (Z
1
)(v) = isv,
1
= is.

Ustelik

(ag) = sgn
m
(a)[a[
is
.
Tanmna gore, destegi snrl ve sonsuz t urevlenebilir bir f fonksiyon i cin
(

, f) = tr (f), (

, Z
2
f) = tr((Z
2
f)) = tr((Z
2
)(f)) =
2
tr((f))
12
Z
2
diferansiyel operator u n muavin adjoint operator u Z
2
dir. Dolaysyla

2
(

, f) = (

, Z
2
f) = (Z
2

, f)
ve ele ge cirdigimiz denklem
(19) Z
2

=
2

.
(19) numaral denklem GL(2, R) uzaynda ge cerli bir denklemdir. Fakat

iki degiskeni
olan bir fonksiyondur, yani a ile b degiskenleri. Biz iki boyutlu diferansiyel denklem
olarak (19) numarl denklemi yorumlayacagz. Biz Harish-Chandrann meydana koyup
kullandg ve Knappn kitabnda anlatlan bir isomorzm uygularz.
Bu dersde Harish-Chandrann her k u c ulebilir grup i cin ge cerli olan izomorzmini is-
patlamak istemem fakat somut bir problemde nasl kullanmasn ksaca anlatmak isterim.
Bu birka c ders anlatldg seminerde ne arkimedyan ne de arkimedyan olmayan seklinde
abelyan olmayan harmonik analizi sunamayz. Harish-Chandrann muhtesem arkimedyan
kuramnn bir ornek olarak ben GL(2, R) grubuna ait birka c form ul sunmek isterim. Bu
tek ornek i cin bile, ben az anlatabilirim. Simdiki durum oyle.
(i) Her k u c ulebilir grup i cin R ve C yerel cisimleri ust undeki kuram cok gelistirilmistir,
fakat onemli problemler kalr, ozellikle kvaml olmayan temsiller i cin.
(ii) Arkimedyan olmayan yerel cisimler ve adeta her k u c ulebilir grup i cin onemli problemler
kalr. M umk un ki biz Ngonun yeni arastrmas sayesinde simdi bu problemleri basarl ele
alabiliriz. Fakat bunun i cin geometriden, topolojiden, cebirden, analizden gerek aletlere
ihtiya c var.
Bu alanlarda arastiracak cok problem var. A ck ki biz onlara ancak dokunabiliriz.
Simdi Harish-Chandra isomorzmine doneriz. Degiskenleri olarak

fonksiyonunde
g GL(2, R) degil onun ozdeger t
1
=
1
, t
2
=
2
alabiliriz veya b = t
1
+ t
2
, a = t
1
t
2
.
Biz (18) ile (19) numaral diferansiyel denklemleri bu yeni degiskenlerle yazmak isteriz.
Birincisi kolaydr, yani
(18

)
2

1
t
i

t
i
= is

.
Bu sadece

fonksiyonun bir ebad ayn olan (homogeneity Redhouse sozl ug undan

almis) niteli gi.
(a, b) d uzlem b
2
4a = 0 kosulun tarafndan tanmlams bolgenin u c kismi var: (i) b > 0
ve b
2
4a > 0, yani t
1
ile t
2
reel art saylardr; (ii) b < 0 ve b
2
4a > 0, yani t
1
ile
t
2
reel eksi saylardr; (iii) b
2
4a < 0, t
2
=

t
1
ve t
1
, t
2
kompleks saylardr. Bizim i cin
a = 0. Dolaysyla ann isarete gore her u c kismin iki alt kismi olabilir. Fakat b
2
4a < 0
ise, a > 0 ve parabolun i cerisindeki u c unc u kisim bol unmemis. Her d uzg un ve yar basit
eslenik snfta ya bir kosegen ogesi var,

t
1
0
0 t
2

, t
1
, t
2
R

,
13
ya da bir

cos sin
sin cos

, > 0,
2
= a.
seklinde olan bir matris i cerir.

Ikinci halde t
1
= ae
i
, t
2
= ae
i
.
D(g) =

t
1
t
2

1
t
2
t
1

t
1
t
2

t
2
t
1
= 0.
Maalesef bu fonksiyonun degeri yegane bir sekilde belirtilmis degil, fakat [D(g)[ belirtilir.

fonksiyonun yerinde

(t
1
, t
2
) = [D(g)[

(g)
fonksiyonunu inceleyim. Tam g uvenle veremedigim Harish-Chandra isomorzmine gore
(18

) numaral denklem degismez.

(18

)
2

1
t
i

t
i
= is

.
Buna karsit ikinci denklem daha basit olur
(19)
2

i=1

t
2
i
=

.
Unuttugum fakat Knappun kitabnda bulunan c sabitiyle ikinci ozdeger = c
2
.
GL(2, R) R

SL(2, R) ve [GL(2, R) : R

SL(2, R)] = 2. Harish-Chandra omomor-

zmi abelyan olmayan SL(2, R) yar basit altgrubu i cin gerektir ve onemli fakat abelyan
altgrubu R

gerek degil. Bu sebepten (18

) numaral denklem degismiyor.

Bu iki denklem kolayca cozebiliriz. Fonksiyon i cin her parabolun dsarsnda bulunan
baglantl bolgede
+
,

katsaylar farkl olarak basit bir form ul var,

(20)

(t
1
, t
2
) =
+
[t
1
[
is
1
[t
2
[
is
2
+

[t
2
[
is
1
[t
1
[
is
2
.
Olabilir ki bu denklemde ustler saf sanal saylar degil. Parabolun i cerisinde benzer bir
form ul var
(21)

(t
1
, t
2
) =
+
t
is
1
1
t
is
2
2
+

t
is
1
2
t
is
2
1
fakat t
1
= exp(i), t
2
= exp(i), > 0. By y uzden m = (is
1
is
2
)/2 Z ve biz
form ul u
(22)

(t
1
, t
2
) =
+

is
1
+is
2
exp(im) +

is
1
+is
2
exp(im)
olarak yazmalyz. Biz verilmis =

temsiliyle basladk, fakat (20) ili (21) numaral den-

klemler tam geneldir. Alslms terminolojiye gore parabolun dsarsnda bolgede ozdeger-
leri t
1
ile t
2
olan matris hiperbolik ve parabolun i cinde olan matris eliptiktir
14
(20) ile (21) numaral denklemler iki katsaylar tam belirli degil. Yani bir matrisin iki
ozdegerin arasnda hangisi t
1
hangisi t
2
dir.
+
=

ise onemli degil fakat genel olarak

onemli.

Ornek olarak t
1
ile t
2
reel ise biz [t
1
[ [t
2
[ icap edebiliriz veya [t
1
[ = [t
2
[ ise,
2 > arg(t
1
) > arg(t
2
) 0 icap edebiliriz.
Benim bir maksatm var. Bu maksat hen uz anlamadm. Birinci nevi yerel cisim ve
belki de ondan cok farkl olmayan ikinci nevi yerel cisim de i cin ve her k u c ulebilir grup
i cin biz tam olan bir temsiller kuramn kurmak isteriz. Ilk olarak Harish-Chandra R ile C
cok bakmda tamdr. Hele iyi tanmnn elde edilmesine ra gmen tanmlamadgmz kvaml
temsiller i cin onun kuram cok g uzel ve her bakmda cok kuvvetlidir. Otomorf temsiller
i cin bu teori cok onemli ama yetmez. Buna ragmen otomorf temsillerin alannda calsmak
isterseniz her sey once onun teorisini kavramak gerektir.
Somut bir sekilde verilmis olan =
s
1
,s
2
temsili ana seride bulunursa, onun karakter
hesaplamak kolaydr. Yani hem (g) hem de
(23)

G(R)
f(g)(g)dg
bir fonksiyon uzaynn ust unde bir t umleme (integral) islemcidir. Fonksiyonlar tkz c umle-
nin ustundedir Bu uzayn i erdigi fonksiyonlar
f(tk) = (t)f(k), t =

1 0
0 1

kosulla belirtilen fonksiyonlardr. Dolaysyla (f) islemcinin cekerdigi iki degisken olan
bir fonksiyon F(k
1
, k
2
), k
1
, k
2
K olur. Onun izi

K
F(k, k)dk

dur. Bu nedenden onun karakteri kolay hesaplayabiliriz. Sonucu olarak,

j
(t) = sgn
m
j
(t)[t[
is
j
ise, s
j
reel, (20) numarl denklemde
+
= sgn
m
1
(t
1
) sgn
m
2
(t
2
),

= sgn
m
1
(t
2
) sgn
m
2
(t
1
).
(22) numaral denklemde
+
=

= 0. Gerekli olan t umlemeleri (integrallar) kendiniz

hesap edebilirsiniz. s
1
, s
2
saylar (18

) ve (19) numaral form ulleri bulunan is ve saylara

bagdr,
is
1
+is
2
= is, s
2
1
s
2
2
= .
Dolaysyla sras bir yana s
1
, s
2
s ile tarafndan verilmistir. Aradgmz esleme hatrlat-
alm. GL(2, R) grubunun L-grubu GL(2, C) veya GL(2, C)Gal(K/F) fakat (10) numaral
omomorzmler i cin fark yok. Biz sadece
: W
C/R
GL(2, C)
15
omomorzmlerini incelelecegiz. Istersek tanmnda verilmis W
C/R
Gal(C/R) omomor-
zmini eklenerek biz
W
C/R
GL(2, C) Gal(C/R)
isomorzme degistirebiliriz.
Daha once kullandgmz

C/R
: W
C/R
R

omomorzmi var.
1
ile
2
R

grubunun iki karakter iseler,

(11

) : w

1
(
C/R
(w)) 0
0
2
(
C/R
(w))

i cin bir olanaktr. Bu omomorzmlerin ile GL(2, R) grubun indirgenemez kabule sayan
temsillerinin eslemesi basit degil. Ne gibi temsillere ne gibi omomorzmler tekab ul eder?
Eslemenin en sadece en a ck sekil, imgesi kaytl tkz (conditionally compact) olan
omomorzmlar ile (indirgenemez kabule sayan) kvaml temsiller arasndaki eslemedir. (11)
veya (11

) numaral sekillerde verilmis olan omomorzm i cin iki karakter

1
,
2
unitar
ise, esi olan temsil tanmladgmz ana serisinde bulunan

1
,
2
temsilidir.
Su ana kadar (12) numeral form ulde verilmis omomorzmlerine esi olan temsili
onermedik. Bunun i cin kesikli sraya ihtiyacmz var. GL(2, R) grubu i cin biz bu srann
temsilleri birka c yontemlerle meydana getirebiliriz. Harish-Chandrann kullandg yontem-
ler en iyidir. Onun yontemler analitiktir ve onunla her kesikli sras var olan k u c ulebilir
grup i cin i cerdigi her temsili verilir. Bu nedenden tam olarak degilse bile bu yontemin
GL(2) i cin nasl uygulanmasnanlatmak isterim.
Baslamamdan evvel onemli bir soruna dokunmak isterim. Arkimedyan olan yerel cisim-
ler i cin Harish-Chandra sayesinde kvaml temsillerini anlyoruz. Kvaml olmayan fakat
otomorf temsiller kuram i cin cok onemli olan temsillerin olmasna ragmen cok indirgen-
emez temsil var. Arthur tahminlerimize gore kuramnda gerekli olan temsilleri meydana
konup ayrlad. Gl(2) i cin bu ayrl ms olan temsillerin arasnda bulunan ama kvaml
olmayan cok az unitar temsil var. Hepsi bir boyutlutur,
g GL(2, R) sgn
m
(det g)[g[
is
, m = 0, 1, s R.
Fakat diger gruplar i cin biz bu temsilleri hen uz anlamyoruz. Ali Beyin konusmalarnda
bu temsillerin neden onemli olmasn anlayacaksnz. Her halde bir arastrma problem
ararsanz, buyurun.
Ikinci belki daha zor olan problem var. Arkimedyan olmayan(!) yerel cisimler i cin
biz kvamltemsilleri bile anlamyoruz. Ngo Bau Chaonun asl onteoremin ispat okurken
bu problemin c oz um u huysuz demletler (perverse sheaves) kuramna ait olmasnda ikna
oluyorum. Bu soru da Ali Beyin konusmalarna aittir. Su ana kadar bu soru hakknda
d us unmek i cin ne zaman ne de kuvvetim vard.

Istanbuldan evime donecegimde bu sorunu
ele alacagm.
Fikirlerim soyle. Ilk once Harish-Chandrann teorisinde uygulanan asl ilke bir (sarsl-
maz degismez=stably invariant) karakter Hitchin temelindeki (degiskenlerinin ozdegerleri
16
olan) bir fonksiyon olarak bir T-mod ulde bulunur, yani bir diferansiyel denklemin bir
coz umd ur. Herkesin iddia ettigi gibi bir T-mod ul bir huysuz demlet esdeger kavram-
lardr. Ben ise, hen uz anlamyorum. Evime donecegimde bu teorilerle ugrasacagm.
Siz de isterseniz, arkimedyan olmayan yerel cisimler i cin yararl bir kuram gelistirmeye
girisebiliriz. En azndan a ck ki bu alanda gerek olan kuram hen uz yok!
Biz simdi her ayrnt vermeden Harish-Chandrann yontemlerinin GL(2, R) grubu (veya
SL(2, R) grubu i cin) nasl uygulandgn anlatalm. Ilk once kvaml fonksiyon ve kvaml
daglm ne oldugunu anlatalm. Dogru cizgide bir f Schwartz fonksiyon
(1 +[x[)
m
|[
d
n
f
dx
n
[ C
m,n
m, n 0
sartlarla tanmlanr. Tabii ki oyle bir fonksiyon ile t urevleri s ureklidir. Bir kvaml daglm
ise, Schwartz fonksiyonlarin c umlesinin ust undeki bir s urekli dogrusal fonksiyondir.
GL(2, R) grubunda Schwartz fonksiyonun tanm benzerdir fakat farkl. f bir Schwartz
fonksiyon ise f sonsuz t urevlenebilirdir. T urevleri fHer g GL(2, R)
g = k
1

e
x
1
0
0 e
x
2

k
2
, x
1
, x
2
R.
sekilde yazlabilir. [[g[[ =

x
2
1
+x
2
olsun. Schwartz uzayn f fonksiyonu i cerme sartlar
soyle ifade edilebilir. D
1
herhangi bir sag degismez diferensiyal islemci ve D
2
herhangi bir
sol degismez islemci olsun. Her m 0 i cin uygun bir C = C(D
1
, D
2
, m) sabitiyle
(24) [D
1
D
2
f(g)[ C
e
|x
1
x
2
|/2
(1 +[[g[[)
m
.
Yeni ile eski sartlarn arasndaki farknn nedeni geometriktir. GL(2, R) i cerindeki mesafe
ve k utleye gore [x
1
x
2
[ b uy uk ise, Merkezi

1 0
0 1

olan ve g noktasndan ge cen k urenin y uzeyi veya hacmi yar api ayni olan olagan bir k urenin
y uzeyi veya hacmi cok daha b uy ukt ur. (24) numaral form ulde payi bu farkin ifadesidir.
GL(2, R) grubunun Haar k utlesini ksaca hesaplayalm. g = (a
ij
) ve e
x
i
= t
i
, i = 1, 2
olsunlar.
(25) dg =

i,j
da
ij
[ det
2
g[
= (t
1
, t
2
)dk
1
dt
1
dt
2
denklemi a cktr.
k
1
=

cos sin
sin cos

,
k
2
=

cos sin
sin cos

17
olsunlar. dk
1
= d, dk
2
= d. (25) numaral denklemin = = 0 noktalarnda incelen-
mesi yeter. O noktalarda
(dg
ij
)
[ det
2
g[
=
1
t
2
1
t
2
2

0 d
d 0

t
1
0
0 t
2

dt
1
0
0 dt
2

t
1
0
0 t
2

0 d
d 0

.
Yanlsm yoksa ksa bir hesaptan sonra biz bu form ulden
(26)

t
1
t
2

t
2
t
1

dt
1
t
1
dt
2
t
2
= (exp(x
1
x
2
) exp(x
2
x
1
))dx
1
dx
2
form ul un u elde ederiz. [x
1
x
2
[ b uy uk ise, [ exp(x
1
x
2
) exp(x
2
x
1
)[ cok b uy uk! Bu
hesaplar cok g uzel degil, fakat herkesin Harish-Chandra teorisinin bir bakmda alslms
harmonik analiz tarafndan etkilenmis oldug

bilmesi onemlidir. Ayni zamanda Harish-

Chandra teorisi cok daha derindir!
Bu teori onemli bir bakmda bir tayf (spectral) teorisidir.

Ozfonksiyonlar karakterlerdir.
Her tayf teorisi gibi bu teoride fazla ozfonksiyonlar var ve en onemli ozfonksiyonlar L
2
-
uzayn bir (ksmen kesikli ksmen srekli) taban teskil eden ozfonksiyonlardur. Bu tabann
ogelerini kesinlikle belirtmek i cin kvaml daglmn kavramna ihtiyacmza ihtiyacimiz var.
Gelistirdigin kuramnda Harish-Chandra ola gan her analitik gerege yeterli olan ozfonk-
siyonlar meydana koymustu. Baska gereklere yeterli olmazsa bile, mesela otomork tem-
sillerin kuram i cin baz ilavelere ihtiyacmz varsa, onun kuramn kullanmadan adeta
hi cilerleyemeyiz. Bir defa daha tekrarlyorum. Arkimedyan olmayan yerel cisimler i cin biz
hala benzer bir kuram aryoruz. Bence, bu teori ksmen aritmetik ksmen analitik olacak.
Bu kirleri ifada ettigimden sonra GL(2, R) teorisine donelim. (26) numaral form ul
kullanan kaba bir hesapa gore GL(2, R) ust undeki bir f fonksiyonu i cin yeterli b uy uk bir
m > 0 ile
(27) [f(g)[ c
e
|x
1
x
2
|/2
(1 +[[g[[)
m
, c sabit
esitsizligi ge cerli ise,

f(g)dg
t umlemesi sonlu olur. Bu ifadenin bir dikkatinizi cekmek istedigim sonucu var. f bir
Schwartz fonksiyonu ve herhangi bir fonksiyon olsun. Herhangi bir m R
(28) [(g)[ ce
|x
1
x
2
|/2
(1 +[[g[[)
m
, csabit
ise,

[(g)f(g)[dg <
ve
f

(g)f(g)dg
18
kvaml bir daglmdr.
Biz (27) ile (28) numaral form ulleri ola gan R veya R
n
ust undeki kurama benzetsek, iki-
sine ortak ama olagan kuramda mevcut olmayan bir carpan olan e
|x
1
x
2
|/2
gor ur uz. Iki
esitsizlik ortak olan carpan, birincisinin paydasnda, ikincisinin paynda, olagan kuramdan
tandgmz carpandr. Yani, dogru cizgide Schwartz f fonksiyonu ve herhangi bir m > 0
i cin
[f(x)[ c(1 +[x[)
m
esitsizligi ge cerlidir ve kvaml daglm ve en az bir m > 0 i cin
[(x)[ c(1 +[x[)
m
.
Bir yanda R
+
veya R

ile diger yanda GL(2, R) arasndaki fark e

|x
1
x
2
|/2
carpandr.
(20), (21) ve (22) numaral form ullere donelim. Aslnda (28) numaral form ule gore

karakterinin kvaml olmas i cin

sinirli bir fonksiyon olmas gerektir. Onlarn cok

olmasna ra gmen burada soz konusu olmayacak. Bildigim kadar bir boyutlu temsiller bir
yana otomorf temsiller kuramnda ortaya ckan temsillerin hepsi kvamldr. Bu Ramanu-
jann varsaymdr. C ok basit olmasna ragmen bir boyutlu teslimler meydana ckar ama
hos karslanmaz. Alinin konusmalarnda mevcut olmasnn sonu clarn gorecegiz.
Konumuz olan probleme don uyoruz. Harish-Chandrann da genel problemle ugrasarken
karslastg zorluklar hatrlayalm.

Ilk once genel bir grup i cin kesikli srasn dolaysz
kuramayz. Onu kurup niteliklerinin anladgimdan sonra daha kolay yontemler bulunurdu,
fakat ilk ger cek zor olan adm i cin genel ilkeleri uygulamadan baska yol yoktu.
Genel ilkeleri her zik ci iyi bildigi sonlu ve tkz gruplarn kuramndan alna bilir.
(1) : g (
ij
(g)) indirgenemez bir teslim ve onun karakteri

ise, tabann
i,j
() fonksiy-
onlarnn teskil ettigi uzay

G
f(h)

(hg)dh

,
uzaydr. f fonksiyonlarnn destegi tkzdr.
(2)
1
ile
2
indirgenemez ve farkl ise,

1
(g)

2
(dg) = 0.
(3) temsili indirgenemez ise,
(29)

ij
(g
1
g)dg =

()
dim
.
Tkz olmayan gruplar i cin de ayni ilkeler ge cerlidir ama teori cok fazla zorla kurula-
bilir. Knappn katabna bakarsanz kurulunun ne kadar zor oldugunu anlarsnz. Ben ise
GL(2, R) i cin (20), (21), (22) form ullere ait kirleri anlatmak isterim. Ana seri i cin (20)
numaral form ulde
+
= sgn(t
1
)
m
1
sgn(t
2
)
m
2
ve

= sgn(t
1
)
m
2
sgn(t
2
)
m
1
olabilir. Bu
sekilde biz

fonksiyonlarn kullanarak kosegen matrislarn ust undeki simetrik fonksiy-

onlarn bir tabn elde ederiz. Kesikli seriyi elde etmek i cin, biz (22) numaral form ul u
19
uygularz. Maalesef bu form ul cok uygun degil.

fonksiyonu t
1
= t
2
bolgesinde s urekli
olmal.
t
1
= ae
i
, t
2
= ae
i
iseler,
D(g) = e
i
e
i
.
Degik
.
eni olarak

() =

() fakat D() = D(). Dolaysyla

() =

()
ve

=
+
=

e
im
e
im

= 1 belirtilmesi i cin (29) numaral denkleme benzer fakat ispat daha zor olan bir
denklem uyguluyoruz.
Biz kvaml karakterlerin esleme degismez fonksiyonlarn tayf veya analitik anlamda
bir tabanoldugunu bekleriz. Ana srasnn her ogesinin karakteri elliptik snarda sfr
olur ve hiperbolik snarda ola gan Fourier analizi verir. Fazla kalan kesikli serinin eliptik
ogelerinde bir taban teskil eder. Bu nedenle hiperbolik ogelerde degerleri onemsiz.
esleme degismez bir fonksiyon ise,
(30) (t
1
, t
2
) = (e
i
e
i
)(t
1
, t
2
)
karsi simetrik bir fonksyondur. (22) numaraldenklemin isaretleri kullanrsak analitik an-
lamda

is
(e
im
e
im
),
s R, m > 0, (30) numarl denklem ge cerli olan fonksiyonar i cin analitik anlamda bir
taban eskil eder. Dolaysyla eliptik ogelerde karakterler basit bir kesirdir,

is
e
im
e
im
e
i
e
i
.
Hiperbolik ogelerin c umlesinde nasl gor ul ur. (21) numaral denklemde gibi, orada
(t
1
, t
2
) =

+
t
is
1
1
t
is
2
2

t
is
2
1
t
is
1
2

t
1
/t
2

t
2
/t
1
.
t
1
/t
2
1 bir reel say oldugunu farzedebiliriz. Ilk olarak

Kvamlbir daglm ise,
oz fonksiyon ise, s
1
+ s
2
= s ve s
1
s
2
= im. (s
1
s
2
)/2 = im, m > 0, oldugu
zannedebiliriz. O zaman s reeldir be
(t
1
, t
2
) = (t
1
t
2
)
is/2

+
(t
1
/t
2
)
is
1
/2is
2
/2

(t
1
/t
2
)
is
2
is
1

t
1
/t
2

t
2
/t
1
= (t
1
t
2
)
is/2

+
(t
1
/t
2
)
m

(t
1
/t
2
)
m

t
1
/t
2

t
2
/t
1
20
Bu daglm kvaml ise,
+
= 0.

sabitini nasl belirleyebiliriz. Hiperbolik ogeler ile

eliptik ogelerin arasndaki t
1
= t
2
snr var. Her karakterin bir diferansiyel denklemin
bir coz um u oldugundan bu tekil noktalarda ozel bir sekilde davranmal. Bu davransn
sayesinde

degerini hesap edilebilir.

Harish-Chandrann kuramna bu giris ile ne anlatmak isterim? Bu teori az kavranms
ise bile aslnda somut bir analitik teori ve matematikte yirmi y uzyln harika kazanmas
oldugu vurgulamak isterim.
GEOMETR

IK KURAM
21