ATATRK'N EKONOM ANLAYII

Yrd. Do. Dr. Hasan SABIR "Bir ulusun hayatyla dorudan doruya ilgili olan ekonomisi,knn de ykseliinin de nedenidir. Zamanmz bir iktisat adr. Kl kullanan kol yorulur ama saban kullanan kol yorulmaz, her gn daha ok glenir ve toprana daha iyi sahip olur. Osmanl mparatorluu her eyden nce sabann karsnda yenildi. Klla zafer kazananlar er ge yerlerini sabanla zafer kazananlara brakmak zorunda kalrlar.Ulusal egemenlik, iktisad egemenlikle birletirilmelidir yoksa kazanlan asker ve siyas baarlardan olumlu sonular elde edilemez"

Mustafa Kemal ATATRK (1923 zmir ktisat Kongresi)

1. Giri Atatrk'n "karma ekonomi dzeni" olarak ders kitaplarmza giren ancak bu kavramdan daha geni ierikte olan iktisad dnceleri, benimsedii iktisad prensipler, ada kalknma politikas ve stratejilerine yn vermi, ayrca gelimekte olan lkelerin rnek alabilecei nemli bir ekonomik model oluturmutur. Atatrk'n henz stiklal Savamzn tozu topra ortadan kalkmadan sylemi olduu "...askeri zaferler ne kadar byk olursa olsun iktisad zaferlerle talandrlmazlarsa kazanlan zaferler yaayamaz, ksa zamanda sner" sz ekonomiye ne kadar nem verdiini gstermektedir. Maalesef Yce nder Atatrk'n bedenen aramzdan ayrlndan sonra Atatrk Dnce Sisteminin gerekleri istenilen dzeyde yerine getirilememitir. Ulusumuzun henz Atatrk'n ngrd amalara ulaamam olmas bunun kantdr. Makalemizde Atatrk'n iktisada dair fikirleri ve temel ald ekonomik prensipler irdelenmeye allacaktr. Bylece, Atatrk sonras dnemde lkemizin kar karya kald ekonomik skntlarn hep bu iktisad ilkelerin gz ard edilmesi sonucunda meydana geldii grlecektir. Bunun yannda, Atatrk'n iktisat anlayn ve lke ekonomisini ilgilendiren konulardaki grlerini eitli doktrin akmlarna balamaya almak da yanl bir

stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi letme Blm

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

yaklam olacaktr. nk Atatrk grlerini hibir zaman doktrinlerle snrlamamtr. Yeni akmlara kendisi kaynak olmu ve sadece iktisad deil bir ok alanda Trkiye Cumhuriyeti'ne bir yn izmitir. ktisad alanda izdii ynn ana esasn ise ekonomik bamszlk ve ekonomik istikrar prensipleri oluturmutur. Bunun nasl gerekleeceini de kendi dnemindeki uygulamalaryla bizzat gstermitir. Atatrk, lkelerin ykselmesinde iktisad koullarn kesin bir rol oynadn syleyen bir devlet adamdr ki stiklal Sava'n izleyen gnlerde, asker zaferleri iktisad zaferlerin izlemesi gerektiini kesin bir direktif olarak ifade etmitir. Atatrk'n iktisat siyasetindeki ana hedef ise hi kukusuz ekonomik kalknmadr. Ancak bu kalknmann d borla, karlksz para baslarak, ekonomik bamszl terk ederek ve ekonomik dengeleri gzetmeden gerekletirilmeye allmasna Atatrk iddetle kar kmtr, zaten Atatrk dneminde bu tr uygulamalara gidilmediini grmekteyiz. Atatrk, zellikle para deerinin istikrarna byk nem vermitir. Sorumluluk yllar boyunca enflasyon eilimlerine kar durmu, ne Kurtulu Sava'nda ne de sava sonrasnda karlksz para baslmasna izin vermemitir. Atatrk'n bedenen aramzdan ayrlna kadar Trkiye'de enflasyon problemi yaanmamtr. te yandan lkeleraras ticari snrlarn giderek kaldrlmas yani serbest ticaret ideolojisinin dnya ekonomisine egemen olmas, gelimekte olan lkelerin ve bu arada Trkiye'nin de kalknma sorununu giderek daha nemli klmtr. Dolaysyla, Atatrk'n iktisat anlaynn temel zelliklerinin ortaya konulmas ve zellikle ekonomik istikrar prensibi bata olmak zere hkmetlerin bu ilkelerden taviz vermemesi, kresel ekonomiyle btnleme srecindeki Trkiye'yi, bu srete daha etkin klacaktr. 2. Cumhuriyet ncesi ktisat Siyaseti 2.1. 1838 Balta Liman Serbest Ticaret Anlamas ve Osmanl Ekonomisi'nin k ktisat teorisinde Serbest Ticaret Kuramlar esas olarak, ngiliz iktisatlar olan Adam Smith'in ve David Ricardo'nun fikirlerine dayanmaktadr. Adam Smith, "Uluslarn Zenginlii" (1776) isimli kitabnda uluslararas serbest ticaretin pazarlar byterek i blmn gelitireceini ve bylece uluslarn zenginleeceini vurgulayarak serbest ticaret dncesini savunmutur. ktisat Kuram'na David Ricardo ile gelen yenilik ise ticarete giren taraflarn karlkl olarak ticaretten kazan salamalar dncesinin yerlemesi ve dolaysyla karlarn ahenklemesi olmutur. Ricardo "Ekonomi
4 SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

Politiin ve Vergilendirmenin lkeleri" (1817) isimli kitabnda "...tam serbest ticaret sistemi altnda, her lke sermaye ve emeini doal olarak kendisi iin en yararl kullanmlarna ayracaktr" demektedir (Ricardo, 1997: 120). Yani btn lkeler koruma duvarlarn karlkl olarak kaldrmaya, dolaysyla da dezavantajl olduklar retim alanlarn terk ederek en ucuza rettikleri rnlerde uzmanlamaya davet edilmektedir. Burada Ricardo'nun serbest ticaret yaklamn genellemesini ve bundan evrensel sonular karmasn grmekteyiz (Sabr, 2001: 51). Ancak uygulamada, sanayi devrimini ilk gerekletiren ngiltere hari, bugnn gelimi lkelerinin hepsi koruma duvarlar arkasnda sanayilemi ve daha sonra serbest ticaret fikrini savunmaya balamtr. Ayn tarihlerde, Fransa, Almanya, Avusturya ve Amerika henz sanayi devriminin bandaydlar. Bu lkeler, sanayileebilmek iin ulusal pazarlarn ngiliz mallarna kar korumak zorundaydlar. Bu nedenle, ulusalc politikalar uygulayarak, yksek gmrk vergileri koyup ngiliz mallarnn lkelerine girmesini engellediler. yleyse, ngiltere'nin o dnemde serbest ticaret dncesini hararetle savunmas, gerek sanayi devrimini ilk olarak gerekletirmesi, gerekse o dnem itibaryla karsnda ciddi rakiplerin olmamasyla yakndan ilikilidir. nk sonraki yllarda Fransa, Almanya, Amerika Birleik Devletleri gibi rakiplerin ortaya kmas karsnda ngiltere de serbest ticaret siyasetinden vazgemeye balamtr. Osmanl Devleti'nin serbest ticarete gei serveni ise 1838 ylnda ngiltere ile Balta Liman Serbest Ticaret Anlamas ad verilen bir anlamay imzalamasyla balamtr. Bu anlama ile Osmanl Devleti, iktisat siyasetini tam serbest ticaret rotasna oturtmutur. 18 Austos 1838 Ylnda yaplan Balta Liman Serbest Ticaret Anlamas'nn amac Osmanl lkesinin ngiliz mallarna serbeste almas olup, yerli endstrinin kmesine neden olmutur (Ylmazer, 1993: 57). Osmanl mparatorluu'nda her ne kadar kapitlasyonlar olsa da, Osmanl Devleti yabanc mallarn ithalatnda baz kstlamalar uygulam hatta 1826 ylnda Yed-i Vahid usuln uygulamaya koyarak tahl, yn, haha, zeytinya, ipek, meyankk gibi rnlerin ticaretini denetim altna almtr (a.g.e.). Osmanl mparatorluu gerek Msr'da Mehmet Ali Paa ayaklanmas, gerekse lkede istikrara dayal bir iktisad dncenin gelimemi olmamas nedenleriyle ngilizlerle Balta Liman Serbest Ticaret Anlamas'n imzalamtr. zellikle o yllarda, gl olan lkeler sadece ikna yoluyla deil, gerek siyas gerekse asker zorlamalarla gsz lkeleri ithalata tamamen ak, serbest ticaret sistemini kabul etmeye zorluyorlard. Atatrk byle bir sistemin ancak mstemlekelerde tatbik

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

edilmi bir sistem olduunu ve Trkiye'nin hibir zaman mstemleke olmayacan sylemitir (Baar, 1981: 30). Zamanla dier lkelerle de (Fransa, Rusya, Belika) serbest ticaret anlamalarnn yaplmas, Osmanl Devleti'nin ekonomik alandaki kn hzlandrmtr. Bu olumsuz politikalar sonucunda Osmanl mparatorluu'nda sanayi atlmlar olmam, varolanlar da geliememitir. Osmanl sanayii geleneksel el tezghlarna dayanrken, serbest ticaret anlamas yapt lkeler sanayi devrimini gerekletirmi, makine retiminin egemen olduu bir sistemi uygulamaktayd. Osmanl ekonomisinin serbest ticaret sistemi altnda sanayilemi lkelerin karsna geleneksel tezgah retimi ile kmas ve onlarla rekabet edebilmesi mmkn deildi. Bu yanl iktisat siyaseti sonucunda gelinen noktaya, yani anlamann uygulamada brakt etkiye gelince; Osmanl Devleti'nin uygulad serbest ticaret politikasnn ilk sonucu Avrupa mallarnn Osmanl pazarlarn doldurmas, Osmanl Devleti'nin ak pazar haline gelmesi olmutur. 1838 Balta Liman Serbest Ticaret Anlamas her eyden nce Osmanl Ekonomisi'ne ldrc bir darbe indirmi, lkedeki geleneksel retici kesim Bat rnlerinin rekabeti karsnda iktisad hayattan silinmitir (Sayar, 1986:213). 1838 Balta Liman Serbest Ticaret Anlamas, Osmanl ekonomisinin kapitalizme, lonca sanayiinin ada endstriye dnmesi ihtimalini kaldran bir idam ferman olmutur (Akin, 1992: 118). Sonu olarak, lkeye gmrksz giren gelimi makine endstrisi mallar Osmanl'nn korumasz el tezgah endstrisini ksa zamanda ezmi ve bylelikle ihracatn ok stnde ithalat harcamalar yaplm, bu durum savalarla da birleince devasa finansman aklar ortaya karak d borca muhta bir lke haline gelinmitir. 1854 ylnda Krm Sava ile d borca balayan Osmanl Devleti 1875 ylnda borlarn deyemez hale geldii iin moratoryum ilan etmitir. Bu tarihte ihracat geliri 19 milyon sterlinken, sadece ksa vadeli borlar 16,5 milyon sterlin, hkmet geliri ise 22,5 milyon sterlindir (Kazgan: 1999: 39). D borlanma sreci Osmanl Devleti'nin yklna kadar devam etmitir. Yanl ekonomik politikalar izlemesi nedeniyle lkeyi ar bir fakirlie srkleyen Osmanl Devleti, Amerikan Dolar'nn 167 kuru olduu yllarda 32 milyon Trk Liras d borcu yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti'ne miras brakmtr. 2.2. Milli Mcadele Dnemi'nde ktisat Siyaseti Milli Mcadele Dnemi'nde izlenen iktisat siyaseti zerine sylenebilecek ve bugn iin de ibret alnmas gereken en arpc nokta,

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

Atatrk'n Kurtulu Sava'n sfr enflasyon ile gerekletirmi olmasdr. Milli Hkmet Kurtulu Sava boyunca para basmna gitmeden, harbin finansmann arttrlan vergiler ve halktan alnan balarla salamtr. Yani Trkiye'nin bamszlk sava enflasyonsuz yrtlmtr. Milli Mcadele yllarnda Anadolu'da kullanlan para Osmanl kaimeleriydi. stiklal Sava'n Ankara hkmeti yrtyordu. Ancak emisyonun yani para basmnn anahtar stanbul rejimindeydi. Trkiye Byk Millet Meclisi sava boyunca kendi adna para basmamtr. Ayn parann iki ayr egemenlik alannda kullanld durumlarda emisyonu kontrol altnda tutan tarafn tartlmaz bir avantaj olduundan, karlksz para baslmasyla balatlabilecek bir enflasyon, satnalma gcnn stanbul yresinde toplanmasn salayarak Kuvay Milliye'nin finansmann felce uratabilirdi. Neyse ki bu tehlike gereklememi ve stiklal Sava enflasyonsuz gerekletirilmitir (Ergin, 1978: 183-184). Grld gibi ne stanbul Hkmeti ne de Atatrk ak finansman politikas uygulamam ve Kurtulu Sava srasnda Anadolu'da enflasyon problemi yaanmamtr. Bu noktada Milli Mcadele'yi baarszla uratmak iin elinden geleni yapan stanbul Hkmetleri'nin neden emisyon politikasyla Milli Mcadele'ye sekte vurmad tartlabilir. Kanmzca stanbul Hkmetleri para politikasnn ne derece nemli bir silah olduunun farkna varacak dzeyde iktisada hakim deildi. Aksi takdirde, zaten ihanet iinde olan ve Ankara ile mcadele eden stanbul Ynetimi, karlksz para basmna giderek Kuvay Milliye'nin elindeki kaimelerin deerini drr ve Atatrk'e kar iktisad bir sava balatrd. Kukusuz bu uygulama da savan sonucunu deitiremez ama bir sre savan uzamasna sebep olabilirdi. Sonu olarak, Atatrk'n ekonomi anlaynda para deerinin istikrarna byk nem verildiini syleyebiliriz ve bunun en byk ispat da stiklal Sava'nn en zor yllarnda bile para baslmamas yani Atatrk sonras dnemde ska uygulanacak olan ak finansman politikasna gidilmemesi olmutur. Dier taraftan Atatrk'n iktisat siyasetinde borlanmann da yeri olmam, nk istikrarl ekonomi anlaynda olan Atatrk, borlanmann ekonomik bamszl zedeleyebilecei inancn tamtr. Atatrk hibir zaman enflasyonun aklc bir finansman kayna olabileceini savunmam, gerek Kurtulu Sava gerekse savan kazanlmasndan sonraki dnemde her frsatta ekonomik bamszlk ve ekonomik istikrar ilkelerini savunmutur (Sayar, 1996: 63).

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

Grld gibi, ekonomik istikrar Atatrk'n iktisat siyasetinin temel esasdr. yle ki, enflasyonsuz para politikas Cumhuriyet tarihinde sadece Atatrk zamannda uygulanabilmitir. smet nn'nn u szleri ok enteresandr: "Hkmet olarak ylda iki kez deme yapamayacak duruma dtmz olurdu. Gider konuurdum. Birka milyon liralk emisyonun bizi ferahlatacan anlatmaya alrdm. Bir defa bile "evet" dedirtemedim". Trkiye Cumhuriyeti'nde enflasyon problemi Atatrk'n vefatyla balam ve bir daha da durdurulamamtr (Aysan, 2000: 37). Sonu olarak Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunda enflasyonun yeri olmamtr. Atatrk her zaman para deerinin istikrarna byk nem vermi, stiklal Sava'nn en zor gnlerinde bile tedavle yeni para karmamtr. Atatrk'n sk para politikas anlay Cumhuriyetin kurulmasndan sonra da devam etmi, Atatrk dneminde Trkiye Cumhuriyeti'nde karlksz para baslmamtr. 3. 1923-1938 Yllar Arasnda Ekonomik Reformlar 3.1. Atatrk'n Ekonomik Reformlarndaki ktisat Felsefesi Osmanl Devleti'nden gen Trkiye Cumhuriyeti'ne kalan miras; fakirlik, yerli sanayi olmamasndan dolay da bamllk, d bor ve retimin olmad bir ekonomi idi. lkede kayda deer bir sermaye birikimi olmadndan, bir baka deyile, yanl politikalar nedeniyle Trk burjuvazi snf oluamadndan yatrm yapabilecek zengin de yoktu. Ticaret Osmanl dneminde arlkl olarak Rum, Ermeni ve Yahudilerin tekelinde olmutur. Atatrk'n "...askeri ve siyasi bamszlk ancak ekonomik bamszlkla talandrlrsa korunabilir" anlay Cumhuriyet Trkiyesi'nin kalknma abalarnn temelini oluturmutur. Bu anlay erevesinde bir ok ekonomik reforma giriilmi, daha sonra tm Cumhuriyet tarihi boyunca yakalanamayacak ekonomik istikrar salanmtr. Atatrk'n iktisat siyasetinin temel hedefi ekonomik kalknmay bir an nce gerekletirmektir. Bu hedef, dneme egemen olan "milli iktisat" kavramnda somutlamaktadr. Milli iktisada o dnemde atfedilen temel anlam ise zaferden nce yabanclarn ve aznlklarn elinde bulunan ekonomik glerin yerli tccarlara transfer edilmesi daha ak bir ifadeyle yerli burjuvazinin yaratlmasdr ki, bu fikirler "Kadro'cu" grler olarak da anlmtr. Kadro'culara gre; serbest sermayenin, gerek toprak gerek sanayi gerekse ticaret alannda verimli alabilecei teebbsler serbest braklmal, ancak bunun dnda kalan alanlarda ekonomiyi ulusal ekonomi temeli zerinde canlandrmak devletin

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

grevi olmaldr (Glalp, 1987: s.92). Bu dnce tarz Atatrk'n iktisat felsefesiyle de uyumludur. Atatrk'n iktisad anlay en genel haliyle; zel giriime dayal ama zel giriimin yeterli olmad alanlar devletin ulusal ekonomi temelinde canlandrmas, yabanc sermayeye kar olmayan ancak bunun da ulusal kar erevesinde deerlendirildii bir iktisat siyaseti anlaydr. Bu genel alm iersinde, Atatrk'n iktisat siyaseti deerlendirilirken 1923-1928 dneminde her eyden nce, yeni Cumhuriyetin Lozan Anlamas uyarnca 1928 ylna kadar gmrk vergisi uygulayamad yani gmrkleri dzenleme yetkisinin olmad gz nne alnmaldr (Balkanl, 2002: 86). Bu nedenle Trkiye 1928 ylna kadar zorunlu olarak serbest ticaret siyasetini uygulamtr. Bu da 1928 ylna kadar olan dnemde gen Trkiye Cumhuriyeti'nin d ticaret a vermesine neden olmutur. Oysa, Atatrk'n iktisat siyasetinin temeli ekonomik dengelerin yani istikrarn salanmasdr. Atatrk 1 Kasm 1934 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi'nin alnda yapt konumasnda bu konuyu "d ticarette takip ettiimiz ana prensip ticaret muvazenemizin aktif karakterini muhafaza etmektir" szleriyle d ticaret dengesine verdii nemi vurgulamtr (Aysan, 2000). Nitekim 1928 ylndan, Atatrk'n bedenen aramzdan ayrld 1938 tarihine kadar Trkiye Cumhuriyetinde d ticaret a sorunu yaanmayacaktr. Dolaysyla, Atatrk'n iktisat anlaynn en temel unsuru dengedir. Ekonomik dengeyi hedef alan bu ekonomik felsefenin paralar ise drt nemli grupta toplanabilir (Tokgz, 1981: 46): 1) Trk Lirasnn deerini koruyan anti-enflasyonist para-kredi politikas, 2) Gerek kamu kaynaklarna dayanan denk bte politikas, 3) Devalasyonsuz d ticaret politikas, 4) Ulusal kaynaklarn etkin kullanmn salayan planl kalknma politikas. Atatrk'n uygulad bu iktisat siyaseti sonucunda: Gayri Safi Milli Hasla onbe yllk dnemde ortalama % 8 orannda bymtr. Baaryla uygulanan anti-enflasyonist bte ve para politikasyla i fiyatlarda ve parann deerinde istikrar salanmtr. Lozan Antlamasnn getirdii gmrklere ilikin kstlama kalkar kalkmaz Trkiye srekli d ticaret fazlas vermeye balam, Merkez Bankasnda 36 milyon liralk dviz ve 26 ton altn birikmitir (Tokgz, 1981: a.g.e., 47). Atatrkn iktisat felsefesinde devlete zel bir grev verilmitir. Atatrk bir konumasnda "Herhalde devletin, siyas ve fikr hususlarda olduu gibi iktisadi ilerde de dzenleyiciliini, ilke olarak kabul etmek
SAYITAY DERGS SAYI: 62 9

Atatrkn Ekonomi Anlay

uygun grlmelidir" (lken, 1981: 11) demek suretiyle devletin ekonomiyi dzenleyici ilevine dikkat ekmitir. Devletin ekonomideki dzenleyici ilevinin nemi, sonraki yllarda dnyada da daha iyi anlalacak ve zellikle 1929 Dnya Ekonomik Buhranndan, gelimi lkeler devletin ekonomiyi dzenleyici mdahaleleriyle kabilecekler ve modern iktisat retisinde Keynes ile balayan srete, devletin ekonomik yaamn salkl ilemesinde nemli bir rol olduu gr yaygn bir kabul grecektir. 3.2. zmir ktisat Kongresi Atatrk lkenin d dmanlardan kurtarlmasndan sonra ekonomik durumu grmek ve alnabilecek nlemleri saptamak zere zmir'de bir iktisat kongresi toplamaya karar vermitir. Atatrk Kongre'nin al konumasnda "Tarihin ve tecrbenin szgecinden arta kalm bir gerek vardr. Trk tarihi incelenirse, gerileme ve knt nedenlerinin iktisad sorunlara bal olduu grlr. Kazanlm zaferlerin ve uranlm baarszlklarn tm iktisad durumla ilgilidir...Milletimiz dman ordularn mahvetmitir. Tam bamszlk iin u kural vardr: Milli egemenlik, mali egemenlikle desteklenmelidir. Bizleri bu hedefe gtrecek tek kuvvet ekonomidir. Siyasi ve askeri muzafferiyetler ne kadar byk olursa olsun, iktisad zaferlerle talandrlmadka payidar olamaz" diyerek bundan sonra mcadelenin ekonomik dzlemde gerekletirileceinin altn izmitir (Ergin, 1978: 184185). Atatrk'n zmir ktisat Kongresi A Konumasnda ayrca unlar da sylemektedir: (kn, 1971: 243): "Efendiler; bir milletin dorudan doruya hayatyla alakadar olan, o milletin iktisadyatdr... Zamanmz tamamen bir iktisat devrinden baka bir ey deildir. Bir milletin refahiyet ve saadetini tekil eden iktisadyatla itigal etmemesi,edememesi nazar- dikkati calip bir keyfiyettir. tirafa mecburuz ki iktisadyatmza lzumu kadar ehemmiyet verememi bulunuyoruz... Bu bir hakikattir ki, tarihin her devrinde aynen vakidir. Mesela Franszlar Kanada'da kln sallarken oraya ngiliz iftisi girmiti. Bir mddet klnla saban yekdieriyle mcadele etti ve nihayet saban galebe alarak ngilizler Kanada'ya sahip oldular. Kln kullanan kol yorulur; fakat saban kullanan kol her gn daha ok kuvvetlenir ve her gn daha ok sahip olur... stiklal-i tam iin u dstur vardr: Hakimiyet-i milliye, hakimiyet-i iktisadye ile tarsin edilmelidir..." Atatrk'n Kongrenin al konumasnda belirttii gibi, ekonomi dorudan doruya Trkiye Cumhuriyeti'nin yaamyla ilgilidir ve bu alann ihmal edilmesi tam bamszln kaybedilmesi anlamna gelecektir. Ekonomik alanda zayf bir Trkiye'nin tam bamszlndan sz edilemeyeceini Atatrk ak bir ekilde vurgulamtr.

10

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

Kongre'de alnan kararlara gelince, nce lkedeki ekonomik yaplanmann, uygulanacak iktisat siyasetinin rotasn izen bir "Misak- ktisad" kabul edilmitir. Kongre'nin zerinde birletii politika; yurt sanayiini ve ticaretini gelitirmeyi amalayan, zel giriime ncelik veren, onu koruyan, mlkiyet haklarna saygl bir ekonomik dzeni, yasal erevesi ve kurumlaryla oluturmak ve kkletirmektir (Demir,1994:51). zmir ktisat Kongresi kararlarnda devletin iktisad yaamda fiilen stlenecei belirli ilevlerin olduu bunlarn da arlkl olarak altyap ile ilgili olduu belirtilmitir. Devlet demiryolu, karayolu an kuracak, limanlar ina edecektir. Haberleme rgtn gerekletirecek, eitim ilerini stlenecektir. Ticaret ve sanayi bankalarnn kurulmasna ve ortaklna nclk edecek, ancak buralardaki paylarn daha sonra zel Kesim'e devredecektir. Devlet katksz bir liberal iktisat politikas yani "braknz yapsnlar, braknz gesinler" yanls olmayacak ama, ekonomik yaamn gereklerini bizzat stlenip gerekletiren de olmayacaktr (Kuyucuklu, 1986: 174). Kongre'de yabanc sermaye konusu da tartlm, yabanc sermayeye kar olunmad nemle vurgulanmtr. Atatrk Kongre'nin al konumasnda yabanc sermayeye kar olmadn sylemitir. Ancak, Trk yasalarna ve rfne saygl yabanc sermaye istediini, yabanc sermayenin bundan deiik bir dzenleme biimindeki varlna kesinlikle kar olduunun da altn izmitir. Atatrk'n bu dncesi "Misak ktisad" belgesinin 9. maddesinde yer almtr. Bu maddenin gerei Ocak 1924'te yabanclarn mlk edinmelerini serbestletiren bir yasa ile yerine getirilmitir. Ayrca 1927 Teviki Sanayi Kanunu'ndan yabanc sermayenin de yararlanmas dnlmtr.Yukarda aklananlara ek olarak unlar da Kongre'de alnan kararlar arasndadr (Aydemir, 1981: 348): 1. Anonim irketlerin kurulmalarn kolaylatrmak, 2. Milli Bankalarn kurulmas, 3. Demiryollar inasnn hkmete bir programa balanmas, 4. Sanayiin teviki, 5. Yerli mal giyilmesi, 6. Amele denen i erbabna bundan sonra ii denilmesi ve sendika hakk tannmas, 7. Memlekette ticaretin tamamen serbest braklmas. Alnan kararlardan aka grlmektedir ki, uygulanacak iktisat politikasnn liberal izgiye yakn olmas dnlyordu. Ancak daha nce de
SAYITAY DERGS SAYI: 62 11

Atatrkn Ekonomi Anlay

belirtildii gibi, bu dnemde benimsenen liberal politikalarn zorunlu bir "laissez faire" uygulamas olup olmad tartlabilir. Yeni Cumhuriyet Lozan Anlamas gerei 1928 ylna kadar gmrkleri dzenleme yetkisine sahip olmadndan, kamu otoritesinin serbest ticareti terk etme seenei yoktu (Balkanl, 2002: 87). Lozan Anlamas henz sonulanmam, milli mcadele sreci tm hzyla devam ederken byle bir ekonomi kongresini toplam olmas dahi, Atatrk'n iktisad soruna ne derecede nem verdiini gstermeye yeterlidir. Bandan sonuna Atatrk'n ynlendirdii Kongre'de iktisat bakannn u szleri makroekonomik bir istikrarn formln verir niteliktedir: "Gayemiz, istihsalimizi ihtiyacmza gre tezyid ederek kendi kendimize kifayet etmeye doru gitmek olmaldr. Harice gndereceimiz istihsalatmz da ihmal edemeyiz. thalatmzla ihracatmz arasnda tevazn ancak bu suretle mmkndr. Aksi halde iktisadyatmz iflas tehlikesinden yakasn kurtaramaz" (kn, 1997: 222). 3.3. Kalknma Plnlar Dnyada ilk demokratik kalknma planlar 1931 ylnda Trkiye'de uygulamaya konulmutur. Bu planlar Atatrk'n Trk Ulusu'na armaan ettii nemli bir ekonomik reform hareketidir. Bu kalknma planlar eldeki kt kaynaklarla halkn ihtiyalarnn en iyi biimde karlanmasna ynelik olarak hazrlanmtr. Atatrk Birinci Kalknma Plan'n 1933-1938 yllar, kinci Kalknma Plan'n ise 1938-1944 yllar iin hazrlatmtr. Her iki kalknma plannn da temel amac, hammaddesi Trkiye'de olmasna karn dardan ithal edilmek zorunda kalnan rnlerin lkemizde retilmesini salamakt. Bu amala tekstil, iplik ve dokuma fabrikalar kurulmu, devletin tevikiyle zel giriim olarak baz iftilerin de katlmasyla Alpullu ve Eskiehir gibi baz eker fabrikalarnn kurulmasna giriilmi ve bunlar gerekletirilmitir. 1925 Ylnda devlet sermayesiyle Sanayi ve Maadin Bankas kurulmutur. Bankann amac fabrika kurup ynetmek olarak belirlenmitir. Bu bankann desteiyle Kayseri-Bnyan plik Fabrikas TA, Isparta plik Fabrikas TA, Ktahya ini leri TA ve bunlar gibi bir ok zel kurulu devletin de ortak olmasyla faaliyete gemitir (Kuyucuklu, 1986: 180). 3.4. Atatrk Dnemi'nde Balca Ekonomik Giriimler Atatrk'n fiilen ekonomiyi ynlendirdii dnemde gerekletirdii somut ekonomik giriimlerin bazlarn maddeler halinde sralamak, onbe

12

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

sene gibi ksa bir zamanda devasa bir kalknma hamlesine giriildiini gstermeye yeterlidir: - Trkiye Bankas alm ve bylece ulusal bankacln ilk adm atlmtr. - Uakta eker fabrikas kurulmutur. - Kayseride uak fabrikas kurulmutur. - Bnyan Dokuma Fabrikas almtr. - Ereli Bez Fabrikas almtr. - Nazilli Bez Fabrikas almtr. - Aar vergisi kaldrlm ve Trk kyls ar bir ykten kurtarlmtr. - Anadolu Demiryollar satn alnarak ulusallatrlmtr. - Ulusal Ekonomi ve Aratrma Kurumu kurulmutur. - Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas kurulmutur. - Gemlik Suni pek Fabrikas, Bursa Merinos Fabrikas, zmit Kat Fabrikas, Kayseri plik ve Bez Fabrikas, Eskiehir eker Fabrikas gibi pek ok kurum ve kurulu oluturulmutur. - Ticaret ve Sanayi Odalar kurulmu, daha sonra da Trkiye Ticaret ve Sanayi Odalar Kongresi toplanmtr. - statistik Umum Mdrl kurulmutur. - Hkmete iktisad konularda fikir vermek amacyla eitli meslek kurulularnn temsilcilerinden oluan Ali ktisat Meclisi kurulmutur. - Birinci ve kinci Kalknma Planlar oluturulmutur. - 1927 Ylnda Teviki Sanayi Kanunu karlmtr. - 1930 Ylnda Sanayi Kongresi, 1931 ylnda da Ziraat Kongresi toplanmtr. 4. Atatrk ve Devletilik Devletiliin iktisad dzlemdeki grnm "karma ekonomi" anlaydr. "Karma ekonomi" yaklam sosyalizm benzeri bir yaklam olmayp, esas itibaryla, ekonominin gerekli altyapsn hazrlayp, kalknma srecine paralel olarak piyasa ekonomisine geiin gerekletirilmesidir. Atatrk'n Devletilik anlay bir kalknma modelidir. Atatrk Devletilik, kamu hizmeti dndaki ticari ve snai teebbslerinin pazar ekonomisi kurallar gereince kurulup iletilecei ve gn gelince geni bir mlkiyet

SAYITAY DERGS SAYI: 62

13

Atatrkn Ekonomi Anlay

zemini zerinden zel kesime devredilecei, kalknmada devlet ncln tanyan bir pazar ekonomisidir (Aysan, 2000: 35). smet Giritli'nin yorumuyla Atatrk Devletilii "...sosyalizmin anlad manada ve bir doktrin mahiyetinde olan devletilik deil, sadece pratik ve pragmatik manada yani milli ekonominin zaruretleri, memleketin hzl kalknmas ve bunun iin sanayilemesi ihtiyac ile snrl olan zel teebbsn tam gvenlik ve istikrar iinde varln srdrmesini de lzumlu bulan baka bir deyimle, karma ekonomi sistemine dayanan hzl sanayilemeye dnk bir kalknmay gerekletirecek bir devletiliktir" (Giritli, 1975: 298). Grld gibi, Atatrk'n Devletilik lkesi esas itibaryla bir kalknma modeli olup, kat bir ideoloji olarak alglanmamaldr. Atatrk'n Devletilik lkesi deerlendirilirken dnemin ekonomik koullar gz nnde bulundurulmaldr. Falih Rfk Atay'n u szleri Devletilik ilkesinin zaruriyetten doduunu aka gstermektedir: "Yeni Trkiye'de Devletilik, bir ekonomik meslek olarak domamtr: Bir tarihi zaruret olarak domutur. Yaplacak eyleri devletten baka yapabilecek olan yoktu. Mesele bundan ibaret. Yeni Trkiye, kendi yapmak veya hi bir ey yaplmamasna boyun emek arasnda semeli idi" (Atay, 1984: 452). Atatrk dneminde uygulanan devleti iktisat politikasnn, 1930'lu yllarda arlk kazanmas, devletilik ilkesinin zaruriyet sonucunda ortaya kt tezini dorulamaktadr. nk, zmir ktisat Kongresi'nde benimsenen, liberal izgiye yakn politikalar beklenen sonucu dourmamtr. zel teebbs istenileni verememi, mit edilen sanayileme gereklememitir. Aslnda dnya konjonktr de o yllarda devletilik ilkesinin uygulanmasna msayitti. "Laissez Faire"ci liberal iktisat politikalar Amerika Birleik Devletleri bata olmak zere gelimi Bat lkelerinde baarszla urayarak byk bir ekonomik bunalma dnmt. Bat ekonomilerinde ortaya kan bu bunalmn esas nedeni [Toplam Arz > Toplam Talep] olgusuydu. ktisat biliminin temel gayesi Toplam Arz Toplam Talep eitliini salamaktr. nl iktisat Keynes 1936'da yaynlad "stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi" isimli kitabnda bu eitliin ancak devlet mdahalesi yoluyla salanabileceini savunmu ve bu mdahalenin teorik altyapsn hazrlamtr. Devlet, kamu harcamalarn arttrmak suretiyle Toplam Talebi ve milli geliri arttrarak Toplam Arz - Toplam Talep eitliini kurmalyd. Trkiye'nin temel ekonomik sorunu ise kalknma problemi olduundan, esas savan talep cephesinden ziyade arz cephesinde verilmesi gerekiyordu. Trkiye'nin 1930'lardaki "karma ekonomi" modelinin bu nedenle iktisat biliminin alt dallarndan olan kalknma iktisadnn ncs olduu sylenebilir. Atatrk, ekonominin arklarn dndrmek iin devlet

14

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

mdahalesinin nemini Keynesden nce grm ve gereklerini hayata geirmitir. Bu nedenle Atatrk, kan ve atele rl bir yokluk ortamnda, Trkiyenin bamszln ve varln gerekletirme mcadelesini srdrrken, gerekli grd ilkeler arasna Devletilii de yerletirmitir. Atatrkn Devletilik politikas, yalnz iktisat politikas ile ilgili bir kazanm deildir. Devletilik politikas, ayn zamanda, tam bamszlk ilkesinin btnlenmesidir. Atatrk, siyasi bamszln ancak ekonomik bamszlkla srdrlebileceini syleyerek gelecekteki yneticileri uyarmtr. Ancak daha sonra gelen kadrolar bir kalknma modeli olan Devletilik lkesini devam ettirememiler ve yanl kalknma stratejileri izleyerek ekonomimizi da baml bir hale getirmilerdir. Bugn yaadmz srete ekonomik bamszlk - siyasi bamszlk arasndaki ilikinin ne derece nemli olduunu ve Atatrk'n zmir ktisat Kongresi A konumasnda syledii "stiklal-i tam iin u dstur vardr: Hakimiyet-i milliye, hakimiyet-i iktisadye ile tarsin edilmelidir" sznn ne kadar doru olduunu bugn ok daha iyi grmekteyiz. Atatrk Devletiliinin CHP'nin Mays 1931 Kongresi'nde saptanan programndaki tanm yledir: "Bireysel alma ve ileri temel tutmakla birlikte olanakl olduunca az sre iine ulusu refaha ve lkeyi bayndrla eritirmek iin ulusun genel ve yksek karlarnn gerektirdii ilerde zellikle ekonomik alanda devleti eylemli olarak ilgilendirmek nemli ilkelerimizdendir." (Alp, 1998: 243). Grlyor ki Devletilik (karma ekonomi) = devlet + zel sektr'dr. Devletin, "karma ekonomi" politikasna gre kurduu sanayi kurulularna ve ortaklklara Kamu ktisad Teebbs (KT) denilmektedir. Smerbank (1933) ve Devlet Sanayi Ofisi (1932) bunlardan en nemlileri arasndadr. Dnya Ekonomisi, tarihinin en ar ekonomik krizini yaarken, Trkiye Atatrk'n aklc ekonomi politikalar sayesinde bu buhran en hafif biimde atlatmtr. 1929-39 Dnya sanayii retim art %19 iken Trkiye'de %96 olmutur (Tekin, 2001: 186-187). Buraya kadar olan aklamalarmzdan u sonular karmamz mmkndr. ncelikle, Devletilik lkesi iki ana hedefe odaklanmtr: i) "ktisad Bamszlk", ii) Hzl Kalknma. Bu hedeflere o dnem koullar iinde pr liberal bir politika ile ulama olana yoktur. Atatrk serbest piyasa ekonomisine kar olmayp, zaman iinde zel sektrn geliip devlet sektrnn stlendii ilerin bir ksmn devralmasn istemitir. Bu nedenle, Devletilik lkesi "ekonomide btn ileri her zaman devlet yapacak" anlamna gelmemektedir. zel sektr glendike, devletin ekonomideki dzenleyici grevleri devam etmekle beraber, kamu kesiminin ekonomideki
SAYITAY DERGS SAYI: 62 15

Atatrkn Ekonomi Anlay

arl azalacaktr. Devrin ktisat Bakan Celal Bayar, devletilie atfen; lkenin sanayilemesi sadece zel kurulularn dayand sermayeye braklrsa, kalknabilmek iin en az iki yzyl daha beklenmesi gerekeceini sylemitir. Dolaysyla, bazlarnn ne srd gibi, "Devletilik lkesi artk sona erdi" szleri aslnda bir ey ifade etmemekte, bu ilkenin anlamn kavrayamamaktan veya Devletilik lkesine kar nyarglardan ileri gelmektedir. 5. Atatrk ve Ekonomik stikrar Atatrk srdrlebilir bir kalknma iin ekonomik istikrara ne derecede nem verdiini politika ve uygulamalaryla gstermitir. Atatrk dneminde d ticaret a olmadan, enflasyona bavurulmadan, dengeli ve istikrarl bir kalknma salanmtr. Atatrk, para skntsna bir zm yolu olarak emisyona bavurulmas nerilerine her defasnda kar kmtr (Erolu, 1981: 50-51). Atatrk'n 1 Mart 1922 Tarihli T.B.M.M. al konumasnda "Trk paras salam deerini tutmaktadr. Hkmet bu siyasaya ok deer vermektedir; bundan byle bu siyasadan ayrlmayacaktr" szleri istikrarl bir para politikasndan yana olduunu gstermektedir (Balkanl, 2002: 87). Baslan her parann bir retim karl olmaldr. lkenin retiminde art olmakszn para baslmas, yani ak finansman politikas Toplam Talebi arttracaktr. Toplam Arz - Toplam Talep dengesi Toplam Talep lehine bozulaca iin byle bir politikann ilk sonucu fiyatlarda srekli art yani enflasyon eklinde kendisini gsterecektir. Enflasyon verimli yatrmlarn yaplmasn engeller, yksek talep ithalat arttrrken ihracat caydrr, dolaysyla d ticaret a byr, enflasyonist politikalar gelir dalmndaki dengesizlikleri arttrr. retim eitli darboazlarla kar karya kalr ve uzun vadede enflasyonlu bir bymeyi srdrmek olanakl deildir. Enflasyona yol amamak iin devletin giderlerini para basarak deil, vergi gelirleriyle karlamas lazmdr. Dolaysyla istikrarl bir ekonomide i dengenin salanabilmesi iin Devlet Harcamalar = Vergiler olmaldr. D dengenin forml ise hracat = thalat'tr. Dolaysyla makroekonomik bir istikrar iin vergilerden ve ihracattan elde edilen gelirlerin devlet harcamalar ve ithalat harcamalarnn toplamna eit olmas gereklidir. Atatrk dneminde bu ekonomik istikrar ilkesinin benimsendiini ve yaama geirildiini gryoruz. 1930-1938 Yllar arasnda kalan dnemde byk lde bu eitlikler salanm yani ekonomik istikrar korunmutur. Atatrk bugn uygulamakta zorlandmz ekonomik istikrar politikasnn en baarl uygulaycs olmutur. Atatrk'n d ticarete ilikin olarak 1 Kasm 1934 tarihinde T.B.M.M.'nin

16

SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

alnda yapt u konuma d dengeye ne kadar nem verdiini gstermektedir: "D ticarette takip ettiimiz ana prensip, ticaret muvazenemizin aktif karakterini muhafaza etmektir. nk tediye muvazenesinin en mhim esasn bu tekil eder". Atatrk bir baka konumasnda da "...stiklal-i maliyenin mahfuziyeti iin art- evvel, btenin bnye-i iktisadye ile mtenasip ve mtevazin olmasdr..." demektedir. Yani maliye politikasnda da bte denklii prensibini esas almaktadr. Grld gibi Atatrk'n iktisat anlaynda ne kan unsur istikrarl ekonomi politikasdr. Atatrk'n ekonomik istikrar konusundaki hassasiyeti, Kurtulu Sava'nn en zor anlarnda bile para basma yoluna gitmemesiyle aka grlmektedir. Enflasyon sorununu en zor anlarnda bile yenen bu byk ulus ne acdr ki, byk nderin bedenen aramzdan ayrlndan sonra bir daha bu dertten yakasn kurtaramamtr. 6. Sonu Bu almada Byk nderimiz Atatrk'n benimsedii iktisad ilkeler ana hatlaryla ortaya konulmaya allmtr. Atatrk'n temel ekonomik hedefi btn toplumun mmkn olduu kadar ksa srede kalknmasn salamak olmutur. Osmanl'dan alnan kt miras bu yolda byk bir dezavantaj oluturmu ancak yine de Byk nderimizin deyimiyle "az zamanda ok byk iler yaplmtr". Atatrk'n grne gre btn toplumun mmkn olduu kadar ksa bir srede kalknabilmesi iin istikrarl iktisat politikalar uygulamak arttr. Bunun iin gerek i gerek d iktisad dengeler gzetilmeli, karlksz para basma gibi kolayc yollara saplmamal, kesinlikle enflasyonist bir politika izlenmemelidir. Atatrk, devlete pazar ekonomisine geite nc ve destekleyici bir rol vermitir. Atatrk dneminde devlet, kalknmann adeta motoru ilevini grmtr. 1923-1938 Yllar arasnda geen on be yl boyunca fiyat istikrar bozulmadan ve bte aklarna gidilmeden ok byk iler baarlmtr. Burada nemli olan nokta udur; bir kalknma hamlesine giriilirken ne yaplacann hesaplanp, yatrmlarn nasl finanse edileceinin planlanarak rasyonel bir ekilde hareket edilmesi gereklidir. D borla, karlksz para baslarak, enflasyonist politikalarla giriilen kalknma hamleleri tkanmaya mahkumdur. Atatrk bunlarn hibirine tenezzl etmemi, gerekletirilen tm ekonomik baarlar ve yaplan yatrmlar o dnemin kendi gelirleriyle, lkenin geleceinden yenilmeksizin elde edilmitir. Gerek baar da budur zaten.

SAYITAY DERGS SAYI: 62

17

Atatrkn Ekonomi Anlay

YARARLANILAN KAYNAKLAR ALP, Tekin (1998), Kemalizm, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul. ATAY, Falih Rfk (1984), ankaya, Bate Yayn, stanbul. AYDEMR, evket Sreyya (1981), Tek Adam, Remzi Kitabevi, stanbul. AYSAN, Mustafa (2000), Atatrk'n Ekonomi Politikas, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul. BALKANLI, Ali Osman (2002), Trkiye'de Ekonomik Gelime ve Kriz, Filiz Kitabevi, stanbul. BAAR, Ahmet Hamdi (1981), Atatrk'le Ay ve 1930'dan Sonra Trkiye, Ankara ktisad ve Ticari limler Akademisi Yayn, Ankara. DEMR, Glten (1994), Devlet-Ekonomi likisinde Dnm, Beta Basm Yaym, stanbul. ERGN, Feridun (1978), K. Atatrk, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, stanbul. EROLU, Hamza (1981), Atatrk ve Devletilik, Ankara. GRTL, smet (1975), "Kemalizmin Sosyo-Ekonomik Yn", Atatrk Devrimleri I. Milletleraras Sempozyumu Bildirileri, .. Atatrk Devrimleri Aratrma Enstits Yaynlar, stanbul. GLALP, Haldun (1987), Gelime Stratejileri ve Gelime deolojileri, Yurt Yaynlar, Ankara. KAZGAN, Glten (1999), Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul. KUYUCUKLU, Nazif (1986), Trkiye ktisad, Beta Basm Yaym, stanbul. KN, A. Gndz (1971), Trkiye ktisat Kongresi 1923 - zmir, A..S.B.F. Yaynlar, Ankara. KN, A. Gndz (1997), Trkiye ktisat Kongresi, Sermaye Piyasas Kurulu Yayn, Ankara. RICARDO, David (1997), Ekonomi Politiin ve Vergilendirmenin lkeleri, Belge Yaynlar, stanbul. SABIR, Hasan (2002), Dnya Siyasetinde Kresel Rekabet Sistemi ve Politikalar, Derin Yaynlar, stanbul.
18 SAYITAY DERGS SAYI: 62

Atatrkn Ekonomi Anlay

SAYAR, Ahmet (1986), Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, Der Yaynlar, stanbul. SAYAR, Ahmet (1996), "Atatrk'n ktisat Kafasna Dair Dnceler", ..S.B.F. Dergisi, Say 15. TEKN, Nil Trker (2001), Anahatlaryla Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, antay Kitabevi, stanbul. TOKGZ, Erdin (1981), "Atatrk Dneminde Trk Ekonomisi", Atatrk Dnemi ktisat Politikas, ...F.M.C. Yaynlar, stanbul. LKEN, Yksel, (1981), "Atatrk'n ktisad Kiilii", Atatrk Dnemi ktisat Politikas, ...F.M.C. Yaynlar, stanbul. YILMAZER, M.Mehmet (1993), "Balta Liman Serbest Ticaret Anlamas ve Osmanl mparatorluunda Yaplan Dier Ticaret Anlamalar", Gmrk Dergisi, Yl:4, Say: 15.

SAYITAY DERGS SAYI: 62

19