‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻋﺒﺪﺍﷲ ﺷﻬﺒﺎﺯﯼ‬

‫ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ در ‪ 11‬ﻓـﺮوردﻳﻦ ‪ 1273‬ش‪ 1312 /.‬ق‪ .‬در ﻛـﺮﺑﻼ زاده ﺷـﺪ‪ 1.‬ﭘـﺪرش‪ ،‬ﺷـﻴﺦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ دﺷﺘﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻲ ﺧﻮﺷﻨﺎم و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮد و ﮔﺎه در ﻋﺘﺒـﺎت و ﮔـﺎه در‬
‫دﺷﺘﺴﺘﺎن و ﺑﻮﺷﻬﺮ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺧﻮد را در ﻣﺪرﺳﻪ ﺣـﺴﻴﻨﻲ‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻋﺘﺒﺎت‪ 2‬ﺗﺎ ﻣﻘﻄﻊ ﺳﻄﺢ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮد و ﻣﺪﺗﻲ در دروس ﺧﺎرج ﻧﻴﺰ ﺗﻠﻤـﺬ ﻛـﺮد‪.‬‬
‫ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﺻﻮل را ﻧﺰد ﺣﺎج ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻓﺸﺎرﻛﻲ و ﻛﻔﺎﻳﻪ آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ را ﻧﺰد ﺣـﺎج‬
‫‪3‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺣﺎﺋﺮي ﻳﺰدي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻳﺤﻴﻲ آرﻳﻦﭘﻮر دﺷﺘﻲ را ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ 1275‬ش‪ ،.‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 1314‬ق‪ 1896 /.‬م‪ ،.‬در ﻛﺮﺑﻼ ﻣـﻲداﻧـﺪ‪ .‬رﻛـﻦزاده‬
‫آدﻣﻴﺖ و ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺣﻤﻴﺪي زﻣﺎن ﺗﻮﻟﺪ او را ‪ 1310‬ق‪ .‬در ﻛﺮﺑﻼ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ ‪ 1271‬ش‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﻴﻨﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل )ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ‪ (1381 ،‬زﻣﺎن ﺗﻮﻟﺪ ﻋﻠـﻲ دﺷـﺘﻲ را ﺳـﺎل‬
‫‪ 1277‬ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 1898‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬در دﺷﺘﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬دﺷﺘﻲ در ﻓﺮم ﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﺎت‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮد‪ ،‬زﻣﺎن و ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻟﺪ ﺧﻮﻳﺶ را ‪ 11‬ﺣﻤﻞ )ﻓـﺮوردﻳﻦ( ‪ 1273‬ﺷﻤـﺴﻲ در ﻛـﺮﺑﻼ‬
‫ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ دﺷﺘﻲ در »ﻣﺪرﺳﻪ ﺣﺴﻴﻨﻲ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن« اﺷـﺎره ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪) .‬ﻣﺤﻤﺪﺣـﺴﻴﻦ‬
‫رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺳﺨﻦﺳﺮاﻳﺎن ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﻴﺎم‪ [،1338] ،‬ج ‪ ،2‬ص ص ‪(546‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻴﺰان ﺗﺤﺼﻴﻼت دﺷﺘﻲ در ﻋﺘﺒﺎت‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ او‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ دﺳـﺘﻤﺎﻳﻪ ﻣﻨﺎﻗـﺸﺎت ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﺷﺘﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ او را ﻃﻠﺒﻪاي ﺑﻲﺳﻮاد و ﺑﻲاﺧﻼق ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﻠﻜـﻪ ﭘـﺪر و ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ از‬
‫اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده او را ﻧﻴﺰ ﻫﺪف ﺣﻤﻼت ﺧﻮد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬در ورﻗﻪ ﺗﺎﻳﭙﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "ﺑﻴﻮﮔﺮاﻓﻲ آﻗـﺎي‬
‫دﺷﺘﻲ" در ﭘﺮوﻧﺪه ﺳﺎواك وي ﺿﺒﻂ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻳﻘـﻴﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن دﺷـﺘﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﻜﻲ از ﻛﻔﺶدارﻫﺎي ﻧﺠﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺣـﻮادﺛﻲ ﺗﻮﻗـﻒ در ﻋـﺮاق‬
‫←‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪2‬‬
‫ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ در اواﺧﺮ ذﻳﺤﺠﻪ ‪ 1334‬ق‪ /.‬ﻧـﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1916‬م‪ ،.‬در ﻛـﻮران ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬
‫او‪‬ل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭘﺪر و ﺑﺮادران‪ 4‬راﻫﻲ اﻳﺮان ﺷﺪ و در ﺷﺐ ﻋﺎﺷﻮراي ‪ 1335‬ق‪ .‬ﺑـﻪ ﺑﻮﺷـﻬﺮ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ اﻗﺎﻣـﺖ در ﺑﻮﺷـﻬﺮ و دﺷﺘـﺴﺘﺎن و ﺑﺮازﺟـﺎن‪ ،‬و ﺳـﻔﺮي ﻛﻮﺗـﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻨﺪرﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز رﻓﺖ‪ .‬اﻗﺎﻣﺖ دﺷﺘﻲ در ﺷﻴﺮاز ﺳﺮآﻏﺎز ورود او ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎي ﻣﻠﺘﻬـﺐ و‬
‫ﭘﺮﺗﻼﻃﻢ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري و ﺳﻴﺎﺳﺖ آن روز اﻳﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﺎن و ﻧﺤﻮه ﺑﺎزﮔﺸﺖ دﺷﺘﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان و اﻗﺎﻣﺖ او‪‬ﻟﻴـﻪ او در ﺑﻮﺷـﻬﺮ و ﺷـﻴﺮاز ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬

‫←‬
‫ﻋﺮب را ﺟﺎﻳﺰ ﻧﺪﻳﺪه و ﺑﻪ اﻳﺮان آﻣﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺤﺼﻴﻼت دﻳﻨﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻘﻂ ﻋﺮﺑﻲ را ﺧﻮب ﺑﻠﺪ ﺑـﻮد‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺑﺮادرش ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻜﺎر ﺧﺰﻋﻞ ﺑﻮده در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮزﺳﺘﺎن اﺳـﺘﺨﺪام ﻣـﻲﺷـﻮد‪) «.‬ﺗـﺼﻮﻳﺮ‬
‫ﭘﺮوﻧﺪه ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ در ﻣﺮﻛﺰ اﺳﻨﺎد ﺳﺎواك ﻣﻨﺤﻠﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ /37153‬ﺳـﻮ‪‬م‪ ،‬آرﺷـﻴﻮ ﻣﺆﺳـﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ .‬از اﻳﻦ ﭘﺲ‪ :‬ﭘﺮوﻧﺪه ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‪(.‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ آرﻳﻦﭘﻮر ﭘﺪر دﺷﺘﻲ را »از ﻓﺤﻮل ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺼﺮ ﺧﻮد« ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ »ﺑـﻪ ورع و ﺗﻘـﻮا«‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ آرﻳﻦﭘﻮر‪ ،‬دﺷﺘﻲ »ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ از اﺻﻮل را در ﻣﺤﻀﺮ ﺣﺎج ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻓـﺸﺎرﻛﻲ و‬
‫ﻛﻔﺎﻳﻪ آﺧﻮﻧﺪ را ﻧﺰد ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻳﺰدي‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ دو از ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﺑﺰرگ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛـﺮد‪«.‬‬
‫)ﻳﺤﻴﻲ آرﻳﻦﭘﻮر‪ ،‬از ﻧﻴﻤﺎ ﺗﺎ روزﮔﺎران ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات زوار‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺳـﻮ‪‬م‪ ،1379 ،‬ص ‪ (318‬دﻛﺘـﺮ‬
‫ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺣﻤﻴﺪي از ﭘﺪر دﺷﺘﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪ دﺷﺘﻲ« ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔـﺮ‬
‫ﺣﻤﻴﺪي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﻪ ﺑﻮﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳـﻼﻣﻲ‪،1380 ،‬‬
‫ص ‪ (317‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺮازﺟﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺮ ﻋﻠـﻲ دﺷـﺘﻲ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻓﺎرس و ﺑﻮﺷﻬﺮ و ﻧﻘـﺶ وي در ﺟﻬـﺎد ‪ 1336‬ق‪ .‬ﺑـﺮ ﺿـﺪ اﺳـﺘﻌﻤﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‪ ،‬ادﻋﺎﻫـﺎي‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻌﻀﺎً ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ را درﺑﺎره ﺳـﻮاﺑﻖ ﺧـﺎﻧﻮادﮔﻲ و ﻣـﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗـﻲ دوران‬
‫ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ او ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻮع اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﻣﺘﺪاول در ﻣﺒﺎرزات ﺳﻴﺎﺳﻲ آن دوران ﺷﻤﺮد‪ .‬در ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ و رﺳﺎﻟﻪ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ ﺑﺎ اﻳﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت آﺷﻨﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ دﺷﺘﻲ ﭼﻬﺎر ﭘﺴﺮ ﺑﻪﻧﺎمﻫﺎي ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﭘﺮوﻳﺰ و ﮔﻮﻳـﺎ ﭼﻬـﺎر دﺧﺘـﺮ داﺷـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ‪» ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ ﻋﺮاق ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻛﻪ ﻧﺼﻮﻟﻲ ﺑـﻪ ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻧﻔﺎق ﺑﻴﻦ ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ در ﻋﺮاق رﺳﺎﻟﻪاي ﺑﻪﻧﺎم اﻟﺪوﻟﻪ اﻻﻣﻮﻳﻪ ﻓﻲ اﻟـﺸﺎم راﺟـﻊ ﺑـﻪ‬
‫دﻓﺎع ﻳﺰﻳﺪ در واﻗﻌﻪ ﻛﺮﺑﻼ ﻧﻮﺷﺖ و دوﻟﺖ ﻋﺮاق او را ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮادر ﺷـﻴﺦ ﻋﻠـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاري او ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬دوﻟﺖ ﻋﺮاق در ﺻﺪد ﺗﺒﻌﻴﺪ او ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﺮآﻣﺪ وﻟﻲ وي ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮد و در اﺗﺎق‬
‫وزﻳﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮاق ﺑﻪ او ﻓﺤﺎﺷﻲ ﻧﻤﻮد و ﭘﺲ از اﻳﻦﻛﻪ ﻛﺘﻚ زﻳﺎدي ﺧﻮرد ﻓﺮاراً ﺑﻪ اﻳﺮان آﻣـﺪ و اﮔـﺮ‬
‫ﭼﻪ دوﻟﺖ ﻋﺮاق از ﻣﺠﺎري رﺳﻤﻲ در ﺻﺪد ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن او ﺑﺮآﻣﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﻧﻔـﻮذ ﺑـﺮادرش ﻣﻮﻓـﻖ‬
‫ﻧﮕﺮدﻳﺪ‪) «.‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬دﺳﻴﺴﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‪ ،‬ص ‪ (3‬دﺧﺘﺮ ﺑﺰرگ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺤـﺴﻴﻦ دﺷـﺘﻲ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺮازﺟﺎﻧﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﻋﺒـﺪاﷲ دﺷـﺘﻲ دﺑﻴـﺮ زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﻴـﺴﻲ ﺑـﻮد و ﭘـﺲ از‬
‫ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﮕﻲ‪ ،‬در اواﺧﺮ دوران ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺎﻗﺸﺎﺗﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧـﺖ و ﻣـﺘﻦ دﻓﺎﻋﻴـﻪ دﺷـﺘﻲ را‪ ،‬ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫"دﺷﺘﻲ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﺪ"‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻃﻠﺒﻪ آﺷﻮبﮔﺮ‬

‫ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ در ﻓـﻀﺎﻳﻲ ﭘﺮآﺷـﻮب ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﺖ و ﻣﻄﺒﻮﻋـﺎت وارد ﺷـﺪ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري را در ﺷﻬﺮ ﺷﻴﺮاز و در روزﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻓﻀﻞاﷲ ﺑﻨﺎن ﺷـﻴﺮازي‪،‬‬
‫آﻏﺎز ﻛﺮد؛ وﻟﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪاي از او ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ رﻛﻦزاده آدﻣﻴـﺖ‪» ،‬ﻋﺎﻣـﻪ‬
‫ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ و ﻫﻴﺎﻫﻮﻳﻲ راه اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬اراده ﻗﺘﻠﺶ را ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻧﺎﭼـﺎر در ﻣﻨـﺰل ﻋﺒﺪاﻟﺤـﺴﻴﻦ‬
‫ﻣﻴﺮزا ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در آن وﻗﺖ واﻟﻲ ﻓﺎرس ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ از او‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ رواﻧﻪ اﺻﻔﻬﺎﻧﺶ ﻛﺮد‪ 5«.‬اﻗﺎﻣﺖ دﺷﺘﻲ در ﺷﻴﺮاز‪ ،‬ﺑـﻪﮔﻔﺘـﻪ ﺧـﻮد او‪،‬‬
‫ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﺑﻪ درازا ﻛﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫اﻗﺎﻣﺖ دﺷﺘﻲ در اﺻﻔﻬﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﻴﺮاز‪ ،‬ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮد و او ﭘﺲ از ﭘﻨﺞ ﻣﺎه راﻫﻲ ﺗﻬﺮان‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬از ﻗﻮل ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﻴﺪ ﻣﻴﻨـﻮﭼﻬﺮ‪ ،‬ﻫﻤـﻮﻻﻳﺘﻲ دﺷـﺘﻲ‪ ،‬ﻋﻠـﺖ و ﻧﺤـﻮه‬
‫ﺧﺮوج دﺷﺘﻲ از ﺷﻴﺮاز و دوران او‪‬ﻟﻴﻪ اﻗﺎﻣﺖ او در ﺗﻬﺮان را ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫آدﻣﻲ اﺳﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺬﻫﺐ‪ .‬در ﺷﻴﺮاز ﺑﺪﻳﻦ واﺳﻄﻪ ﻣﻄﺮود واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻲﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‬
‫ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ او ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎي ﺷﻴﺮازي‪ 6‬او را ﻫﻤﺮاه ﺧـﻮد ﻃﻬـﺮان آورد‪ ،‬اﻣـﻮرات‬
‫ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ وي ﺳﭙﺮد‪ .‬ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻛﺮد‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻬﺎﺟﺮت‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ ]دﺷﺘﻲ[ اﻧﻮاع‬
‫ﺗﻘﻠﺐ و ﺧﻴﺎﻧﺖ را در ﻏﻴﺒﺖ او ﻧﻤﻮد‪ ...‬ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎ آﻣﺪ‪ ،‬از وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺴﺘﺤﻀﺮ ﺷﺪ‪ ،‬او را‬

‫‪ .5‬رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.547‬‬

‫‪ .6‬ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﻴﺮازي )‪ 1348-1300‬ق‪ ،(.‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎ ﻳـﺎ ﺣـﺎﺟﻲ آﻗـﺎ اﺳـﻜﺮوﭼﻲ‪.‬‬
‫اﺳﻜﺮو از واژه اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪ screw‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻴﭽﺎﻧﺪن اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺣﺎج ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﭘﺪر ﺣﺎﺟﻲ آﻗـﺎ‬
‫ﺷﻴﺮازي‪ ،‬از ﺗﺠﺎر ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭘﻨﺒﻪ ﺑﻮد و ﭘﻨﺒﻪﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ از وﻻﻳﺎت ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز ﻣﻲآﻣﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑـﻪ ﺧـﺎرج ﺻـﺎدر‬
‫ﻣﻲﻛﺮد آنﻫﺎ را ﺑﺎرﺑﻨﺪي ﻛﺮده و ﺑﺎ ﺳﻴﻢ ﻣﻲﭘﻴﭽﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﻜﺮوﭼﻲ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎ ﺷـﻴﺮازي‬
‫از ﺷﺎﮔﺮدان آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ ﺑﻮد و اﺟﺎزه اﺟﺘﻬﺎد از او داﺷﺖ‪ .‬ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎ در دوره دو‪‬م ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﻮراي‬
‫ﻣﻠﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺷﻴﺮاز ﺑﻮد‪ .‬او در اﻳﻦ دوره از وﻛﻼي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻓﻌﺎل و ﺧﻮشﻓﻜﺮ ﺑﻪﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرﻓـﺖ‪ .‬در‬
‫دوره ﺳﻮ‪‬م از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ راه ﻳﺎﻓﺖ وﻟﻲ اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪاش رد ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪﺗﻲ در ﺗﻬﺮان ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷـﻴﺮاز‬
‫رﻓﺖ و ﻗﺮﻳﻪ ﻓﺎروق را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺮﻳﻪ ﻣﻠﻚ ﻋﺴﻜﺮ ﺧﺎن ﻋﺮب ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﻊ ﺷﺮط ﺷﺪه و در ﮔﺮو‬
‫ﭘﺪرش ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮادراﻧﺶ ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﺎ او ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻣﻠﻚ ﻧﺰاع داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎ در ‪ 1308‬ش‪ ،.‬ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬
‫دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ »ﺑﺮزﮔﺮان ﻓﺎروق« ﺑﻪ ﺿﺮب ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪) .‬ﻣﻬﺪي ﺑﺎﻣـﺪاد‪ ،‬ﺷـﺮح ﺣـﺎل رﺟـﺎل‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات زوار‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،1378 ،‬ج ‪ ،6‬ﺻﺺ ‪(163-162‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪4‬‬
‫‪7‬‬
‫ﭘﺲ از ﺳﺮزﻧﺶﻫﺎ ﻣﺮﺧﺺ ﻛﺮد‪.‬‬
‫دﺷﺘﻲ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎت راﻳﺞ آن زﻣﺎن ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﺧـﻮد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻟـﻪ "دﺷـﺘﻲ را ﺑﻬﺘـﺮ‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﺪ" ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي اﺧﺘﻼل در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ »ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻣﺤﺘﺮم«‪ ،‬ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎ‬
‫ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻛﺮده و آن را ﻛﺎر »ﻫﻮﭼﻲﻫﺎﻳﻲ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ »ﻛﻪ ﻏﻴـﺮ از دو ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬
‫زدن و ﻛﺸﺘﻦ ﺿﻌﻴﻒ ﻛﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪«.‬‬

‫در ‪ 29‬ﺷﻮال ‪ 1336‬ق‪ 7 /.‬اوت ‪ 1918‬م‪ .‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ ﺧﺎن وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ ﺑـﺮاي دو‪‬ﻣـﻴﻦ‬
‫ﺑﺎر رﻳﺎﺳﺖ دوﻟﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣـﺎن ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﻲ او‪‬ل ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ؛ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز ﻛﻪ ﻃﻠﻮع ﻋﺼﺮ ﻧﻮﻳﻨﻲ از ﺳﻠﻄﻪ ﻧﻮاﺳﺘﻌﻤﺎري را ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﺮان‪ ،‬رﻗﻢ ﻣﻲزد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬در ‪ 11‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 1918‬ﺟﻨﮓ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺪود ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ‪ 9‬اوت‬
‫‪ 1919‬م‪ ،.‬دوﻟﺖ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ ﻗﺮارداد ﻣﻌﺮوف ‪ 1919‬را در ﺗﻬﺮان ﺑـﺎ ﺳـﺮ ﭘﺮﺳـﻲ ﻛـﺎﻛﺲ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮد‪ .‬در زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ دوﻟـﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬
‫ﺑﺤﺮان ژرف ﻣﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﺣﺪود ‪ 86‬ﻣﻴﻠﻴـﻮن ﭘﻮﻧـﺪ از‬
‫ﺑﻮدﺟﻪ وزارﺗﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﻌﻘﺎد اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ‪ 30‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﭘﻮﻧﺪ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺟﺪﻳﺪ را‬
‫ﺑﺮ او ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ‪ ،‬ﻗـﺮارداد ‪ 1919‬ﺑـﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ دﻳﻮﻳـﺪ ﻟﻮﻳـﺪﺟﺮج‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮ‪ ،‬و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺘﻨﻔﺬﺗﺮﻳﻦ اﻋﻀﺎي دوﻟﺖ وﻗﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‪ -‬از ﺟﻤﻠـﻪ وﻳﻨـﺴﺘﻮن‬
‫ﭼﺮﭼﻴﻞ‪ ،‬وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ‪ ،‬و ادوﻳﻦ ﻣﻮﻧﺘﺎگ‪ ،‬وزﻳﺮ اﻣﻮر ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ -‬و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﻨـﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻟﺠﻮﺟﺎﻧﻪ ﻟﺮد ﻛﺮزن‪ ،‬وزﻳﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﻓـﻮق‬
‫ﻣﻮﺟﻲ از دﺳﻴﺴﻪﻫﺎ را ﻋﻠﻴﻪ او و ﺑﺮاي اﻟﻐﺎي ﻗﺮارداد ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﻨﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫اﻣﻮر اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ اﻳﺮان و ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ را در ﺣﻴﻄﻪ اﻗﺘﺪار ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻬﻤﻲ ﺑﺰرگ در اﻳـﻦ‬
‫دﺳﻴﺴﻪﻫﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺮزن و دوﻟﺖ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ اﻳﻔﺎ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﺮان دو ﮔﺮوه و ﺑﺎ دو اﻧﮕﻴﺰه ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﻗـﺮارداد ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔـﺮوه ﻧﺨـﺴﺖ‬
‫رﺟﺎل ﻣﻴﻬﻦدوﺳﺘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺳـﻴﺪ ﺣـﺴﻦ ﻣـﺪرس‪ ،‬ﻛـﻪ ﻗـﺮارداد ‪ 1919‬را ﭘﻴﻤـﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎري و ﻣﻨﺎﻓﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺮوه دو‪‬م ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻗﺮارداد را ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ راه را ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻛﻮدﺗـﺎ و اﺳـﺘﻘﺮار دﻳﻜﺘـﺎﺗﻮري‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮﻣﻲ در اﻳﺮان ﻫﻤﻮار ﻛﻨﻨﺪ؛ ﻃﺮﺣﻲ ﻛﻪ از ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﻨـﺪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‪ ،‬ﺑـﺎزﻳﮕﺮ‬

‫‪ .7‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﻴﺮزا ﺳﺎﻟﻮر‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻛﻮﺷﺶ ﻣﺴﻌﻮد ﺳـﺎﻟﻮر و اﻳـﺮج اﻓـﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮ‪ ،1379 ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.6931‬‬
‫‪5‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫اﺻﻠﻲ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﺮان‪ ،‬و ﻛﺎﻧﻮﻧﻲ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﺟﻬﺎنوﻃﻦ در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دوﮔﺎﻧﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺣﺎج ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﻌـﻴﻦاﻟﺘﺠـﺎر‬
‫ﺑﻮﺷﻬﺮي را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺎ "اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫـﺎ" ﺷـﻬﺮه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻴـﻪ ﻗـﺮارداد‬
‫‪8‬‬
‫‪ 1919‬ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﻌﻠﻴﻞ ﻛﺮد‪.‬‬

‫در ‪ 13‬ذﻳﻘﻌــﺪه ‪ 18 /1337‬اﺳــﺪ ‪ 1298‬دوﻟــﺖ وﺛــﻮقاﻟﺪوﻟــﻪ ﻣــﺘﻦ ﻗــﺮارداد را در‬

‫روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي رﻋﺪ و اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺎﺷﺮ اﻓﻜﺎر دوﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد و اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌـﺪ ﻣـﻮﺟﻲ‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﺿﺪ آن ﺑﻪﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ دﺷﺘﻲ در ﻣﻘﺎﻟﻪ "دﺷﺘﻲ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﺪ"‪ ،‬در زﻣـﺎن‬
‫ﺷﺮوع ﻏﻮﻏﺎي ﺿﺪ ﻗﺮارداد ﻳﻜﻲ دو ﻣﺎه از اﻗﺎﻣﺘﺶ در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻲﮔﺬﺷـﺖ و او از ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫زﻣﺎن در ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﻔﺘﻪﻧﺎﻣﻪ ﻣﻴﻬﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه از »آﻗﺎي ﺑﻨﺎناﻟـﺴﻠﻄﺎن«‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺮارداد ﻧﻮﺷﺖ وﻟﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ‪» ،‬در ﻣﻌﻴﺖ آﻗﺎي ﺣﺎج آﻗﺎي ﺷﻴﺮازي«‪ ،‬ﻋـﺎزم‬
‫ﺗﻬﺮان ﺷﺪ‪ .‬دﺷﺘﻲ در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش و ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺐﻧﺎﻣﻪ و ﻣﻘﺎﻻت ﺗﻨـﺪ ﻋﻠﻴـﻪ ﻗـﺮارداد و‬
‫دوﻟﺖ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ اداﻣﻪ داد‪.‬‬
‫وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ ﺗﻜﺎﭘﻮي ﭘﺮﻫﻴﺎﻫﻮي اﻳﻦ ﺷﻴﺦ ﺟﻮان دﺷﺘﺴﺘﺎﻧﻲ را ﺑﺮﻧﺘﺎﻓﺖ و دﺳﺘﻮر اﺧﺮاج‬
‫او از اﻳﺮان و ﺑﺎزﮔﺸﺘﺶ ﺑﻪ ﻋﺘﺒﺎت را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ .‬دﺷـﺘﻲ ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ روز ﺑﺎزداﺷـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان اﻋﺰام ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن دﺷﺘﻲ را‪ ،‬در ﻫﻮاي ﮔﺮم اواﺧﺮ ﺧﺮدادﻣﺎه‪ ،‬ﭘﻴﺎده ﺑﻪ‬
‫ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ و ﺳﻪ ﻫﻔﺘﻪ در ﻗﺰوﻳﻦ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ دوﻟﺖ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟـﻪ‬
‫ﺳﻘﻮط ﻛﺮد )ﺟﻤﻌﻪ ‪ 8‬ﺷﻮال ‪ 4 /1338‬ﺳﺮﻃﺎن ‪ (1299‬و ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺮزا ﺣـﺴﻦ ﺧـﺎن‬
‫ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ زﻣﺎم دوﻟﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دوﺳﺘﺎن دﺷﺘﻲ ﺑﺮاي آزادي او ﺗـﻼش ﻛﺮدﻧـﺪ‬
‫وﻟﻲ ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮد‪ .‬دﺷﺘﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺪان ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣـﺎن از ﻣﺮﻛـﺰ دﺳـﺘﻮر‬
‫رﺳﻴﺪ ﻛﻪ از اﻋﺰام دﺷﺘﻲ ﺑﻪ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﺷﻮد و در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬دﺷﺘﻲ ﻗﺮﻳـﺐ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ادﻳﺐ و ﻣﺤﻘﻖ ﺷﻬﺮت ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻣﻌﻠﻤـﻰ ﻣـﻰﻛـﺮد‪ .‬دﺷـﺘﻰ ﺑـﺎ او‬
‫دوﺳﺖ و ﻣﺤﺸﻮر ﺷﺪ و ﻣﻘﺪﻣﺎت زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﻧﺰد وي ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ اﻧﺪﻛﻲ‬
‫ﺑﻌﺪ ﻫﻤﻜﺎر دﺷﺘﻲ در روزﻧﺎﻣﻪ ﺷﻔﻖ ﺳـﺮخ ﺷـﺪ‪ .‬دﺷـﺘﻲ در ﺳـﺎل ‪ 1352‬ﻧﻮﺷـﺖ‪» :‬رﺷـﻴﺪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﻤﻜﺎر ﻣﻦ در ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ و ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺸﻮق و ﻣﺆﻳﺪ ﻣﻦ در ﺗﺄﺳﻴﺲ آن ﺑﻮد‪«.‬‬

‫‪ .8‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺎرض ﻟﺮد ﻛﺮزن‪ ،‬وزﻳﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻀﺎي دوﻟﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﻗـﺮارداد‬
‫‪ 1919‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻬﺒﺎزي‪" ،‬ﻛﺎﻧﻮنﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻛﻮدﺗـﺎي ‪ 1299‬و ﺻـﻌﻮد ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﭘﻬﻠـﻮي"‪،‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،16-15‬ﭘﺎﺋﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1379‬ﺻﺺ ‪.42-9‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪6‬‬
‫در ‪ 14‬ﺻﻔﺮ ‪ 1339‬ق‪ .‬دوﻟﺖ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر اﻋﻈﻢ )ﻣﺤﻤﺪوﻟﻲ ﺧﺎن ﺗﻨﻜﺎﺑﻨﻲ( زﻣﺎم اﻣـﻮر را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دﺷﺘﻲ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﺑﻄﺎل ﺣﻜﻢ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧـﺸﺪ و ﺑـﻪ ﺗﻬـﺮان ﺑﺎزﮔـﺸﺖ؛ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪ وﻟﻲ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز ﺑـﺎ وﺳـﺎﻃﺖ ﺳـﻴﺪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺻـﺎدق‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ اواﺋﻞ زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1299‬و دو ﺳﻪ ﻣﺎه ﭘﻴﺶ از ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 3‬اﺳـﻔﻨﺪ اﺳـﺖ‪ .‬دﺷـﺘﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد در ﺗﻬﺮان اداﻣﻪ داد و ﺗﻘﺎﺿﺎي اﻣﺘﻴﺎز روزﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪﻧﺎم ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎورد‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬از ‪ 16‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ ،1300‬ﻣﻴﺮزاده ﻋﺸﻘﻲ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻧﺎم روزﻧﺎﻣﻪاي ﺟﻨﺠﺎﻟﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻮاﺿﻊ ﺻﺮﻳﺢ و ﺗﻨﺪ آن ﺑﺮ ﺿﺪ رﺿﺎ ﺧـﺎن‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬و اﻧﺘﺴﺎب ﻏﺎﺋﻠﻪ ﺟﻤﻬﻮري ﺑﻪ دﺳﺎﻳﺲ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮور و ﻗﺘﻞ او )‪12‬‬
‫ﺗﻴﺮ ‪ (1303‬اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﻛﻮدﺗﺎي ﺳﻮ‪‬م اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1299‬ﻋﻠـﻲ دﺷـﺘﻲ‪ ،‬ﺑـﻪﺳـﺎن ﺑـﺴﻴﺎري دﻳﮕـﺮ از ﻓﻌـﺎﻟﻴﻦ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر دوﻟﺖ ﻧﻮد روزه ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ در ﺑـﺎغ‬
‫ﺳﺮدار اﻋﺘﻤﺎد زﻧﺪاﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬او در اﻳﻦ دوره ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﻛﻪ در اواﺧﺮ ‪1300‬‬
‫و اواﺋﻞ ‪ 1301‬در ﺷﻤﺎرهﻫﺎي او‪‬ل ﺗﺎ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎم "اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ"‪ ،‬درج ﺷﺪ و‬
‫در آﺑﺎن ‪ ،1301‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺗﺒﻌﻴﺪ در زﻣﺎن دوﻟﺖ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟـﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺳـﻂ ﺧـﻮد‬
‫دﺷﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1313‬رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺗﺠﺪﻳﺪ‬
‫ﭼﺎپ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﺎپ دو‪‬م ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺎﻳـﺎب ﺷـﺪ‪ .‬در آذر ‪ 1327‬ﻣـﺸﻔﻖ‬
‫ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﭼﺎپ ﺳﻮ‪‬م اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ را ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﻮد ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﻛـﺮد و ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي اﻳـﻦ ﻧـﺴﺨﻪ‬
‫ﭼﺎپﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ )‪ (1339‬و ﺷﺸﻢ )اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ (1352 ،‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ارزش ادﺑـﻲ آن‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳﻜـﻲ از آﺛـﺎر ﻣـﺆﺛﺮ در رواج‬
‫ﺳﺎدهﻧﻮﻳﺴﻲ در ﻧﺜﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮ در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳـﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻧﺪان و زﻧﺪاﻧﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺷﺘﻲ در اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎ ﺳﺮاﺳﺮ اﻧﺰﺟﺎر ﺧﻮد را از ﺣﺎﻛﻤﺎن وﻗـﺖ و رﻓﺘﺎرﻫـﺎي‬
‫ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺑﺸﺮي و ﺗﻤﺪن ﺟﺪﻳﺪ اﺑﺮاز ﻣﻲ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ ﺑﺮ‬
‫او ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺪن ﺟﺪﻳـﺪ را‪ ،‬ﻛـﻪ زﻧـﺪان را ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي آن ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺑﺎد ﻧﺎﺳﺰا و دﺷﻨﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد و اﻳﻦ ﺗﻤﺪن را ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺑﺮاي آدﻣﻴﺎن ﺳﻌﺎدت آﻣﻴﺰ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻳﻪ ﻫﻼﻛﺖ و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻣـﻲ ﺷـﻤﺎرد‪ ...‬از‬
‫ﻻﺑﻼي ﺳﻄﻮر اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ دﻏﺪﻏﻪ ﻫﺎي ﻓﻜـﺮي و آﻣـﺎل اﻳـﻦ زﻧـﺪاﻧﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫ﻫﻮﻳﺪا اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮف و ﻧﻘﺶ آن دو در ﺣﻴﺎت آدﻣﻴﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪،‬‬
‫از ﮔﻮﺗﻪ و ﮔﻮﺳﺘﺎو ﻟﻮﺑﻮن ﺳﺨﻦ ﻣﻲراﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ ،‬ﺗﻤـﺪن‬
‫‪7‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﻪ ﺳ‪‬ﺨﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺎدﻳﻮن و ﻃﺒﻴﻌﻴﻮن را ﮔﻤﺮاهﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲﺷـﻤﺎرد و‬

‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﻛﺮدن آدﻣﻴﺎن را ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ آﺋﻴﻦ اﺳﻼم ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻳﻪ ﺗﺴﻠﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺤﺒﻮس اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﻛﻪ در اﻓﻖ‬
‫ﻓﻜﺮي ﺑﻪ وي ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ ﺿـﺮﺑﻪ ﺑـﻪ ﻗﻠـﺐ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ‬
‫‪9‬‬
‫ﻣﺤﺒﻮس ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او را در ﻣﻴﺎن دزدان ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ دﺷﺘﻲ در اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ را ﻣـﻲﺗـﻮان ﻧـﻮﻋﻲ ﭘﻮﭘﻮﻟﻴـﺴﻢ آﻧﺎرﺷﻴـﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻳـﺎ‬
‫آﻧﺎرﺷﻴﺴﻢ اﺣﺴﺎﺳﻲ و ﻋﻮامﻓﺮﻳﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ رﮔﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﮕﺮش ﺷﺎﺧﺺ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﺠﺪدﮔﺮاﻳﺎن آن ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت آن‬
‫زﻣﺎن ﻣﻮج ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬و در ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺷﻴﺦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ زﻧﺠﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ و‬
‫ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﺑﻪ اوج اﻓﺮاط ﻣﻲرﺳﺪ و ﻣﻠﻐﻤﻪاي آﺷﻔﺘﻪ از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و ﺷـﻌﺎرﻫﺎي‬
‫ﺳﻄﺤﻲ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫دﺷﺘﻲ در اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﻳﻦﻛﻪ زﻧﺪاﻧﻲ ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء اﺳﺖ‪ -‬روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕـﺎري ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫داﻋﻴﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪه‪ -‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﻪ اﺷﺮاف و ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪان ﻣـﻲﺗـﺎزد و‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء را در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻠﻜﻪ او را ﺑﻪ »اﻧﺘﻘـﺎم«‬
‫و »ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدن« اﻳﺸﺎن ﻓﺮاﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎي ﻏﺮور و ﻧﺨﻮت ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﺎﻓﻮق ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺮدم ﺗﺼﻮ‪‬ر ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‬
‫از ﻛﺠﺎ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺛﺮوت ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ؟‪ ...‬ﺗﻤﻮل اﻳﻦ دﺳﺘﻪ آﻟـﻮده ﺑـﻪ ﺧـﻮن ﻫـﺰاران اﻓـﺮاد‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻜﻨﺖ و ﺗﺠﻤﻞ اﻳﻦ آﻗﺎﻳﺎن ﺑﺎ اﺷﻚ ﭼﺸﻢ ﻫﺰارﻫﺎ ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن اﺟﺘﻤﺎع‬
‫ﺗﺪارك ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ...‬ﺑﻨـﺎزم دﺳـﺖ ﺳـﻴﺪ ﺿـﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﺳـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎران اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻓﺮود آﻣﺪ وﻟـﻲ اﻓـﺴﻮس ﻛـﻪ آنﻫـﺎ را ﻣﺤـﻮ و ﻧـﺎﺑﻮد ﻧﻜـﺮد‪...‬‬
‫اﻓﺴﻮس‪ ،‬اﻳﻦ دﺳﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮود آﻣﺪه ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﻣﻨﺘﻘﻢ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬اﻓـﺴﻮس ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻓﺎت اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﺧﻮد دﭼﺎر ﻧﺸﺪهاﻳﺪ‪ .‬اﻓﺴﻮس ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاي دور‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻛﺎﺑﻮس وﺟﻮد ﺷﻤﺎ از روي ﺳﻴﻨﻪ ﺧﻮد ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺮت دﺷﺘﻲ از اﻏﻨﻴﺎ ﺗﺎ ﺑﺪانﺟﺎ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﺻـﻮل ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴـﺴﻢ را ﻣـﻮرد ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫اي ﻣﺎﺷﻴﻦﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪﺑﺎف‪ ،‬اي دﻣﺎغﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬اي ﻣﺰدورﻫﺎي ﺳـﻌﺎدت دﻳﮕـﺮان‪،‬‬

‫‪ .9‬اﻣﻴﺮﺣﺴﻴﻦ ﺗﻴﻤﻮري‪" ،‬ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﺑﺎب زﻧﺪان"‪ ،‬ﺷﺮق‪ ،‬ﺳﺎل او‪‬ل‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،135‬ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ‬
‫‪ 19‬ﺑﻬﻤﻦ ‪.1382‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪8‬‬
‫اي ﺷﻤﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮه اﻟﻔﺎظ ﻣﺠﻮف اﺻﻮل ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻤـﺮان و ﺗﻜﺎﻣـﻞ‬
‫ﺗﻤﺪن ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﻗﺪري ﻋﻤﻴﻖ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺣﻴـﺎت و زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ و ﻣﻨﺘﻬﻲاﻟﻴﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ‪.‬‬
‫دﺷﺘﻲ در اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲﺗﺎزد و ﺑﻪ »وﻳـﺮان ﻛـﺮدن« آن و در اﻧـﺪاﺧﺘﻦ‬
‫ﻃﺮﺣﻲ ﻧﻮ ﻓﺮاﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻤﺪن ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺑﺸﺮ را ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﻳﻚ دﺳﺘﻪ را ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪...‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﻤﺪن ﻇﺎﻟﻢ را وﻳﺮان ﻛﺮد و ﺑﺮ آﺛﺎر و ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي او ﺗﻮﺣﺸﻲ ﻛﻪ ﻧـﺴﺒﺘﺎً ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﺳﻼم را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راه رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﺸﻚ ﻣﺎدﻳﻮن و ﻃﺒﻴﻌﻴﻮن اﻳﻦﻫﺎ را ﺑـﻪ ﻃـﺮف ﻳـﺄس‪ ،‬ﻧﺎاﻣﻴـﺪي‪ ،‬ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲ و‬
‫ﻗﺴﺎوت و ﺑﺎﻟﻨﺘﻴﺠﻪ ﺟﺮاﻳﻢ و ﺟﻨﺎﻳﺎت ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﺼﻮف ﺑﻪ ﺳـﻮي‬
‫ذﻟﺖ و ﻧﻜﺒﺖ و اﺳﺎرت ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﺮاي ﺳـﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﻛـﺮدن‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﺠﺎد ﺳﻌﺎدت ﻧﺴﺒﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﺪودي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻳﻚ دﻳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوان وﻇﺎﻳﻒ ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪...‬‬
‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﻳﺤﻴﻲ آرﻳﻦﭘﻮر‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺧـﻮد دﺷـﺘﻲ در اﻳـﺎم ﻣﺤـﺒﺲ‪ ،‬او ﻫﻠـﻮﺋﻴﺰ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ‪ 10‬اﺛﺮ ژان ژاك روﺳﻮ را در زﻧﺪان ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ و در ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ اﺛﺮ ﺗﺤـﺖﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫‪11‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي روﺳﻮ و ﻻﻣﺎرﺗﻴﻦ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ و ﻏﺎﺋﻠﻪ ﺟﻤﻬﻮري‬

‫ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﭘﺲ از آزادي از زﻧﺪان‪ ،‬ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﺎه ﺑﺎ ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎن ﻛﻤﺎلاﻟـﺴﻠﻄﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺘﺨﻠﺺ و ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ "ﺻﺒﺎ"‪ ،‬در روزﻧﺎﻣﻪ ﺳـﺘﺎره اﻳـﺮان ﻫﻤﻜـﺎري ﻛـﺮد و ﺳـﺮدﺑﻴﺮي اﻳـﻦ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن رﺿﺎ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬وزﻳـﺮ ﺟﻨـﮓ‪ ،‬ﻓـﺸﺎر ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت را آﻏﺎز ﻛﺮد؛ ﻣﺪﻳﺮ اﻳﺮان آزاد ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ رﻓﺖ و ﺣﺴﻴﻦ ﺻﺒﺎ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ ﺳـﺘﺎره اﻳـﺮان‪،‬‬
‫در ﻗﺰاقﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬در ﺣﻀﻮر ﺷﺨﺺ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬دوﻳﺴﺖ ﺿﺮﺑﻪ ﺷﻼق ﺧﻮرد‪ .‬ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ در‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺧﻮد ﻫﺪف از ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺻﺒﺎ را »ﭘﺎﻳﺎن دادن ﺑﻪ ﻫﺮجوﻣﺮجﻫﺎي اﻧﻔﺮادي« و »ﺣﻔﻆ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫)‪10. La nouvelle Héloïse (1761; The New Heloise‬‬

‫‪ .11‬آرﻳﻦﭘﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.324‬‬
‫‪9‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت« ﻋﻨﻮان ﻛﺮد‪ 12.‬وﻟﻲ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﺪف ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺻﺒﺎ ﺑﻪ اﺑـﺰاري ﻛـﺎﻣﻼً ﻣﻄﻴـﻊ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺧﻮد ﺑﻮد و ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻴﺰ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت اﻳﺮان ﻳﻜﻲ از ﭘﺮﻫﻴﺎﻫﻮﺗﺮﻳﻦ ادوار ﺧﻮد را ﻣـﻲﮔﺬراﻧﻴـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻟﻪ "دﺷﺘﻲ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑـﺸﻨﺎﺳﻴﺪ" ﺧـﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎزار ﭘﺮوﻧـﺪهﺳـﺎزي و اﻳـﺮاد‬
‫اﺗﻬﺎﻣﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﭘﺮروﻧﻖ ﺑﻮد و ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﺘﻬﻢ ﻛـﺮدن دﻳﮕـﺮان ﺑـﻪ "واﺑـﺴﺘﮕﻲ ﺑـﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ" ﺣﺮﺑﻪاي ﻛﻮﺑﻨﺪه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و از اﻳﻨﺮو رواج ﮔﺴﺘﺮده داﺷﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﺗﺒـﻊ اﻳـﻦ‬
‫ﻓﻀﺎ‪ ،‬ارﺑﺎب ﺟﺮاﻳﺪ ﭘﺮﻓﺮوش از ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاوان ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺟﺮﻳـﺪه‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺑﺰاري ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺛﺮوت ﺑﺪل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران ﺑﺎاﺧﻼق ﻧﺎدر ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻠﻢﻓﺮوﺷﻲ رواج ﻓﺮاوان داﺷﺖ و ﺳﻄﺢ ﻧﺎزل اﺧﻼق ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮدي ﺗﻌﺎرﺿﻲ ژرف ﻣﻴﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﺎر و ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺎ ﻛﺮدار واﻗﻌـﻲ و ﻋﻤﻠﻜـﺮد روزﻣـﺮه روزﻧﺎﻣـﻪﻧﮕـﺎران ﭘﺪﻳـﺪ آورده ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﻲ ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻬﺎده ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ،1320‬در روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎراﻧﻲ ﭼـﻮن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ 13.‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻓﻀﺎي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﻲ ﺗﻬـﺮان را در واﭘـﺴﻴﻦ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺖ اﺣﻤﺪ ﺷﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬دﻛﺎن و ﻣﺤﻞ ارﺗﺰاق ﺧـﻮﺑﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳـﺎ ﭼﻬـﻞ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ ﻫﻔﺘﮕﻲ و ﻳﻮﻣﻴﻪ ﭼﺎپ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺟﺮاﻳﺪ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﻧـﺼﺐ‬

‫‪ .12‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.6240‬‬

‫ﻋﻴﻦ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺻﺒﺎ را »ﺑﺪزﺑﺎن و ﻳﺎوهﮔﻮ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﻫﻢ ﺣﺒﺲ ﺷﺪه ﺑـﺎز ﭼـﺎره او‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﺷﻼقﻫﺎ ﭼﺎره ﻛﻨﺪ‪) «.‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ( او در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺻﺒﺎ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮادرزاده ﻣﺮﺣﻮﻣﺎن آﻗﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﻲ و آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻦ ارﺑﺎب ]اﺳﺖ[ ﻛـﻪ آن دو ﺑـﺮادر از ﺗﺠـﺎر ﺧـﻮب‬
‫ﻃﻬﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺮاودهاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﭘﺪر اﻳﻦ ﺻﺒﺎ را ﻧﺪﻳـﺪهاﻳـﻢ‪ .‬ﺻـﺒﺎ ﺧﻮﺷـﮕﻞ‬
‫ﺑﻮد‪) «...‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪ (6722‬و در ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻌﺪ از ﺻﺒﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻧﻮﻛﺮ ارﺑﺎب ﺟﻤـﺸﻴﺪ« ﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪ (6766‬ﺣﺴﻴﻦ ﺻﺒﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﺷﺎﮔﺮد ارﺑﺎب ﺟﻤﺸﻴﺪ ﺟﻤﺸﻴﺪﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺒﺎ‪ ،‬اﻧـﺪﻛﻲ‬
‫ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋﺸﻘﻲ‪ ،‬در اواﺋﻞ ﻣﻬﺮ ‪ 1303‬ﺑﻪ ﺳﻜﺘﻪ ﻗﻠﺒﻲ درﮔﺬﺷﺖ و ﭼﻮن در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ از ﻣﺒﻠﻐﺎن ﺳﺮدار‬
‫ﺳﭙﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺸﻘﻲ‪ ،‬ﺟﻨﺎزهاش در ﻣﻴﺎن ﻟﻌﻦ و ﻃﻌﻦ ﻣﺮدم ﺗﺸﻴﻴﻊ و دﻓﻦ ﺷﺪ‪) .‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑـﻪ ﺗﻮﺻـﻴﻒ‬
‫ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ از ﻣﺮگ ﺻﺒﺎ در‪ :‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪(7178‬‬
‫‪ .13‬ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ ﻣﺮد اﻣﺮوز‪ ،‬رﺿﺎ ﺣﻜﻤﺖ )ﺳﺮدار ﻓﺎﺧﺮ(‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﻣﺠﻠﺲ ﺷـﻮراي ﻣﻠّـﻲ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪا رﺣﻤﺘﺶ ﻛﻨﺪ‪ ...‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﻘﻮق ﻛﻤﻲ ﻣﺸﻐﻮل اﻋﺎﺷﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣـﺎﻧﻲ از دﻧﻴـﺎ‬
‫رﻓﺖ و ﺑﺎ اﺷﺎﻋﻪ ﻓﺴﺎد اﺧﻼق ﭘﻮلﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪) «.‬ﻣـﺬاﻛﺮات ﻣﺠﻠـﺲ‪ ،‬ﺳـﻪﺷـﻨﺒﻪ ‪ 20‬اردﻳﺒﻬـﺸﺖ‬
‫‪(.1328‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪10‬‬
‫ﺗﺎﺑﻠﻮ و ﻧﺸﺮ دو ﺳﻪ ﻧﻤﺮه ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ ﻓﻘـﻂ ﻫﻔﺘـﻪاي ﻳﻜـﻲ دو ﺑـﺎر‪...‬‬
‫ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﻢ و دﺧﻮل در ﺟﺮﮔﻪ ﺟﺮاﻳﺪ و ﺑﻌﻀﻲ دﺧﻞﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻗﺎﻧﻊ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﻴﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻣﻲﮔﻔﺖ درﺳﺖ ﺣـﺴﺎب ﻛـﺮدﻳﻢ ﻫـﺮ روزﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﻛﻪ روز ﭼﺎپ ﺷﻮد ﭘﻨﺠﺎه ﺗﻮﻣـﺎن ﺧـﺮج دارد‪ .‬از ﺗـﻚﻓﺮوﺷـﻲ و آﺑﻮﻧﻤـﺎن ﻫـﺮ ﻗـﺪر‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻴﺶ از ﺳﻲ ﺗﻮﻣﺎن واﺻﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻴﺴﺖ ﺗﻮﻣﺎن در ﻫـﺮ ﻧﻤـﺮه ﺿـﺮر‬
‫اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺿﺮر ﺑﺎ ﺗﻤﺎم آن ﺧﺮجﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ ﺗﻤـﺎم ﻳـﺎ از ﺳـﻔﺎرﺗﺨﺎﻧﻪﻫـﺎ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ از ﻣﺮدم دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫در ﻣﻨﺰل ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻋـﺼﺮ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﺎ ﭘـﻮل اﻧﮕﻠـﻴﺲ ﭼـﺎپ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻫﺮﻣـﺰ ﻣﻴـﺮزا‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاﺋﺖ ذﻣﻪ او‪ 14‬را ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺎﻏﺬش را اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ دادﻧﺪ‪) .‬ﺣﺎﻻ‬
‫ﻃﻮري ﺷﺪه ﻛﻪ از ﻛﺎﻏﺬ روزﻧﺎﻣـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻣـﺎل ﺳـﻔﺎرت روس اﺳـﺖ ﻳـﺎ‬
‫‪15‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ‪(.‬‬
‫اﻧﺪي ﭘﻴﺶ ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از ﭘﻴﺸﻴﻨﻪاي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ دﺷﺘﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻳ‪‬ﻤﻦ ﻛﻮدﺗﺎي ﻓﻮج ﻗﺰاق ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪه و در ﻣﺴﻨﺪ رﻳﺎﺳﺖ دوﻟﺖ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻪ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري در ﻣﻴـﺎن ﺟﻮاﻧـﺎن ﺟﻮﻳـﺎي ﻧـﺎم ﺧﻮاﻫـﺎن ﻓـﺮاوان داﺷـﺖ و‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ روزﻧﺎﻣﻪاي از آن ﺧﻮد آرزوي ﻫﺮ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻋـﻴﻦاﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ‪،‬‬
‫»ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎء ﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮ ﺟﺮﻳﺪه ﺑﻮد رﺋﻴﺲاﻟﻮزرا ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻫﺮ ﻣـﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣـﻪ ﺧﻴـﺎل‬
‫‪16‬‬
‫رﻳﺎﺳﺖ وزرا دارد‪«.‬‬
‫در ‪ 11‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1300‬آرزوي دﺷﺘﻲ ‪ 28‬ﺳﺎﻟﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ و اﻧﺘﺸﺎر ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ را آﻏـﺎز‬
‫ﻛﺮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻧـﺸﺮﻳﻪ اﺑﺘـﺪا ﺳـﻪ ﺷـﻤﺎره در ﻫﻔﺘـﻪ و از آذر ‪ 1304‬ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻳﻮﻣﻴـﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺟﻮان و ﺑﺎاﺳﺘﻌﺪادي ﭼﻮن ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ رﺷـﻴﺪ ﻳﺎﺳـﻤﻲ‪ ،‬ﺳـﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴـﺴﻲ‪ ،‬ﻧـﺼﺮاﷲ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻲ و دﻳﮕﺮان ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ را در ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ دﺷﺘﻲ ﻣﺸﻖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﭼﻬـﺮهﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﺪار ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ را ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻜﺘﺒﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻜﺮي و ادﺑـﻲ داﻧـﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺮورشﻳﺎﻓﺘﮕﺎن آن در دﻫﻪﻫﺎي ﭘﺴﻴﻦ ﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﺗـﺄﺛﻴﺮات ژرف ﺑـﺮ ﺟـﺎي ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﻜﺴﻮت و ﺳﺘﺎره اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﺷﻴﺦ ﺟﻮان دﺷﺘﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬دﺷﺘﻲ در ﺳﺎل ‪ 1352‬ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫رﺷﻴﺪ ]ﻳﺎﺳﻤﻲ[ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﻤﻜﺎر ﻣﻦ در ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ و ﺑﻠﻜﻪ ﻣـﺸﻮق و ﻣﺆﻳـﺪ ﻣـﻦ در‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺲ آن ﺑﻮد‪ ...‬رﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺳـﺘﻮن اﻧﺘﻘـﺎد ادﺑـﻲ روزﻧﺎﻣـﻪ‪ ،‬از‬

‫‪ .14‬ﻣﺘﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺛﻘﻔﻲ ﻣﺪﻳﺮ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .15‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ﺻﺺ ‪.6476-6475‬‬
‫‪ .16‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.6425‬‬
‫‪11‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻫﻤﺎن ﺷﻤﺎره ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﺷﻴﺪ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ .‬او ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ و ﭼﻨﺪ ﺗـﻦ از اﻫـﻞ‬
‫ادب را ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري در ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ دﻋـﻮت ﻛـﺮد‪ ،‬ﺑـﻪﻃـﻮريﻛـﻪ ﺣـﻮزه دوﺳـﺘﺎن و‬
‫ﻫﻤﻜﺎران ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ از ﻫﻤﺎن اواﺋﻞ ﻛﺎر روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑـﻪﺗـﺪرﻳﺞ و اﻧـﺪﻛﻲ ﭘـﺲ و‬
‫ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﻧﺼﺮاﷲ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬رﺿﺎ ﻫﻨﺮي‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬رﺿﺎ ﺷﻬﺮزاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺮﻓـﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻌﻴﺪي‪ ،‬ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔـﺮ‪ ،‬ﺳـﻴﺪ اﺣﻤـﺪ ﺻـﺎﻧﻲ ﻧﺠﻔـﻲ )ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻣﺘـﺮﺟﻢ‬
‫رﺑﺎﻋﻴﺎت ﺧﻴﺎم ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ(‪ ،‬ﻟﻄﻔﻌﻠﻲ ﺻﻮرﺗﮕﺮ‪ ،‬اﺣﻤﺪي ﺑﺨﺘﻴﺎري‪ ،‬ﻣﻴﺮزا آﻗﺎﺧﺎن ﻓﺮﻳـﺎر‪،‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎدﻣﺎن‪ ،‬ﻳﺤﻴﻲ رﻳﺤﺎن و ﻏﻴﺮه ﮔﺮد ﻫـﻢ آﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺣـﻮزهاي دوﺳـﺘﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻋﺒﺎس ﺧﻠﻴﻠﻲ اﺳﻢ آن را "اﻗﻤﺎر ﺳﺮخ" ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺟﻤـﻊ ﻣـﺎ‪،‬‬
‫‪17‬‬
‫رﺷﻴﺪ ﻳﻜﻲ از اﺳﺘﻮارﺗﺮﻳﻦ دوﺳﺘﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮجاﷲ ﺑﻬﺮاﻣﻲ‪ 18،‬رﺋﻴﺲ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ وزارت ﺟﻨﮓ و ﻣﻨﺸﻲ رﺿـﺎ ﺧـﺎن ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ‪ ،‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﺴﺘﻌﺎر "ف‪ .‬ﺑﺮزﮔﺮ" در ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ 19.‬ﺑﻬﺮاﻣﻲ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﻪ راﺑﻂ‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﺎ دﺷﺘﻲ و "اﻗﻤﺎر ﺳﺮخ" او ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ دوﺳﺘﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺪل ﺷـﺪ‪.‬‬
‫در اوج دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري رﺿﺎ ﺷﺎه دﺷﺘﻲ و ﺑﻬﺮاﻣﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ زﻧﺪان و ﺗﺒﻌﻴﺪ رﻓﺘﻨﺪ و اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ‬
‫از ﺳﻘﻮط رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﺎ ﻫﻢ ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﻪ ﭘﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﻤﺎرهﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ واﻛﻨﺶ دﺷﺘﻲ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﺸﻦ و ﺳﺮﻛﻮبﮔﺮاﻧﻪ رﺿﺎ‬
‫ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ در ﻗﺒﺎل ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪:‬‬
‫آﻗﺎي ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ و ﺑـﻪ دﻗـﺖ ﻫـﻢ ﺑﺨﻮاﻧﻴـﺪ زﻳـﺮا از وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻣﺘـﺼﺪي‬
‫وزارت ﺟﻨﮓ ﺷﺪهاﻳﺪ ﻛﻤﺘﺮ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻣﻊ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ...‬آﻗـﺎي‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬آن روزي ﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮ ﺳﺘﺎره اﻳﺮان را ﺑﻪ اﻣﺮ ﺷﻤﺎ ﺷﻼق زدﻧﺪ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﮕﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رﻓﺘﺎر در ﺧﺎﻃﺮه ﻋﻤﻮم ﻣﻠﺖ ﭼﻘﺪر اﺛﺮ ﺳﻮء ﺑﺨـﺸﻴﺪه اﺳـﺖ‪ .‬آن‬
‫روزي ﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮ اﻳﺮان آزاد ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﻤﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷـﺪ ﻛـﺴﻲ اﻳـﻦﻗـﺪر در راه دوﺳـﺘﻲ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻓﺪاﻛﺎري ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ از اﺻﺪار اﻳﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻗﻠـﻮب ﻋﻨﺎﺻـﺮ آزادﻳﺨـﻮاه‬

‫‪ .17‬ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‪" ،‬ﻳﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﻤﻜﺎر ادﺑﻲ ﻣﻦ"‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،14220‬ص ‪ .15‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‪ :‬ﻫﻮﺷـﻨﮓ‬
‫اﺗﺤﺎد‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،1380 ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.337‬‬
‫‪ .18‬ﻓﺮجاﷲ ﺑﻬﺮاﻣﻲ )دﺑﻴﺮاﻋﻈﻢ( ﻣﻨﺸﻲ و رﺋﻴﺲ دﻓﺘﺮ رﺿﺎ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳـﭙﻪ از زﻣـﺎن وزارت ﺟﻨـﮓ او و‬
‫او‪‬ﻟﻴﻦ رﺋﻴﺲ دﻓﺘﺮ ﻣﺨﺼﻮص رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻬﺮاﻣﻲ ﻧﻄﻖﻫﺎي رﺿﺎ ﺧﺎن را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ .‬او ﻣﺆﻟـﻒ ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪران و ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮزﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﺎم رﺿﺎ ﺷﺎه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻬﺮاﻣـﻲ ‪ 70‬ﺳـﺎﻟﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1330‬در‬
‫ﺗﻬﺮان درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .19‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ اﻋﺘﺼﺎم ]ﺑﻪﻛﻮﺷﺶ[‪ ،‬ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ :‬ﺧﺎﻃﺮات ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬ادﺑـﻲ‪ ،‬ﺟـﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻧـﺸﺮ‬
‫ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،1381 ،‬ﺻﺺ ‪.297 ،136‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪12‬‬
‫ﻳﻚ ﺻﺪﻣﻪ ﻏﻠﻴﻈﻲ ﻣﻲزد‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ...‬در ﻣﻤﻠﻜﺘﻲ ﻛـﻪ آزادي را ﺑـﻪ ﻗﻴﻤـﺖ‬
‫ﺧﻮنﻫﺎي ﻣﻘﺪﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و ﺣﻜﻮﻣﺖ را از ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴـﺮزا و درﺑﺎرﻳـﺎن و‬
‫وزرا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن دادهاﻧﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﻗﻀﺎوت در ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﺟﺮاﻳﺪ از وﻇﺎﻳﻒ ﻳﻚ ﻧﻔـﺮ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪﻛﻠﻲ ﺧﺎرج ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻗﺎي ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻳﻚ ﻗﻠﻢ ﺑﻴﺶﺗـﺮ ﻧـﺪارم و آن را‬
‫ﻫﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷـﻤﺎ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ در ﻫـﻢ ﺑـﺸﻜﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﻟـﺖ روﺣﻴـﻪام ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﺤﺼﻦ در ﻫﻴﭻ ﺟﺎ و ﺗﺸﺒﺚ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاي ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟـﻲ‪ ،‬ﻣﻌـﺬﻟﻚ‪ ،‬ﭼـﻮن‬
‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﺳﻼف ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺷـﻤﺎ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫ﺧﺎﻟﻲ از آﻻﻳﺶ را ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ...‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻧﻴﺎت ﺧـﻮد و ﺑـﺮاي ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻗـﻮاي‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻋﻈﻤﺖ دادن اﻳﺮان ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن و اﺻﻮل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻠّـﻲ اﻳـﺮان‬
‫رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آزادﻳﺨﻮاﻫﺎن داده ﺑﻨﺎي اﺳﺘﺒﺪاد و ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﻮﺟـﻮده‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻛـﺮده ﺑـﺮاي ﻛﻠﻴـﻪ ﻣﻈـﺎﻫﺮ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺧـﻮد ﻳـﻚ ﻃـﺮح ﺗـﺎزه و‬
‫‪20‬‬
‫ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮﻳﺰﻳﺪ‪...‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ را ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎدي از ﻧﮕﺮش ﻣﻨﻔﻲ دﺷﺘﻲ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر اﻗﺘﺪارﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺳـﺮدار‬
‫ﺳﭙﻪ در اوان ﻛﺎر ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ‪ ،‬در واﻗـﻊ‪ ،‬ﺷـﻴﻮه ﺳـﻠﻮك رﺿـﺎ ﺧـﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬در ﻓﻀﺎي آن روز‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي دﻓﺎع از او ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻤـﻼت دﺷـﺘﻲ‬
‫را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮد ﺑﺎ ﺷﻴﻮه ﺧﻄﺎب ﻓﺮﺧﻲ ﻳﺰدي‪ -‬ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ ﻃﻮﻓﺎن‪ -‬ﺑﻪ ﺳﺮدار ﺳـﭙﻪ؛‬
‫و در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎد دﺷﺘﻲ ﻧﺮم و ﻫﻤﺪﻻﻧﻪ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻓﺮﺧـﻲ‬
‫ﻳﺰدي ﺧﻄﺎب ﺑﻪ رﺿﺎ ﺧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮود‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻔﻲ ﺑﻠﺪ ﻣﺎﺣﻲ اﻣﻨﻴﺖ ﻛﻴﺴﺖ‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺸﺖ و ﻟﮕﺪ ﻣﻌﻨﻲ اﻣﻨﻴﺖ ﭼﻴﺴﺖ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎﻟﻪ ز ﻣﻦ ﺷﻨﻮ ﻛﻪ اﻣﻨﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﺑﺎ زور ﻣﺮا ﻣﮕﻮ ﻛﻪ اﻣﻨﻴﺖ ﻫﺴﺖ‬
‫اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻮاداري دﺷﺘﻲ از ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﺎرز و ﺑﺎرزﺗﺮ ﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﻔﻖ ﺳـﺮخ از او‪‬ﻟـﻴﻦ‬
‫ﻧﺸﺮﻳﺎﺗﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ اﻟﮕـﻮي ﺟﻤﻬـﻮري آﺗـﺎﺗﻮرﻛﻲ ﺗﺮﻛﻴـﻪ را ﻓـﺮاروي اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﻗـﺮار داد و‬
‫ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﻏﻮﻏﺎي ﻣﺴﺘﻌﺠﻞ ﺟﻤﻬﻮري رﺿﺎ ﺧﺎﻧﻲ ﺷﺪ؛ و اﻳﻦ آﻏﺎز اﺷـﺘﻬﺎر دﺷـﺘﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ در ذﻳﻞ وﻗﺎﻳﻊ روزﻫﺎي او‪‬ل دﻟﻮ )ﺑﻬﻤﻦ( ‪ 1302‬ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ ﺟﺮﻳﺪه ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﻧﻘﻞ از ﺟﺮﻳﺪه وﻗﺖ آﻧﻘﻮره ]آﻧﻜﺎرا[ ﻧﻤﻮده ﺑـﻮد‬
‫ﻛــﻪ اﻳــﺮان ﻫــﻢ ﻣــﺸﻐﻮل ﺟﻤﻬــﻮري ﺷــﺪن اﺳــﺖ و ﺑــﺴﻴﺎر ﻫــﻢ ﺧــﻮب اﺳــﺖ‪ .‬ﭘــﺴﺮه‬
‫روزﻧﺎﻣــﻪﻓــﺮوش داد ﻣــﻲزد‪ :‬ﺟﻤﻬــﻮري اﻳــﺮان‪ .‬ﺑﻌــﻀﻲ از ﻋﻠﻤــﺎ و رؤﺳــﺎي ﺗﺠــﺎر‪،‬‬

‫‪ .20‬ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 16 ،10‬ﺣﻤﻞ ‪.1301‬‬

‫‪13‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫اﺻﻨﺎف‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ از رﺟﺎل ﺷﺪﻳﺪاً ﺑﻪ رﺋﻴﺲاﻟﻮزرا ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤـﺎن ﻣـﺸﺮوﻃﻪ‬

‫‪21‬‬
‫ﻣﺎ را ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺶ دارﻳﻢ دﺳﺖ از ﻣﺎ ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻳﻚ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬در اواﺋﻞ اﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬دﺷﺘﻲ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ )ﻣﺪﻳﺮش ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ‪ .‬اﻫـﻞ دﺷﺘـﺴﺘﺎن‪ .‬ﻣﻌﻤـﻢ‪ .‬ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪه ﻣـﺎﻫﺮي اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻗﻮي ﺳﺮدار ﺳـﭙﻪ‪ .‬درﺳـﺖ ﻧﻤـﻲﺷﻨﺎﺳـﻢ‪ .‬ﻣﻌـﺮوف ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ (.‬ﭼـﻮن ﺣـﺎﻻ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺮوز در ﺷﻤﺎره ﺳﺎل دو‪‬م ﻧﻤﺮه ‪ 92‬ﺷﺮوع ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻐﻤﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻣﺜﻞ آنﻛﻪ او‪‬ل از ﺟﺮﻳﺪه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﺮوع ﺑـﻪ ﻧﻐﻤـﻪ ﺟﻤﻬﻮرﻳـﺖ‬
‫‪22‬‬
‫ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﺑﻪﺳﻮد رﺿﺎ ﺧﺎن را در ﻣﻘﺎﻟﻪ زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان "ﻧﺎﻣﻪاي از اﺻﻔﻬﺎن" در ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ درج ﺷﺪ‪:‬‬
‫آﻗﺎي دﺷﺘﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺻﻼي ﺟﻤﻬﻮرﻳﺘﻲ ﻛـﻪ از ﺻـﻔﺤﺎت ﺷـﻔﻖ ﺳـﺮخ در ﻓـﻀﺎي ﻣـﺎ‬
‫ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﺨﻪ ﺻﻮر ﻣﺮدم را از اﻳﻦ ﺧﻮاب ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﻨﺪي ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗـﺮن و‬
‫ﻧﻴﻢ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻴﺪار ﻛﺮد‪ .‬ﭼﺸﻢﻫـﺎي ﺧـﻮابآﻟـﻮده آنﻫـﺎ ﺑـﺎز ﺷـﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻈــﺎر ﻣﺘﻮﺟــﻪ ﻓﺠــﺎﻳﻊ و ﻣﻈــﺎﻟﻢ ﻃــﻮﻻﻧﻲ ﻗﺎﺟﺎرﻳــﻪ ﮔــﺸﺖ‪ ...‬ﻋــﺪم ﻟﻴﺎﻗــﺖ و ﻗﺎﺑﻠﻴــﺖ‬
‫ﺳﻼﻟﻪﻫﺎي ﭼﻨﮕﻴﺰ و ﻫﻼﻛﻮ واﺿﺢ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ ﺳﻴﻼب ﻧﻜﺒـﺖ و ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲ از‬
‫ﻛﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﺮز و ﺑﻮم ﻛﻴﺨﺴﺮو ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪...‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه "ﻧﺎﺷﻨﺎس" ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻛﻪ در واﻗﻊ ﺧﻮد ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﺎﻳـﺎن آرزو ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫»ﺣﻀﺮت اﺷﺮف آﻗﺎي ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ رﺋﻴﺲاﻟﻮزرا« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻗﺎﺋﺪ دﺳﺘﻪ اﺻﻼحﻃﻠﺐ« ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ دﻫـﺪ و »ﺗﻘﺎﺿـﺎي ﻣﻠـﺖ را در ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻧـﺎﻣﻴﻤﻮن‬
‫‪23‬‬
‫ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺑﭙﺬﻳﺮد‪«.‬‬
‫ﺳﻬﻢ ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ و ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ او در ﻏﻮﻏﺎي ﺟﻤﻬﻮري رﺿﺎ ﺧﺎﻧﻲ ﭼﻨﺎن ﺑـﺰرگ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاي ﺑﻬﺎر در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ "ﺟﻤﻬﻮري ﻧﺎﻣﻪ" ﻧﺎم او را‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﻣﻴﺮزا ﻛﺮﻳﻢ ﺧـﺎن‬
‫رﺷﺘﻲ‪ 24‬و ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻏﺎﺋﻠﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮد‪:‬‬

‫‪ .21‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.6674‬‬

‫‪ .22‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.6689‬‬
‫‪ .23‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.6690-6689‬‬
‫‪ .24‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻴﺮزا ﻛﺮﻳﻢ ﺧﺎن رﺷﺘﻲ و ﻧﻘﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ او ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪] :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻬﺒﺎزي‪" [،‬ﻣﻴﺮزا ﻛـﺮﻳﻢ‬
‫ﺧﺎن رﺷﺘﻲ؛ ﭼﻬﺮه ﻣﺮﻣﻮز ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان"‪ ،‬ﻇﻬـﻮر و ﺳـﻘﻮط ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﭘﻬﻠـﻮي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫←‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪14‬‬

‫ﻋﻠﻤﺪارش ﺑﻮد ﺷﻴﻄﺎن رﺷﺘﻲ‬ ‫ﭼﻮ ﺟﻤﻬﻮري ﺷﻮد آﻗﺎي دﺷﺘﻲ‬

‫ﻧﺸﻴﻨﺪ ﻋﺼﺮﻫﺎ در ﺗﻮي ﻫﺸﺘﻲ‬ ‫ﺗﺪﻳﻦ آن ﺳﻔﻴﺪ ﻛﻬﻨﻪ ﻣﺸﺘﻲ‬
‫ز ﺣﻼج و ز رواس و ز ﺳﻤﺴﺎر‬ ‫ﻛﻨﺪ ﻛﻮر و ﻛﭽﻞﻫﺎ را ﺧﺒﺮدار‬
‫درﻳﻎ از راه دور و رﻧﺞ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن دﺷﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻌﺎلﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺘﻨﻔﺬﺗﺮﻳﻦ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎر ﻣـﺪاﻓﻊ رﺿـﺎ ﺧـﺎن‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ دﻳﺪارﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﻜﺮر داﺷﺖ‪ 25.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﻣﺪﻳﺮ ﺷـﻔﻖ ﺑـﻴﺶﺗـﺮ از ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺗﻮﺟﻪ ]اﺳـﺖ[ و ﭘـﻮل ﺧـﻮب ﺳﺮﺷـﺎر را او ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ 26«.‬ﻛـﻮﻫﻲ ﻛﺮﻣـﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺰ از‬
‫رﻳﺨﺖوﭘﺎشﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ از درون آن ﻏﻮﻏﺎي ﺟﻤﻬـﻮري زاده‬
‫ﺷﺪ‪:‬‬
‫دان ﻛﻪ ﺑﻠﻮا در ﭘﻲ ﺣﻠﻮا ﺑﻮد‬ ‫اي ﺑﺮادر ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﻠﻮا ﺑﻮد‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻮد از ﺑﻬﺮ ﺳﻴﻢ‬ ‫آن ﻛﺮﻳﻢ رﺷﺘﻲ ﻣﻬﺘﺮ ﻧﺴﻴﻢ‬
‫‪27‬‬
‫ﻣﻘﺼﺪ او ﺧﻮردن ﻟﺸﺖ ﻧﺸﺎﺳﺖ‬ ‫ﻣﻘﺼﺪش ﻧﻲ ﺧﺮﻗﻪ و ﻧﻲ ﻣﻨﺘﺸﺎﺳﺖ‬
‫ﺟﻤﻠﮕﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي اﺳﻜﻨﺎس‬ ‫رﻫﻨﻤﺎ‪ 28‬ﻫﻢ ﻫﺮ ﭼﻪ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﻲاﺳﺎس‬
‫ﺑﺎ ﻋﺒﺎي ﻛﻬﻨﻪ و ﭼﺮك و ﺳﻴﺎه‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑ‪‬ﺪ داراﺋﻲاش ﻳﻚ ﺷﺐﻛﻼه‬
‫‪29‬‬
‫ﻛﻪ ﺳﻮارش ﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎ ﺳﺎز و دﻫﻞ؟‬ ‫از ﻛﺠﺎ آورده او ﺣﺎﻻ ﻫﻮﺗُﻞ؟‬
‫ﺗﺎزه ﻗﺼﺮي ﻛﺮده در ﺷﻤﺮان ﺑﻨﺎ‬ ‫آن ﺗﺪﻳﻦ‪ 30‬آنﻛﻪ ﺑﻮد او‪‬ل ﮔﺪا‬

‫←‬
‫اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،1381 ،‬ج ‪ ،2‬ﺻﺺ ‪.94-55‬‬
‫‪ .25‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻬﺒﻮدي در‪ :‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﻴﺮزا ﺻﺎﻟﺢ ]ﺑﻪﻛﻮﺷـﺶ[‪ ،‬رﺿـﺎ ﺷـﺎه‪:‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮات ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻬﺒﻮدي‪ ،‬ﺷﻤﺲ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﻋﻠﻲ اﻳﺰدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،1372 ،‬ﺻﺺ ‪،63 ،56‬‬
‫‪.159 ،150 ،142 ،130 ،129 ،99 ،91 ،76 ،74 ،73 ،69 ،66 ،65‬‬
‫‪ .26‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.6773‬‬
‫‪ .27‬ﻟﺸﺖ ﻧﺸﺎ ﻣﻠﻚ ﺧﺎﻧﻮاده اﻣﻴﻨﻲ ﺑﻮد و ﻣﻴﺮزا ﻛﺮﻳﻢ ﺧﺎن رﺷﺘﻲ و ﺑﺮادراﻧﺶ )ﭘﺴﺮان ﺣﺎﺟﻲ وﻛﻴﻞ رﺷﺘﻲ(‬
‫ﻣﺴﺘﺄﺟﺮ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﺮداد اﻣﻼك ﻓﻮق ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ آن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .28‬زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ رﻫﻨﻤﺎ )‪ .(1368-1268‬ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﻴﻤﻪ رﺳﻤﻲ اﻳﺮان‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن رﻫﻨﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺷـﺘﻲ‬
‫و ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻢ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1306‬ﻣﻜﻼ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .29‬ﻫﻮﺗﻞ‪ :‬اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ‪ ،‬ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺳﻮاري‪.‬‬
‫‪ .30‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺪﻳﻦ ﺑﻴﺮﺟﻨـﺪي )‪ .(1330 -1260‬در ﺑﻬﻤـﻦ ‪ 1305‬ﻣﻜـﻼ و ﺑـﺎ ﻟﺒـﺎس ﺟﺪﻳـﺪ در ﻛﺎﺑﻴﻨـﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﻲاﻟﻤﻤﺎﻟﻚ وزﻳﺮ ﻣﻌﺎرف ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪15‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫در ﭼﻪ ﺑﺎزاري ﺗﺠﺎرت ﻛﺮده اﺳﺖ؟‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﭘﻮل از ﻛﺠﺎ آورده اﺳﺖ؟‬
‫در ﻛﻮران ﻏﺎﺋﻠﻪ ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬و در زﻳﺮ ﺳﺮﻧﻴﺰه ﻣﻬﻴﺐ رﺿﺎ ﺧﺎن‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ دوره‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ؛ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺸﻲ ﻛﻪ ﻃﻲ آن‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺰ ﻣﻌـﺪود رﺟـﺎل‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻣﺨﺎﻟﻒ رﺿﺎ ﺧﺎن ﭼﻮن ﻣﺪرس و ﻗﻮاماﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ ﻛـﻪ از ﺗﻬـﺮان ﺑـﻪ ﻣﺠﻠـﺲ راه‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ 31،‬از ﺻﻨﺪوقﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻧﺎﻣﺰدﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ ﺳـﺮدرآوردﻧﺪ در‬
‫ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺣﺘﻲ ﺷﻬﺮت ﻣﺤﻠﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷـﻴﺦ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ زﻧﺠـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه‬
‫ادوار او‪‬ل ﺗﺎ ﭼﻬﺎرم ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ از زﻧﺠـﺎن‪ ،‬در اواﺋـﻞ ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن ‪ 1303‬اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎت‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ در ﺣﻮزه اﻧﺘﺨﺎﺑﻴﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻤﺴﻪ‪ ،‬را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﭘﺲ از ﺧﺘﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣـﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ رﺋـﻴﺲاﻟـﻮزرا ﺑـﻮد و اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎت ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن اﻓﺘﺎد‪ ،‬از ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ اﻳﺮان اﻣﺮ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑـﺰرگﺗـﺮ وﺳـﻴﻠﻪ ﺑـﺮاي دﺧـﻞ اﺷـﺮار و‬
‫‪32‬‬
‫وﻃﻦﻓﺮوﺷﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ دزد ﺷﺮﻳﺮ ]اﻣﻴﺮﺣﺸﻤﺖ ﻧﻴﺴﺎري ﺣﺎﻛﻢ زﻧﺠﺎن[‪ ،‬ﻧﺠﺎت‪،‬‬
‫ﺟﺎﺳﻮس اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻬﺎﺋﻲ ﺑﻲﺷﺮف‪ ،‬را ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده ]و[ ﺑـﻪواﺳـﻄﻪ او ﻣﺘﻮﺳـﻞ ﺷـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻛـﺮده او را ﺑـﺮاي ﺣﻜﻮﻣـﺖ از دوﻟـﺖ ﻣﻌـﻴﻦ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬و‬
‫زﻧﺠﺎن را ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ زﻳﺮا اﻫﺎﻟﻲ ﺑـﺪﺑﺨﺖ آﻧﺠـﺎ را ﻧـﺎدان و ﻧـﺎﺗﻮان و ﻣﻨـﺎﻓﻖ داﻧـﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺮاي دﺧﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺠﺎت ﺑﻲﭘﺪر و ﻣﺎدر او را ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ راﻫﺒـﺮ‬
‫ﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﻪ او را وﻛﻴﻞ ﺧﻤﺴﻪ ﻛﻨﺪ ﺑﺮاي ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ اﻧﮕﻠﻴـﺴﺎن‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠـﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از وﻛـﻼي دوره ﭘـﻨﺠﻢ ﻓﻘـﻂ ﺑـﺮاي ﻃﺮﻓـﺪاري و ﺟﺎﺳﻮﺳـﻲ اﻧﮕﻠـﻴﺲ‬
‫ﺳﺮﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﺜـﺮ اﻋـﻀﺎي ﻣﺠﻠـﺲ ﭘـﻨﺠﻢ ﺑـﻪ اﺷـﺎره و‬
‫ﻛﻮﺷﺶ اﻧﮕﻠﻴﺴﺎن از وﻃﻦﻓﺮوﺷﺎن‪ ،‬ﭘ‪‬ـﺴﺖﻓﺮوﺷـﺎن ﭘ‪‬ـﺴﺖ ﻃﺮﻓـﺪار اﻧﮕﻠﻴـﺴﺎن ﻣﻌـﻴﻦ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﺑﺮدن ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻪ ﭘـﺴﺮان ﺷـﻴﺦاﻟﻌـﺮاﻗﻴﻦ‪ 33‬و ﺳﺮﻛـﺸﻴﻚزاده‪ 34‬و‬

‫‪ .31‬در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت دوره ﭘﻨﺠﻢ اﻓﺮاد زﻳﺮ از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﻲ راه ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ -1 :‬ﻣﻴـﺮزا ﺣـﺴﻦ ﺧـﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﻲاﻟﻤﻤﺎﻟﻚ‪ -2 ،‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ ﺧﺎن ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ‪ -3 ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻣﺼﺪقاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ -4 ،‬ﺣﺎج ﻣﻴـﺮزا‬
‫ﻫﺎﺷﻢ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ -5 ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻣﺪرس‪ -6 ،‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎن ﻣﺆﺗﻤﻦاﻟﻤﻠﻚ‪ -7 ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘـﻲزاده‪-8 ،‬‬
‫ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎن ﻣﻌﻴﻦاﻟﻮزاره )ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻼء(‪ -9 ،‬ﺳـﻠﻴﻤﺎن ﻣﻴـﺮزا اﺳـﻜﻨﺪري‪ -10 ،‬ﻣﻴـﺮزا ﺳـﻴﺪ اﺣﻤـﺪ‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ‪ -11 ،‬ﻣﻴﺮزا اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ -12 ،‬ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ ﻣﺪرس‪.‬‬
‫‪ .32‬ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺠﺎت ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﺠﺎت‪ .‬ﺷﻴﺦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ زﻧﺠﺎﻧﻲ و ﻧﺠﺎت ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ ﻫﺮ دو ﻋـﻀﻮ‬
‫"ﻣﺤﻜﻤﻪ اﻧﻘﻼﺑﻲ" ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان‪ ،‬در روز ﺷﻨﺒﻪ ‪ 13‬رﺟﺐ ‪ 1327‬ق‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧـﻮري را‬
‫ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ و ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ اﻋﺪام ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ .33‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﺠﺪ‪‬د )ﺷﻴﺦاﻟﻌﺮاﻗﻴﻦزاده( و زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ رﻫﻨﻤﺎ‪ .‬در ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺠﺪ‪‬د ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﺎري ﺷـﺪ و‬
‫رﻫﻨﻤﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ .‬ﺗﺠﺪ‪‬د ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ ﺗﺠﺪ‪‬د ﺑﻮد و رﻫﻨﻤﺎ ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﻴﻤﻪ رﺳﻤﻲ اﻳﺮان‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪16‬‬
‫اﻓــﺸﺎر‪ 35‬و داور‪ 36‬و ]ﻏﻴــﺮه[ و ]ﻏﻴــﺮه[ و ]ﻏﻴــﺮه[ را ﻣــﻲﺷﻨﺎﺳــﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺮﺣــﺎل‪ ،‬ﺑــﻪ اﻣــﺮ‬
‫ﺳﺮدارﺳـﭙﻪ‪ ،‬ﻣـﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ اﻳـﻦ ﻧﺎﺑﻜـﺎر ]اﻣﻴﺮﺣـﺸﻤﺖ[ را ﺣـﺎﻛﻢ ﺧﻤـﺴﻪ ﻛـﺮد‪ .‬و اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻲﺷﺮف ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﻮد را ﻛﺸﻴﺪه و اﻣﻴﺮاﻓﺸﺎر‪ 37‬و ﻫﺮﻛﺲ ﻧﻔﻮذي داﺷﺖ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺠﺎت وﻛﻴﻞ ﺧﻤﺴﻪ ﺷﻮد‪ .‬در آﺧﺮ اﺳﻌﺪاﻟﺪوﻟﻪ ﭘﺴﺖ و ﻧﻤﻚﻧﺎﺷـﻨﺎس ﭘـﻮل‬
‫ﻣﻬﻤﻲ ﺑـﻪ او داد و ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﭘﻴﻤـﺎن ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺻـﻨﺪوقﻫـﺎي آرا ﻛـﻪ در دﺳـﺖ ﻛـﺴﺎن‬
‫اﺳﻌﺪاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ اﻃﺮاف زﻧﺠﺎن ﺑـﺮاي اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎت رﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد آراء ﻣـﺮا و‬
‫ﻫﺮﻛﺲ را ﻛﻪ از اﻫﻞ ﺧﻤﺴﻪ ﺑﻮد و ﺻﻼﺣﻴﺖ داﺷﺖ ﺑﻴـﺮون آورده‪ ،‬ﻧـﺎم ﺳـﻪ ﻧﻔـﺮ را‬
‫ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﻨﺪوقﻫﺎ رﻳﺨﺘﻪ و درآورده و ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ وﻛﻴـﻞ ﺑـﺮاي ﺧﻤـﺴﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از اﻫﻞ ﺧﻤﺴﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﻛﺎر ﮔﺬﺷﺖ و اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬
‫‪38‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﻴﺎن ﻫﻢ داﻧﺴﺘﻪ آﻧﻬﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا آنﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦﻫﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺟﻮان دﺷﺘﺴﺘﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪﭘﺎس ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬از ﺳﺎوه ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ راه ﻳﺎﻓﺖ‬
‫در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ »ﻧﻪ ﻫﻮاي ﺳﺎوه را اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻛﺮده و ﻧﻪ ﺟﺮﻋـﻪاي آب آﻧﺠـﺎ را ﻧﻮﺷـﻴﺪه و ﻧـﻪ‬
‫‪39‬‬
‫ﻣﻌﺮوﻓﻴﺖ ﻣﺤﻠﻲ« داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑــﺮﺧﻼف ﭘــﻴﺶﺑﻴﻨــﻲ ﺳــﺮدار ﺳــﭙﻪ و راﻫﻨﻤﺎﻳــﺎن و ﻣــﺸﺎوران او‪ ،‬ﻛــﻪ ﻣــﺮدم را ﻣ‪‬ــﺮده‬
‫ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻫﺎي ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻣﺠﻠـﺲ ﭘـﻨﺠﻢ‪ ،‬در ‪ 22‬ﺑﻬﻤـﻦ ‪ ،1302‬ﻣـﻮﺟﻲ‬
‫ﺑﺰرگ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﻬﻮري رﺿﺎ ﺧﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ؛ در ‪ 27‬اﺳﻔﻨﺪ ﺑﺎ اﻫﺎﻧﺖ ﻳﻜﻲ از ﻋﻤﺎل‬
‫رﺿﺎ ﺧـﺎن‪ ،‬اﺣﻴﺎءاﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻬﺮاﻣـﻲ‪ 40،‬ﺑـﻪ ﻣـﺪرس ﺑـﻪ اوج رﺳـﻴﺪ و ﺳـﻴﻠﻲ ﺧﺮوﺷـﺎن را‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ ﻛﻪ ﻟﻘﺐ "اﺣﻴﺎءاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ" ﺑﺎﻣﺴﻤﻲ ﺑﻮد زﻳﺮا او ﺑﺎ زدن‬
‫ﺳﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﺪرس در ﺻﺤﻦ ﻣﺠﻠﺲ »ﺳﻠﻄﻨﺖ را اﺣﻴﺎء ﻛـﺮد‪ 41«.‬ﻣﻠـﻚاﻟـﺸﻌﺮاي ﺑﻬـﺎر ﻗﻴـﺎم‬
‫ﺧﻮﻧﻴﻨﻲ را ﻛﻪ ﺳﻴﻠﻲ اﺣﻴﺎءاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪:‬‬

‫←‬
‫‪ .34‬ﻛﺎﻇﻢ ﺳﺮﻛﺸﻴﻚزاده اﺗﺤﺎد‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ اﺗﺤﺎد‪ .‬در ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻻﻫﻴﺠﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .35‬ﻣﻴﺮزا رﺿﺎ ﺧﺎن اﻓﺸﺎر‪ .‬رﺿﺎ اﻓﺸﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ راه ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ .36‬ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ داور‪ .‬ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮد آزاد و ﻟﻴﺪر ﺣﺰب رادﻳﻜﺎل‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎن ﻻر ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ راه ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ .37‬ﺟﻬﺎﻧﺸﺎه ﺧﺎن اﻣﻴﺮاﻓﺸﺎر رﺋﻴﺲ اﻳﻞ ﺷﺎﻫﺴﻮن اﻓﺸﺎر و زﻣﻴﻦدار ﺑﺰرگ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺧﻤﺴﻪ‪.‬‬
‫‪ .38‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﻨﺎد ﺷﻴﺦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ زﻧﺠﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،32‬ﺻﺺ ‪.533-532‬‬
‫‪ .39‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.6733‬‬
‫‪ .40‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻬﺮاﻣﻲ )اﺣﻴﺎءاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ( ﺑﺮادر ﻓﺮجاﷲ ﺑﻬﺮاﻣﻲ )دﺑﻴﺮاﻋﻈﻢ( و ﻫﺮ دو ﭘﺴﺮان ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺧﺎن ﺗﻔﺮﺷﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .41‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.6856‬‬
‫‪17‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫دﻛﺎﻛﻴﻦ ﺑﺴﺘﻪ و ﻏﻮﻏﺎ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺷﺪ‬ ‫از آن ﺳﻴﻠﻲ وﻻﻳﺖ ﭘﺮ ﺻﺪا ﺷﺪ‬

‫ﺑﻪ دوﻟﺖ روي اﻫﻞ ﺷﻬﺮ وا ﺷﺪ‬ ‫ﺑﻪ روز ﺷﻨﺒﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻛﺮﺑﻼ ﺷﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺿﺮب و ﺷﺘﻢ و زﺟﺮ و ﻛﺸﺘﺎر‬ ‫ﻛﻪ آﻣﺪ در ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻖ ﺳﺮدار‬
‫وﻟﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‬ ‫ﻗﺸﻮﻧﻲ ﺧﻠﻖ را ﺑﺎ ﻧﻴﺰه راﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻞ ﺑﺮ او آﺟﺮ ﭘﺮاﻧﺪﻧﺪ‬ ‫رﺿﺎ ﺧﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ را ﺳﻮي ﻧﻈﻤﻴﻪ ﺑﺮدﻧﺪ‬ ‫ﺑﺴﻲ ﭘﻴﺮ و ﺟﻮان ﺳﺮ ﻧﻴﺰه ﺧﻮردﻧﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎن ﺳﭙﺮدﻧﺪ‬ ‫ﭼﻬﻞ ﺗﻦ اﻧﺪرﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ ﻣﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺿﺮب ﺗﻪ ﺗﻔﻨﮓ و زﻳﺮ آوار‬ ‫دو ﺻﺪ ﺗﻦ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻴﻤﺎر‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻫﺎي ﺳﺎل ‪ 1303‬اوج ﺗﻈﺎﻫﺮات ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺮدﻣـﻲ ﻋﻠﻴـﻪ ﺟﻤﻬـﻮري رﺿـﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻲ در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺻﻠﻲ اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﻞ ﺗﻠﮕﺮافﻫﺎ از ﺳﻮي ﻃﺒﻘـﺎت ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﻲ روان ﺑﻮد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﻬﻮري را اﻋـﻼم ﻣـﻲﻛـﺮد‪.‬‬
‫ﻏﺎﺋﻠﻪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬او ﻛـﻪ ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ رو ﺑﻪ ﺗﺰاﻳﺪ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و از اوجﮔﻴﺮي اﻳﻦ ﻣﻮج و ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫آن ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﻫﺮاﺳﺎن ﺑﻮد‪ ،‬راﻫـﻲ آﺑﺮوﻣﻨـﺪ و ﻋـﻮامﻓﺮﻳﺒﺎﻧـﻪ را ﺑـﺮاي ﻋﻘـﺐﻧـﺸﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ .‬در ‪ 11‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ 1303‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ زﻳﺎرت ﺑﻪ ﻗﻢ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ آن زﻣـﺎن‪-‬‬
‫ﺳﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺎﺋﻴﻨﻲ و ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺣﺎﺋﺮي‪ -‬دﻳﺪار ﻛﺮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻃﺒﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻃﻼع او رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و رﺿﺎ ﺧﺎن ﻗﻮل داد ﻛﻪ از ﺧﻮاﺳـﺖ ﺟﻤﻬـﻮري‬
‫ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ و روز ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺻﺪور اﻋﻼﻣﻴﻪاي‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ »اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ«‪ ،‬ﻫﻮاداراﻧﺶ را ﺑﻪ »ﻣﻮﻗﻮف« ﻛﺮدن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮاﻫﻲ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺷﺎه‪ ،‬در ﭘﺎرﻳﺲ از ﻣﻮج ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫‪ 15‬ﻓﺮوردﻳﻦ ﺑﺎ ارﺳﺎل ﺗﻠﮕﺮاﻓﻲ رﺿﺎ ﺧﺎن را از رﻳﺎﺳﺖ دوﻟـﺖ ﻋـﺰل ﻛـﺮد و از ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ رﺋﻴﺲاﻟﻮزراي ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻠـﺲ ﺑـﺮاي ﺗـﺸﻜﻴﻞ دوﻟـﺖ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻓﻲاﻟﻤﻤﺎﻟﻚ اﺑﺮاز ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬رﺿﺎ ﺧﺎن از آﺧﺮﻳﻦ و ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮگ ﺑﺮﻧﺪه ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ دﻳﮕﺮي را‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﺮان رﻗـﻢ زﻧـﺪ‪ .‬او‬
‫در ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ‪ 18‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ 1303‬ش‪ 3 /.‬رﻣﻀﺎن ‪ 1342‬ق‪ .‬از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺧﻮد اﺳـﺘﻌﻔﺎ‬
‫داد و اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ از اﻳﺮان ﺧﺎرج ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ و ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺑﻪ اﻣﻼﻛﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﺗﺎزﮔﻲ در رودﻫﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪18‬‬
‫‪42‬‬
‫ﺧﺮﻳﺪه ﺑﻮد رﻓﺖ‪.‬‬
‫از ﻓﺮداي ﺧﺮوج رﺿﺎ ﺧﺎن از ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻮﺟﻲ ارﻋﺎبآﻣﻴﺰ از ﺳـﻮي روزﻧﺎﻣـﻪﻧﮕـﺎران و‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﺣﺎﻣﻲ او ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ در ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻮج ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ داﺷـﺖ‪.‬‬
‫او در ‪ 19‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ 1303‬در ﺻﻔﺤﻪ او‪‬ل ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »ﭘـﺪر‬
‫وﻃﻦ رﻓﺖ‪ «.‬دﺷﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ را ﻣﻼزم ﺑﺎ »رﻳﺨـﺘﻦ ﺧـﻮنﻫـﺎي‬
‫زﻳﺎد« ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن او را »ﺧﺎﺋﻦ ﺑﻪ وﻃﻦ« و »ﺑﻮمﻫﺎي ﺷﻮﻣﻲ« ﻧﺎﻣﻴﺪ »ﻛﻪ اﻳﺮان را وﻳـﺮان‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ«‪ ،‬و اﻳﺸﺎن را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ »ﺻـﺎﺣﺐﻣﻨـﺼﺒﺎن رﺷـﻴﺪ اﻳـﺮان« ﺑـﻪ ﺣﻤﺎﻳـﺖ از‬
‫»رﺋﻴﺲ ﺑﺰرگ ﺧﻮد« ﺑﺮﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ دﺷﺘﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از دو ﻗﺮن ﺿﻌﻒ و ﻣﺬﻟﺖ و ﺗﻔﺮق و ﺗـﺸﺘﺖ ﺑـﻪ اﻳـﺮان ﻗـﻮت و‬
‫ﻋﺰت و وﺣﺪت داد‪ ،‬روز ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻃﻬﺮان ﭘﺮ از ﺟﻨﺎﻳﺖ و ﻏﺮض ﺑﻴﺮون رﻓﺖ‪.‬‬
‫آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﭘﺮ از اﻣﻴﺪ و اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ ﻃﻬﺮان آﻣـﺪ و ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫اراده ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﺑﻪ ﺗﺮﻣﻴﻢ ﺧﺮاﺑﻲﻫﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ و اﺻـﻼح اوﺿـﺎع ﻛﺜﻴﻔـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻧﺎﻻﻳﻖ اﻳﺠﺎب ﻛﺮده ﺑﻮد ﺷﺮوع ﻧﻤﻮد‪ ،‬دﻳﺮوز ﺑﺎ ﻗﻴﺎﻓﻪ اﻓﺴﺮده و ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻏﺒﺎر ﻣﻼﻟﺖ و ﭘﻴﺮي ﺑﺮ آن ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻬﺮان را وداع ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ رﻓﺖ و ﻃﻬﺮان ﭘﺮ از ﺟﻨﺎﻳﺖ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧـﻮد ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬وﻟـﻲ ﺗﻜﻠﻴـﻒ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ و ﻣﺮدم ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺮدار ﺳـﭙﻪ را دﻳـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫اوﺿﺎع ﺣﺎﺿﺮه ﻣﻤﻠﻜﺖ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮان و ﻋﻘﻼء ﻗـﻮم اﻋﺘـﺮاف دارﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻘــﻂ اراده ﺗﻮاﻧــﺎي اﻳــﻦ ﺷــﺨﺺ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺘــﻪ را ﻣﺤــﻮ‪ ،‬ﻗــﺸﻮن را ﺑــﺰرگ‪ ،‬ﻳﺎﻏﻴــﺎن را‬
‫ﻗﻠﻊوﻗﻤﻊ‪ ،‬آﺑﺮو و ﺣﻴﺜﻴﺖ اﻳـﺮان را در ﺧﺎرﺟـﻪ ﺑـﺰرگ ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ ﺗﺠـﺎر و‬
‫اﺻﻨﺎف وﺟﻮد ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ را ﺑﺮاي اﻣﻨﻴﺖ و رواج ﺗﺠﺎرت ﻻزم ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻋﻠﻤـﺎ‬
‫ﺑﻘﺎء اﻳـﻦ ﻣـﺮد ﺑـﺰرگ را ﺑـﺮاي ﻋﻈﻤـﺖ اﺳـﻼم و ﺷـﻮﻛﺖ ﻳـﻚ دوﻟـﺖ اﺳـﻼﻣﻲ و‬

‫‪ .42‬در اﻳﻦ زﻣﺎن رﺿﺎ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﻲ ﺟﻤﻊ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﻮم ﻫﻨـﺪ و‬
‫رودﻫﻨﺪ ﻣﺤﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺘﺒﺮي اﺳﺖ دوازده ﻓﺮﺳﻨﮕﻲ ﻃﻬﺮان‪ ،‬ﺧﺎك دﻣﺎوﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺧﺮﻳﺪاري ﻛـﺮده و‬
‫ﻣﺸﻐﻮل آﺑﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ اﻳﻀﺎً در دﻣﺎوﻧﺪ و ﻣﺎزﻧﺪران اﻣﻼك زﻳﺎد ﺧﺮﻳﺪاري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬دﻳـﺸﺐ‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ ]ﺧﻮاﻫﺮ ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ و ﻫﻤﺴﺮ ﻣﻴﺮزا اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺪر[ ﻣـﻲﮔﻔـﺖ ﺷـﺨﺺ‬
‫ﻣﻮﺛﻘﻲ اﻣﺮوز ﺑﻪ آﻗﺎ ]اﺣﻤﺪ ﺑﺪر[ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﺰد رﺋﻴﺲ ﺑﺎﻧﻚ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺷﺶ ﻛﺮور ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺮاي ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ‬
‫ﺑﺮات ﻟﻴﺮه ﺧﺮﻳﺪاري ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬دوﻟﺖ و وزارت ﺟﻨﮓ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﺳﻪ ﺳﺎل از ﻫﻤﻪ اﻳﺎم ﻣـﺸﺮوﻃﻪ ﺑـﻴﺶﺗـﺮ‬
‫ﻏﺎرت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺎرتﻫﺎي ﻳﻚ ﻛﺮوري‪ ،‬دو ﻛﺮوري‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻛﺮوري‪ .‬اﻳﻦﻫﺎ ﻛﺠﺎ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﭼـﻪ‬
‫آﻣﺪه ﻛﻪ اﺣﺪي ﻣﺴﺒﻮق ﻧﻴﺴﺖ‪) «.‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪(.6927-6926‬‬
‫‪19‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺤﺸﺎ و ﻣﻨﻜﺮات ﺿﺮوري ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ )ﻫﻤﭽﻨـﺎنﻛـﻪ ﺣﺠـﺞ اﺳـﻼم ﻗـﻢ‬

‫داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺪر اﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮد ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ را‬
‫ﺑﺪاﻧﻨــﺪ(‪ ،‬و اﮔــﺮ آزادﻳﺨﻮاﻫــﺎن و اﺣــﺮار ﺑــﻪ اﻓﻜــﺎر آزاديﺧﻮاﻫﺎﻧــﻪ اﻳــﻦ ﺷــﺨﺺ و‬
‫اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻠّﻲ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ اذﻋﺎن داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎﻻﺧﺮه اﮔـﺮ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﭼﻪ ﺷـﺄن و اﻋﺘﺒـﺎري داﺷـﺘﻨﺪ و در ﺗﺤـﺖ‬
‫رﻳﺎﺳﺖ ﺻﺎﺣﺐﻣﻨﺼﺒﺎن روﺳﻲ و ﺳﻮﺋﺪي ﭼﻪ ﻣﻘـﺎﻣﻲ داﺷـﺘﻨﺪ و اﻣـﺮوز ﭼـﻪ ﺣﻴﺜﻴﺘـﻲ‬
‫دارﻧﺪ و ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺄن و ﺷﻮﻛﺖ و ﺣﻴﺜﻴﺖ و اﻋﺘﺒﺎر آنﻫﺎ را ﻛﺪام روح ﭘـﺎﻛﻲ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه و اﻳﻦ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آنﻫﺎ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ و ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و‬
‫ﺷﺮاﻓﺖ ﺣﻖ آنﻫﺎ را ﺑﻪ آنﻫﺎ داده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ اﻳـﻦ ﺣﻘـﺎﻳﻖ را اذﻋـﺎن‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﮕﺬارﻧﺪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﺮود‪.‬‬
‫رﻓﺘﻦ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ و ﺗـﺴﻠﻂ اﺟﻨﺒـﻲ‪ ،‬رﻓـﺘﻦ ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ و اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﻛﻠﻤـﻪ‪ ،‬رﻓـﺘﻦ‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ و ﻇﻬﻮر ﻳﺎﻏﻴﺎن‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ و در ﻫـﻢ ﺷﻜـﺴﺘﻦ اﻋﺘﺒـﺎرات اﻳـﺮان‪،‬‬
‫رﻓــﺘﻦ ﺳــﺮدار ﺳــﭙﻪ و اﻏﺘــﺸﺎﺷﺎت داﺧﻠــﻲ‪ ،‬رﻓــﺘﻦ ﺳــﺮدار ﺳــﭙﻪ و ﻣﺤــﻮ ﺷــﺪن ﻧﻘــﺸﻪ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﺮادف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳــﺮدار ﺳــﭙﻪ ﭘــﺪر وﻃــﻦ اﺳــﺖ‪ .‬ﺳــﺮدار ﺳــﭙﻪ ﻧﻤﻮﻧــﻪ روح ﻣﺮداﻧﮕــﻲ و ﺷــﻬﺎﻣﺖ و‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن و ﻧـﺎدر ﺷـﺎه اﻓـﺸﺎر اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻗﺎﺋﺪ ﺗﻮاﻧﺎي ﻣﻠﻴﻮن و ﻣﻮﺿﻮع اﺣﺘﺮام و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻃﺒﻘـﺎت رﻧﺠﺒـﺮ و ﻣﻮﺟـﺪ‬
‫ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮان و ذاﺗﺎً ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺼﻠﺢ و اﻳﺮاندوﺳﺖ ﺑﻪ درﺟﻪ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮود وﻟﻮ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮنﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮﮔـﺮدد‬
‫زﻳﺮا ﻣﻠﺖ اﻳﺮان او را دوﺳﺖ ﻣﻲدارد و ﭼﺸﻢ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻗﺮن ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﺮان‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮف او ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ روح ﻣﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻮك ﺧﺎﻣﻪ ﺷﻔﻖ ﻣﺮاﺟﻌﺖ او‬
‫را ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺮﺧﻼف اﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ او ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ وﻃـﻦ ﺧﻴﺎﻧـﺖ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻣﻨﻜﺮ ﻋﻮاﻗﺐ وﺧﻴﻤﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎء ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻃﺎﻟـﺐ اﻏﺘـﺸﺎش و داﻣـﻦ زدن‬
‫آﺗﺶ ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد و دﺷﻤﻦ اﺻﻼﺣﺎت و ﻋﻈﻤﺖ اﻳـﺮان و ﻃﺮﻓـﺪار ﻣﺤـﻮ اﺳـﺘﻘﻼل و‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ وﻻﻳﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ اﻣﺮوز ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻈﻤﺖ و اﻗﺘﺪار و اﺳﺘﻘﻼل و اﻣﻨﻴﺖ اﻳـﺮان‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ رﻓﺖ ﻫﻤﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﻣﻲرود و ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﺷﻬﻮتراﻧـﻲ و ﻏـﺮضورزي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻫﻢ ﻣﻮﻗﻌﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﺷﻮد و اﻳﻦ آﻗﺎﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧـﺪ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﻪ دوام دوره ﺧﻮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻃﻤﻴﻨﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﺮود ﻛﻲ ﺑﻴﺎﻳﺪ؟‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪20‬‬
‫ﻛﺪام ﻳﻚ از ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﺮان ﺑﻪ رﺷﺎدت و ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻞ و ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺗﻘﻮاي ﺳﺮدار‬
‫ﺳﭙﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫آﻳﺎ ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻳﺎ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ؟‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ آن ﺑﻮمﻫﺎي ﺷﻮﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﺮان را وﻳﺮان ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ در آن ﻣـﺴﻜﻦ ﮔﻴﺮﻧـﺪ‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ آنﻫﺎ ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ را ﻧـﺸﻨﺎﺳﻨﺪ ﺻـﻠﺤﺎ و ﻳـﻚ ﻋـﺪه ﻣـﺮدم‬
‫ﺑﺎﺗﻘﻮا او را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و روح ﻣﻠﺖ آﻏـﻮش ﺧـﻮد را ﺑـﺮاي او ﮔـﺸﻮده اﺳـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫اﺗﻜﺎء ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان وﻃﻦ و ﺻﺎﺣﺐﻣﻨﺼﺒﺎن رﺷﻴﺪ اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ رﺋـﻴﺲ ﺑـﺰرگ ﺧـﻮد را‬
‫‪43‬‬
‫دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻓﻘﺪان ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ دﭼﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫دﺷﺘﻲ در ﺻﻔﺤﻪ او‪‬ل ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻤﺎره ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آراء ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻣـﺴﺌﻠﻪ‬
‫رﻓﺮاﻧﺪوم« درج ﻛﺮد و در آن اﺣﻤﺪ ﺷﺎه را »ﺟﻮان ﻧـﺎﻻﻳﻘﻲ« ﺧﻮاﻧـﺪ ﻛـﻪ »ﺗـﺎج ﭘﺮاﻓﺘﺨـﺎر‬
‫اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن« را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬دﺷـﺘﻲ در اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺧﻠـﻊ ﻗﺎﺟﺎرﻳـﻪ را‪ ،‬از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آراء ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒـﺪاﷲ ﻣـﺴﺘﻮﻓﻲ ﻓـﻀﺎي ﻣﻄﺒﻮﻋـﺎﺗﻲ آن زﻣـﺎن و‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﺟـﺪ‪‬ي و وزﻳـﻦ ﭼـﭗ اﻗـﺼﻲ‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ ﺑـﺴﺘﻪ ﺷـﺪه و‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻫﺎي آنﻫﺎ در ﺣﺒﺲ و ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ روزﻧﺎﻣـﻪ ﻧﻮﻳـﺴﻲ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺮاي ارﺗﺰاق ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﺠـﺎت اﻳـﺮان و از اﻳـﻦ ﻗﻤـﺎش‪ ،‬ﭼـﻮن آش و ﭘﻠـﻮ در‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ زﻳﺎدﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺿﺪﻳﺖﻫﺎي ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﻃﺮﻓـﺪار ﺟـﺪ‪‬ي‬
‫دوﻟﺖ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻤﻠﻘﺎت ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻛﺮده‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎي ﺑـﻲروﻳـﻪ و‬
‫ﺑﻲﺗﺮﺗﻴﺒﻲ را ﻛﻪ اﺣﻴﺎﻧﺎً ﺑﺮاي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺟﺎهﻃﻠﺒﺎﻧﻪ او ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ ﻣـﻲآﻣـﺪ رﻓـﻊ و‬
‫رﺟﻮع ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ و از اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺠﻌﻮﻻت و اﻛﺎذﻳﺐ ﻫﻢ ﺗﺸﻮﻳﺸﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟـﺪ‪‬يﺗـﺮ‬
‫از ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺮي و ﻗﻠﻢ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﻛـﺎر ﺗﻤﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺳـﺮدار‬
‫ﺳﭙﻪ را ﺑﻪ ﺟﺎﻫﺎي ﺑﺎرﻳﻚ رﺳﺎﻧﺪه و‪ ،‬ﭼﻨﺎنﻛـﻪ دﻳـﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑـﺮﺧﻼف ﻫـﺮ اﺻـﻞ ﻣـﺴﻠﻤﻲ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن را ﺑﻪ روي ﻣﻠّﺖ واداﺷﺘﻪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻴﺰه ﺳﺮدار ﺳـﭙﻪ ﻣـﻲﺗﺮﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧـﺪا‬
‫ﻧﻜﻨﺪ آﺧﻮﻧﺪ اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ درﺳﻲ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارد‪ .‬دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ ﺣـﺪ‪ ‬و‬
‫ﺳﺪ‪‬ي و اﺻﻞ ﻣﺴﻠﻤﻲ ﭘﺎﺑﻨﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و اﮔـﺮ ذوق ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪﮔﻲ ﻫـﻢ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫واوﻳﻼ! آنﭼﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺼﻮ‪‬ر در ﻧﻴﺎﻳـﺪ از دم ﻗﻠﻤـﺶ ﺑﻴـﺮون ﻣـﻲرﻳـﺰد‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻘﻴـﺪه ﻣـﻦ‪،‬‬
‫ﺧﺴﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﺸﻮر از اﻳﻦ ﻗﻤﺎش ﺑﭽﻪ آﺧﻮﻧﺪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﺖﺑﺎف دﻳﻤﻲ دﻳﺪه اﺳﺖ از‬

‫‪ .43‬ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮ‪‬م‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،228‬ﺳﻪﺷـﻨﺒﻪ ‪ 19‬ﺣﻤـﻞ ‪ 3) 1303‬رﻣـﻀﺎن ‪ 6 ،1342‬آورﻳـﻞ ‪،(1924‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ او‪‬ل‪.‬‬
‫‪21‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬
‫‪44‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺑﻴﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﻲ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ دﺷﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ دﻋﻮﺗﻲ آﺷﻜﺎر و ﺻﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﻛﻮدﺗﺎ و ﺟﻨﮓ داﺧﻠـﻲ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻛﺸﻴﺪﮔﺎن دوره اﻗﺘﺪار ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ اﺧﻴﺮ‬
‫رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رژه در ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﺗﻈﺎﻫﺮات ﺑﻪﺳﻮد ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺮاي‬
‫ﻟﺸﻜﺮ ﺗﻠﮕﺮافﻫﺎي ﺗﻨﺪ وﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ و اﻗﻠﻴـﺖ ﻣﺨـﺎﻟﻒ رﺿـﺎ‬
‫ﺧﺎن ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ارﺳﺎل ﻛﺮده و ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ رﺿﺎﻳﺖ ﺳﺮدار ﺳـﭙﻪ ﺟﻠـﺐ ﻧـﺸﻮد ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻬﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻨﺠﺎﻟﻲﺗـﺮﻳﻦ اﻳـﻦ ﺗﻠﮕـﺮافﻫـﺎ از اﺣﻤـﺪ آﻗـﺎ ﺧـﺎن )ﺳـﭙﻬﺒﺪ‬
‫اﻣﻴﺮاﺣﻤﺪي ﺑﻌﺪي(‪ ،‬اﻣﻴﺮﻟﺸﻜﺮ ﻏﺮب‪ ،‬ﺑﻮد ﻛﻪ اوﻟﺘﻴﻤﺎﺗﻮﻣﻲ ‪ 68‬ﺳﺎﻋﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﺠﻠـﺲ ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬اﻣﻴﺮﻟﺸﻜﺮ ﺷﺮق‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ آﻗﺎ ﺧﺰاﻋﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺰ از »ﻛﻴﻔﺮ و ﻃﺮد ﺟﻴﺮهﺧﻮاران اﺟﺎﻧﺐ« ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬از »ﻋﺸﻖ ﺗﺎم ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺷﺮف ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ« و »ﺗﻨﻔﺮ ﺷﺪﻳﺪ« از »آنﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪﻧﺎم وﻛﺎﻟﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﻨﻮﻳﺎت اﺟﺎﻧﺐ را ﺻﻮرت ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺪﻫﻨﺪ«؛ و اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔـﺮ‬
‫ﺗﺎ دو روز دﻳﮕﺮ ﻣﻨﻮﻳﺎت ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺎﺑﺪ ﺑﻪ ﺗﻬـﺮان ﺣﻤﻠـﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد‪ 45.‬اﻓﻜـﺎر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻳﻦ ﺗﻠﮕﺮافﻫﺎ را ﺑﺴﻴﺎر زﺷﺖ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد و ﺧﺎﻟﺼﻲزاده‪ ،‬از رﻫﺒﺮان ﺟﻨﺒﺶ ﺿﺪ‬
‫ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ رﺿﺎ ﺧﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻣﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻟُﺮﻫﺎ ﺧﻴﻠﻲ از ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ و اﻣﺮاي ﻟﺸﻜﺮ او ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ زﻳﺮا آنﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﻮل و‬
‫اﺳﺐ و ﺗﻔﻨﮓ و ﻗﻮرﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻳﺎﻏﻲﮔﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﭘـﻮل و اﺳـﻠﺤﻪ و‬
‫‪46‬‬
‫ﻗﻮرﺧﺎﻧﻪ دوﻟﺖ‪ .‬اﻣﻴﺮﻟﺸﻜﺮ ﻏﺮب ﺑﺎ ﺷﻴﺨﻌﻠﻲ ﺧﺎن ﺑﻴﺮاﻧﻪوﻧﺪ ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ دارد؟‬
‫ﻗﻬﺮ رﺿﺎ ﺧﺎن‪ ،‬ﺟﻨﺠﺎل روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران ﺣﺎﻣﻲ او و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻈﺎﻣﻴـﺎن ﺑـﻪ ﺧـﻮنرﻳـﺰي و‬
‫ﻛﻮدﺗﺎ‪ ،‬ﻛﺎرﺳﺎز ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺠﻠﺲ در ‪ 21‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ 10 /1303‬آورﻳﻞ ‪ ،1924‬ﺑﺎ ‪ 92‬رأي ﻣﻮاﻓـﻖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر رﺋﻴﺲاﻟﻮزراﻳﻲ ﻣﺠﺪد ﺳﺮدار ﺳـﭙﻪ ﺷـﺪ و ﻫﻴﺌﺘـﻲ را ﺑـﺮاي ﺳـﻔﺮ ﺑـﻪ رودﻫـﻦ و‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴــﺪن رﺿــﺎ ﺧــﺎن ﺗﻌﻴــﻴﻦ ﻛــﺮد‪ .‬در اﻳــﻦ ﻫﻴﺌــﺖ ﻣــﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﻣــﺴﺘﻮﻓﻲاﻟﻤﻤﺎﻟــﻚ‪،‬‬
‫ﻣﺼﺪقاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﺣﺎج ﻋﺰاﻟﻤﻤﺎﻟﻚ اردﻻن‪ ،‬ﺳﺮدار ﻓﺎﺧﺮ ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻴﺮزا اﺳـﻜﻨﺪري‪،‬‬
‫دﻛﺘﺮ اﻣﻴﺮ اﻋﻠﻢ و ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺪﻳﻦ ﻋﻀﻮﻳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .44‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ‪ ،‬ﺷﺮح زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﻦ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اداري دوره ﻗﺎﺟﺎرﻳـﻪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬اﻧﺘـﺸﺎرات زوار‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،1377 ،‬ج ‪ ،3‬ﺻﺺ ‪.607-606‬‬
‫‪ .45‬ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ دو ﺗﻠﮕﺮاف در ﻣﺄﺧﺬ زﻳﺮ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻜﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺸﻢ‪ ،1374 ،‬ج ‪ ،2‬ﺻﺺ ‪.555-551‬‬
‫‪ .46‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.6937‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪22‬‬
‫ﻳﻚ روز ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑـﻪ ﺗﻬـﺮان‪ ،‬اﺣﻤـﺪ ﺷـﺎه در ﺗﻠﮕﺮاﻓـﻲ از ﭘـﺎرﻳﺲ‬
‫»ﺻﻼح اﻧﺪﻳﺸﻲ« ﻣﺠﻠﺲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و رﺿﺎ ﺧﺎن در دﻳﺪار ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﻣﻴﺮزا‪ ،‬وﻟﻴﻌﻬـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻠﻮﻛﻲ ﻣﺤﻴﻼﻧﻪ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻧﺎدم اﺳـﺖ؛ و ﺑـﻪ‬
‫رواﻳﺘﻲ ﺧﻢ ﺷﺪ ﺗﺎ ﭘﺎي وﻟﻴﻌﻬﺪ را ﺑﺒﻮﺳﺪ‪ 47.‬ﺑﺪﻳﻨـﺴﺎن‪ ،‬رﺿـﺎ ﺧـﺎن ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ ﻗـﺪرت‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻗﻮا ﺑﺮاي ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫از اﻳﻦ ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﻚ دوره ﻛﻮﺗـﺎه‪ ،‬ﺳـﻴﺪ ﺣـﺴﻦ ﻣـﺪرس‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان رﻫﺒـﺮ ﺟﻨـﺒﺶ‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﺎﺋﻠﻪ ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻬـﺮه ﻣﻘﺘـﺪر ﻣﺠﻠـﺲ ﭘـﻨﺠﻢ ﺑـﺪل ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺿﺪ رﺿﺎ ﺧﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ و ﻫﻮاداراﻧﺶ را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺗﻬـﺎﺟﻤﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران ﻣﺮگ و زﻧﺪان و ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﻴﻜﺎري و اﻧﺰوا و ﻓﻘﺮ را‬
‫ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورد‪ .‬ﻣﻴﺮزاده ﻋﺸﻘﻲ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻏﺎﺋﻠﻪ ﺟﻤﻬﻮري و ﻗﺎﺋﺪ آن‪ ،‬رﺿﺎ ﺧﺎن‪ ،‬را ﺑﻪ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻛﺮد و در آﺧﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎره روزﻧﺎﻣﻪ ﻓﻮق‪ 48،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي‬
‫ﺟﺎن او ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬رﺿﺎ ﺧﺎن را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫از ﺻﺪق و ﺻﻔﺎ دورم‪ ،‬اﻟﺪورم و ﺑﻮﻟﺪورم‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻈﻬﺮ ﺟﻤﻬﻮرم‪ ،‬اﻟﺪورم و ﺑﻮﻟﺪورم‬
‫ﻣﺄﻣﻮرم و ﻣﻌﺬورم‪ ،‬اﻟﺪورم و ﺑﻮﻟﺪورم‬ ‫ﻣﻦ ﻗﻠﺪر ﭘﺮزورم‪ ،‬اﻟﺪورم و ﺑﻮﻟﺪورم‬
‫ﻣﻦ ﻗﺎﺋﺪ اﻳﺮاﻧﻢ‪ ،‬اﻟﺪورم و ﺑﻮﻟﺪورم‬
‫و از ﻗﻮل ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫اي ﻣﻈﻬﺮ ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬ﻫﻲ ﻫﻲ ﺟﺒﻠﻲ ﻗﻢ ﻗﻢ ﺟﻤﻬﻮري ﻣﺠﺒﻮري‪ ،‬ﻫﻲ ﻫﻲ ﺟﺒﻠﻲ ﻗﻢ ﻗﻢ‬
‫‪49‬‬
‫ﻣﺴﻠﻚ ﻧﺸﻮد زوري‪ ،‬ﻫﻲ ﻫﻲ ﺟﺒﻠﻲ ﻗﻢ ﻗﻢ ﺗﺎ ﻛﻲ ﭘﻲ ﻣﺰدوري‪ ،‬ﻫﻲ ﻫﻲ ﺟﺒﻠﻲ ﻗﻢ ﻗﻢ‬

‫‪ .47‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪.‬‬
‫‪ .48‬ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻨﺒﻪ ‪ 7‬ﺛﻮر ‪ 24) 1303‬ذﻳﻘﻌﺪه ‪.(1342‬‬
‫‪ .49‬ﻋﺸﻘﻲ در ‪ 12‬ﺗﻴﺮ ‪ 1303‬ﺑﻪ ﺿﺮب ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺗﻬﺮان در ﻣﺮاﺳـﻢ ﺗـﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨـﺎزه ﻋـﺸﻘﻲ‬
‫ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻋﻈﻴﻤﻲ از او ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪» ،‬ﻓﻮق ﺗﺼﻮ‪‬ر«‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﻀﻮر داﺷـﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺳﻴﻨﻪزﻧﻲ ﺟﻨﺎزه را ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﻛـﺸﺘﻪ راه وﻃـﻦ‪،‬‬
‫زاده ﺳﺒﻂ رﺳﻮل‪) «.‬ﻋﺸﻘﻲ ﺳﻴ‪‬ﺪ ﺑﻮد‪ (.‬زﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﮔﺮﻳﻪﻛﻨﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻌﺪادي‬
‫از اﻳﻦ زﻧﺎن از ﻓﺮط ﻋﺰاداري ﺑﻴﻬﻮش ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺸﻘﻲ در ﺗﻬﺮان ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺧـﻮاﻫﺮ و‬
‫ﻳﻚ ﺑﺮادر داﺷﺖ‪ .‬در آن ﺷﺐ ﻓﺮﺧﻲ ﻳﺰدي‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ ﻃﻮﻓﺎن‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫اﻣﻨﻴﺖ از ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺎ رﺧﺖ ﺑﺒﺴﺖ و ﮔﺸﺖ ﮔُﻢ‬ ‫دﻳﻮ ﻣﻬﻴﺐ ﺧﻮدﺳﺮي ﭼﻮن ز ﻏﻀﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ د‪‬م‬
‫ﺣﺮﺑﻪ وﺣﺸﺖ و ﺗﺮور ﻛُﺸﺖ ﭼﻮ ﻣﻴﺮزاده را ﺳﺎل ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﺑﺨﻮان "ﻋﺸﻘﻲ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ"‬
‫)ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪(.7152‬‬
‫‪23‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻃﺒﻌﺎً‪ ،‬دﺷﺘﻲ ﻳﻜﻲ از آﻣﺎجﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺸﺎﮔﺮي ﻋﻠﻴـﻪ او آﻏـﺎز‬
‫ﺷﺪ‪ .‬روزﻧﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻋﺒـﺎس اﺳـﻜﻨﺪري‪ ،‬در ﺷـﻤﺎره او‪‬ل اردﻳﺒﻬـﺸﺖ ﺧـﻮد‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﻫﺎوارد‪ ،‬دﺑﻴﺮ دو‪‬م ﺳﻔﺎرت ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺗﻬﺮان و ﻣـﺴﺌﻮل اﻣـﻮر اﻃﻼﻋـﺎﺗﻲ‬
‫ﺳﻔﺎرت‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد دال ﺑﺮ ارﺗﺒﺎﻃﺎت دﺷﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ 50.‬در ‪ 9‬ﺧﺮداد ‪ 1303‬ﻧﻴﺰ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪ روز ﭘﻴﺶ از ﻣﻄﺮح ﺷﺪن اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "ﻣﻜﺘﻮﺑﻲ از ﺷـﻴﺮاز"‬
‫در ﺻﻔﺤﻪ او‪‬ل روزﻧﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﺎﺷﻨﺎس ﻧﺎﻣﻪ ﻣـﺪﻋﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺷـﻴﺦ‬
‫ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ در ﻛﻮران ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور ﺑﻪ ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ ﺑـﺮاي ﻏﻴﺮﻧﻈﺎﻣﻴـﺎن‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ وارد ﺑﻨﺪر ﺑﻮﺷﻬﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻛﻨﺴﻮﻟﮕﺮي اﻧﮕﻠـﻴﺲ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷـﻴﺮاز رﻓـﺖ و در ﺧﺎﻧـﻪ ﻣﻴـﺮزا ﻓـﻀﻞاﷲ ﺑﻨـﺎن ﺷـﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﻨـﺸﻲ‬
‫‪51‬‬
‫ﻛﻨﺴﻮﻟﮕﺮي اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺷﻴﺮاز‪ ،‬ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪ‪.‬‬

‫"دﺷﺘﻲ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﺪ"‬

‫در ‪ 12‬ﺧﺮداد ‪ /1303‬او‪‬ل ژوﺋﻦ ‪ ،1924‬ﻫﻤـﺎن روزي ﻛـﻪ اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣـﻪ دﺷـﺘﻲ در ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺻﻔﺤﻪ او‪‬ل و دو ﺳﻮ‪‬م ﺻﻔﺤﻪ دو‪‬م ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪاي اﺧﺘﺼﺎص‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دﺷﺘﻲ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎت وارده از ﺳـﻮي‬
‫روزﻧﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻻﻳﺤﻪ دﻓﺎﻋﻴﻪ دﺷﺘﻲ و او‪‬ﻟﻴﻦ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣـﻪ ﺧﻮدﻧﻮﺷـﺖ‪ 52‬او ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﺨـﺶ‬
‫ﻋﻤﺪه اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را درج ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ دﺷﺘﻲ ﺟﻮان‪ ،‬زﻧـﺪﮔﻲ و ﻗﻠـﻢ او ﺑـﻴﺶﺗـﺮ آﺷـﻨﺎ‬
‫ﺷﻮﻳﻢ و ﻫـﻢ ﻓـﻀﺎي ﻣﻄﺒﻮﻋـﺎﺗﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ آن روز را ﺑـﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺑـﺎ ﺟﻤﻠـﻪاي از‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ )ع( آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ از ﻛﺠﺎ ﺷﺮوع ﻛﻨﻢ؟ ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛـﺎره اﺳـﺖ و‬
‫دوره ﺻﺒﺎوت او در زﻳﺮ ﭼﻪ ﭘﺮدهﻫﺎي ﻇﻠﻤﺖزده ﻛﺜﻴﻔـﻲ ﻣـﺴﺘﻮر اﺳـﺖ ﻳـﺎ از ﺧـﻮد‬

‫‪ .50‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 31 ،18‬ﺣﻤﻞ ‪.1303‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻛﺎﻏﺬ رﺳﻤﻲ ﺳﻔﺎرت ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣـﻦ‪ ،‬ﺟﻌﻠـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬در آن‬
‫ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺎوارد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ارﺗﺒﺎﻃﺎت و دﻳﺪارﻫﺎﻳﺶ ﺑﺎ رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان و ارﺑﺎب ﺟﺮاﻳﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﻮاﻓﻖ ﻳـﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻓﺮاوان در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت اﻳﺮان ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻠﻚاﻟـﺸﻌﺮاي ﺑﻬـﺎر در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﺨﺘـﺼﺮ اﺣـﺰاب‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﻣﻜﺮر از ﻫﺎوارد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ 1320‬آن ﻟﻤﺒﺘﻮن و آﻟﻦ ﭼﺎرﻟﺰ ﺗـﺮات‪،‬‬
‫اﻋﻀﺎي ﺳﻔﺎرت ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت اﻳﺮان ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺷﻬﺮت ﻫﺎوارد ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .51‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮ‪‬م‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،40‬ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ‪ 9‬ﺟﻮزا ‪ /1303‬ﺷﻮال ‪.1342‬‬
‫‪52. autobiography‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪24‬‬
‫دﻓﺎع ﻛﻨﻢ؟ دﻓﺎع از ﭼﻪ ﻛﻨﻢ؟ از اﻳﻦﻛﻪ "ﺧـﺴﻦ و ﺧـﺴﻴﻦ ﻫـﺮ ﺳـﻪ دﺧﺘـﺮان ﻣﻌﺎوﻳـﻪ"‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫اﻳﻦ اوراﻗﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻓﻜﺮ و اﻏﺮاض ﻣﺎ آن را ﺳﻴﺎه ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﺑـﺮاي ﺷـﺨﺺ ﻣـﺎ و‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺴﺎﺋﻞ ﻋﻤـﻮﻣﻲ و اﺣﺘﻴﺎﺟـﺎت ﻋﺎﻣـﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﭼﻪﻛﺎر دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻳـﻚ ﺟـﻮان ﺑـﻲﺷـﺮﻓﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف در ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺷـﻐﻞ ﺟﺎﺳﻮﺳـﻲ دارد‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺮدم ﭼﻪ اﺛﺮي دارد ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ دوره ﺻﺒﺎوت او وﻗﻒ اﻃﻔـﺎء ﺷـﻬﻮات‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﺮزه و ﻓﺎﺳﺪ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ...‬ورقﭘـﺎره ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻣﻌـﺮف روﺣﻴـﺎت و‬
‫ﻣﺴﻠﻚ و ﻫﻮ‪‬ﻳﺖ اﺧﻼﻗﻲ اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﭼﺮا ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻔﻖ را ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻧﻨﮕـﻴﻦ او آﻟـﻮده‬
‫ﻛﻨﻢ؟‬
‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم ﻣﺮا ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ‪ .‬دو ﺳـﺎل و ﻧـﻴﻢ اﻧﺘـﺸﺎر ﺷـﻔﻖ و ﺳـﻪ ﻣـﺎه‬
‫ﻧﮕﺎرش ﺳﺘﺎره اﻳﺮان ﻣﻌﺮف ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺎﻟﻲ ﺑﻮﺷﻬﺮ و ﺷﻴﺮاز ﻣﺮا‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺮا‪ ،‬ﻋﻔﺖ و‬
‫ﺗﻘﻮاي ﻣﺮا ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻫﺎﻟﻲ ﻃﻬﺮان‪ ،‬ﺣﺘﻲ آن ﻛﺴﺎﻧﻲﻛﻪ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻦ واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻨﺪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﻦ آﻟﻮده ﺑﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ و ﻓﻘﺮ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺮق ﺗﻘﻮا و ﻣﻨﺎﻋﺖ‬
‫از آن ﻣﻲﺗﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ دارم ﺻﻔﺤﺎت ﺟﺮﻳﺪه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺨـﺼﻴﺎت ﻣـﺸﻐﻮل ﻧﻜـﻨﻢ‪ ،‬از ﺧـﻮد‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻧﻨﻮﻳﺴﻢ‪ ،‬از دﻳﮕـﺮي ﻣـﺬﻣﺖ و ﺑـﺪﮔﻮﻳﻲ ﻧﻜـﻨﻢ‪ ،‬ﺟـﻮاب ﻓﺤـﺶ و‬
‫ﺗﻬﻤﺖ را ﻧﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻧـﺸﺎن دادن ﺻـﺤﺖ ﻋﻤـﻞ و ﻓـﻀﺎﻳﻞ روﺣـﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬وﻟﻲ اﻓﺴﻮس! رﻓﻘﺎي ﻣﺴﻠﻜﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪ .‬رﻓﻘﺎي‬
‫ﺟﺮﻳﺪهﻧﮕﺎر ﻣﻦ ﺳﻜﻮت و ﺧﻤﻮﺷﻲ ﻣﺮا ﻣﻼﻣﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺣﻖ ﻫـﻢ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ اﺳـﺖ‬
‫زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﺤﻴﻂ ﻓﺎﺳـﺪ از ﻫـﻢ ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﺷـﺪه ﻋﻔـﺖ و ﺗﻘـﻮا و ﺳـﻜﻮت و ﻣﻨﺎﻋـﺖ را‬
‫ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺮا ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻣﻨﺎﻋﺖ و ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‬
‫و ﭘﺮﻧﺴﻴﺐ ﺟﺮﻳﺪهﻧﮕﺎري ﻣﻦ ﻣﺮا از دﺧﻮل در ﺷﺨﺼﻴﺎت ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮب ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ دارم در ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ دو‪‬م ﻗﻮاماﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ آن ﭼﻨـﺪان ﺧـﻮشﺑـﻴﻦ‬
‫ﻧﺒﻮدم‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺤﺎﺷﻲ و ﻫﺘﺎﻛﻲ ﻫﻢ )ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺳـﻴﺮه ﺧـﻮد( ﻧﻤـﻲﻛـﺮدم‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از ﺟﺮاﻳـﺪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ داﺋﻤﺎً ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺪ ﻣـﻲﮔﻔـﺖ و ﺣﻤـﻼت ﻣـﻲﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﻃﺮﻓـﺪار ﻛﺎﺑﻴﻨـﻪ‬
‫ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎنوﻗﺖ ﺟﺮاﻳﺪ زﻳﺎدي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً و‬
‫ﻋﻠﻨﺎً از ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ ﻣﺸﺎراﻟﻴﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ آن ﻫﻤﻜﺎر ﻣﺤﺘﺮم ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﻳـﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻓﺤﺶ ﻣﻲداد ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻣﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﻟﻤﺜﻞ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻋﻔﺖ ﻗﻠﻢ و ﻣﻨﺎﻋﺖ‬
‫ﻃﺒﻊ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦﻛﻪ ﻫﻮﭼﻲ و ﻓﺤﺎش را ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻛﻨﺪ‪ ،‬او را ﺟـﺴﻮرﺗﺮ و ﺑـﻲﺣﻴـﺎﺗﺮ و‬
‫ﻫﺘﺎكﺗﺮ و ﻓﺤﺎشﺗﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ اﻳﻦ ﻫﻢ ﻳﻜﻲ از ﺻﺪﻫﺎ رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺸﻮوﻧﻤﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﻣﻨﺎﻋﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﺮﻳﺪه ﺑﺎ دﻳﺪه اﺣﺘﺮام و اﻫﻤﻴﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺟـﺎزه ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي او‪‬ﻟـﻴﻦ‬
‫دﻓﻌﻪ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ از روﻳـﻪ ﺧـﻮد ﻣﻨﺤـﺮف ﺷـﺪه و ﻳـﻚ ﺻـﻔﺤﻪ آن ﺻـﺮف ﻣﺪاﻓﻌـﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺸﺘﺮﻛﻴﻦ اﺳﻤﻲ از ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫و ﺳﻮاﺑﻖ اﺧﻼﻗﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ او ﻧﻤﻲﺑﺮم‪ ،‬آن را ﺑﻪ دﻳﮕﺮان و اوﻗﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﺬارم و‬
‫ﻋﺠﺎﻟﺘﺎً ﻻﻃﺎﺋﻼت ﺷﻤﺎره ‪ 40‬او را ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪...‬‬
‫ﺣﺎل دﺷﺘﻲ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﺪ؟‬
‫در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1334‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﺑﻨﺪه و ﭘـﺪرم و ﺑﺮادرﻫـﺎﻳﻢ از ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﺮان آﻣﺪﻳﻢ وﻟﻲ از راه ﻓﺮات ﻧﻪ دﺟﻠﻪ ﻛﻪ ﺑﻪﻛﻠﻲ ﻗﺪﻏﻦ ]اﺻـﻞ‪ :‬ﻏـﺪﻏﻦ[ ﺑـﻮد و آن‬
‫وﻗﺖ ﻫﻨﻮز ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ در دﺳﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد؛ ﻛﻮت را ﻓﺘﺢ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻓﻘﻂ ﺑـﺼﺮه و‬
‫از راه دﺟﻠﻪ ﺗﺎ ﻋﻤﺎره و از راه ﻓﺮات ﺗﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺎﺻﺮﻳﻪ در دﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲﻫـﺎ ﺑـﻮد و در‬
‫آن ﺗﺎرﻳﺦ از راه ﻓﺮات و ﺑﻴﺮاﻫﻪﻫﺎي اﻃﺮاف ﻓﺮات ﺑﻪواﺳﻄﻪ اﻧﺴﺪاد ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺠـﺎرت و‬
‫ﻗﻄﻊ ﻣﺮاوده ﺑﺎ اﻳﺮان دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ وارد ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از آﻧﺠﺎ ﻋﺒﻮر ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎ ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﻋﺒﻮر ﻛﻨـﻴﻢ‬
‫زﻳﺮا ﻫﻨﻮز ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻳﻢ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻘﺖ و دﺷﻮاري و ﺗﻔﺘﻴﺶ اﺛﺎﺛﻴﻪ و ﻛﺘﺎبﻫﺎ‪.‬‬
‫در ﺑﻮﺷﻬﺮ‬
‫وارد ﺑﻮﺷﻬﺮ ﺷﺪﻳﻢ اﻣﺎ ﻧﻪ در ﻗﻮﻧﺴﻮلﺧﺎﻧﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﺪواً در ﻣﻨـﺰل آﻗـﺎي آﻗـﺎ‬
‫ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪ دﺷﺘﻲ‪ 53،‬ﻛﻪ از ﻋﻠﻤﺎي ﻃـﺮاز او‪‬ل ﺑﻮﺷـﻬﺮ و ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ در ﺣﻴـﺎت‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪي ﻣﻨﺰل ﺷﺨﺼﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻣﻨـﺰل ﺷﺨـﺼﻲ رﻓﺘـﻴﻢ‪ .‬ﭘـﺪر‬
‫ﺑﻨﺪه ﻳﻚ آدم ﮔﻤﻨﺎم و ﺑﻲﺣﻴﺜﻴﺘﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻦ در ﺑﻮﺷﻬﺮ از اﻧﻈﺎر ﻛﺴﻲ ﻣﺨﻔﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﻦ در ﻗﻮﻧﺴﻮلﺧﺎﻧﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲ وارد ﺷﻮم‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از دو ﻣـﺎه ﭘـﺪرم ﺑـﻪ ﻃـﺮف ﺑﻨـﺪرﻋﺒﺎس ﺣﺮﻛـﺖ ﻛـﺮد و ﻣـﻦ در ﻣﻨـﺰل ﺣـﺎج‬
‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎي ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺗﺠﺎر ﻣﻌﺮوف آﻧﺠﺎ و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ اﻳـﺸﺎن ﻫـﻢ ﻫﻨـﻮز در‬
‫ﻗﻴﺪ ﺣﻴﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﺪر ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻲ ﻣﺎﻧـﺪه و ﺑـﺮاي دﻳـﺪن اﻗـﻮام ﺧـﻮد ﺑـﻪ دﺷـﺘﻲ و‬
‫دﺷﺘﺴﺘﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدم و ﺑﻌﺪ از آن ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺮاي ﻣﻼﻗـﺎت ﭘـﺪرم از ﺑﻨـﺪرﻋﺒﺎس ]؟[ ﺑـﻪ‬

‫‪ .53‬آﻗﺎ ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪ دﺷﺘﻲ »از ﻋﻠﻤﺎ و ﻓﻘﻬﺎي دﺷﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﻴﻼت و درﻳﺎﻓﺖ اﺟـﺎزه‬
‫اﺟﺘﻬﺎد از ﻧﺠﻒ اﺷﺮف ﺑﻪ ﺑﻮﺷﻬﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﺎ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ اﺣﻜﺎم ﺷـﺮﻋﻴﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1309‬ش‪ .‬در ﺣﻴﺎت ﺑﻮد و ﺑﻪ اﻓﺎﺿﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬وﻓـﺎت او ﭘـﺲ از ﺳـﺎل‬
‫‪ 1309‬در ﺑﻮﺷﻬﺮ روي داد‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ در ﺷﻌﺮ "ﻣﻌﻜﻮس" ﺗﺨﻠﺺ داﺷﺖ و اﺷﻌﺎر او ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺤﻠـﻲ‬
‫دﺷﺘﻲ اﺳﺖ‪) «...‬ﺣﻤﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪(317‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪26‬‬
‫ﺑﻮﺷﻬﺮ آﻣﺪه و در ﻋﻤﺎرت ﻳﻴﻼﻗﻲ ﺣﺎج ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻨـﺰل و ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪرﻋﺒﺎس‬
‫رﻓﺘﻢ و از آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻛـﺮده ﺑـﻪ ﻋـﺰم ﺷـﻴﺮاز و ﻃﻬـﺮان‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑﺮازﺟـﺎن آﻣـﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺮازﺟــﺎن در ﻣﻨــﺰل آﻗــﺎ ﺷــﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺣــﺴﻴﻦ‪ 54،‬ﻛــﻪ از ﻋﻠﻤــﺎي درﺟــﻪ او‪‬ل ﺻــﻔﺤﻪ‬
‫دﺷﺘﺴﺘﺎن و داﻣﺎد ﺑﻨـﺪه و ﻣﺤـﻮر ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺿـﺪ اﻧﮕﻠـﻴﺲﻫـﺎ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫درﺟﻪاي ﻛﻪ در ﻣﺤﺮم ‪ 1337‬ﻛـﻪ ﻗـﺸﻮن اﻧﮕﻠـﻴﺲ ﺑـﻪ ﻃـﺮف دﺷﺘـﺴﺘﺎن و ﻛـﺎزرون‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد ﻣﺠﺒﻮراً ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺎه در ﻛﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎي دﺷﺘﻲ و دﺷﺘﺴﺘﺎن ﻣﺘـﻮاري ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻨﺰل داﺷﺘﻴﻢ؛ و از ﻗﻀﺎ در ﻫﻤﺎن اوان ﺟﻨﮓ ﻣﺎﺑﻴﻦ ﻗﺸﻘﺎﻳﻲ و ﻗﻮاي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﭘﻠـﻴﺲ‬
‫ﺟﻨﻮب روي داد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺳﻪ ﻣﺎه اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻦ در ﺑﺮازﺟﺎن ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﻴﺮاز‬
‫ﺑﻌﺪ از رﻓﻊ ﻏﺎﺋﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز آﻣﺪم و ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻨﺰل آﻗـﺎ ﻣﻴـﺮزا ﻣﺤﻤﺪﺣـﺴﻦ دﺳـﺘﻐﻴﺐ‬
‫ﻛــﻪ از رﻓﻘــﺎي ﻧﺠــﻒ ﻣــﻦ و اﻣــﺮوز ﻳﻜــﻲ از ﻋﻠﻤــﺎي ﺷــﻴﺮاز ﻣﺤــﺴﻮب ﻣــﻲﺷــﻮﻧﺪ‬
‫)ﺑﺮادرزاده آﻗـﺎي دﺳـﺘﻐﻴﺐ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه ﻣﺠﻠـﺲ( ﻣﻨـﺰل و ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ روزي در ﺑـﺎغ‬
‫ﻛﻼﻧﺘﺮي‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﺗﺎرﻳﺦ در اﺟﺎره ﻣﻴﺮزا اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﺑـﺮادر ﻣﻴـﺮزا ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﺧــﺎن ﻗﺰوﻳﻨــﻲ ﻣﻌــﺮوف ﻛــﻪ اﻣــﺮوز ﻫــﻢ در ﻃﻬــﺮان و در اداره ﺗﺤﺪﻳــﺪ ﻫــﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﻌﺮوفاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻴﺮزا اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﻛﺮدم و ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﻣﺪت اﻗﺎﻣـﺖ ﺷـﻴﺮاز‬
‫ﺑﻨﺪه در آﻧﺠﺎ ﺑﻪﺳﺮ رﻓﺘﻪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﻧﺘﻴﺠﻪ دﺳﻴﺴﻪ و آﻧﺘﺮﻳﻚ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﮕﻠـﻴﺲﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر آنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻧـﺎﻣﻮس و ﺷـﺌﻮن ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻣـﻦ ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣــﻲﻛﻨــﺪ‪ ،‬از ﺷــﻴﺮاز ﺧــﺎرج ﺷــﺪم‪ .‬آﻗﺎﻳــﺎن آﻗــﺎ ﺳــﻴﺪ ﻣﺤــﻲاﻟــﺪﻳﻦ ﺻﺪراﻻﺳــﻼم‪،‬‬
‫اﻣﻴﻦاﻟﺸﺮﻳﻌﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺎداﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻮﺑﺨﺖ و ﻏﻴﺮﻫﻢ آن وﻗﺖ ﺷﻴﺮاز ﺑﻮده و ﻣﻲداﻧﻨـﺪ ﺑﻨـﺪه‬
‫ﻫﻴﭻوﻗﺖ در ﻣﻨﺰل ﺑﻨﺎن ﻧﺒﻮدهام‪.‬‬
‫در اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﻗﺮﻳﺐ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮدم‪ .‬ﺳﻪ روز ﻣﻨﺰل آﻗﺎي ﺳـﻴﺪاﻟﻌﺮاﻗﻴﻦ و ﺑﻌـﺪ در‬
‫ﻣﻨﺰل ﺷﺨﺼﻲ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻳﻜﻲ دو ﻣﺎه از اﻗﺎﻣـﺖ ﻣـﻦ در اﺻـﻔﻬﺎن ﺧﺒـﺮ اﻧﻌﻘـﺎد ﻗـﺮارداد‬
‫وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ و ﺳﺮ ﭘﺮﺳﻲ ﻛﺎﻛﺲ در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬در آن ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺎزه روزﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﻣﻴﻬﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻔﺘﮕﻲ ﺑﺎ ﻗﻄـﻊ ﻛﻮﭼـﻚ ﻣﻨﺘـﺸﺮ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ از آﻗـﺎي ﺑﻨـﺎناﻟـﺴﻠﻄﺎن‬

‫‪ .54‬ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﺑﺮازﺟﺎﻧﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺮازﺟﺎن و از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺟﻨﻮب ﺑﺮ ﺿﺪ ﻗﻮاي ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد‪ .‬در ‪11‬‬
‫ﺟﻤﺎدياﻻول ‪ 1333‬ق‪ .‬رﺋﻴﺲ ﻋﻠﻲ دﻟﻮاري ﺑﺎ ارﺳﺎل ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺮازﺟﺎﻧﻲ ﻛـﺴﺐ‬
‫ﺗﻜﻠﻴﻒ در اﻣﺮ ﺟﻬﺎد ﻛﺮد و ﺷﻴﺦ در ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻓﺘﺎوي ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺘﺒﺎت ﺣﻜﻢ ﺟﻬﺎد را ﺻﺎدر ﻛـﺮد‪ .‬ﺷـﻴﺦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺮازﺟﺎﻧﻲ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛـﺮد و در ﺳـﺎل ‪ 1315‬ش‪ .‬در ﺗﻬـﺮان‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﺣﻤﻴﺪي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪(129‬‬
‫‪27‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﺮدم ﻛﻪ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﻨﺪ در اﻃﺮاف ﻗﺮارداد ﺳـﻄﻮري ﭼﻨـﺪ ﺑﻨﮕـﺎرم‪ .‬اﺟـﺎزه‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻘـﻂ دو ﻣﻘﺎﻟـﻪ در ﺷـﻤﺎره ‪ 4‬و ‪ 5‬ﻳـﺎ ‪ 5‬و ‪) 6‬درﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮم‬
‫ﻧﻴﺴﺖ(‪ .‬وﻟﻲ ﻓﺸﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺣﻘـﺎﻳﻘﻲ در آن اوراق ﻣﻨﺘـﺸﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ ﺣﺎﻛﻲ از اﺣـﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻘﺎﻳـﺪ و اﻓﻜـﺎر ﻣـﻦ‬
‫ﺑﻮد و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻧﺰد ﻣﻦ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد وﻟﻲ در اداره ﻣـﻴﻬﻦ و‬
‫وزارت ﻣﻌﺎرف ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻃﻬﺮان‬
‫در ﻣﻌﻴﺖ آﻗﺎي ﺣﺎج آﻗﺎي ﺷـﻴﺮازي وارد ﻃﻬـﺮان ﺷـﺪم‪ .‬آن وﻗـﺖ ﻛـﻮران ﺿـﺪ‬
‫ﻗﺮارداد ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﻠﻴﻮن را اداره ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻣﻦ ﻫﻢ وارد اﻳﻦ ﻛـﻮران ﺷـﺪم‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪواﺳﻄﻪ ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺻﺮاﺣﺖ اﺧﻼق )ﻛﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧـﻪ ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ در ﻣـﻦ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫اﺳﺖ( ﺑﻲﭘﺮواﺗﺮ از ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدم‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻣﺴﻮدهﻫﺎي ﺷـﺐﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤﻴﻦ آﻗﺎي ﻣﺪرس ﭼﺎپ ﺷﺪه و ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﺷﺪ در ﻣﻴﺎن اوراق ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﻣـﻦ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻧﻈﻤﻴﻪ ﺟﻠﺐ و اﺛﺎﺛﻴﻪ ﻣﺮا ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﻤﺎم آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آﻣﺪه و ﻣﺤﻞ اﻧﻜﺎري ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑـﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷـﺖ‪ .‬ﻣﻴـﺮزا ﺳـﻴﺪ اﺣﻤـﺪ ﺧـﺎن‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣـﺮا‬
‫اﺳﺘﻨﻄﺎق ﻛﺮد‪ ،‬اﻻن زﻧﺪه اﺳﺖ و دوﺳﻴﻪ اﺳﺘﻨﻄﺎق و اوراق ﻣﻦ ﻫﻨﻮز در ﻧﻈﻤﻴﻪ ﺿـﺒﻂ‬
‫اﺳﺖ و از ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي آﻗﺎي ﺣﺎج آﻗﺎ ﺷـﻴﺮازي‪ ،‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد رواﺑـﻂ‬
‫دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﻼص ﻣﻦ ﻣﻔﻴﺪ ﻧﻴﻔﺘﺎد‪.‬‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺪ‬
‫ﻣﺮا ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﭘﻴـﺎده‪ .‬از اﻳﻨﺠـﺎ ﺗـﺎ ﻗـﺰوﻳﻦ در زﻳـﺮ آﻓﺘـﺎب ﺳـﻮزان ﭘﻴـﺎده‬
‫ﭘﻴﻤﻮدم‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻦ ﻫﻤﺎن ﻫﻮﭼﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻏﻴـﺮ از دو ﺑـﻪ ﻫـﻢ زدن و ﻛـﺸﺘﻦ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ ﻛﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﺑﻴﻦ ﻣﻦ و ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺮا ]ﺣﺎﺟﻲ آﻗـﺎ ﺷـﻴﺮازي[ ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬
‫زدﻧﺪ ﻛﻪ آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﻜﺘﻮب از ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺰوﻳﻦ‬
‫در ﻗﺰوﻳﻦ ﻣﺪت ﺳﻪ ﻫﻔﺘﻪ در ﺳﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﺪم ﻛـﻪ در اﻳـﻦ اﺛﻨـﺎ‬
‫ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ ﺳﺎﻗﻂ ﺷـﺪه و آﻗـﺎي ﻣـﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ ﻣـﺄﻣﻮر ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻛﺎﺑﻴﻨـﻪ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آزادﻳﺨﻮاﻫﺎن ﻗﺰوﻳﻦ ﺧﻴﻠﻲ در اﺳﺘﺨﻼص ﻣﻦ ﺳـﻌﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻃﻬـﺮان ﺗﻠﮕـﺮاف‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺗﺒﻌﻴﺪ اداﻣﻪ داﺷﺖ اﻣﺎ ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﮔﺎري ﭘﺴﺖ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر آﻗﺎي ﺻﺒﺎ )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘـﻴﺶ( از اداﻣـﻪ ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﻣـﻦ‬
‫اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﻛﺮده و ﺑﺎ ﻛﻨﺎﻳﻪ و ﺗﻠﻤﻴﺢ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺧﺼﺎﻳﺺ اﺧﻼق ﻣﺘـﻴﻦ اﻳـﺸﺎن اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻓﻬﻤﺎﻧﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﻮﻳﻪاي‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﻣﻐﺮﺿﻴﻦ داﺧﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ﻣﻌﺎودت ﺑﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺪان‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪28‬‬
‫در ﻫﻤﺪان ﻳﻚ ﻫﻔﺘﻪ در ﺳﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدم و آزادﻳﺨﻮاﻫﺎن آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﻛﺮده‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻟﻨﺘﻴﺠﻪ ﺗﻠﮕﺮاﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻋﻲ آﻗﺎي ﺣﺎج ﻣﻴﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب ﻫﻤﺪاﻧﻲ )ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه دوره‬
‫ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻤﺪان( از ﻃﺮف ﻋﻠﻤﺎي ﻫﻤﺪان ﺑﻪ ﻃﻬـﺮان ﻣﺨـﺎﺑﺮه ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ از ﻧﻔﻲ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﺷﻮد و از ﻃﻬﺮان دﺳﺘﻮر داده ﺷـﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺑﻤﺎﻧﻢ‪.‬‬
‫در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه‬
‫ﻗﺮﻳﺐ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﻨﺰل ﺳﺮﺗﻴﭗ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿـﺎ ﺧـﺎن )رﺋـﻴﺲ رژﻳﻤـﺎن‬
‫ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه و ﻫﻤﺪان در آن ﺗﺎرﻳﺦ( و ﺑﻌﺪ در ﻣﻨﺰل ﻳﻜﻲ از اﻗﺮﺑﺎء ﺳﺒﺒﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از ﻛـﺮﺑﻼ‬
‫ﻫﺠﺮت ﻛﺮده و در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺻﺮاﻓﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮدم‪ .‬وﺿـﻊ زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻨـﺪه را‬
‫در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺑﺎﻳﺪ از اﺣﺮار و آزادﻳﺨﻮاﻫﺎن آﻧﺠﺎ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻃﻬﺮان‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ آﻗﺎي ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ آﻗﺎي ﺳﭙﻬﺪار ﺑﻨـﺪه دﻳﮕـﺮ‬
‫از ﻃﻬﺮان ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه ﻧﻜﺮده و ﺑﻪ ﻃﻬﺮان ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ .‬و از ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ دوﺑﺎره ﺑﻨﺪه‬
‫ﺗﻮﻗﻴﻒ و ﺑﻪ ﺑﺎﺗﺎﻟﻴﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ واﻗﻌﻪ در ﺟﻠﻴﻞآﺑﺎد ﺗﺤﻮﻳﻞ داده ﺷﺪم ﻛﻪ ﻣﺮا دوﺑﺎره ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ‪ .‬در آن ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑﻨـﺪه ﺑـﻪ ﻫـﻮس‬
‫ﺟﺮﻳﺪهﻧﮕﺎري )اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻪ ﻣﻘﺪﺳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز در اﻳـﺮان از ﻫـﺮ ﺣﺮﻓـﻪاي ﻛﺜﻴـﻒﺗـﺮ و‬
‫ﻧﻨﮕﻴﻦﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ( اﻓﺘﺎده و ﺗﻘﺎﺿﺎي اﻣﺘﻴﺎزي ﺑﻪ اﺳﻢ "ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ"‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ آﻗـﺎي‬
‫ﻋﺸﻘﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﻢ ﺟﺮﻳﺪهاي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻛﺮدم‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻄﻮء ﺟﺮﻳـﺎن ﻛﺎرﻫـﺎ در آن‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ و اﺻﻮل ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ و ﻣﻌﺎﻃﻠﻪ و ﺷﺮب اﻟﻴﻬﻮدان ﺗﺎرﻳﺦ ﻣـﺎﻧﻊ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺷـﺐ ﺳـﻮ‪‬م‬
‫ﺣﻮت ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻛﻮدﺗﺎي ﺳﻮ‪‬م ﺣﻮت‬
‫دو روز ﺑﻌﺪ از ﻛﻮدﺗﺎي ﺳﻮ‪‬م ﺣﻮت‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻨـﺪه ﻫـﻢ ﻣﺨﻔـﻲ ﺷـﺪه ﺑـﻮدم و آن روز‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻘﻞ ﻣﻜﺎن و ﺗﻬﻴﻪ ﻳﻚ اﻧﺰواء ﻣﻤﺘﺪي از ﻣﻨﺰل ﻳﻜﻲ از رﻓﻘﺎي ﻧﺎﻛـﺎﻣﻢ )اﻋﺘـﻀﺎد‬
‫ﺣﻀﻮر( ﺑﻴﺮون آﻣﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﻤﻴﻪ ﺟﻠﺐ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺲ ﻧﻤـﺮه ‪ 2‬و ﺑﻌـﺪ از ‪ 55‬روز‬
‫ﺗﻮﻗﻴﻒ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﺎغ ﺳﺮدار اﻋﺘﻤﺎد رﻓﺘﻴﻢ و آﻧﺠﺎ ﺑﻮدﻳﻢ ﺗﺎ ﺷـﺐ ‪ 15‬رﻣـﻀﺎن‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﻳﻚ روز ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ آزاد ﺷﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎرش ﺳﺘﺎره اﻳﺮان‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ ﺳﻴﺪ ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ و ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻗـﻮاماﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ ﺳـﻪ ﻣـﺎه‬
‫ﺳﺘﺎره اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ او‪‬ل روزﻧﺎﻣﻪ ﻣﻠّﻲ و وارد ﻳﻚ ﻣﺒﺎرزه ﺷﺪﻳﺪي ﺑـﺎ ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﻧﮕﻠـﻴﺲ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮدﺑﻴﺮي ﺑﻨﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ و ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻫﻴﺠﺎن ﻋﺼﺒﻲ ﻋﺬر ﭘﻠﻴﺲ ﺟﻨـﻮب و‬
‫‪29‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﻴﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻧﻈﺎم و ﻣﺎﻟﻴﻪ را ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ورﻗـﻪ ﺷـﻮﻣﻲ ﻛـﻪ ﻧـﺎم آن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻏﻴﺮ از ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳـﺮان ﺑﺮﺑـﺎد ده اﻧﮕﻠـﻴﺲ ﺳﻴﺎﺳـﺘﻲ ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑـﻪ اﺳـﻢ‬
‫ﻣﻘﺪس ﻛﻠﻨﻞ ﺗﻘﻲ ﺧـﺎن ﻣﺘـﺸﺒﺚ ﺷـﺪه و ﺑـﺮ ﺿـﺪ دوﻟـﺖ وﻗـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ در آن ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﻳﺮان ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﻔـﻮذ ﻣﻨﺤـﻮس ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﺳـﺘﻌﻤﺎري اﻧﮕﻠـﻴﺲ را‬
‫داﺷﺖ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻢ ﻧـﺎﺗﻮان ﻣـﻦ ﺑـﺮ ﺻـﻔﺤﻪ ﻧﺎﻣـﻪ ﻣﻘـﺪس‬
‫ﺳﺘﺎره اﻳﺮان ﻣﻘﺎﻻت "در اﻃﺮاف ﻧﻄﻖ ﻟﺮد ﻛﺮزن" را ﻣﻲﻧﮕﺎﺷﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻬﺮان‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﺜﻞ ﻳﻚ ﻛﺘﺎﺑﭽﻪ ﭼﺎپ و در ﺟﺮاﻳـﺪ ﻟﻨـﺪن ﻣـﻨﻌﻜﺲ ﺷـﺪ و‬
‫وزارت ﺧﺎرﺟــﻪ اﻧﮕﻠــﻴﺲ و ﺳﻴﺎﺳــﺖ ﻧﻮرﻣــﺎن و ﻛــﺎﻛﺲ ﻣــﻮرد اﻋﺘــﺮاض ﺑﻌــﻀﻲ از‬
‫ﺟﺮاﻳﺪ ﻟﻨﺪن واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‬
‫آن وﻗﺎﻳﻊ ﻧﺎﮔﻮاري ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻗﺎي ﺻﺒﺎ‪ ،‬ﻣـﺪﻳﺮ ﻣﺤﺘـﺮم ﺳـﺘﺎره اﻳـﺮان‪ ،‬روي داد ﺑـﻪ‬
‫درﺟﻪاي ﻣﺮا اﻓﺴﺮده ﻛﺮد ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﺳﺘﺎره ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪه و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ‬
‫ﺳــﻜﻮت و ﺗﻤﺎﺷــﺎ ﺑــﻪ اﺻــﺮار ﻳــﻚ ﻋــﺪه از دوﺳــﺘﺎن آزادﻳﺨــﻮاه و ﺑــﺎ ﻣــﺴﺎﻋﺪت و‬
‫ﻣﻌﺎﺿﺪت آنﻫﺎ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ در ‪ 11‬ﺣﻮت ‪ 1300‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و درﺳﺖ اﻣـﺮوز ‪ 27‬ﻣـﺎه‬
‫ﺷﻤﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﻌﻄﻴﻞﻫﺎي اﺟﺒﺎري ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻴﻒﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﺎً ﻣﻨﺘـﺸﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﻻزم ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ از ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﻔﺖ ﻣﺎه ﺗﺎزه ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺧﻂ ﻣﺸﻲ اﻳـﻦ ﺟﺮﻳـﺪه‬
‫را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻌﺎرﺿﺎت ﻣﻄﺮوﺣـﻪ ﻣـﺎﺑﻴﻦ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ و ﻣﻠﻴﻮن اﻳﺮان ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﺣﺘـﻲ ﺳـﺎﻛﺖ ﻧﺸـﺴﺘﻪ و ﻗـﻀﻴﻪ را ﺑـﻪ ﻣﻐﺎﻟﻄـﻪ و‬
‫ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﮔﺬراﻧﻴﺪه‪ .‬او‪‬ل ﺟﺮﻳﺪهاي ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿـﺪ ﺷـﺮﻛﺖ اﻧﮕﻠـﻴﺲﻫـﺎ در ﻧﻔـﺖ ﺷـﻤﺎل‬
‫ﻧﻮﺷــﺖ‪ ،‬او‪‬ل ﺟﺮﻳــﺪهاي ﻛــﻪ ﺗﺒﻌﻴــﺪ آﻗﺎﻳــﺎن ﻋﻠﻤــﺎ را ﻣــﻮرد ﺗﻌــﺮض ﻗــﺮار داد‪ ،‬او‪‬ل‬
‫ﺟﺮﻳﺪهاي ﻛﻪ ﺿﺪﻳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ را ﺑﺎ ﻗﺸﻮن و اﻋﺰام ﻗﻮا ﺑﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ]ﺧﻮزﺳﺘﺎن[ ﺑﻴﺎن‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺷﻔﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﻻزم ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ در ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻌﻘﻴﺐ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ ﻛﻪ ﺷﻔﻖ ﻧـﺴﺒﺖ اﺣﺘﻜـﺎر‬
‫را در اﺛﻨﺎء ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ داد و ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺮ ﻣﻦ اﻗﺎﻣﻪ دﻋـﻮي‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻣﺮا ﺑﻪ ﺷﻌﺒﻪ ﭼﻬﺎر اﺳﺘﻨﻄﺎق ﺟﻠﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﻻزم ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ و ﻋﺼﺮ اﻧﻘﻼب و ﻋﻬـﺪ اﻧﻘـﻼب‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﻳﻚ ﻋﺪه زﻳﺎدي از ﺟﺮاﻳﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺮاﺳﻠﻪ ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﻳﺪاﻟﻠﺤﻨﻲ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ دوﻟﺖ وﻗﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦﻫﺎ را ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ وﻟﻲ اﮔﺮ در ﮔﺮه ﻛﻮر زدن اﺻﺮاري دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي‪...‬‬
‫]دﺷﺘﻲ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ [.‬ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺟﺮاﻳﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ روسﻫﺎ ﻫﻴﭻ ﺟﺮﻳﺪه ﻣـﺴﺘﻘﻞاﻟﻔﻜـﺮ اﻳـﺮان ﺑـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪30‬‬
‫درﺟﻪ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﺑﺪﺑﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻫﻢ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺬﻛﺮ ﺑﺪﻫﻢ ﻛـﻪ در اﺗﺨـﺎذ اﻳـﻦ روﻳـﻪ ﻧـﻪ ﻣﻨـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﻛﺴﻲ دارم و ﻧﻪ از ﻛﺴﻲ ﻣﺪح و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻣﺘﻮﻗﻊ ﻫﺴﺘﻢ و ﻧﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻮامﻓﺮﻳﺒﻲ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻏﺮض ﺷﺨﺼﻲ داﺷﺘﻪام و ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ رﻗﻴﺐ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪام‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫در اﺗﺨﺎذ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﻘـﺪات و اﻓﻜـﺎر ﺧـﻮد ﺑـﻮدهام؛ و اﮔـﺮ ﻳـﻚ روزي‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ را ﺑﻪ ﺣﺎل اﻳﺮان ﻧﺎﻓﻊ داﻧﺴﺘﻢ ﻳﻌﻨﻲ اﻧﮕﻠـﺴﺘﺎن از ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻄﺎﻣﻊ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﻨﺼﺮف‬
‫ﺷﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ و اﺳﺘﻘﻼل اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﮕـﺎه ﻛـﺮد‪ ،‬ﻳـﺎ اﮔـﺮ‬
‫ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ و رﻓﻘﺎي اﻧﮕﻠﻮﻓﻴﻞاش ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺮا ﻫﻤﻘﻄﺎر ﺧﻮد ﻛﺮده و ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﺻﺮار و ﺑﻪ زور ﻓﺤﺶ و ﺗﻬﻤﺖ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﻴﺎﺳﺖ وﻟﻲاﻟﻨﻌﻢ‬
‫ﺧﻮد )اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ( ﺟﻠـﺐ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در اﻳـﻦ دو ﺻـﻮرت ﺑـﺎ ﻫﻤـﺎن ﺷـﺠﺎﻋﺖ ادﺑـﻲ و‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﺧﻮد وارد ﻣﻴﺪان ﻣﺒﺎرزه و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻲﺷﻮم ﺑﺪون اﻳﻦﻛـﻪ ﺑـﻪ اﺳـﻢ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻛﻠﻨﻞ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﺧﺎن ﺑﺎ ﻛﺎﺑﻴﻨـﻪ او‪‬ل ﻗـﻮاماﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ ﻃـﺮف ﺷـﻮم‪ ،‬ﻳـﺎ ﺑـﻪ اﺳـﻢ‬
‫ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲاﻟﻤﻤﺎﻟﻚ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺪون اﻳﻦﻛﻪ ﺷﺐﻫﺎ ﺑـﺮوم از‬
‫ﻓﺮاشﻫﺎي ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﺑﮕﻴـﺮم و ﺻـﺒﺢﻫـﺎ از ﺟﻨﺒـﻪ ﺿـﻌﻴﻒ ﻣﻠـﺖ‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻨﺒﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻨﻔﻲ آنﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﻮم اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻣﻨﻔﻲﺑﺎﻓﻲ و "ﺧﻄﺮ‪ ،‬ﺧﻄﺮ" ﺑﻪ ﮔـﻮش ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑﺮﺳـﺎﻧﻢ‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺧـﻮد را ﺻـﺮﻳﺢ‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻜﺘﻮب ﻫﺎوارت ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃـﻮري ﻛـﻪ در ﺟﺮﻳـﺪه‬
‫ﻣﻠّﻲ ﺳﺘﺎره اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻬﺰا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮب ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﻨﻴﺪ اﮔﺮ ﻓﺮدا ﻫﺎوارت دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣـﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺑﻨﻮﻳـﺴﺪ‪:‬‬
‫»دوﺳﺖ ﻋﺰﻳﺰم آﻗﺎي ﺗﻘﻲزاده و ﺳﻔﻴﺮ ﻣﺎ در ﺑﺮﻟﻦ ﻣﻼﻗـﺎت ﻛـﺮده و ﺑﻨـﺎ ﺷـﺪه ﺑـﺎ ﻣـﺎ‬
‫ﻛﻤﺎل ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ وﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ دﻟﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ رﺋﻴﺲاﻟﻮزرا ﺷﻮد‪ .‬ﺷﻤﺎ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺰاده ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻴﺮزا و ﻧﺎﺻﺮاﻻﺳﻼم و ﻣـﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ اﻃـﻼع دﻫﻴـﺪ‪ «.‬آﻳـﺎ ﻳـﻚ‬
‫ﻫﻤﭽﻮ ﻣﻜﺘﻮﺑﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﻜﻪدار ﺷـﺪن داﻣـﻦ آﻗﺎﻳـﺎن ﻓـﻮقاﻟـﺬﻛﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ؟ آﻳـﺎ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ ﺑﺮاي ﭼﻪ ﻣﺮا ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺴﻠﺴﻞ در ﺟﺮﻳـﺪه ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻢ؟ آنﻫﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲاﻟﻤﻤﺎﻟﻚ‬
‫ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل ﭼﻴﺰ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﻢ ﻛﻠﻨﻞ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﺧـﺎن ﺑـﻪ دوﻟـﺖ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻋﺬر آرﻣﻴﺘـﺎژ اﺳـﻤﻴﺖ و ﭘﻠـﻴﺲ ﺟﻨـﻮب و ﺟﻨـﺮال اﻳـﺮن ]؟[ و‬
‫ﻛﻠﻨﻞ ﻓﻼن را ﻧﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺪرس ﺑﺮود و اﺧﺒﺎر آﻧﺠﺎ را ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻳﻚ ﺟﻮان ﺑﻲﺷﺮﻓﻲ را ﻻزم دارد ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑـﻪ اﺻـﻮل ﻣﺘﺎﻧـﺖ و‬
‫اﺧﻼق و ﻓﻀﺎﺋﻞ و ﺗﻘﻮا ﻧﺒﺎﺷﺪ و دوره ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﻤﺮ او در آﻏـﻮش ﻃﻮﻓـﺎنﻫـﺎي ﺳـﻴﺎه‬
‫رذاﻳﻞ ﺳﭙﺮي ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪31‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻳﻚ ﺻـﺎﻋﻘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻋﺒـﺎس ﻣﻴـﺮزا اﺳـﻜﻨﺪري ﻣﻌـﺮوف و‬
‫ﺟﺎﺳﻮس ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﭘﻠﻴﺲ ﻣﺨﻔﻲ ﻧﻈﻤﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ اﻧﮕﻠـﻮﻓﻴﻠﻲ ﺑﺪﻫـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ در دوره زﻧﺪﮔﺎﻧﻲاش ﻳﻚ روز‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﺳـﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﻳـﺮان‬
‫ﺑﺮﺑﺎدده اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻧﻜﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ روز زادهﻫﺎي ﻓﻜـﺮ و ﻋﻘﻴـﺪه او‬
‫در دﺳﺖ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻜﺘﻮب ﻫﺎوارت اﺧﻴـﺮاً ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﻳﻌﻨـﻲ در ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ دروغ را ﻧﺎﺻﺮاﻻﺳـﻼم‪ ،‬ﻣـﺪﻳﺮ ﻛﻮﺷـﺶ‪ ،‬رﻫﻨﻤـﺎ‪ ،‬ﺳـﻠﻴﻤﺎن ﻣﻴـﺮزا‪ ،‬ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻛﺸﻴﻚزاده‪ ،‬ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻴﺐزاده‪ ،‬ﻣﻴﺮزا آﻗﺎﺧﺎن‪ ،‬ﻣﻠـﻚاﻟـﺸﻌﺮا‪ ،‬ﻋـﺸﻘﻲ و اﻏﻠـﺐ‬
‫اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛـﻪ ﺳـﺎل ﮔﺬﺷـﺘﻪ در آن ﺑﺤﺒﻮﺣـﻪ‬
‫ﺿﺪﻳﺖ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻦ از ﻃﺮف اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ ﻧﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻘﺪر ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ اﺗﻬـﺎم ﺑﺨـﻮاﻫﻢ از ﺧـﻮد دﻓـﺎع ﻛـﻨﻢ‬
‫زﻳﺮا دﻓﺎع ﻣﻦ ﺳﻮاﺑﻖ روﺷﻦ ﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮت ﺷﺪم‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺷﻤﺎره ‪ 40‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ اﻣـﻀﺎي‬
‫"ﺷﻴﺮازي" درج ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻔﺘﺮي روﺳﻴﺎه ﺷﻮد‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬در اواﺳﻂ ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﻮﺷﻬﺮ آﻣﺪه و از ﺳﺮ ﭘﺮﺳﻲ ﻛﺎﻛﺲ‬
‫ﻣﻨﺪوب ﺳﺎﻣﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎﻳﺐاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ ﺳﻔﺎرﺷـﻲ ﺑـﻪ ﻗﻮﻧـﺴﻮلﮔـﺮي ﺑﻮﺷـﻬﺮ‬
‫داﺷﺘﻪام‪.‬‬
‫اوﻻً‪ ،‬در اواﺳﻂ ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻫﻨـﻮز ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ ﻛـﺎﻣﻼً ﻓـﺘﺢ ﻧـﺸﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻨﺪوب ﺳﺎﻣﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬در ذﻳﺤﺠﻪ ‪ 1334‬ﻫﺠﺮي ﻛﻪ ﻣﺎ از ﻋﺘﺒﺎت ﺣﺮﻛﺖ ﻛـﺮده و ﺷـﺐ ﻋﺎﺷـﻮراي‬
‫‪ 1335‬ﺑﻪ ﺑﻮﺷﻬﺮ وارد ﺷﺪﻳﻢ ﺑﻐﺪاد ﻫﻨﻮز در دﺳﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﺳﺮ ﭘﺮﺳﻲ ﻛﺎﻛﺲ در آن ﺗﺎرﻳﺦ در ﻃﻬﺮان وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴـﻞ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از دو ﺳﺎل از آن ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻗـﺮارداد را او ﺑـﺎ وﺛـﻮقاﻟﺪوﻟـﻪ در‬
‫ﻃﻬﺮان ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮد و ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬در آن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻦ وارد در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺒﻮدم‪.‬‬
‫ﺧﺎﻣﺴﺎً‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﻣﻦ در ﺑﻮﺷﻬﺮ ﻣﻌﺮوف و ﺗﻤﺎم ﺗﺠﺎر و اﻋﻴـﺎن ﺑﻮﺷـﻬﺮ ﭘـﺪرم و ﻣـﺮا را‬
‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻴﻠﻲ ﺧﻮب‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻬﻤﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در اردﺑﻴﻞ ﻳﺎ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﺟﻠـﺐ‬
‫ﺳﻮءﻇﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ اﻣﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻢ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺪهﻧﮕﺎر ﻓﺤﺎش ﺑﻲﺣﻴﺜﻴﺖ دروغﮔﻮي ﺗﻬﻤـﺖزن‬
‫ﺟﺎﺳﻮس اﺟﻨﺒﻲ ﺧﻴﺎل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ورﻗﻪ ﻧﻨﮕﻴﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺣـﺮار و ﻋﻨﺎﺻـﺮ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪32‬‬
‫ﺻﺎﻟﺤﻪ ﺑﻨﺎدر و دﺷﺘﺴﺘﺎن و ﺷﻴﺮاز ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺮا و ﻓﺎﻣﻴﻞ ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ﻣﺮا و ﺳﺒﻚ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ زاﻫﺪاﻧﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﭼﻘﺪر ﺑﺮ ﻓﺴﺎد ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻨﮕـﻴﻦ‬
‫ﻃﻬﺮان و ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎري ورقﭘﺎره او ﻧﻔﺮﻳﻦ و ﻟﻌﻨﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﻣﺮا ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮد و ﻛﺎﻣﺮاﻧﻲ ارﺑﺎﺑﺎن ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﻴـﺪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻫﻔﺖﺗﻴﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﺮا ﺑﻜﺸﻲ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﻳـﻚ‬
‫ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪهاي‪ .‬اﻣﺎ روح ﺗﻘﻮا و ﻋﻔﺖ و ﻋﺰت ﻧﻔﺲ را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺳﺎﺧﺘﻪاي‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﻗﻮياﻻراده ﺑﺎﺷﻢ و از ﻣﻴﺪان در ﻧـﺮوم وﻟـﻲ ﺗـﻮ ﻳـﻚ ﺳﺮﻣـﺸﻖ ﺑـﺪي ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲدﻫﻲ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺮاي ﻋﻘﻴﺪه‬
‫از ﭘﻮل ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ...‬زﻳﺮا ﺑﺎ روﻳﻪ ﺷﻤﺎ در ﻫﺮ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن در ﻣﻌﺮض ﻓﺤﺶ‬
‫و ﺗﻬﻤﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺗﻮ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺎﻳﺘﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪي زﻳﺮا ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺗﻬﻤﺖ اﻧﮕﻠﻮﻓﻴﻠﻲ ﻣﻲزﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﺒﺲ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺳﺮي ﺧﻮرده‪ ،‬ﺑـﺎ ﻓﻘـﺮ و‬
‫ﻓﻼﻛﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒـﺎن ﺑـﻮده و ﺧـﻮد را ﻧﻔﺮوﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ ﻣـﺮدم ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻦ ﺧﻴﺎﻻت زﻳﺎدي ﺑﻜﻨﻨﺪ وﻟﻲ اﻏﻠﺐ رﻓﻘﺎي ﻣﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴـﺸﻪ درب‬
‫ﻣﻨﺰل ﻣﻦ ﺑﺮ روي ﻫﻤﻪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً آنﻫﺎ ﺑﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺳـﺨﺖﺗـﺮﻳﻦ‬
‫اﻃﻮار ﺣﻴﺎﺗﻲ را ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻴﭻوﻗﺖ ﻣﻴـﻞ ﻧﺪاﺷـﺘﻢ ﻣﻨﺎﻋـﺖ ﺧـﻮد را از دﺳـﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﻢ و اﻇﻬﺎر ﻓﻼﻛﺖ ﻛﻨﻢ وﻟﻲ اﻧﺘﺸﺎرات زﻳﺎدي ﻛـﻪ دﺷـﻤﻨﺎن ﻣـﻦ در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدم‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﺣﻤﻼت ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎراﻧﻪ روح ﻣﺮا ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ و ﺟﻤﻬﻮري‬
‫ﻣﺮدم ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻣﺮا اﺣـﻀﺎر ﻛـﺮده و ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪» :‬ﻧﻐﻤـﻪ‬
‫ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ را ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻦ‪ «.‬آن وﻗﺖ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖﺑﺎفﻫﺎي ﻃﻬـﺮان ﭘـﺸﺖ‬
‫ﮔﻮش ﺧﺎرﻳﺪه و ﻗﺪري اﺷﻜﺎلﺗﺮاﺷﻲ ﻛﺮده ﺑﻌـﺪ ﻣﺨـﺎرﺟﻲ ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﻓـﺮض‬
‫ﻛﺮدهام‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﻳﺸﺎن ﺣﻮاﻟﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎﻧﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺧﻴـﺮ‪،‬‬
‫اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ از روزي ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻤﻬﻮرﻳـﺖ زﻳﺒـﺎي روم و آﺗـﻦ را در اﻳـﺎم‬
‫ﺻﺒﺎوت ﺧﻮاﻧﺪم از اﺻﻮل ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺷﺪم اﻣﺎ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺑﻘـﺎء ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎﺟﺎرﻳـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺪﺑﻴﻦ و ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮدم‪ .‬ﺣﺘﻲ اوﻗﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ ﺑﺨﺘﻴﺎري ﻃﻬﺮان را ﻓﺘﺢ ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺒﺪﻳﻦ ﻧﺠﻒ و ﻛﺮﺑﻼ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺨﺘﻴﺎريﻫـﺎ ﻣـﻲﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮب ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دارم اﻳﻦ را ﺑﺮاي ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻮاب‬
‫ﻣﻲدادم ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺴﺮور ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ اﮔﺮ اﻳﻦ وﺻﻠﻪ ﻧﺎﻫﻤﺮﻧﮓ از داﻣﻦ ﻗﻮﻣﻴـﺖ ﻣـﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت از ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ ﺑﻪ ﺑﺨﺘﻴﺎري ﻫﻢ راﺿﻲ ﺷﺪه ﺑﻮدم‪.‬‬
‫‪33‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻣﻦ و ﻳﻚ ﻋﺪهاي از ﺻﻠﺤﺎ و اﺣﺮار ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﺑﻮدﻳﻢ و ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از اﻳﻦﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺷﺪﻳﺪي از ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻨﻮر و آزادﻳﺨﻮاه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗـﻀﻴﻪ ﻣـﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻛﺮد ﺑﻪ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﻣﻘﺼﺪ و ﻣﻘﺼﻮد او ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻘﺼﺪ‬
‫و ﻣﻘﺼﻮد اﺣﺮار و آزادﻳﺨﻮاﻫﺎن ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫﻴﭻ ﺑﺎﻋﺜﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ اﻳـﺸﺎن‬
‫در اﻳﻦ راه ﭘﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲﻛﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ را از ﻧﺰدﻳـﻚ دﻳـﺪه و ﺑـﻪ روﺣﻴـﺎت او آﺷـﻨﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن درﺟﻪاي ﻛﻪ در دادن ﭘﻮل آﺋـﺮوﭘﻼن و ﺗﻠﮕـﺮاف‬
‫ﺑﻲﺳﻴﻢ ﺳﺨﻲ و وﺳﻴﻊاﻟﺼﺪر ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﭘﻮل دادن ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﺑﺎفﻫﺎ و ﺟﺮﻳﺪهﻧﮕﺎران‬
‫ﻣﻤﺴﻚاﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از روي ﻋﻘﻴـﺪه ﺑـﺎ او ﻗـﺪم ﻣـﻲزﻧـﺪ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي او در روي ﻓﻜﺮ و اﻳﻤﺎن ﺑﺎ او ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﺟﻬﺘـﻲ ﻧـﺪارد‬
‫ﭘﻮل ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ اﻳﻦ ﻣﺎ ﺑﻮدﻳﻢ ﻛﻪ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ از ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ اﺳـﺘﻤﺪاد‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ ﻧﻪ او‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ اﮔﺮ ﭘﻮلﺑﺪه ﺑﻮد ﺟﺮﻳﺪه ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮ ﺿﺪ او ﻣﻨﻔﻲﺑﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ اﮔﺮ ﭘﻮل ﺧﺮج ﻣﻲﻛﺮد ﻧﻔﺲ از ﻛﺴﻲ ﺑﻴﺮون ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭼﻮن ﺧﻮدش ﺑﺮاي وﻃﻦ و ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺧﻴﺎﻧﺘﻲ ﻧﻜﺮده و ﺑﺮ ﻧﻔﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﺪم ﺑﺮﻣﻲدارد‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ داﺧﻠﻲ ﻣﻮﻇﻒاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫او ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﭘﻮل ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ آن ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻫـﻢ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺪون ﻃﻤﻊ و از روي ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ او ﻫﻤﺮاﻫـﻲ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﭼﻨـﺪان ﻗـﺪرداﻧﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﺗﺼﻮ‪‬ر ﻣﻲﻛﻨﺪ آنﻫﺎ اﺧﻼﻗﺎ ًﻣﻮﻇﻒاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨﺪ و وﻇﻴﻔـﻪ‬
‫ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ دو ﻗﺴﻢ ﺷﻬﻮت دارﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ دﺳﺘﻪاي ﺑﻪ ﻣﺎدﻳﺎت ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻴﻞ دارﻧـﺪ ﺧـﻮراك ﺧـﻮب داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﻛـﻮب ﺧـﻮب‪ ،‬ﻣﻨـﺰل‬
‫ﺧﻮب‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺧﻮب‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺎدي آنﻫﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺷﻮد وﻟﻮ اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ و در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻨﻔﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﺒﻮب ﻫﻢ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪ دو‪‬م ﺑﺮﻋﻜﺲ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس و ﺧﻮراك و ﻣﻨﺰل ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ وﻟﻲ ﺣﺐ اﺷـﺘﻬﺎر‪،‬‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺨﻮﻟﻴﺎي ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ و وﺟﺎﻫﺖ ﻋﺎﻣﻪ دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﻣﻴﻞ دارﻧﺪ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻪ اﺣﺴﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ او‪‬ل آﺑﺮو و دو‪‬م ﺗﻌﻴﺶ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ را ﻣـﻲﺧﻮاﻫﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻫﺮ دو اﻳﻦﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از دو دﺳـﺘﻪ ﻣﺠﺒﻮرﻧـﺪ‬
‫ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ را ﻓﺪاي ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﻣﻦ در آن ﺗﻴﭗ دو‪‬م اﻓﺘﺎدم‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧـﻮد را ﻧﻔـﺮوﺧﺘﻢ‪ .‬ﺣﺎﺿـﺮ ﻧـﺸﺪم‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﺎن اﺟﻨﺒﻲ ﺑﺰﻧﻢ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻴﭻ رﺋﻴﺲاﻟـﻮزراﻳﻲ ﮔـﺮدن اﻃﺎﻋـﺖ و ﺗﻤﻠـﻖ‬
‫ﺧﻢ ﻧﻜﺮدهام‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺧـﻮشﺑـﻴﻦ ﻫـﺴﺘﻢ ﺑـﺮاي اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪34‬‬
‫ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ او ﭘﺮﺗﻮ اﻣﻴﺪ ﻧﺠﺎح اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدهام و از ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﻄـﻪ ﻧﻈـﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪام ﺑﺮاي ﻣﻨﺰل ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮد ﻓﺮش ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻢ و ﻫﻨﻮز ﻗـﺎﻟﻲﻫـﺎي‬
‫ﻣﻤﺘﺎزاﻟﺴﻠﻄﺎن و ﺳﺎﻻر ﻓﺎﺗﺢ اوﺗﺎق ﻣﻨﺰل ﻣﺮا ﻓﺮش ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﺎظ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑــﻪ ﻛﺎﻏــﺬﻓﺮوش ﻣﻄﺒﻌــﻪ ﺑﻮﺳــﻠﻮر‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌــﻪ ﺑــﺎﻗﺮزاده‪ ،‬ﻣــﻮرع و ﻣــﺼﺤﺢ روزﻧﺎﻣــﻪ و‬
‫ﻓﺮاشﻫﺎي اداره و ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺎﻧﻪ و اداره ﺧﻮد ﻣﻘﺮوﺿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻋﺎرم ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪﻃﻮر وﺿﻮح و ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺷﺮح زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺧـﻮد را ﺑـﺪﻫﻢ ﺗـﺎ اﻳـﻦ‬
‫درﺟـﻪ ﺑـﻪﻗــﻮل اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ "اﻧﻬـﺎ ﺷﻘــﺸﻘﻪ ﻫـﺪرت"‪ .‬و از ﻫﻤـﻴﻦ ﻟﺤــﺎظ اﺳـﺖ ﻛــﻪ‬
‫ﻫﻴﭻوﻗﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮد و ﻗﻴﺎﻓﻪ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺧﻮد را ﻣﺜﻞ آن ﻋﻨﺎﺻﺮ رﻳﺎﻛـﺎر ﻣﺘﻘﻠـﺐ ﻓﻘﻴـﺮ و‬
‫ﻣﺴﻜﻴﻦ ﺟﻠﻮه ﻧﻤﻲدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﺪاﻳﺪ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺑﺎ ﺻﻌﻮﺑﺎت ﺣﻴﺎت دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻣﻲﺷﻮم ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪ ﻧﮕﻮﻳﺪ و ﻣﺘﻌﺮض ﺷﺌﻮن ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣـﻦ ﻧـﺸﻮد‪ .‬و اﮔـﺮ دﺷـﻤﻨﺎن ﺗﻘـﻮا و‬
‫ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ اﺻﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد ﻧﻨﮕﻴﻦ ﺑﻜﻨﻨﺪ ﭼـﻮن ﻣـﻦ ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﻋـﺰم‬
‫ﻣﺘﻴﻨﻲ وارد در ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺷـﺪه و ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻓﺤﺎﺷـﻲ ﻫﻤﺮﻧـﮓ آنﻫـﺎ ﻧﻤـﻲﺷـﻮم‬
‫ﻣﺠﺒﻮرم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﻟﻤﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﻢ و ﺑﻪﻛﻠﻲ ﭘﺎداش ﻛﻠﻮخاﻧﺪاز را ﺳﻨﮓ ﺧﻮاﻫﻢ داد‪.‬‬
‫ﭼﻴﺰ ﻣﻀﺤﻚ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﻋـﺪه از اﻫـﺎﻟﻲ ﺳـﺎوه راﺟـﻊ ﺑـﻪ آﻓـﺖزدﮔـﻲ‬
‫ﻋﺮﻳﻀﻪاي ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣـﺴﺐ وﻇﻴﻔـﻪ ﺟﺮﻳـﺪهﻧﮕـﺎري ﺧـﻮد آن را درج‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻤﻞ و ﺗﻌﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮم ﺑﻨﺪه اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺧﺪا‬
‫ﻳﻜﻲ اﺳﺖ آن ﺟﺮﻳﺪهﻧﮕﺎر ﺑﻲﺣﻴﺜﻴﺖ آن را ﻫﻢ ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫درج ﻣﻜﺘﻮب ﺳﺎوه ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﻦ آن را ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺟﻌﻞ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ‬
‫اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻣﺜﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺎرﻻﺗﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻠﮕﺮاف و ﺗﻠﻔﻮن و ﻣﻜﺘـﻮب وﻛﻴـﻞ ﺑـﺸﻮم‬
‫ﺣﺎﻻ ﺳﻴﻼب ﺗﻠﻔﻮن و ﺗﻠﮕﺮاف ﺑﻪ ﻃﻬﺮان رﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ آرزو داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﻴﺎﻳﺪ‬
‫در اداره و ﻋﻴﻦ ﻣﻜﺘﻮب را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻢ و او را ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ وزارت ﻣﺎﻟﻴـﻪ ﻛـﻪ ﻋـﻴﻦ‬
‫ﻣﻜﺘﻮﺑﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻨﺪه ارﺳﺎل ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ او اراﺋﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﻪ وﻛﺎﻟﺖ ﻧﻤﻲدﻫﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴـﻞ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﻫـﻴﭻ ﺳـﻌﻲ و ﻣﺠﺎﻫـﺪﺗﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﮔﺬراﻧﻴﺪن اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻧﻜﺮده ﺳﻬﻞ اﺳﺖ ﺑﺎ رﻓﻘﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧـﺪ در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﻣـﻦ ﺻـﺤﺒﺖ ﺑﻜﻨﻨـﺪ ﻃﻔـﺮه رﻓﺘـﻪام‪ .‬ﻣـﻦ ﻣﻘـﺎم ﻳـﻚ ﺟﺮﻳـﺪهﻧﮕـﺎر را )در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﻠﻤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﺴﻲ ﻣﻬـﻢﺗـﺮ و ﻣﻨﻴـﻊﺗـﺮ از‬
‫ﻣﻘﺎم ﻳﻚ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻣﻲداﻧﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻦ رد ﻛﺮدن و ﻗﺒﻮل ﻛﺮدن اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻣـﻦ ﭼﻨـﺪان‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻲداﻧﻨﺪ در ﺗﺤﺖ ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ رأي ﻣﻨﻔﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪه‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻗﻠﻢ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻫﻢ ﻧﺸﻜﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﺎن روزﻧﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺷﻨﻴﺪم ﻳﻚ وﻗﺘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬روزﻧﺎﻣﻪ وﻗـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺟﻤﻬﻮري آن را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد اﺻﻼً وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ «.‬وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻛﻪ اﺻﻮل ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دﭼﺎر اﻳﻦ ﺗﺨﻴﻼت ﻛﻮدﻛﺎﻧﻪ و ﻣﺤﻜـﻮم اﻳـﻦ‬
‫‪35‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻨﻔﻲﺑﺎف ﺑﺸﻮد دﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰي ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺣﻴﺮت ﺑﻴﻨﺪازد‪.‬‬

‫دو ﻧﻔﺮ از آﻗﺎﻳﺎن ﺳﺎوﺟﻲ ﻏﺮوب ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﻣﺮا در ﺧﻴﺎﺑﺎن دﻳﺪه و اﺻﺮار ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﺳﺎوﺟﻲﻫﺎي ﻣﻘﻴﻢ ﻃﻬـﺮان از ﻣـﻦ دﻓـﺎع ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﻗﺮﻳـﺐ ﻧـﻴﻢ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﺮدم ﻛﻪ از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻛﻨﻨﺪ زﻳﺮا ﻋﻮاﻣﻠﻲ‬
‫ﻏﻴﺮ از ﺣﻘﻴﻘﺖ و اﻧﺼﺎف ﺑﺮ ﺿﺪ اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻣﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﻪواﺳﻄﻪ دراز ﺷﺪن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻋﺠﺎﻟﺘﺎً ﻣﻄﻠﺐ را در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺧﺘﻢ ﻛﺮده‬
‫‪55‬‬
‫و اﻣﻴﺪوارم ﻣﺮا ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻜﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ از ﺟﺎده ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮم‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ اﺗﻬﺎﻣـﺎت وارده از ﺳـﻮي ﻋﺒـﺎس اﺳـﻜﻨﺪري‪ ،‬ﺑﺎزﮔـﺸﺖ‬
‫دﺷﺘﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان و ﺳﻔﺮ او از ﻋﺘﺒﺎت ﺑﻪ ﺗﻬـﺮان را‪ ،‬ﻃﺒـﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻓـﻮق‪ ،‬ﻣـﻮرد ﻣ‪‬ﺪاﻗّـﻪ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ دﺷﺘﻲ‪ ،‬او در اواﺧﺮ ذﻳﺤﺠﻪ ‪ 1334‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭘﺪر و ﺑﺮادران راﻫﻲ اﻳﺮان‬
‫ﺷﺪ و در ﺷﺐ ﻋﺎﺷﻮراي ‪ 1335‬ﺑﻪ ﺑﻮﺷـﻬﺮ رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﻛـﻮتاﻟﻌﻤـﺎره در ‪ 23‬ﺟﻤـﺎدياﻟﺜـﺎﻧﻲ‬
‫‪ 29 /1334‬آورﻳﻞ ‪ ،1916‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺶ ﻣـﺎه ﭘـﻴﺶ از زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ دﺷـﺘﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺒـﺪاء‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﺮان ذﻛﺮ ﻛـﺮده‪ ،‬ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻗـﻮاي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ اﻓﺘـﺎد و ﺳﺮﻟـﺸﻜﺮ ﭼـﺎرﻟﺰ‬
‫ﺗﺎوﻧﺰﻧﺪ‪ 56،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻟﺸﻜﺮ ‪ 6‬ﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺮوي ‪ 13‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮه او ﻛـﺸﺘﻪ ﻳـﺎ ﺗـﺴﻠﻴﻢ ﺷـﺪﻧﺪ‪) .‬در‬
‫ﺳﻘﻮط ﻛﻮت ‪ 1750‬ﻧﻔﺮ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻛﺸﺘﻪ‪ 2600 ،‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﻲ و ‪ 9300‬ﻫﻨﺪي ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ژﻧـﺮال ﺗﺎوﻧﺰﻧـﺪ ﻧﻴـﺰ ﺗـﺴﻠﻴﻢ ﺷـﺪ‪ (.‬ﻣـﻮرﺧﻴﻦ اﻧﮕﻠﻴـﺴﻲ ﺳـﻘﻮط ﻛـﻮتاﻟﻌﻤـﺎره را‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ او‪‬ل و ﺣﺎدﺛﻪ ﻓﻮق را "ﺗﺮاژدي ﻛـﻮت"‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ 57.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ دﺷﺘﻲ در ﺷﺐ ﻋﺎﺷﻮراي ‪ 1335‬وارد ﺑﻮﺷﻬﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ وارد اﻳﺮان ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ دﺷﺘﻲ‪ ،‬در زﻣﺎن ﺷﺮوع ﺟﻨﺠﺎل ﺿﺪ ﻗﺮارداد او در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫زﻣﺎن ﻳﻜﻲ دو ﻣﺎﻫﻲ از اﻗﺎﻣﺖ او در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻲﮔﺬﺷـﺖ و اﻗﺎﻣـﺖ او در اﺻـﻔﻬﺎن ﺟﻤﻌـﺎً‬
‫ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﺑﻪ درازا ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه در ﺷﻴﺮاز ﺑﻮد و ﺳﻪ ﻣﺎه در ﺑﺮازﺟﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ‪ 1919‬در ‪ 13‬ذﻳﻘﻌﺪه ‪ 1337‬در ﺟﺮاﻳﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮج ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺮارداد آﻏـﺎز ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دﺷـﺘﻲ در رﻣـﻀﺎن ‪ 1337‬وارد‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ و در ﻣﺤﺮم ‪ 1338‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﺎﺟﻲ آﻗﺎ ﺷﻴﺮازي ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ .55‬ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮ‪‬م‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،239‬ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ‪ 12‬ﺟﻮزا ‪ 23) 1303‬ﺷﻮال ‪ ،(1343‬ﺻﺺ ‪.2-1‬‬
‫‪56. Sir Charles Townhend‬‬
‫‪57. Ross Davies, “The tragedy of Kut”, The Guardian, November 20, 2002.‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪36‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬دﺷﺘﻲ در اواﺧﺮ ذﻳﺤﺠﻪ ‪ 1336‬ﻳﺎ ﻣﺤﺮم ‪ 1337‬وارد ﺑﺮازﺟﺎن ﺷﺪه و ﭘﺲ از ﺳـﻪ‬
‫ﻣﺎه اﻗﺎﻣﺖ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در رﺑﻴﻊاﻟﺜﺎﻧﻲ ‪ 1337‬ﺑﻪ ﺷﻴﺮاز رﻓﺘﻪ و ﺣﺪود ﭘـﻨﺞ ﻣـﺎه )ﺗـﺎ ﺷـﻌﺒﺎن‬
‫‪ (1337‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﻮق روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﺷﺘﻲ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻋﺘﺒﺎت در ﺷـﺐ ﻋﺎﺷـﻮراي‬
‫‪ ،1335‬دو ﺳﺎل ﺗﻤﺎم )از ﻋﺎﺷﻮراي ‪ 1335‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳـﺎل ‪ (1336‬در ﺑﻮﺷـﻬﺮ و دﺷﺘـﺴﺘﺎن و‬
‫ﺑﻨﺪرﻋﺒﺎس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ دﺷﺘﻲ ﻫﻤﺨﻮان ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد در ﺑﻮﺷﻬﺮ و دﺷﺘﺴﺘﺎن و ﺑﻨﺪرﻋﺒﺎس را ﻛﻮﺗﺎهﻣﺪت‪ ،‬اﻗﺎﻣـﺖ در ﺑﺮازﺟـﺎن را ﺳـﻪ‬
‫ﻣﺎه‪ ،‬اﻗﺎﻣﺖ در ﺷﻴﺮاز را ﭘﻨﺞ ﻣﺎه‪ ،‬و اﻗﺎﻣﺖ در اﺻﻔﻬﺎن را ﻧﻴﺰ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ دﺷﺘﻲ در اوان ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺮارداد ‪) 1919‬از ﻧﻴﻤـﻪ ذﻳﻘﻌـﺪه ‪ 1337‬ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ( در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد و در روزﻧﺎﻣﻪ ﻣﻴﻬﻦ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﺮارداد ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬و در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻳﻜـﻲ‬
‫دو ﻣﺎه از اﻗﺎﻣﺘﺶ در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛـﻪ وي در اواﺧـﺮ ‪ 1336‬ﻳـﺎ‬
‫اواﺋﻞ ‪ 1337‬وارد ﺑﺮازﺟﺎن ﺷﺪ و ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه در ﺑﻮﺷﻬﺮ و دﺷﺘﺴﺘﺎن ﺑﻮد و ﺳـﻔﺮ‬
‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪرﻋﺒﺎس ﻧﻴﺰ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دﺷﺘﻲ در ﻧﻴﻤﻪ او‪‬ل ﺳﺎل ‪ 1336‬وارد ﺑﻮﺷـﻬﺮ ﺷـﺪ‬
‫ﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در او‪‬ﻟﻴﻦ روزﻫـﺎي ﺳـﺎل ‪ .1335‬ﻛـﻮتاﻟﻌﻤـﺎره در ﻓﻮرﻳـﻪ‬
‫‪ /1917‬رﺑﻴﻊاﻟﺜﺎﻧﻲ ‪ 1335‬ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﻮاي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﻓﺘﺎد و ارﺗﺶ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻋﺎزم ﻓـﺘﺢ‬
‫ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ و در ﻣﺎرس ‪ 1917‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در اواﺋﻞ ﺳـﺎل ‪ 1336‬ق‪.‬‬
‫ﺳﻔﺮ از ﻋﺘﺒﺎت ﺑﻪ ﺑﻮﺷﻬﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬دﺷﺘﻲ در ﺷﺮح دوره اﻗﺎﻣﺘﺶ در ﺷﻴﺮاز‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﻴﺮزا ﻓﻀﻞاﷲ ﺑﻨﺎن ﺷﻴﺮازي‬
‫و ﺷﺮوع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﻲاش در روزﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرس را ﻣﺴﻜﻮت ﮔﺬارده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻲﻧﻮﻳـﺴﺪ‬
‫ﭘﻨﺞ ﻣﺎه در ﺷﻴﺮاز ﺑﻮد‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻴـﺮزا ﻣﺤﻤﺪﺣـﺴﻦ دﺳـﺘﻐﻴﺐ و ﺑـﺎغ ﻣﻴـﺮزا اﺣﻤـﺪ ﺧـﺎن‬
‫)ﻗﺰوﻳﻨﻲ( ﺷﻴﺮازي ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺖ و ﺳﭙﺲ »در ﻧﺘﻴﺠﻪ دﺳﻴﺴﻪ و اﻧﺘﺮﻳﻚ« اﻧﮕﻠﻴـﺴﻲﻫـﺎ از‬
‫ﺷﻴﺮاز ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﻘﻂ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪» :‬ﺑﻨﺪه ﻫﻴﭻوﻗﺖ در ﻣﻨﺰل ﺑﻨﺎن ﻧﺒﻮدهام‪«.‬‬
‫رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ ﻋﻠﺖ ﺧﺮوج دﺷﺘﻲ از ﺷﻴﺮاز را ﻧﮕﺎرش ﻣﻘﺎﻟﻪاي در روزﻧﺎﻣـﻪ ﻓـﺎرس‬
‫ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﻳﻚ و ﺷﻮرش ﻣﺮدم و ﺧﺮوج اﺟﺒـﺎري و ﭘﻨﻬـﺎﻧﻲ دﺷـﺘﻲ از‬
‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻣﻴﺮزا ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ دوران ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫دو‪‬م ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎ در ﻓﺎرس اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ ﻫﻢ ﻓﺮد ﻣﻄﻠﻌﻲ ﺑـﻮد و‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ دﺷﺘﻲ راﺑﻄﻪ داﺷﺖ‪ ،‬در ﺣﺪي ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1313‬اﻳﺎم ﻣﺤـﺒﺲ را‪ -‬ﻗﻄﻌـﺎً ﺑـﺎ اﺟـﺎزه‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ -‬ﭼﺎپ ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان او را ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻳﺎ دروغﮔﻮﻳﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺘﺎب ﭘـﻨﺞ ﺟﻠـﺪي‬
‫رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1340-1337‬ش‪ .‬در ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎلﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫دﺷﺘﻲ در اوج ﺷﻬﺮت و ﻗﺪرت ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‪ ،‬دﺷـﺘﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪37‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫روزﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرس در ﺳﺎل ‪ 1331‬ق‪ .‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐاﻣﺘﻴﺎزي ﻣﻴـﺮزا ﻣﺤﻤـﺪ ﻓﺮﺻـﺖ ﺷـﻴﺮازي‬
‫)ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 1339‬ق‪ (.‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و ﭘﺲ از ‪ 16‬ﺷﻤﺎره ﻣﻴﺮزا ﻓﻀﻞاﷲ ﺑﻨﺎن ﺷﻴﺮازي اداره آن را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ 58.‬رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ در ﺟﻠﺪ دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد روزﻧﺎﻣﻪ ﻓـﺎرس را »ارﮔـﺎن‬
‫رﺳﻤﻲ دوﻟﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ« و ﻣﺪﻳﺮش‪ ،‬ﺑﻨـﺎن ﺷـﻴﺮازي‪ ،‬را »ﻋـﻀﻮ ﻗﻮﻧـﺴﻮلﺧﺎﻧـﻪ اﻧﮕﻠـﻴﺲ در‬
‫‪59‬‬
‫ﺷﻴﺮاز« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬دﺷﺘﻲ ﻣﺒﻬﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و روﺷـﻦ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﭼـﺮا و ﺑـﻪ ﭼـﻪ دﻟﻴـﻞ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ او را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻮدش »ﻫﻨﻮز ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد«‪ ،‬ﺑﺎ »دﺳﻴﺴﻪ و آﻧﺘﺮﻳﻚ« از‬
‫ﺷﻴﺮاز ﺑﻴﺮون ﻛﻨﻨﺪ؟‬

‫ﻫﻢ اﻓﺸﺎﮔﺮيﻫﺎي ﻋﺒﺎس اﺳﻜﻨﺪري در ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻫﻢ ﭘﺎﺳﺦ دﺷﺘﻲ در ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫اﺗﻬﺎﻣﺎت اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪري ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲداد‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﺟﺮاﻳﺪ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﺪﺷـﻪدار ﻧﻤـﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫از ﺑﺲ ﻛﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي زﺷﺖ و ﺑﺪ ﺑﻪ ﻫﻢ دادهاﻧـﺪ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ارﺑـﺎب ﺟﺮاﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺪازه ﻳﻚ ﭘﻴﻨـﻪدوز وﻗﻌـﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘـﻪ اﻳﻨﺠﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧﻮدﺷـﺎن ﻫـﻢ در ﺟﺮاﻳـﺪ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ دﻳﮕﺮ ﺑﻪﻗﺪري ﻣﻘﺎم ﺟﺮﻳﺪهﻧﮕﺎري را‬
‫ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻧﻤﻮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺳﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ...‬ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫در ﻋﺪﻟﻴﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ ﻟﻴﻜﻦ اﺣﺪي از دﺳﺖ آنﻫﺎ ﻣﺘﻈﻠﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮد زﻳﺮا ﺑـﻪﻗـﺪر ﻗﻴﻤـﺖ‬
‫آن ﺗﻤﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺮضﺣﺎل ﻣﻠﺼﻖ ﻛﻨﻨﺪ ﻗﺪر و ﻗﻴﻤـﺖ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ...‬اﻳـﻦﻫـﺎ راﺳـﺖ ﻳـﺎ‬
‫دروغ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﺑﻪ ﻫﻢ را ﻣﻲﻧﻮﻳـﺴﻨﺪ‪ ،‬ﭼـﺎپ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﻫـﺰار ﻧـﺴﺨﻪ در‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ و وﻻﻳﺎت و ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺧﺎرﺟﻪ رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻛـﺲ ﺑﺪاﻧـﺪ و ﻣـﺴﺒﻮق‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﺒﺎ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻮده و ﻋﺒﺎس اﺳﻜﻨﺪري ﺻﺒﺎوت داﺷﺘﻪ و ﻟﻨﮕﻪ ﺻﺒﺎ ﺑﻮده‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻣﺎ اﻳﻦﻫﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻛﺎﻛﻞ اﻳـﻦﻫـﺎ ﻣﻤﻠﻜـﺖ ﻣـﺎ دوران‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﻠﻜﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﻦ ﻗﺒﻴـﻞ اﺷـﺨﺎص اداره ﺷـﻮد ﺑﻬﺘـﺮ از آنﭼـﻪ‬
‫‪60‬‬
‫ﻫﺴﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ‪ 12‬ﺧﺮداد ‪ 1303‬اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ دﺷﺘﻲ در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺪرس و ﺳـﺎﻳﺮ اﻋـﻀﺎي‬

‫‪ .58‬رﻛﻦزاده آدﻣﻴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.95‬‬

‫‪ .59‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.164‬‬
‫‪ .60‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.7075‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪38‬‬
‫ﻓﺮاﻛﺴﻴﻮن اﻗﻠﻴﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدﻳﺪ و‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣـﻪ دﻳﮕـﺮان‪ ،‬ﺑـﺮاي رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪ آن‬
‫رأيﮔﻴﺮي ﻣﺨﻔﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و ﺑـﺎ ‪ 66‬رأي در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ‪ 35‬رأي رد ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﺟـﺰ دﺷـﺘﻲ‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻫﻮاداران ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺘﻲ ﻧﻴﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻧﺘـﺎﻳﺞ رأيﮔﻴـﺮي‬
‫ﻣﺨﻔﻲ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﺜﻴﺮ از ﻫﻮاداران و واﺑﺴﺘﮕﺎن‬
‫دوﻟﺖ رﺿﺎ ﺧﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ دﺷـﺘﻲ ﻣﺨـﺎﻟﻒ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ دﺷﺘﻲ آن را »ﺗﺒﺎﻧﻲ ﻣﺮﺗﺠﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬ﻣﺨـﺎﻟﻔﻴﻦ‬
‫دوﻟﺖ و ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻋﺪه از ﻣﻮاﻓﻘﻴﻦ دوﻟﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ« ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬دﺷـﺘﻲ‬
‫ﺑﻬﺎي ﺗﻨﺪرويﻫﺎي ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ راه ﻧﻴﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫دﺷﺘﻲ در ﺷﻤﺎره ﺑﻌﺪ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺻﻠﻲ ﺻﻔﺤﻪ او‪‬ل را اﺧﺘﺼﺎص داد ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان »اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ رد ﻛﺮدن اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻣﻦ اﻫﻤﻴﺘـﻲ ﻧـﺪارد‪ «.‬او در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ را »ﻣﺪﻓﻦ آزادي و ﻣﻘﺒـﺮه ﺟﻤﻬﻮرﻳـﺖ اﻳـﺮان و ﺟﻮﻻﻧﮕـﺎه ﺟﻐـﺪﻫﺎي‬
‫درﺑﺎري« ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮا رد ﻛﺮد‪ ...‬رﻓﻘـﺎي ﺳـﺎدهﻟـﻮح ﺗﻌﺠـﺐ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ از اﻳـﻦﻛـﻪ‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻋﺎﻗﺪﻳﻦ ﻗـﺮارداد‪ ،‬ﻧﻮﻛﺮﻫـﺎي ﺳـﺮدار اﻗـﺪس‪ 61،‬ﻋﻤـﺎل اﺟﺎﻧـﺐ‪ ،‬اﺷـﺨﺎص‬
‫ﺑﺪﺳﺎﺑﻘﻪ و ﻛﺜﻴﻒ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺮﺗﺠﻊ و ﻣﺨﺎﻟﻒ آزادي‪ ،‬وﻛﻼي ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺗـﺼﻮﻳﺐ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد وﻟﻲ ﺑﺎ دوﺳﻴﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺳﺎوه و ﺑﺎ وﻛﺎﻟﺖ ﻣﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺑﻮد ﺗﻌﺠﺐ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻌﺪ از دو‪‬م ﺣﻤﻞ ﻣﺪﻓﻦ آزادي و ﻣﻘﺒﺮه ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ اﻳﺮان و ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه‬
‫ﺟﻐﺪﻫﺎي درﺑﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ درﺑﺎر ﺟﻨﺎﻳﺖآﻟﻮد‬
‫ﻗﺎﺟﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎ آﻏﻮش ﺑﺎز ﻧﺼﺮتاﻟﺪوﻟﻪ ﻋﺎﻗﺪ ﻗﺮارداد و ﻓﺮوﺷﻨﺪه اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺻﺪ و‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻟﻴﺮه‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ وﻻﻳﺎت‪ ،‬ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪﻫﺎي اﺣﺰاب‪ ،‬ﻗﻴﺎم ﻋﻤـﻮﻣﻲ اﺣـﺮار و‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻨﻮ‪‬ر و اﺻﻼحﻃﻠﺐ را زﻳﺮ ﭘـﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫـﻮ و ﺟﻨﺠـﺎل ﻣـﺼﻨﻮﻋﻲ درﺑـﺎر‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد رﻓﺮاﻧﺪوم را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺜﻞ ﭼﺎه وﻳﻞ ﻻﻳﺤﻪ ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎل را ﺑﻠﻌﻴﺪه و اﺛﺮي از آن ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮا رد ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ ﺗـﺎزهاي ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬ﻣـﻦ اﮔـﺮ ﻗﺒـﻮل‬
‫ﻣﻲﺷﺪ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻛﺮدم‪ .‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﭼﻨﺪان ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ در ﮔـﺎﻟﺮي‬

‫‪ .61‬ﺷﻴﺦ ﺧﺰﻋﻞ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺎزار ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻋﻠﻴﻪ او داغ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪39‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن ﻗﺪم ﻣﻲزدﻳﺪ و آن ﭘﻴﺸﺎﻧﻲﻫﺎي ﺗﺎرﻳﻜﻲ ]را[ ﻛﻪ ﺧﻄﻮط ﻃﻤﻊ و ﻏـﺮض ﺑـﺮ‬
‫آن ﻧﻘﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻦ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ ﻛﻪ رﻓـﺘﻦ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﭼﻨﺪان ﻣﻄﺒﻮع و ذﻳﻘﻴﻤﺖ ﻧﻴﺴﺖ و از ﻫﻤـﻴﻦ ﻟﺤـﺎظ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻢ و ﻧﻪ ﻫﻢ ﺧﻴﺎل داﺷﺘﻢ ﺑﺮوم و ﻧﻪ اﻗﺪاﻣﻲ ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﻳﺐ اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﻮدم‬
‫زﻳﺮا ﺗﻤﺎم ﻣﺮﺗﺠﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺨـﺎﻟﻔﻴﻦ ﺟﻤﻬـﻮري‪ ،‬ﻣﺨـﺎﻟﻔﻴﻦ دوﻟـﺖ‪ ،‬و ﺣﺘـﻲ ﻳـﻚ ﻋـﺪه از‬
‫‪62‬‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﻴﻦ دوﻟﺖ )!( و ﺑﻪﻋﻼوه ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫دﺷﺘﻲ و دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري رﺿﺎ ﺷﺎه‬

‫ﭘﺲ از ﺗﻤﻬﻴﺪاﺗﻲ ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﺑﻪ ﺧﻮزﺳـﺘﺎن ﻋﻠﻴـﻪ‬
‫ﺷﻴﺦ ﺧﺰﻋﻞ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺤﻤﺮه و رﺋﻴﺲ اﻳﻞ ﺑﻨﻲﻛﻌﺐ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺳﻔﺮ ﺑـﻪ ﻋﺘﺒـﺎت )آﺑـﺎن‪ -‬آذر‬
‫‪ (1303‬ﺑﻮد‪ ،‬از زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1303‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻗـﺪرت ﺳـﺮدار ﺳـﭙﻪ اوج ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬در ‪ 26‬ﺑﻬﻤـﻦ‬
‫‪ 1303‬ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﻗﻮا را از ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﺐ و ﺑﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻛﺮد؛ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬در ‪ 9‬آﺑﺎن ‪ ،1304‬در ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺳﺮﺷﺎر از وﺣـﺸﺖ و در زﻳـﺮ ﻧﮕـﺎه رﻋـﺐاﻧﮕﻴـﺰ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻫﺮ ﺳﻮ آن را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺎده واﺣـﺪه ﺧﻠـﻊ و اﻧﻘـﺮاض‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد‪ 63.‬اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ‪» ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮق و ﺑـﺎد«‪ 64،‬ﻛـﺴﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺆﺳﺴﺎن از ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺸﻮر در ﺗﻬﺮان ﮔـﺮد آوردﻧـﺪ و در ﺳـﺎﻋﺖ ‪4‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ‪ 21‬آذر ‪ 1304‬ش‪ 26 /.‬ﺟﻤﺎدياﻻو‪‬ل ‪ 1344‬ق‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺻﻞ ‪36‬‬
‫ﻣﺘﻤﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺿﺎ ﺷﺎه ﭘﻬﻠﻮي و اﻋﻘﺎب ذﻛﻮر او را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬دﺷﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺎداش ﺧـﻮد را ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬او در ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﺸﻢ‪،‬‬
‫او‪‬ﻟﻴﻦ ﻣﺠﻠﺲ رﺿﺎ ﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺑﻮﺷﻬﺮ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ؛ در دورهﻫـﺎي ﻫﻔـﺘﻢ و‬
‫ﻫﺸﺘﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﺎوه ﺑﻮد و در دوره ﻧﻬﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺑﻮﺷﻬﺮ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﺳـﺎلﻫـﺎ‪ ،‬دﺷـﺘﻲ ﻋﺒـﺎ و‬
‫ﻋﻤﺎﻣﻪ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﻜﻼ ﺷﺪ‪ .‬او در ﺳﺎل ‪ 1309‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ را ﺑـﻪ ﻫﻤﻜـﺎر‬

‫‪ .62‬ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮ‪‬م‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،240‬ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ‪ 14‬ﺟﻮزا ‪.1303‬‬

‫‪» .63‬ﻣﻠﻚاﻟﻤﻮرﺧﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ وﻛﻼ را ﺑﻪ ﺟﺒﺮ و ﻋﻨﻒ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻛﻤﻴﺴﺮﻫﺎ و آژانﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻣﺠﻠـﺲ ﺑﺮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒـﻪ وارد ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﺪه و ﺧـﺎرج ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦﻃـﻮر ﺟﻤﻌـﻲ از‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻣﻨﺼﺒﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬و آژان]ﻫﺎ[ ﻣﺘﺼﻞ در آﻣﺪ و رﻓﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ «.‬از ﺻﺒﺢ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺪرس ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻮد‪» ،‬ﺑﺎ‬
‫آژان او را ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آژان ﻣﺮاﺟﻌﺖ دادﻧﺪ‪) «.‬ﻋﻴﻦاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪ (.7378‬در ﻣﻴـﺎن‬
‫‪ 85‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺣﺎﺿﺮ در ﺟﻠﺴﻪ ﺗﻨﻬﺎ ‪ 5‬ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﺎده واﺣﺪه ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣـﺪرس ﭘـﺲ از اﺧﻄـﺎر‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻋﺘﺮاض ﺟﻠﺴﻪ را ﺗﺮك ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ .64‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.7394‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪40‬‬
‫ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺧﻮد در ﺳﺘﺎره اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺎﻳﻞ ﺗﻮﻳﺴﺮﻛﺎﻧﻲ‪ 65،‬واﮔﺬارد و ﻋﻤﻼً‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ‪ ،‬از ﺟﺮﮔﻪ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران ﺣﺮﻓﻪاي ﻧﻴﺰ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻃﻠﺒﻪ ﭘﻴﺸﻴﻦ دﺷﺘﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ آَﺷﻮﺑﮕﺮ ﺷـﻔﻖ ﺳـﺮخ و »ﻣﻘـﺮب درﮔـﺎه و ﻣﻠﺘـﺰم‬
‫رﻛﺎب ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ«‪ 66‬در اوج ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﻧﻬﺎل ﺳﻴﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳـﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪاي‪ 67،‬ﻛـﻪ‬
‫دﺷﺘﻲ از ﻏﺎرﺳﺎن آن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﭽﻜﻲ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﺑﺪل ﺷﺪ ﻛﻪ دﺷـﺘﻲ و ﻏﻴـﺮ دﺷـﺘﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫در ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ،1314‬ﺑﻪ ﻋﻠﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻣـﺒﻬﻢ اﺳـﺖ و ﺗﻨﻬـﺎ ﻛـﺸﻒ ﭘﺮوﻧـﺪه دﺷـﺘﻲ و‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را روﺷﻦ ﻛﻨﺪ‪ 68،‬اﻋﻀﺎي ﻣﺤﻔﻞ دوﺳﺘﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در ﺑﺮﻛـﺸﻴﺪن رﺿـﺎ‬
‫ﺧﺎن ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺰرگ اﻳﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻐﻀﻮب دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣـﺼﺎﺣﺐ در رﺳـﺎﻟﻪ‬
‫دﺳﻴﺴﻪﻫﺎي ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﻣﻐﻀﻮب ﺷﺪن ﮔﺮوه ﻓﻮق را ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮي ﻣـﻲداﻧـﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ اﻋﺎن ﻇﺎﻟﻤﺎً ﻓﻘﺪ ﺳﻠﻄﻪ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ« )ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻤﻲ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ ﺧﺪا آن ﻇﺎﻟﻢ را ﺑﺮ او‬

‫‪ .65‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺗﻮﻳﺴﺮﻛﺎﻧﻲ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻫﻮﺷﻨﮓ اﺗﺤﺎد‪ ،‬ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﻳـﺮان‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،1381 ،‬ج ‪ ،4‬ﺻﺺ ‪.530-528‬‬
‫‪ .66‬آرﻳﻦﭘﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.321‬‬
‫‪67. Barricade State‬‬
‫‪ .68‬در ﻳﻜﻲ از اﺳﻨﺎد ﺑﻴﻮﮔﺮاﻓﻴﻚ دﺷﺘﻲ در ﺳﺎواك ﻋﻠﺖ دﺳﺘﮕﻴﺮي او ﻧﻄﻖ وي در ﻣﺠﻠﺲ دﻫﻢ ذﻛﺮ ﺷـﺪه‬
‫»ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ اﻳﻦ ﻧﻄﻖ ﻋﻠﻴﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﺲ از ﺧﺎﺗﻤـﻪ وﻛـﺎﻟﺘﺶ ﺑـﻪ‬
‫زﻧﺪان ﻗﺼﺮ رﻓﺘﻪ و ﻳﻚ ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮد‪) «...‬ﭘﺮوﻧﺪه ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ(‬
‫ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺎﺣﺐ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬دﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﺎرازﻳﺖﻫﺎي دﺳﺘﮕﺎه رﺿﺎ ﺧﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺘﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر واﻗﻊ ﺷﺪ و از درﮔﺎه او ﻃﺮد ﮔﺮدﻳﺪ و ﭼﻨـﺪي ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺣـﺒﺲ‬
‫اﻓﺘﺎد‪ «.‬ﻣﺼﺎﺣﺐ ﻋﻠﺖ دﺳﺘﮕﻴﺮي دﺷﺘﻲ را ﻗﺼﻮر او در ﺧﺒﺮﭼﻴﻨﻲ ﻋﻨﻮان ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺗﻮﺿﻴﺢ آنﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري‬
‫از اﻃﺮاﻓﻴﺎن رﺿﺎ ﺧﺎن ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﺎري ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﻮرد دﺷﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﻴﻦ ﺷـﻬﺮت در اﻓـﻮاه‬
‫ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻛﻪ او از دوﺳﺘﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺻﻤﻴﻤﻲ ﻣﺨﺘﺎري ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﻣـﺪارك ﻗـﺎﻃﻊ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﺑﺎب اﻳﻦ ﺷﻬﺮتﻫﺎ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ روزي ﺷﻮﻳﻢ ﻛـﻪ در‬
‫اﻳﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻠّﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدد و ﭘﺮده از دﺳﺘﮕﺎه ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎر رﺿﺎ ﺧﺎﻧﻲ ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷـﻮد و اﺳـﺮار اﻳـﻦ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﻓﺎش ﮔﺮدد‪) «.‬ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪(31-30‬‬
‫اﺧﻴﺮاً‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺖ دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎران ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ارزﺷﻤﻨﺪ از اﺳﻨﺎد‬
‫ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻣﻨﻴﺘﻲ دوره رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺮﻛﺐ از ﺣﺪود ‪ 200‬ﻫﺰار ﺑﺮگ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳـﺖ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺪ ﻣﻲرود ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﻨﺎد روﺷﻨﮕﺮ ﺑﺮﺧـﻲ از ﺣـﻮادث ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ دوران ﭘﻬﻠـﻮي او‪‬ل‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮي دﺷﺘﻲ و دوﺳﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪41‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬
‫‪69‬‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﻣﻲﺳﺎزد‪(.‬‬
‫در ‪ 20‬ﻓﺮوردﻳﻦ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺷﺪ و در ‪ 23‬ﻓﺮوردﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻚ روز ﭘـﺲ از اﺗﻤـﺎم‬
‫دوره ﻧﻬﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‪ ،‬ﻓﺮجاﷲ )دﺑﻴـﺮاﻋﻈﻢ( ﺑﻬﺮاﻣـﻲ‪ ،‬زﻳـﻦاﻟﻌﺎﺑـﺪﻳﻦ‬
‫رﻫﻨﻤﺎ و ﺑﺮادرش ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﺠﺪ‪‬د دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬روزﻧﺎﻣﻪ اﻳﺮان و دﻓﺘﺮ و ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ آن ﻧﻴﺰ‬
‫از رﻫﻨﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺠﻴﺪ ﻣﻮﻗﺮ واﮔﺬار ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﺗﺎ ‪ 19‬ﺧﺮداد در زﻧـﺪان‬
‫ﻗﺼﺮ ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﻋﺪلاﻟﻤﻠﻚ دادﮔﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﻏﻀﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ وﻟـﻲ ﺑـﺎ‬
‫وﺳﺎﻃﺖ ﻓﺮوﻏﻲ ﺑﻪ اروﭘﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎدرﻣﻴـﺎﻧﻲ ﻣﺨﺒﺮاﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ ﻫـﺪاﻳﺖ‪ ،‬رﻫﻨﻤـﺎ و‬
‫ﺗﺠﺪ‪‬د ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻬﺮاﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻼﻳﺮ‪ 70.‬دﺷﺘﻲ ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ ﺑﻴﻤـﺎري ﺑـﻪ ﺑﻴﻤﺎرﺳـﺘﺎن‬
‫ﻧﺠﻤﻴﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ و ﭘﺲ از ‪ 5‬ﻣﺎه در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺗﺤـﺖﻧﻈـﺮ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ 71.‬از اﻳـﻦ دوران‬
‫ﻣﻐﻀﻮﺑﻴﺖ دﺷﺘﻲ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1327‬ﻣﺸﻔﻖ ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫"ﺗﺤﺖﻧﻈﺮ" ﺿﻤﻴﻤﻪ اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ ﻛﺮد‪ .‬دﺷﺘﻲ در اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷـﺖﻫـﺎ ﺳـﺨﺖ رﻧﺠﻴـﺪه ﺟﻠـﻮه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬او در ‪ 19‬ﺧﺮداد ‪ 1314‬ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮﺷﺎ آن روزﻫﺎ! آن روزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻗﻊ ﻣﺮﺣﻤﺘﻲ از ﻛﺴﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬آن روزﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺜﻞ ﻳﻚ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻮﻳﺪ ﻟﻄﻒ و ﻋﻔﻮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺒـﻮدم‪ .‬آن روزﻫـﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ در ﻛﺎر ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻈﺎﻣﻲ وﻃﻦﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺮد ﻓﻌﺎل و ﭘـﺮ از‬
‫آﺗﺶ و ﺳﺮﺷﺎر از ﻏﻴﺮت و ﺗﻌﺼﺐ در ﻛﺎر ﺑﻮد‪ .‬او را ﮔﺎرﻳﺒﺎﻟﺪي اﻳﺮان ﻣـﻲﭘﻨﺪاﺷـﺘﻢ‬
‫و ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﺮدم ﺑﻪ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘـﻪام‪ .‬وﻃﻨـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺸﺮف ﺑـﻪ اﻧﻬـﺪام و‬
‫اﻧﻘﺮاض ﺑﻮد‪ ،‬وﻃﻨﻲ ﻛﻪ ﺿﻌﻒ و ﻫﺮجوﻣﺮج آن را از ﻫﻢ ﭘﺎﺷـﻴﺪه و ﻓﻘـﺮ و ﺑﻴﻜـﺎري‬

‫‪ .69‬ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.30‬‬

‫‪» .70‬رﻫﻨﻤﺎ‪ ،‬ﺗﺠﺪ‪‬د ﺑﺮادرش‪ ،‬ﺑﻬﺮاﻣﻲ رﺋﻴﺲ اﺳﺒﻖ دﻓﺘﺮ ﻣﺨﺼﻮص و دﺷﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻠﻲ ﻛﻪ ﻧﻤـﻲداﻧـﻢ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻴـﻒ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ رﻫﻨﻤﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﻲ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﻫﻢ ﻣﻌﺎون ﻣﻦ ﺑﻮد‪ .‬روزي ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﻦ رﺳﻴﺪ ﺗﻮﺳـﻄﻲ ﺑﻜـﻨﻢ‪.‬‬
‫در ﺷﺮﻓﻴﺎﺑﻲ ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬روي ﺳﻴﺎه و ﻣﻮي ﺳﻔﻴﺪ ﺗﻜﻠﻴﻔﻲ ﻣﻲآورد و اﺷﺨﺎص ﺑﻲاﻧﺘﻈﺎري ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﻫﻨﻤـﺎ‬
‫و دﺷﺘﻲ و ﺑﻬﺮاﻣﻲ اﮔﺮ ﺗﻘﺼﻴﺮﺷﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﻋﻔﻮ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻋﺎي ﻋﻔﻮ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋـﺎدﺗﻲ ﻛـﻪ ﺷـﺎه دارد و راه‬
‫ﻣﻲرود‪ ،‬در ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻮد رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و دو ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻳﻦ رﻓﺖوآﻣﺪ واﻗﻊ ﺷـﺪ‪ .‬آﺧـﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪:‬‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺨﺸﻴﺪم‪ ،‬ﺑﺮوﻧﺪ ﺑﻪ وﻻﻳﺖ ﺧﻮدﺷﺎن‪ .‬و ﻣﻨﻈﻮر رﻫﻨﻤﺎ و ﺗﺠـﺪ‪‬د ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﻃﻨﺎً ﻋﺮاﻗﻲاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻬﺮاﻣـﻲ و‬
‫دﺷﺘﻲ ﻫﻢ ﺑﻨﺎ ﺷﺪ از ﺗﻬﺮان ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﻋﺮض ﻛﺮدم‪ :‬اﺟﺎزه ﻫﺴﺖ اﻣـﺮ ﻣﻠﻮﻛﺎﻧـﻪ را ﺑـﻪ ﻧﻈﻤﻴـﻪ اﺑـﻼغ ﻛـﻨﻢ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻠﻲ‪ .‬اﺑﻼغ ﻛﺮدم و اﻣﺮ رﺳﻤﻲ ﻫﻢ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪ .‬رﻫﻨﻤﺎ و ﺗﺠـﺪ‪‬د ﺑﻪ ﻋﺮاق رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮاﻣﻲ و دﺷﺘﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮوﺟﺮد و ﺑﻬﺒﻬﺎن‪ .‬در ﻣﻮرد ﺑﻬﺮاﻣﻲ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﻲ ﻛﺸﻤﺶ‪) «.‬ﺣﺎج ﻣﺨﺒﺮاﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ ﻫـﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﺧـﺎﻃﺮات و‬
‫ﺧﻄﺮات‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ زوار‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،1363 ،‬ص ‪(.412‬‬
‫‪ .71‬ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‪ ،‬اﻳﺎم ﻣﺤﺒﺲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬آﺑﺎن ‪ ،1339‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺎپ ﺷﺮق‪ ،‬ص ‪.189‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪42‬‬
‫آن را ﻧﺎﺗﻮان و ﺗﺎرﻳﻚ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺎﻳﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﻓﺪاﻛﺎري و ﻗﻮت اراده ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از ﺧﻮاب ﮔـﺮان ﺑﺮﺧﻴـﺰد‪ .‬ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﺗﻜـﺎن ﺑﺨـﻮرد‪ .‬ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺧﺎك ﻣﻘﺪس آن از ﺗﺤﻜﻢ و ﻣﺪاﺧﻠﻪ اﺟﻨﺒﻲ ﭘﺎك ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺪران از ﺗﺠﺰﻳﻪ و‬
‫اﺳﺎرت ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻛﺎﭘﻴﺘﻮﻻﺳﻴﻮن و اﻣﺘﻴـﺎز ﺑﺎﻧـﻚ ﺷﺎﻫﻨـﺸﺎﻫﻲ ﻟﻐـﻮ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ ﺳﻠﺤﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪه‪ ،‬دوﺑـﺎره ﺑـﻪ ﺻـﺤﻨﻪ ﺗـﺰاﺣﻢ و ﺣﻴـﺎت روي‬
‫ﻣﻲآورد‪ .‬زﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧـﻮد ﺑﺮﺳـﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌـﺎرف ﻋﻤـﻮﻣﻲ و‬
‫اﺟﺒﺎري ﮔﺮدد‪ .‬ﺧﻂ اﺻﻼح ﺷﻮد‪ -‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦﻫﺎ و ﺧﻴﻠﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕـﺮ در ﭘﻨـﺎه اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺮﺑﺎز وﻃﻦﭘﺮﺳﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬آن روزﻫﺎ ﺗﻤﺎم اﻧـﺮژي ﺟـﻮاﻧﻲ و ﻗﻄـﺮه ﻗﻄـﺮه‬
‫ﺧــﻮن ﺧــﻮد را ﺻــﺮف ﺗﻘﻮﻳــﺖ او‪ ،‬ﺻــﺮف ﺗﺄﻳﻴــﺪ ﻓﻜــﺮ و ﺳﻴﺎﺳــﺖ او ﻣــﻲﻛــﺮدم و‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﺣﻴـﺎت و ﻋﻈﻤـﺖ اﻳـﺮان ﺧـﺪﻣﺖ ﻣـﻲﻧﻤـﺎﻳﻢ و از او‬
‫اﻧﺘﻈﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘـﺎداش اﻳـﻦ ﺟﻬـﺶ ﻛﺮﻳﻤﺎﻧـﻪ ﻳـﻚ روح ﭘـﺮ از اﻳﻤـﺎن و‬
‫‪72‬‬
‫ﺑﻲدرﻳﻎ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻣﺜﻞ ﻳﻚ ﺣﻤﺎل ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ آزاداﻧﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﻜﺸﻢ‪.‬‬
‫دﺷﺘﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬در ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﻋﻠﺖ دﺳـﺘﮕﻴﺮي ﺧـﻮد را »ﻛﻤﺘـﺮ ﺗﻤﻠـﻖ ﮔﻔـﺘﻦ« و‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻜﺮدن از رﺿﺎ ﺷﺎه در اﺟﻼس ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﻴﻦاﻟﻤﺠﺎﻟﺲ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ذﻛﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ دوره ﻧﻬﻢ روز ‪ 22‬ﻓﺮوردﻳﻦ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬روز ‪ 23‬ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮدﻧـﺪ ﺗـﻮي‬
‫ﺣﺒﺲ‪ .‬ﻣﻦ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ وﻛﻴﻞ ﻣﺮدم ﻧﻪ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮده ﺑـﻮدم‪ ،‬ﻧـﻪ ﺟـﺮم ﻛـﺮده ﺑـﻮدم‪ .‬ﭼـﻪ‬
‫ﺗﻘﺼﻴﺮي ﻛﺮده ﺑﻮدم؟ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻤﻠﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻊ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﻛﻨﻔـﺮاﻧﺲ ‪ Inter Parlementaire‬اﻳﻨﺘﺮﭘﺎرﻟﻤـﺎﻧﺘﺮ‬
‫]ﺑﻴﻦاﻟﻤﺠﺎﻟﺲ[ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم ﺑﻪ اﺳﻼﻣﺒﻮل و در آﻧﺠﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﻠﻞ از ﺧﻄﺮ ﺟﻨﮓ و اوﺿـﺎع‬
‫دﻧﻴﺎ وﺣﺸﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻣﻦ آﻧﺠﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ رﺿﺎ ﺷﺎه را ﻧﻜﺮدم‪ .‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴـﺪ‪.‬‬
‫‪73‬‬
‫آن وﻗﺖ ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮوم ﻣﺤﺒﺲ‪....‬‬
‫دﺷﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﻟﻄﻒ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر را دﮔﺮﺑﺎره ﺟﻠﺐ ﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﻣﻐـﻀﻮﺑﻴﺖ ﺧـﻮد‬
‫ﭘﺎﻳﺎن دﻫﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ او ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ او‪‬ﻟﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮد ﻛـﺸﻒ ﺣﺠـﺎب )‪ 17‬دي ‪ (1314‬ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬
‫ﻣﻔﺼﻠﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ از ‪ 16‬دي ‪ 1315‬در ﭼﻬﺎر ﺷﻤﺎره ﭘﻴﺎﭘﻲ روزﻧﺎﻣﻪ اﻃﻼﻋـﺎت‪ ،‬ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫"‪ 17‬دي" و ﺑﺎ اﻣﻀﺎي "ع‪ .‬د‪ ،".‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬دﺷﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﻤﻠﻖآﻣﻴﺰ ﺑﺮﺧﻲ ادﻟﻪ‬
‫"ﺷﺮﻋﻲ" در ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺸﻒ ﺣﺠﺎب اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ و در ﭘﺎﻳﺎن رﺿﺎ ﺷـﺎه را »ﻧﺎﺑﻐـﻪ ﺑﺰرﮔـﻲ«‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ »اراده ﻣﻘﺪﺳﺶ ﻗﻄﺎر راهآﻫﻦ را از ﻓﺮازوﻧﺸﻴﺐﻫﺎي ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر اﻟﺒﺮز ﻋﺒـﻮر‬

‫‪ .72‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.191-190‬‬

‫‪ .73‬ﻣﺬاﻛﺮات ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬دوره ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،108‬ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ‪ 21‬آﺑﺎن ﻣﺎه ‪ ،1321‬ص ‪.9‬‬
‫‪43‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫داده و ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﺻﻤﺎء ]ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻢ[ را ﻣﻄﻴﻊ و ﻣﻨﻘﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬در اواﺋﻞ ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ ،1317‬دﺷﺘﻲ ﺑﺨﺸﻮده ﺷـﺪ و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان رﺋـﻴﺲ "داﻳـﺮه‬
‫راﻫﻨﻤﺎي ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري"‪ ،‬ﻳﺎ "داﻳﺮه ﻧﮕﺎرﺷﺎت"‪ ،‬در اداره ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷـﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﭘﺮداﺧـﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻓﺮاﻣﺮزي ﻣﻌﺎون و اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه و اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺷﻤﻴﻢ ﻫﻤﻜﺎران او ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫داﻳﺮه ﻣﺴﺌﻮل ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻ روزﻧﺎﻣﻪاي ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را ﺑـﺪون‬
‫اﺟﺎزه اﻳﻦ داﻳﺮه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﻨﺪ و ﻣﺪﻳﺮان ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﻪ داﻳﺮه ﻓﻮق ﺑﺮﻧﺪ و ﻣﺠﻮز ﻧﺸﺮ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬داﺳـﺘﺎنﻫـﺎي ﻋـﺸﻘﻲ و ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و ﺣﺘـﻲ‬
‫آﮔﻬﻲﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ از ﺗﻴﻎ ﺳﺎﻧﺴﻮر در اﻣﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬دﺷﺘﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮرد دﺷـﺘﻲ و ﻓﺮاﻣـﺮزي ﺑـﻪ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﺎﻳﻨﺪه ﺳﺨﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮاﻣﺮزي ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺳﺮدﺑﻴﺮ ﻛﻴﻬـﺎن‬
‫و ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﺪارﺗﺮﻳﻦ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران اﻳﺮان ﺷﺪ و ﭘﺎﻳﻨـﺪه آﺛـﺎر ارزﻧـﺪهاي را از ﻋﺮﺑـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻬﺞاﻟﻔﺼﺎﺣﻪ و دوره ‪ 16‬ﺟﻠﺪي ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي از‬
‫اوﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﺑﺎن ‪ 1318‬دﺷﺘﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑـﻪ ﻣﺠﻠـﺲ راه ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬او از ﺣـﻮزه اﻧﺘﺨﺎﺑﻴـﻪ دﻣﺎوﻧـﺪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻣﺠﻠﺲ دوازدﻫﻢ ﺷﺪ و در ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه دﻣﺎوﻧﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫دﺷﺘﻲ‪ ،‬ﺳﻘﻮط رﺿﺎ ﺷﺎه و ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ‬

‫اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از ورود ﻗﻮاي ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬در ‪ 25‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ 1320‬رﺿـﺎ ﺷـﺎه ﻣﺠﺒـﻮر ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي از ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺧﺮوج از ﻛﺸﻮر ﺷﺪ و در ﺳﺎﻋﺖ ‪ 11‬ﺻـﺒﺢ اﻳـﻦ روز ﻓﺮوﻏـﻲ‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻔﺎي رﺿـﺎ ﺷـﺎه را ﺑـﻪ اﻃـﻼع ﻣﺠﻠـﺲ رﺳـﺎﻧﻴﺪ‪ 74.‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫دوازدﻫﻢ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن ﻧﻈﺎم اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺸﻲ دوران دﻳﻜﺘـﺎﺗﻮري ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪرﻏـﻢ‬
‫اﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺎدي ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﻘﻮط دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻴﺰ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫او‪‬ﻟﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻓﺮوﻏﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر رﺳﻴﺪﮔﻲ‬
‫ﺑﻪ وﺿﻊ ﺟﻮاﻫﺮات ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﺮﻗﺖ آن ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺷﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد اﺳﺖ و ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻔﺘﻨﻲ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ از ﻧﻈﺮ آﻗﺎي ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮ ﻣﺎ از ﻫﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻨﻲ ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ اﻳﻨﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از رﻓﻘﺎي ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ و‬

‫‪ .74‬ﻣﺬاﻛﺮات ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬دوره دوازدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،115‬ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ‪ 25‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ،1320‬ﺻﺺ ‪.2-1‬‬

‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪44‬‬
‫اﻳﻦ ﺣﻜﺎﻳﺖ از اﻳﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﻫﺴﺖ‪ ...‬در ﻣـﺪت‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺘﺠﺎوز از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ زﻣﺎﻣﺪار ﻣﻄﻠﻖ و اﺧﺘﻴﺎردار ﺑﺪون‬
‫ﻧﻈﺎرت در ﺗﻤﺎم اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ...‬ﺧﻼﺻﻪ وﻛﻼ ﻣﻴﻞ دارﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ ﺗﻌﺪي و اﺟﺤﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻴﻪ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ...‬و اﻳﻦ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭼـﻪ‬
‫اﻗﺪاﻣﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻮاﻫﺮات ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻛﻪ اﺧﻴـﺮاً ﻣﻄـﺮح ﺑـﻮد‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻳﺪ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻮد و اﻳﻦﻛﻪ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﻳﺎ دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﺮوﻧﺪ آﻧﺠـﺎ‬
‫و ﺟﻮاﻫﺮات را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻓﺎﻳﺪه ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻫﻴﺌﺖ ﻃﺮف اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻌـﻴﻦ‬
‫‪75‬‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ آنﻫﺎ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎ ﺛﺒﺖﻫﺎي آن‪...‬‬
‫دﺷﺘﻲ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ‬
‫ﻓﺮوﻏﻲ در دوره رﺿﺎ ﺷﺎه ﺧﻮد از ﻏﺎرﺗﮕﺮان ﺑﺰرگ اﻳﺮان ﺑﻮد‪ .‬او در ﻫﻤﺪﺳﺘﻲ ﺑﺎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬
‫آرﺗﻮر ﭘﻮپ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﻬﻤﻲ از آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻋﺘﻴﻘـﻪﺟـﺎت اﻳـﺮان را ﺑـﻪ اﻳـﺎﻻت‬
‫ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮد و ﭘﺴﺮ ﺑﺰرﮔﺶ‪ ،‬ﻣﻬﻨﺪس ﻣﺤـﺴﻦ ﻓﺮوﻏـﻲ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه رﺳـﻤﻲ‬
‫ﭘﻮپ در اﻳﺮان ﺑﻮد‪ 76.‬ﻃﺒﻌﺎً ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮوﻏﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎزرﺳﺎﻧﻲ اﻣﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﺷﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻢ رﻧﺠﺸﻲ ﻋﻤﻴﻖ از دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﺑﻪ دل داﺷﺖ و ﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺧﻮد‬
‫را ﺗــﺮﻣﻴﻢ ﻛﻨــﺪ‪ ،‬در روزﻫــﺎي ﭘﺎﻳــﺎﻧﻲ ﻣﺠﻠــﺲ دوازدﻫــﻢ ﻓﻌــﺎلﺗــﺮﻳﻦ ﻧــﺎﻃﻖ در اﻓــﺸﺎي‬
‫ﻏﺎرتﮔﺮيﻫﺎي رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣـﻲرﻓـﺖ‪ .‬او در ﺟﻠـﺴﻪ او‪‬ل ﻣﻬﺮﻣـﺎه ‪ 1320‬ﺧﻮاﺳـﺘﺎر‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺧﺮوج او از ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺷﺪ و ﻓﺮوﻏﻲ را ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ ﻋـﺪم‬
‫ﺗﻔﺘﻴﺶ اﺛﺎﺛﻴﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه و ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر اﻣﻼكﺷﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻏﺎرت ﺑﺮده ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار داد‪:‬‬
‫از ﻗﺮاري ﻛﻪ دﻳﺮوز ﺷﻨﻴﺪم‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﺷـﺎه ﻣـﺴﺘﻌﻔﻲ ﻣـﻲرود و ﮔﺬرﻧﺎﻣـﻪ‬
‫اﻳﺸﺎن ﻫﻢ اﻣﻀﺎ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬روز اوﻟـﻲ ﻛـﻪ اﺳـﺘﻌﻔﺎﻧﺎﻣﻪ اﻳـﺸﺎن را آﻗـﺎي ﻓﺮوﻏـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ آوردﻧﺪ ﻫﻢ در ﺟﻠﺴﻪ ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﻫﻢ در ﺟﻠﺴﻪ ﻋﻠﻨﻲ ﺑﻪ اﻳـﺸﺎن ﺗـﺬﻛﺮ دادم‬
‫و ﻋﺼﺮ آن روز ﻫﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻋﺪه از آﻗﺎﻳﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪﻣﺖ آﻗﺎي رﺋﻴﺲ ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﺷﺮﻓﻴﺎب ﺷﺪﻧﺪ اﻳﺸﺎن را ﻣﺄﻣﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﺗـﺬﻛﺮ را ﺑـﻪ‬

‫‪ .75‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.3-2‬‬

‫‪ .76‬درﺑﺎره ﻏﺎرت آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اﻳﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻓﺮوﻏﻲ و آرﺗﻮر ﭘﻮپ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻋﺒـﺪاﷲ‬
‫ﺷﻬﺒﺎزي ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﻲ ﻣﺠﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،25‬ﺑﻬﺎر ‪ ،1382‬ص ‪.198‬‬
‫‪Mohammad Gholi Majd, The Great American Plunder of Iran’s Antiquities 1925-1941,‬‬
‫‪New York: University Press of America, 2003.‬‬
‫‪45‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫دوﻟﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﻴﺴﺖ ﺳـﺎﻟﻪ اﻳـﺸﺎن ﺗـﺴﻮﻳﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻗﺒـﻞ از‬
‫اﻳﻦﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻮاﻫﺮات ﺗﺼﻔﻴﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮوﻧـﺪ‪) .‬ﻋـﺪهاي از ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪:‬‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ...(.‬اﮔﺮ ده روز ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻳﻚ ﻣﺒﻠﻐﻲ از اﻳﻦ ﺟـﻮاﻫﺮات ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ آﻳﺎ دوﻟﺖ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ و آﻳﺎ دوﻟﺖ و آﻗـﺎي‬
‫ﻓﺮوﻏﻲ و ﺳﺎﻳﺮ آﻗﺎﻳﺎن وزرا و آﻗﺎي وزﻳﺮ داراﻳﻲﺷﺎن ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﺟـﻮاب اﻳـﻦ‬
‫‪77‬‬
‫ﺟﻮاﻫﺮات ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ را ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬
‫او در ﺟﻠﺴﺎت ﺑﻌﺪ ﻣﺼﺮّاﻧﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ وﺿﻊ اﻣﻼك ﭘﻬﻨﺎوري ﻛﻪ رﺿﺎ ﺷـﺎه‪،‬‬
‫ﺑﻪوﻳﮋه در ﺷﻤﺎل اﻳﺮان‪ ،‬ﻏﺼﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد و اﺳﺘﺮداد آن ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻜﺎن اﺻﻠﻲ ﺷـﺪ؛ اﻗـﺪاﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﻓﺮوﻏﻲ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬دﺷﺘﻲ در او‪‬ل آﺑﺎن ‪ 1320‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻳﻜﻲ از آﻗﺎﻳﺎن ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺷﺎه ﻣﺴﺘﻌﻔﻲ روزي ﺻﺪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺧـﺮج‬
‫داﺷﺖ‪ ...‬و اﺻﻼً رﻓﺘﻦ آن ﺷﺎه ﻳﻚ ﮔﺸﺎﻳﺶ در ﻛﺎر ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺪه ﻧﻤـﻲداﻧـﻢ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺣﺮف ﺗﺎ ﭼﻪ درﺟﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻋﺎﻳﺪات اﻣﻼك و‬
‫ﻛﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت ﺷﺎه ﻣﺴﺘﻌﻔﻲ ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣـﺎن در روز ﻣـﻲرﺳـﻴﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ اﻏﺮاق اﺳﺖ و ﻣﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ‪ 850‬ﻫـﺰار رﻳـﺎل ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﺳــﺎل ﺳــﻲ ﻣﻴﻠﻴــﻮن ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﺳــﻲ و دو ﻣﻴﻠﻴــﻮن و اﻳﻨﻄﻮرﻫــﺎ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﻣــﻲﮔﻔﺘﻨــﺪ دوﻟــﺖ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻛﺴﺮ ﺑﻮدﺟﻪاش را درﺳﺖ ﻛﻨﺪ و ﻇـﺎﻫﺮ ﻗـﻀﻴﻪ ﻫـﻢ درﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﭼﻮن دوﻟﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل اﻗﺪاﻣﻲ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻻن ﺗﻤﺎم ﺑﻴﭽﺎرهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﻃﻬﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻣﻼك ﺧﻮدﺷﺎن را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻋﺪه]اي[ ﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺘﺤﺼﻦ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺑﻴﺴﺖ روز ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ آﻗﺎي وزﻳﺮ دادﮔﺴﺘﺮي‬
‫آﻣﺪﻧﺪ اﻳﻨﺠﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ اﻣﻼك را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺪﻫﻴﻢ وﻟﻲ ﺑﺎﻳـﺴﺘﻲ ﺑـﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ داد ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺑﻤﻦ ﻟﻪ اﻟﺤﻖ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻻن ﺑﻴﺴﺖ روز ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻫﻨﻮز ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﻛـﺎر را ﺷـﺮوع و‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺮدم ﻇﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ‪ ...‬ﺑﻨﺪه از آﻗﺎي‬
‫رﺋﻴﺲاﻟﻮزرا ﺗﻤﻨﻲ دارم ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻠـﻚ ﻣـﺮدم را ﺣﺘﻤـﺎً ﭘـﺲ‬
‫‪78‬‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﺪري ﻋﺪم اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺮدم ﺗﺨﻔﻴﻒ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻧﻴﺰ دﺷﺘﻲ رادﻳﻜﺎلﺗـﺮﻳﻦ دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎ را در زﻣﻴﻨـﻪ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺗﻜﻠﻴـﻒ‬
‫اﻣﻼك رﺿﺎ ﺷﺎه اﺑﺮاز ﻣﻲﻛﺮد و دوﻟﺖ ﻓﺮوﻏﻲ را ﺑﻪ ﺳﺴﺘﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮد‪:‬‬
‫]ﺑﺎﻳﺪ[ در ﻣﺎده او‪‬ل اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ]ﻗﺎﻧﻮن واﮔﺬاري اﻣﻼك رﺿﺎ ﺷـﺎه[ ﻗﻴـﺪ و ﺗـﺼﺮﻳﺢ‬

‫‪ .77‬ﻣﺬاﻛﺮات ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬دوره دوازدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،118‬ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ او‪‬ل ﻣﻬﺮﻣﺎه ‪ ،1320‬ص ‪.11‬‬
‫‪ .78‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،128‬ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ او‪‬ل آﺑﺎن ‪ ،1320‬ص ‪.3‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪46‬‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﻣﻼت اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت رﺿﺎ ﺷﺎه ﭘﻬﻠﻮي ﻟﻐﻮ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻼﻛﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺿﺮب ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﺑﻪ ﺿﺮب ﻛﺘﻚ و ﭼﻮب و ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﺧﻮن از ﻣـﺮدم ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮدم را آزار ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻼق زدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳـﺮي زدهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﺣـﺒﺲ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻏﺎﻟﺐ اﻳﻦﻫﺎ در ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻋﻤـﻞ ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﻣﺮدﻣﺮداﻧﻪ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ اوراق ﺗﻤﺎﻣﻲاش ﺑﺎﻳﺪ ﻟﻐﻮ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ از راه ﻧﺰاﻛﺖ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻨﺪه ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻪ ﻧﺰاﻛﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴـﺪ و ﺻـﺮﻳﺤﺎً ﻧﻤـﻲﮔﻮﺋﻴـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺑﻖ اﻳﻦ اﻣﻼك را ﺑﻪ ﺗﻌﺪي و ﻏﺼﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...‬ﺗﻤـﺎم ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫در اﻳﻦ دو ﺳﻪ ﺟﻠﺴﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻋﻘﻴﺪهﺷﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺎس ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ارادﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻗﺎي ﻓﺮوﻏﻲ دارم و اﻳﺸﺎن را ﺷﺨﺼﺎً دوﺳـﺖ‬
‫دارم‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ اﻳﺸﺎن ﻣﻮاﻓـﻖ ﻧﻴـﺴﺘﻢ ﻛـﻪ از او‪‬ل ﺗـﺎ ﺣـﺎﻻ ﻛـﻪ آﻣـﺪهاﻧـﺪ ﻫﻤـﻪاش‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎ ﻛﻼه ﺷﺮﻋﻲ ﻛﺎرﻫﺎ را درﺳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﺧﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻗﺪري ﻫﻢ ﺑﻪ اﻓﻜﺎر‬
‫‪79‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻛﺸﻮر ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪...‬‬
‫در ﺟﻠﺴﻪ ‪ 19‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1320‬دﺷﺘﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻓﺮوﻏﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و او را ﺑﻪ »ﻓﻮرﻣﺎﻟﻴﺘﻪ«‬
‫و ﻇﺎﻫﺮﺳﺎزي ﻣﺘﻬﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲﻣﺎن از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ زﻳﺎد دﭼﺎر ﺑـﺪﺑﺨﺘﻲ ﺷـﺪهاﻳـﻢ ﻛـﻪ ﺳـﻼﻃﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﺘﺒﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦﻛﻪ ﻗﻮه و ﻗﺪرﺗﻲ را ﻛﻪ از ﻣﻠـﺖ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺻـﻼح و‬
‫اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻤﻠﻜﺖ و ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺻﺮف اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ و اﻣﻨﻴﺖ و راﺣﺘﻲ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺮف ﺳﺘﻤﮕﺮي و ﺗﻌﺪي ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﺎ ﭘﻴـﺸﺮﻓﺖ ﺗﻤـﺪن‬
‫دﻧﻴﺎ و اﻳﻦﻛﻪ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻓﻜﺎر در ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﺧﻼق و اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻟﻴﺘﻪﻫﺎ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪارد و ﻣﻠـﺖ اﻳـﺮان ﻧﻴـﺰ از ﻧﻌﻤـﺖ واﻗﻌـﻲ آزادي‬
‫آراﻣﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد و ﻳﻚ ﺧﻮرده ﻣﻠﺖ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻣﺰه ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﭽﺸﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻏﺎﺻﺐ و ﻇـﺎﻟﻢ ﺑﮕﻮﻳﻨـﺪ ﺗـﻮ ﻏﺎﺻـﺐ و ﻇـﺎﻟﻢ ﻫـﺴﺘﻲ و اﻳـﻦ ﻣﻠـﻚ را از ﺗـﻮ‬
‫‪80‬‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫او در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ از »آزادي« و »ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم« ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﻬﻤﻲ در اﺳﺘﻘﺮار دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ ،‬در ‪ 21‬آﺑﺎن ‪ 1321‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ادارات ﻣﻬﻢ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ ﻣﻲﭘﺮﺳﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﻤﺎ‬
‫در زﻳﺮ دﺳﺖ ﻓﺮﻧﮕﻲ اداره ﻣﻲﺷﺪ آﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ روز ﻣﻲاﻓﺘـﺎد؟ )]ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻـﺤﻴﺢ‬

‫‪ .79‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬دوره ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،21‬ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ‪ 16‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1320‬ص ‪.5‬‬

‫‪ .80‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬دوره ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،22‬ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ‪ 19‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1320‬ص ‪.19‬‬
‫‪47‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫اﺳﺖ‪ (.‬و آﻳﺎ ﻳﻚ وﺳﻴﻠﻪاي ﻣﻲﺷﺪ ﺑﺮاي رﺿﺎ ﺷﺎه ﻛﻪ اﻣﻼك ﻣـﺮدم‪ ،‬اﻣـﻮال ﻣـﺮدم‪،‬‬
‫ﺟﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺮدم را اﻳﻦﻃﻮر ﺗﺎراج ﻛﻨﻨﺪ؟ )]ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ‪(.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر راﻳﮕﺎن و ﺑـﺪون ﻣـﺎﻧﻊ در زﻧـﺪان را ﺑـﻪ روي ﻣـﺮدم ﺑـﺎز ﻛﻨﻨـﺪ و ﻣـﺮدم را‬
‫ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ آن ﺗﻮ؟ ﻋﻠﺖ آن ﻛﺎرﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﺣﺮﺑﻪ ﻗﻮي رﺿﺎ ﺷﺎه در اﺳﺘﻴﻼي ﺑﺮ ﻧﻔـﻮس‬
‫ﻣﺮدم ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﻧﻈﻤﻴﻪ ﺑﻮد‪]) .‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ‪ (.‬ﻧﻈﻤﻴـﻪ در ﻣﺤـﺒﺲ را ﺑـﻪ‬
‫روي ﻫﻤﻪ ﺑﺎز ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ و اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪]) .‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪[:‬‬
‫‪81‬‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪(.‬‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺻﺮﻳﺢ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﻛﻪ ﺳﺨﻨﻮري ﻣﻄﻠـﻊ و ﺧـﻮشﺑﻴـﺎن ﭼـﻮن دﺷـﺘﻲ ادا‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬در ﻓﻀﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ آن روز ﭘﮋواك ﮔﺴﺘﺮده ﻣـﻲﻳﺎﻓـﺖ و ﺑـﺮاي دﺷـﺘﻲ ﺷـﻬﺮت و‬
‫ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن‪ ،‬دﺷﺘﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺘﻨﻔـﺬﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﺑﺪل ﺷﺪ‪.‬‬

‫دﺷﺘﻲ در آذر ‪ -1320‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺟﻤﺎل اﻣﺎﻣﻲ ﺧﻮﺋﻲ‪ ،‬ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻓﺮاﻣـﺮزي‪ ،‬اﺑـﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺧﻮاﺟﻪﻧﻮري‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺣﺎﺋﺮيزاده‪ ،‬دﺑﻴﺮاﻋﻈﻢ ﺑﻬﺮاﻣﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ اﻣﻴﻦاﻟﻤﻠـﻚ ﻣﺮزﺑـﺎن‪ ،‬دﻛﺘـﺮ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻫﻮﻣﻦ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﺣﻤﺪ ﻣﻬﺒﺪ و ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ‪ -‬ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ .‬ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ و‬
‫ﺟﻤﺎل اﻣﺎﻣﻲ‪ 82‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮان اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺣـﺰب ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ؛‪ 83‬وﻟـﻲ در واﻗـﻊ‬
‫ﻫﻤﻪﻛﺎره ﺣﺰب دﺷﺘﻲ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪84‬‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻫﻤﻪ آﻟﺖ اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻲ‬ ‫ﻋﻴﻨﺶ ﻋﻠﻲ اﺳﺖ و دال دﺷﺘﻲ‬
‫ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺎﻳﺪ اوﻟﻴﻦ واﻛﻨﺶ ﺟﺪ‪‬ي رﺟﺎل اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻮادار ﺑﻠﻮك ﻏـﺮب در ﻗﺒـﺎل‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺣﺰب ﺗﻮده اﻳﺮان )ﻣﻬﺮ ‪ (1320‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد‪ .‬در ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ ﺣـﺰب ﻋـﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑـﻪرﻏـﻢ‬

‫‪ .81‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬دوره ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،108‬ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ‪ 21‬آﺑﺎن ﻣﺎه ‪ ،1321‬ص ‪.9‬‬
‫‪ .82‬ﭘﺴﺮ ﺣﺎج ﻣﻴﺮزا ﻳﺤﻴﻲ اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ ﺧﻮﺋﻲ از ﻋﻠﻤﺎي ﻃﺮاز او‪‬ل ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ .83‬در ﺳﻨﺪ ﺑﻴﻮﮔﺮاﻓﻴﻚ ﺳﺎواك از دﺷﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻣﺆﺳﺲ ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ« ﻳـﺎد ﺷـﺪه و در اداﻣـﻪ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺲ از رﻓﺘﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻓﻘﻴﺪ‪ ،‬در ﻣﺠﻠﺲ ﻃﻲ ﻧﻄﻘﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻌﻈﻢﻟﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻛـﺮد و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﻓﻜـﺮ‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺟﻤﺎل اﻣﺎﻣﻲ و ﺧﻮاﺟﻪﻧﻮري ﺑﺮآﻣﺪ‪» «.‬ﻣﺆﺳﺲ ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮد و ﺣﺰب‬
‫ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﺎ ﺟﻤﺎل اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻓﺮاﻣﺮزي‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻮاﺟﻪﻧﻮري و دﻛﺘـﺮ ﭘﺮوﻳـﺰ ﻛـﺎﻇﻤﻲ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬
‫داد‪) «.‬ﭘﺮوﻧﺪه ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‪" ،‬ﺑﻴﻮﮔﺮاﻓﻲ ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ"‪ /78-3-2 ،‬ب‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪(.[1357] 37 /4 /22‬‬
‫‪ .84‬اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻧﺎدره ﻛﺎروان‪ :‬ﺳﻮﻛﻨﺎﻣﻪ ﻧﺎﻣﻮران ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ادﺑﻲ ‪ 1381-1304‬ش‪ ،.‬ﺑـﻪﻛﻮﺷـﺶ ﻣﺤﻤـﻮد‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻗﻄﺮه‪ ،1383 ،‬ص ‪.725‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪48‬‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﺻﻼﺣﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪام ﻣﺴﺘﺸﺎران ﻧﻈﺎﻣﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻄﺮ ﺣﺰب ﺗﻮده و ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﻢ از ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺻﻠﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻳـﻦ ﺣـﺰب‪-‬‬
‫ﻣﻬﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﻧﺪاي ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮام و ﻗﻴﺎم اﻳﺮان‪ -‬ﻣﺒﻠﻎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ و اﻋـﻀﺎي‬
‫ﺣﺰب‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ،1325-1324‬در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي درﮔﻴﺮي ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑـﺎ ﺗـﻮدهايﻫـﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻓﻌﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻌﺐ ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻘﺎط اﻳﺮان ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد و ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﻣﺘﻨﻔﺬﻳﻦ ﻣﺤﻠﻲ اداره ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﺧﻪﻫـﺎي ﺣـﺰب در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺟﻨـﻮﺑﻲ اﻳـﺮان را دوﺳـﺘﺎن و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪ ﺣﺰب در اوز ﻻرﺳـﺘﺎن در زﻳـﺮ‬
‫رﻫﺒﺮي ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻓﺮاﻣﺮزي )ﺳﺎﻛﻦ ﺗﻬﺮان( ﺑﻮد و رﻳﺎﺳﺖ ﺷﻌﺒﻪ ﺣﺰب در ﺑﻨﺪر ﻟﻨﮕـﻪ را‬
‫‪85‬‬
‫ﺷﻴﺦ ﺣﺴﻴﻦ ﮔﻠﻪداري ﺑﻪ دﺳﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ دو‪‬م دﻫﻪ ‪ 1320‬ﻓﻌﺎل ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻳﻚ دﻫﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺣﺰب ﻣﺘﻨﻔﺬ ﺿﺪ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺘﻲ ﭼﻮن ﺣﺰب زﺣﻤﺘﻜﺸﺎن ﻣﻠـﺖ اﻳـﺮان‪ 86،‬ﺑـﻪرﻫﺒـﺮي‬
‫دﻛﺘﺮ ﻣﻈﻔﺮ ﺑﻘﺎﻳﻲ ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺣﺰاﺑﻲ ﭼﻮن ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ دﺷﺘﻲ و ﺣـﺰب اراده ﻣﻠّـﻲ‪ 87‬ﺳـﻴﺪ‬
‫ﺿﻴﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫دﺷﺘﻲ و ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‬

‫در ‪ 10‬ﻣﺮداد ‪ ،1321‬در ﭘﻲ اﺳﺘﻌﻔﺎي دوﻟﺖ ﻋﻠﻲ ﺳﻬﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺑﻪ اﺣﻤـﺪ ﻗـﻮام‬
‫)ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ( اﺑﺮاز ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮد و در ‪ 12‬ﻣﺮداد ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه ﺣﻜﻢ ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮي ﻗـﻮام‬
‫را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﻗﻮام ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاري ﺗﻮاﻧﺎ و دوﻟﺘﻤﺮدي ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ و زﻳﺮك ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺲ‬
‫از ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 3‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1299‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ رﻗﻴﺐ رﺿﺎ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪرس‪ ،‬ﻛﻪ در دوران ﻣﺠﻠﺲ ﭼﻬﺎرم ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻣﻲ ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓـﺖ‬
‫و او را ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﺟﺪ‪‬ي در راه ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي رﺿﺎ ﺧﺎن ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬درﺑـﺎره‬
‫ﻗﻮام‪ ،‬و ﺗﻔﺎوﺗﺶ ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲاﻟﻤﻤﺎﻟﻚ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮﺻﻌﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ در اﻋﻴﺎد و ﺟﺸﻦﻫﺎ از او اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪» ،‬وﻟﻲ ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺗﻴﺰ و ﺑﺮاﺋﻲ اﺳـﺖ‬

‫‪ .85‬ﺑﻬﺮوز ﻃﻴﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﺳﻨﺎد اﺣﺰاب ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان‪ ،1330-1320 :‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن اﺳﻨﺎد ﻣﻠّﻲ اﻳﺮان‪ ،1376 ،‬ج ‪،2‬‬
‫ﺻﺺ ‪.97-95‬‬
‫‪ .86‬ﺣﺰب زﺣﻤﺘﻜﺸﺎن ﻣﻠﺖ اﻳﺮان در ‪ 26‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ 1330‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .87‬ﺣﺰب اراده ﻣﻠّﻲ در ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1323‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪49‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻛﻪ ﺑﺮاي روزﻫﺎي ﻧﺒﺮد و رزم ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ 88«.‬ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم رﺿـﺎ ﺧـﺎن و‬
‫ﺣﺎﻣﻴﺎن دﺳﻴﺴﻪﮔﺮش‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﺮاد اﺗﻬﺎم ﺟﻌﻠﻲ ﻧﻘﺸﻪ ﺗﺮور ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﻪ ﻗﻮام‪ ،‬در روز ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ‬
‫‪ 16‬ﻣﻬﺮ ‪ 1302‬او را دﺳﺘﮕﻴﺮ و اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ از اﻳﺮان اﺧﺮاج ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ راه را‬
‫‪89‬‬
‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻴﻼي ﻧﻬﺎﻳﻲ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗــﻮاماﻟــﺴﻠﻄﻨﻪ از ﺗﺒــﺎر دﻳــﻮانﺳــﺎﻻران ﺳــﻨﺘﻲ اﻳﺮاﻧــﻲ‪ ،‬ﺣﺎﻣــﻞ ﻣﻴــﺮاث دوﻟﺘﻤــﺮدي و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﮕﺮي اﻳﺸﺎن و آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه اﻳﻦ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻣﺤﺎﺳـﻦ و ﻣﻌﺎﻳـﺐ آن‪ ،‬ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻗﻮام‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﻳﻦﻛﻪ در ﺻﻒآراﻳﻲ دﻧﻴﺎي ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي‪ ،‬اﻳـﺮان را در ﺟﺒﻬـﻪ‬
‫ﺑﻠﻮك ﻏﺮب )اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ( ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬روﻳ‪‬ﻪ واﺑﺴﺘﮕﻲ و ﺳﺮﺳـﭙﺮدﮔﻲ‬

‫‪ .88‬اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﺑﺰرﮔﻤﻬﺮ‪ ،‬ﻛﺎروان ﻋﻤﺮ‪ :‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮدﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳـﺨﻦ‪ ،‬ﭼـﺎپ او‪‬ل‪،1382 ،‬‬
‫ص ‪.170‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻓﻮق ﻗﺒﻼً در ﺧﺎرج از ﻛﺸﻮر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﻟﻨﺪن‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺎﺗﺮاپ‪ ،‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪.1372‬‬
‫‪ .89‬در روز ‪ 16‬ﻣﻬﺮ ‪ 1302‬ﺳﺮﻫﻨﮓ ﻣﺤﻤﺪ درﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﻗﻠﻌﻪﺑﻴﮕﻲ ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﻪ در ﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ )ﻣﻮزه آﺑﮕﻴﻨﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ( ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آﻧﺎن ﺑـﺮاي اداي ﭘـﺎرهاي‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻪ وزارت ﺟﻨﮓ ﺑﺮود‪ .‬ﻗﻮام ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺸﺮﻳﻒ ﺑﻴﺮﻳﺪ ﻣﻦ ﺑﺎ اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ ﺧﻮد ﺧـﻮاﻫﻢ آﻣـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ از اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺣﻖ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻛﺴﻲ را ﻧﺪارﻳﺪ‪ .‬ﻗﻮام ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻠﻔﻨﻲ ﺑﺎ اﺣﻤﺪ ﺷﺎه ﺻـﺤﺒﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ وﻟﻲ درﮔﺎﻫﻲ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ وزارت ﺟﻨﮓ ﺑﺮدﻧـﺪ و او را در ﻳﻜـﻲ از‬
‫اﺗﺎقﻫﺎ زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﺎن دﻗﺎﻳﻖ او‪‬ﻟﻴﻪ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ﺗﻮﻃﺌـﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻌﺎً ﺗﻮﻗﻴﻒ رﺟﻠﻲ ﭼﻮن ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ اﻧﻌﻜﺎس ﮔﺴﺘﺮده ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‬
‫ﻣﺎﺟﺮا را ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺸﻴﺮاﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬رﺋﻴﺲاﻟﻮزراي وﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑﻪ ﺷـﺎه اﻃـﻼع داد‪ .‬رﺿـﺎ ﺧـﺎن‬
‫ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ‪ ،‬وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ‪ ،‬در ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺧﻮد ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺴﻴﺎر واﻗﻌﻲ و ﺟﺪ‪‬ي ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﭘـﺲ از‬
‫ﻛﺸﺎﻛﺶ زﻳﺎد ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ آزادي ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ اﻗﺪام ﻛﻨﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ از ﻛﺸﻮر‬
‫اﺧﺮاج ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺪ و ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ را از ﻣﺮز ﺧﺎﻧﻘﻴﻦ اﺧﺮاج ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺗﻬﺎم ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫ادﻋﺎي ﻛﺸﻒ ﻳﻚ ﺷﺒﻜﻪ ﺗﺮورﻳﺴﺘﻲ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺳﺮدار اﻧﺘﺼﺎر ﻇﺎﻫﺮاً دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﺷـﺪ و اﻋﺘﺮاﻓـﺎﺗﻲ‬
‫ﻛﺮد دال ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ در رأس اﻳﻦ ﺷﺒﻜﻪ ﺗﺮورﻳـﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﮔﻮﻳـﺎ ﻗـﺼﺪ ﺟـﺎن وزﻳـﺮ ﺟﻨـﮓ را داﺷـﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮدار اﻧﺘﺼﺎر )ﻣﻈﻔﺮ اﻋﻠﻢ( از ﻋﻤﺎل رﺿﺎ ﺧـﺎن ﺑـﻮد و در دوره ﺳـﻠﻄﻨﺖ او ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻋﺎﻟﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪاري رﺳﻴﺪ و ﻳﻚ دوره وزﻳﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬او ﻋﻤـﻮي ﺟﻤـﺸﻴﺪ و ﻣﺠﻴـﺪ اﻋﻠـﻢ‪،‬‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺻﻤﻴﻤﻲ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻴﺪ اﻋﻠﻢ از ﭘﻴﻤﺎﻧﻜﺎران ﺑﺰرگ دوران ﭘﻬﻠﻮي دو‪‬م ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه در ﺳﺎل ‪ 1309‬ﺑﻪ ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ اﺟﺎزه ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان را داد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ در ﻻﻫﻴﺠـﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻛﺸﺎورزي ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻗﻮام ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺗﺎ ﺳﻘﻮط رﺿﺎ ﺷﺎه در اﻣـﻼك ﺧـﻮد در ﻻﻫﻴﺠـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺸﺖ ﭼﺎي و ﺑﺮﻧﺞ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ .‬او در اﻳﻦ دوره ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و آراﻣﺶ و ﺗـﺪﺑﻴﺮ ﺳـﻠﻮك ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﺳﻮءﻇﻦ ﻳﺎ ﺣﺴﺎدت دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﻋﻠﻴﻪ او ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪50‬‬
‫را‪ ،‬ﻛﻪ دوﻟﺘﻤﺮدان ﭘﻬﻠﻮي ﻧﻤﺎد آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﻓﺖ و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑـﺎ ﺑـﺴﻴﺎري از رﺟـﺎل‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ زﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه ﺟﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻲ از ﭘﺪر‪ ،‬از ﺑﺪو ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻗﻮي ﺑﻪ رﺟﺎل ﻧﻮﻛﺮﻣﻨﺶ و ﻣﻄﻴﻊ داﺷﺖ و ﭘﺬﻳﺮش دوﻟﺘﻤﺮدي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﭼـﻮن‬
‫ﻗﻮام ﺑﺮاﻳﺶ دﺷﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴـﻞ‪ ،‬ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬آن ﻟﻤﺒﺘـﻮن‪ ،‬دﻳﭙﻠﻤـﺎت ﻣﻄﻠـﻊ و‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﺷﺎه را »آدم ﺑﻴﻬﻮدهاي« ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ »ﻧﻪ ﺧﻮد ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﻛﺮدن اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻲﮔﺬارد دﻳﮕﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻗﻮام ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﻧﺎﻓﺬ داﺷﺖ و ﺑﺎ ﺗﺤﻜﻢ‪ ،‬وﻟـﻲ ادب‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﺤﻤﺪرﺿـﺎ ﭘﻬﻠـﻮي‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ؛ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﺎه ﺟـﻮان ﺑـﻲرﻳـﺸﻪ و ﺧﻮدﺧـﻮاه را آزار ﻣـﻲداد و او را ﺑـﻪ‬
‫دﺳﻴﺴﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﻮام ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬رﺟﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮﻛﺸﻴﺪن ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﭘﻬﻠـﻮي و ﺗـﺪاوم آن‬
‫ﺳﻬﻤﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﻗﻮام را ﺧﻮب ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻗﺘـﺪار وي ﻃـﻮﻻﻧﻲ و‬
‫ﺑﺎﺛﺒﺎت ﺷﻮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ او رﻳﺸﻪ ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ ﻃﻮﻣﺎر ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﻬﻠﻮي را ﺑﺮﺧﻮاﻫﺪ ﭼﻴﺪ؛ و ﻟﺬا‬
‫از ﺻﻌﻮد ﻗﻮام ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻧﺎراﺿﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺻﻌﻮد ﻗﻮام در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﻛﺮاه ﺷـﺎه و‬
‫ﻫﻮاداراﻧﺶ‪ ،‬ﮔﺮﻳﺰﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ ﻃﻔﺮه و ﺗﺄﺧﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﺪاول ﺑﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖوزﻳـﺮي ﻗـﻮام ﻣـﺪتﻫـﺎ‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻋﻼم ﺗﺄﻳﻴﺪ رﺳﻤﻲ ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘـﺲ از اﺳـﺘﻌﻔﺎي‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻗﻮام ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را ﺑﻲدرﻧﮓ از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻄﺮود ﺑﻮدن او‬
‫از ﺻــﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳــﺖ در دوران رﺿــﺎ ﺷــﺎه وي را از ﺑــﺴﻴﺎري از رﻗﻴﺒــﺎﻧﺶ ﻣﺘﻤــﺎﻳﺰ‬
‫ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺎﻣﺒﺮده را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻓـﺮدي ﻛـﻪ ﻫﻤـﻮاره ﻣـﺪاﻓﻊ‬
‫ﻗﺪرت و اﺧﺘﻴﺎرات ﻧﻈﺎم ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آﺳـﺎن ﻧﻤـﻮده ﺑـﻪ ادﻋـﺎي او ﻣﺒﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦﻛﻪ وي ﺑﻴﺶ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻈﺎم ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ ﺻـﻼﺣﻴﺖ رﻫﺒـﺮي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ را دارد ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﻗﻮام‪ ،‬ﺑﺎ داﺷﺘﻦ اﻃﺮاﻓﻴﺎن و ﭘﻴﺮواﻧﻲ‬
‫ﻓﻌﺎل و ﻧﻴﺰ آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮي ﻛﻤﺘﺮ در ﻗﺒﺎل ﺗﻬﻤﺖﻫﺎ و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﻳﻲﻫﺎ‪ ،‬در ﻣـﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻗـﺮار‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺷﻤﺎر ﻛﺎﻓﻲ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠـﺲ را ﺑـﺮاي ﻧـﺎﻣﺰدي‬
‫ﻣﻘﺎم ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪...‬‬
‫ﻗﻮام در ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎي ﺷﻮروي‪ ،‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻬﺎرت در ﺧـﻮر‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد ﭼﻮن ﺑﺪون ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﻲﺟﺎ و ﺑـﻲﺣـﺪ ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻪ ﺑـﻮد‬
‫ﻫﻤﻪ را راﺿﻲ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ را از ﺧﻮد ﻧﺮﻧﺠﺎﻧﺪ‪...‬‬
‫در آﻏﺎز ﺷﺎه و ﺷﻤﺎري از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ از زﻣﺎﻣﺪاري ﻗﻮام ﺟﺎﻧﺒـﺪاري ﻛـﺮده‬
‫ﻳــﺎ ﺑــﻪ آن ﺗــﻦ در دادﻧــﺪ ﭼــﻮن ﺗﺠﺮﺑــﻪ دوﻟــﺖ ﺳــﻬﻴﻠﻲ آﺷــﻜﺎرا ﻧﻴــﺎز ﺑــﻪ ﺷﺨــﺼﻴﺖ‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮي را ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد‪...‬‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس آﺷﻜﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﺮ ﻳﺎ زود ﺷﺎه و ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫‪51‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫اﻣﺘﻴﺎزات ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ زﻳﺎده از ﺣﺪﺷﺎن ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﻮام ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻳﺎ آنﻛﻪ وي را ﺑﻪ اﻧـﺪازه‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎﻻﺧﺮه‪،‬‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ﻗﻮام از اﻳﻦﻛﻪ ﺳﺮ ﺑﻪ زﻳﺮ و ﺑﺪون ﻫﻴﺎﻫﻮ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑﭙـﺮدازد‪ ...‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺴﺖ‬
‫وي را در ﺑﺮاﺑــﺮ ﺣــﺴﺎدتﻫــﺎي ﺷــﺪﻳﺪ‪ ،‬دﺳﻴــﺴﻪﻫــﺎي ﭘﺎﻳــﺎنﻧﺎﭘــﺬﻳﺮ و ﺧــﺼﻮﻣﺖ‬
‫‪90‬‬
‫آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن‪ ،‬در ﻧﻴﻤﻪ دو‪‬م ﺳﺎل ‪ 1321‬ﻛﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺘﻨﻔﺬ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﻮام ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻓﻀﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺴﻴﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎد و ﺗﺤﺮﻛﺎت و دﺳﻴﺴﻪﻫـﺎي آن‬
‫در ﺳﺎﻗﻂ ﻛﺮدن ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺎه ﻧﺒﻮدﻧﺪ )ﻗﻮام‪ ،‬رزمآرا‪ ،‬ﻣﺼﺪق‪ ،‬زاﻫـﺪي و‬
‫اﻣﻴﻨﻲ( و اﻋﺎده ﺗﺪرﻳﺠﻲ و ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﭘﻬﻠﻮي دو‪‬م ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎﻧﻮن ﻓﻀﺎﻳﻲ‬
‫را آﻓﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي را در ﺷﻨﻞ آﺑﻲ ﭘﺪرش ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳـﺮان‬
‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮد‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ "ﺗﻜﺮار ﺗﺎرﻳﺦ"‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮ وﻳﻜﺘﻮر ﻫﻮﮔﻮ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ‪" ،‬رﺿـﺎ ﺷـﺎه‬
‫ﺻﻐﻴﺮ" را ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورد و‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻛﻼم ﻣﺎرﻛﺲ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﺋﻴﻢ‪ ،‬دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري رﺿﺎ ﺷﺎﻫﻲ را‬
‫‪91‬‬
‫در ﻫﻴﺌﺖ "ﻛﻤﺪي ﻣﺴﺨﺮه" ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻗﻮام ﭘﻨﺠﺎه روز ﭘﺲ از ﺗﺼﺪي دوﻟﺖ در ﺟﻠﺴﻪ ﻋﻠﻨﻲ دو‪‬م ﻣﻬﺮ ‪ 1321‬ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﻮرا‬
‫ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ دﺷﺘﻲ ﻧﻄﻖ ﺗﻨﺪي ﻋﻠﻴﻪ ﻗﻮام اﻳﺮاد ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه اﻓﻜـﺎر ﻣـﺮدم اﺳـﺖ‪]) .‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ‪(.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠّﻲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺮوز وﻛـﻼي ﻣﻠـﺖاﻧـﺪ و ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه‬
‫ﻣﻠﺖاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠـﻲ اﺳـﺖ‪]) .‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻـﺤﻴﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ ...(.‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ رﺋﻴﺲاﻟﻮزراﻳﻲ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻳﺎ اﻳـﻦﻃـﻮر ﺗـﺼﻮﻳﺐ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ ﻳﺎ اﮔﺮ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﻜﻨﻴﺪ ﭘﺲ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﮔﻔـﺘﻦ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ ﻣﺠﻠـﺲ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻠّﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪارد‪]) .‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪...(.‬‬

‫‪ .90‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻈﻴﻤﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺮان دﻣﻜﺮاﺳﻲ در اﻳﺮان‪ ،1332-1320 :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿﺎ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﻣﻬﺪوي و ﺑﻴﮋن‬
‫ﻧﻮذري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،1372 ،‬ﺻﺺ ‪.90-86‬‬
‫‪ .91‬وﻳﻜﺘﻮر ﻫﻮﮔﻮ در اوج اﻗﺘﺪار ﻟﻮﻳﻲ ﺑﻨﺎﭘﺎرت )ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺳﻮ‪‬م( ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ او را "ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺻﻐﻴﺮ" ‪(Napoleon‬‬
‫)‪ le Petit‬ﺧﻮاﻧﺪ و ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﻋﻠﻴﻪ "اﻣﭙﺮاﺗﻮر" ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻛـﺎرل ﻣـﺎرﻛﺲ ﻧﻴـﺰ ﻟـﻮﻳﻲ ﺑﻨﺎﭘـﺎرت را‬
‫ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮري از ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻨﺎﭘﺎرت ﺧﻮاﻧﺪ و در ﺳﺮآﻏﺎز ﻛﺘـﺎب ﻫﻴﺠـﺪﻫﻢ ﺑﺮوﻣـﺮ ﻟـﻮﻳﻲ ﺑﻨﺎﭘـﺎرت ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪاي ﻣﻴﺎن ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن او‪‬ل و ﺳﻮ‪‬م ﺑﻪدﺳﺖ داد‪ » :‬ﺗﺎرﻳﺦ دوﺑﺎر ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﺎر او‪‬ل ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺮاژدي‬
‫و ﺑﺎر دو‪‬م ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻤﺪي ﻣﺴﺨﺮه‪«.‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪52‬‬
‫اﻳﻦ در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﭘﺎرﻟﻤﺎنﻫـﺎي دﻧﻴـﺎ ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﻧـﺪارد‪ .‬در ﭘﺎرﻟﻤـﺎن ﺟﻬـﻨﻢ در‪‬ه ﻫـﻢ‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﺒﺸﻪ ﻫﻢ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪارد‪ .‬آﻗﺎ ﻣﺎ ﺗﺎزه از زﻳـﺮ اﺳـﺘﺒﺪاد‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪاﻳﻢ ﺣﺎﻻ ﻣـﻲاﻓﺘـﻴﻢ زﻳـﺮ اﺳـﺘﺒﺪاد ﻗـﻮاماﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ؟ )]ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪[:‬‬
‫‪92‬‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪.(.‬‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻫﻮادار ﻗﻮام اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن دﺷﺘﻲ را ﺑﻲﭘﺎﺳﺦ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ از روز ﺑﻌـﺪ ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﺑﻪ او را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ و از رد اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ دﺷﺘﻲ در ﻣﺠﻠﺲ ﭘﻨﺠﻢ ﺑـﻪ اﺗﻬـﺎم ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﭘـﻮل از‬
‫ﺳﻔﺎرت اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺑﻴﻠﻪ دﻳـﮓ ﺑﻴﻠـﻪ ﭼﻐﻨـﺪر" ﻣﻘﺎﻟـﻪاي راﺟـﻊ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺠﻠــﺲ ﺳــﻴﺰدﻫﻢ و وﻛــﻼي آن دوره و ﻃــﺮز اﻧﺘﺨﺎﺑــﺎتﺷــﺎن ﺑــﻪ دﺳــﺖ ﺷ ـﻬﺮﺑﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺨﺘــﺎري و دادوﻓﺮﻳــﺎد ﻣــﺮدم ﭘــﺲ از ﺷــﻬﺮﻳﻮر ‪ 20‬و ﺗﻘﺎﺿــﺎي اﺑﻄــﺎل اﻧﺘﺨﺎﺑــﺎت و‬
‫اﻟﺘﻤﺎسﻫﺎي ﻓﺮوﻏﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺑﺮاي ﻗﺒﻮﻻﻧﺪن دوره ﺳﻴﺰدﻫﻢ اﻧﺘﺸﺎر داد و اﻇﻬـﺎر‬
‫داﺷﺖ‪ :‬ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وﻛﻼي ﻣﺮدم ﺳﺮوﻛﺎر ﻧـﺪارد‪ ،‬از اﻳﻨـﺮو ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﻜﺮده و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﻛﺮ رﻓﺘـﺎر ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻗـﻮاماﻟـﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬رﺋـﻴﺲ دوﻟـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷـﻤﺎ دﻳـﺮوز از ﺗـﺮس ﻣﺨﺘـﺎري ﻧﻔـﺲ ﻧﻜـﺸﻴﺪه و ﻫـﺮ رﻃـﺐ و ﻳﺎﺑـﺴﻲ را‬
‫اﺣﺴﻨﺖﮔﻮﻳﺎن ﺗـﺼﻮﻳﺐ ﻣـﻲﻛﺮدﻳـﺪ‪ ،‬اﻣـﺮوز ﻃـﺎووس ﻋﻠﻴـﻴﻦ ﺷـﺪﻳﺪ؟ ﺷـﻤﺎ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺷﻐﺎلﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ رﻓﺘﻦ رﺿﺎ ﺷﺎه رﻧﮕﺘـﺎن را ﻋـﻮض ﻛـﺮده واﻻ در زﻳـﺮ ﭘﻮﺳـﺖ‬
‫‪93‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻮدﻳﺪ و ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻗﻮام در ‪ 5‬ﻣﻬﺮ ‪ 1321‬در ﻣﺠﻠﺲ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺴﺮدي ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻋﻠﻲ دﺷـﺘﻲ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ .‬او ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ و دوﺳﺘﺎﻧﺶ در ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ اﺷﺎرهاي ﻛـﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪك ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﺒﻠـﻎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎً اﻳﻨﺠﺎﻧـﺐ و ﻫﻤﻜـﺎراﻧﻢ در‬
‫زﻣﺮه آن اﺷﺨﺎص ﻧﺒﻮدهاﻳﻢ )]ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ (.‬و ﻫﻤﻴﺸﻪ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﻣﻠّﻲ اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻪ و در ﭘﻨﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻓﻜﺮ و ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﭘﺮورش دادهاﻳـﻢ‬
‫)]ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ (.‬و اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ دوام ﻣﻠﻚ و ﻗﻮام ﻣﻠﺖ و ﻧﻴـﺮوي دوﻟـﺖ‬
‫را در ﺳﺎﻳﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ و اﺣﺘﺮام ﺑـﻪ اﻓﻜـﺎر ﻋﺎﻣـﻪ ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ‪]) .‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‪ [:‬ﺻـﺤﻴﺢ‬

‫‪ .92‬ﻣﺬاﻛﺮات ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬دوره ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،90‬ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ دو‪‬م ﻣﻬﺮﻣﺎه ‪ ،1321‬ﺻﺺ ‪.17-16‬‬
‫‪ .93‬ﻧﺼﺮاﷲ ﺳﻴﻒﭘﻮر ﻓﺎﻃﻤﻲ‪ ،‬ﮔﺰﻧﺪ روزﮔﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﻴﺮازه‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل ‪ ،1379‬ص ‪.204‬‬
‫‪53‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬
‫‪94‬‬
‫اﺳﺖ‪ (.‬و اﺣﺘﺮام ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ را ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﻛﻤﺒﻮد ﮔﻨﺪم و "ﺑﻠﻮاي ﻧﺎن"‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دﺷﺘﻲ و ﻓﺮاﻛﺴﻴﻮن او ﺑﺎ ﻗﻮام ﻃﻠﻴﻌﻪ آﺷﻮﺑﻲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﻛـﻪ در روزﻫـﺎي ‪19-17‬‬
‫آذر ‪ 1321‬ﺗﻬﺮان را ﺑﻪ ﺧﻮن ﻛﺸﻴﺪ؛ ﺣﺎدﺛﻪاي ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻧـﺎم "ﺑﻠـﻮاي ﻧـﺎن" در ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎري‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪ و ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ دﺷﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳﻜـﻲ از ﻋـﺎﻣﻼن اﺻـﻠﻲ در‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮرش ﺗﻬﺮان از ﺑﺎﻣﺪاد روز ‪ 17‬آذر ﺑﺎ راﻫﭙﻴﻤﺎﻳﻲ ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻨﻈﻢ داﻧـﺶآﻣـﻮزان‬
‫ﻣﺪارس داراﻟﻔﻨﻮن و اﻳﺮاﻧﺸﻬﺮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻴﺪان ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻌﺎر داﻧﺶآﻣﻮزان اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ‪ «.‬ﺧﺒﺮ اﺟﺘﻤـﺎع داﻧـﺶآﻣـﻮزان در ﻣﻴـﺪان و ﺻـﺤﻦ ﺑﻬﺎرﺳـﺘﺎن در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺪارس اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﺼﻠﻴﻦ ﻛﻼسﻫﺎي درس را‬
‫ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺣـﻀﻮر در ﺑﻬﺎرﺳـﺘﺎن ﻣـﺸﻐﻮل ﻣـﺬاﻛﺮه ﺑـﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﺎن از ﻛﻤﻲ ﻧﺎن و ﺗﻠﻒ ﺷﺪن ﻋﺪهاي در اﺛﺮ ﻗﺤﻄﻲ ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﺗـﺪرﻳﺞ‪،‬‬
‫دﺳﺘﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻀﺎي ﺣﺰب ﻋﺪاﻟﺖ و اوﺑﺎش ﺳـﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺟﻤـﻊ‬
‫اﻓﺰوده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ و راﻫﺮوﻫﺎ و ﺗﺎﻻر ﻣﺠﻠﺲ اﺷﻐﺎل ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻴﺎﻫﻮ و ﻧﺎﺳﺰا ﺑﻪ ﺟﻠﺴﻪ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﺠﻠﺲ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺗـﺎﻻر ﺟﻠـﺴﻪ را ﺗـﺮك‬
‫ﻛﺮده و داﺧﻞ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺷﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﻋﺪهاي از آنﻫﺎ ﻣﻮرد ﺑﻲاﺣﺘﺮاﻣﻲ و ﺿﺮب و ﺷﺘﻢ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻈﺎﻫﺮات ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و آﺷﻮب ﻛـﺸﻴﺪه ﺷـﺪ‪ .‬از ﺳـﺎﻋﺖ دو ﺑﻌـﺪ از ﻇﻬـﺮ ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﻣﻐﺎزهﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺷﺎهآﺑﺎد‪ ،‬ﺧﻴﺎﺑﺎن اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل و ﻻﻟـﻪزار و ﻧـﺎدري ﻏـﺎرت‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﻋﺎزم ﺧﺎﻧﻪ ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﺷـﺪﻧﺪ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ را ﺑـﻪ آﺗـﺶ ﻛـﺸﻨﺪ‪ .‬ﺷـﻌﺎر اوﺑـﺎش‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد‪» :‬ﻧﺎن و ﭘﻨﻴﺮ و ﭘﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻮام ﮔﺸﻨﻤﻮﻧﻪ«‪» ،‬ﻗﻮام ﻓﺮاري ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻮار ﮔـﺎري‬
‫ﺷﺪه‪ «.‬ﺑﻠﻮاي ﻧﺎن او‪‬ﻟﻴﻦ ﺣﺎدﺛﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ اوﺑﺎش ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﻪ را ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺆﺛﺮ در‬
‫ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻘﺶ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ اوﺑﺎش در ﻛﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ 1332‬ﺑـﻪ‬
‫اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮام ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺴﺮدي و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ اداره ﺑﺤﺮان را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺳـﻴﺪ ﻣﻬـﺪي‬
‫ﻓﺮخ )ﻣﻌﺘﺼﻢاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ(‪ ،‬وزﻳﺮ ﺧﻮاروﺑﺎر دوﻟﺖ ﻗﻮاماﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﻠﻮا در ﻧـﺰد ﻗـﻮام‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﻏﺎرت و ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪن ﺧﺎﻧﻪاش را ﺗﻠﻔﻨﻲ ﺑﻪ ﻗﻮام ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ در ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻛﺎرش در ﻳﻜﻲ از ﺳﺎﻟﻦﻫﺎي وزارت ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻮام ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺴﺮدي ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﺑـﻪ ﺟﻬـﻨﻢ‪،‬‬

‫‪ .94‬ﻣﺬاﻛﺮات ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬دوره ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ‪ ،91‬ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ‪ 5‬ﻣﻬﺮ ‪ ،1321‬ص ‪.2‬‬

‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪54‬‬
‫ﺑﮕﺬار ﺑﺴﻮزد‪ 95«.‬ﻇﻬﺮ ‪ 17‬آذر ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻗﻮام ﺗﻤﺎم روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﻮاﻓﻖ و ﻣﺨـﺎﻟﻒ دوﻟـﺖ‬
‫ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﭘﺎس رادﺳﺮ‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﺳﺮﺗﻴﭗ ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ ﻗﺪر‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﺮﻛﻨﺎر و ﺳﭙﻬﺒﺪ اﺣﻤﺪ اﻣﻴﺮاﺣﻤﺪي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻬﺮان و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﭘﺎدﮔﺎن ﺗﻬـﺮان‬
‫و ﺳﺮﺗﻴﭗ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻲ اﻋﺘﻤﺎدﻣﻘﺪم رﺋﻴﺲ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮاﺣﻤﺪي ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ اﺧﻄـﺎر‬
‫ﺑﻪ اﺳﻠﺤﻪ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ و ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮداي آن روز ﻧﻴﺰ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬از ﺑﺎﻣﺪاد ‪ 18‬آذر دﺳﺘﮕﻴﺮيﻫﺎ آﻏﺎز ﺷـﺪ و ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫از ﻣﺪﻳﺮان ﺟﺮاﻳﺪ ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي از ﺗﻈﺎﻫﺮﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﻴـﺰ دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌـﺪاد‬
‫ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ‪ 70 -60‬ﻧﻔﺮ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 96.‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﺪﻳﻦ در ﺟﻠـﺴﻪ ‪ 2‬ﺧـﺮداد‬
‫‪ 1329‬ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ ﺗﻌﺪاد ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن در ﺑﻠﻮاي ‪ 17‬آذر ﺗﻬﺮان را ‪ 54‬ﻧﻔﺮ ذﻛﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در روز او‪‬ل ﺑﻠﻮا )‪ 17‬آذر( ﺷﺶ ﺗﻦ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن )ﺻﺪراﻻﺷﺮاف‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﻬﺮاﻧﭽﻲ‪ ،‬ﻳﻤﻴﻦاﻟﻤﻤﺎﻟﻚ اﺳـﻔﻨﺪﻳﺎري و ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ دﻳﮕـﺮ( از‬
‫ﻃﺮف ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ دﻳﺪن ﺷﺎه رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﺗﻦ از اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗـﻮام ﺑـﻮده و ﺧﻮاﺳـﺘﺎر‬
‫اﺳﺘﻌﻔﺎي ﻗﻮام ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺻﺪراﻻﺷﺮاف ﺑﻌﺪﻫﺎ از ﻗﻮام ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺎه از اﺗﺎق دﻳﮕـﺮ ﺗﻠﻔﻨـﻲ ﺑـﻪ‬
‫‪97‬‬
‫ﻗﻮام ﺗﻜﻠﻴﻒ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻛﺮده و ﻗﻮام ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫"ﺑﻠﻮاي ﻧﺎن" ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻛﻤﺒﻮد و ﮔﺮاﻧﻲ ﻧﺎن ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ و ﻋﻠـﺖ آن ﻻﻳﺤـﻪ ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر اﺳﻜﻨﺎس دوﻟﺖ ﻗﻮام ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ زﻳﺮا ﭘﺲ از ﺗﻘﺪﻳﻢ آن ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪﻧﺎﮔـﺎه ﻗﻴﻤـﺖ‬
‫ﻛﺎﻻﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ و ﺿﺮور‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﺸﺘﺎد در ﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺮرﺳﻲ "ﺑﻠﻮاي ﻧﺎن" ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻜﺎت زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻛﻤﺒﻮد ﻧﺎن در ﺳﺎلﻫﺎي او‪‬ﻟﻴﻪ ﭘﺲ از ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ 1320‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺣـﻀﻮر ارﺗـﺶﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ در اﻳﺮان ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﭘﺲ از ﺣﻀﻮر در اﻳﺮان از ﻃﺮﻳﻖ وارد ﻛﺮدن ﮔﻨﺪم‬
‫از ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺎدا و اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻤﺒﻮد را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻋـﻼوه‪،‬‬
‫ﺣﻀﻮر ارﺗﺶﻫﺎي ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﺑﺮ ذﺧﻴﺮه ﮔﻨﺪم اﻳﺮان ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺪاﺷﺖ زﻳـﺮا آﻧـﺎن از ذﺧـﺎﻳﺮ ﺧـﻮد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮ رﻳﺪر ﺑﻮﻻرد‪ ،‬ﺳﻔﻴﺮﻛﺒﻴﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﺎ واﺣـﺪﻫﺎي‬

‫‪ .95‬ﺳﻴﺪ ﻣﻬﺪي ﻓﺮخ )ﻣﻌﺘﺼﻢاﻟﺴﻠﻄﻨﻪ(‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮخ‪] ،‬ﻧﮕﺎرش ﭘﺮوﻳﺰ ﻟﻮﺷﺎﻧﻲ‪ [،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﺟﺎوﻳـﺪان‪-‬‬
‫ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬ص ‪.616‬‬
‫‪ .96‬ﺑﺎﻗﺮ ﻋﺎﻗﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا اﺣﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﻮام اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ در دوران ﻗﺎﺟﺎر و ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﺎوﻳﺪان‪ ،‬ﭼـﺎپ‬
‫او‪‬ل‪ ،1376 ،‬ﺻﺺ ‪.295-291‬‬
‫‪ .97‬ﺧﺎﻃﺮات ﺻﺪراﻻﺷﺮاف‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات وﺣﻴﺪ‪ ،1364 ،‬ﺻﺺ ‪.308-306‬‬
‫‪55‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﺧﻮدﻣﺎن را ﺑﺎ ﻏﻼﺗـﻲ ﻛـﻪ از ﻫﻨـﺪ و ﺳـﺎﻳﺮ ﺟﺎﻫـﺎي ﺧـﺎرج از اﻳـﺮان ﻣـﻲآورﻳـﻢ ﺗﻐﺬﻳـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ 98«.‬او ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚﻫﺎي دوﻟﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻤﺒﻮد ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﮔﻨﺪم اﻳﺮان و‬
‫وارد ﻛﺮدن ﮔﻨﺪم از ﻫﻨﺪ و ﻛﺎﻧﺎدا و آﻣﺮﻳﻜﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮﻻرد در ‪ 20‬ﻣﻬﺮ ‪ 1321‬ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫دوﻟﺖ اﻳﺮان اﺧﻴﺮاً ﺑﺪون اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻛﺴﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺗﻦ ﮔﻨﺪﻣﻲ را ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑـﺮاي‬
‫ﻟﻬﺴﺘﺎﻧﻲﻫﺎ وارد ﻛﺮده ﺑﻮدﻳﻢ ﻣﺼﺮف ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬آنﻫﺎ ﮔﻨﺪم را ﭘـﺲ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داد‬
‫‪99‬‬
‫اﻣﺎ ﻛﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻮﻻرد در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎل زراﻋﻲ ﻗﺒﻞ )‪ (1321-1320‬دوﻟﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﺗﻦ ﮔﻨﺪم ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻛﻤﻚ ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﺑﻠﻮاي ﻧﺎن ﻧﻴـﺰ ‪ 1500‬ﺗـﻦ آرد و‬
‫ﻣﻘﺪاري ﺟﻮ ﺑﻪ اﻳﺮان داد وﻟﻲ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺎور ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑـﻪ اﻳـﺮان ﮔﻨـﺪم‬
‫‪100‬‬
‫داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻠﺖ اﺻﻠﻲ ﻛﻤﺒﻮد ﮔﻨﺪم اﻗﺪاﻣﺎت آزﻣﻨﺪاﻧﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳـﺎلﻫـﺎي ﭘﺎﻳـﺎﻧﻲ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ او اﻳﺮان را از ﻧﻈﺮ ذﺧﻴﺮه ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ در وﺿﻌﻲ وﺧﻴﻢ ﻗﺮار داد‪ .‬رﺿـﺎ ﺷـﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺎدرات ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﻲ ﮔﻨﺪم‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬از اﻣﻼك ﻏﺼﺒﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ آﻟﻤﺎن و ﺷﻮروي‬
‫)دو ﻗﺪرت ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ( ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻮل ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ ﺻﺎدرات ﺑﻪ ﺣـﺴﺎبﻫـﺎي ﺷﺨـﺼﻲ‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه در ﺑﺎﻧﻚﻫﺎي ﺧﺎرج وارﻳﺰ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺘﻔﻘـﻴﻦ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻠﻊ رﺿﺎ ﺷﺎه ﻣﺼﻤﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﮔﺰارشﻫﺎي دﻗﻴﻘﻲ ﻛﻪ دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ از اﻳﺮان ارﺳـﺎل‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻘﻴﻦ را ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﺗﺪاوم ﺣﻀﻮر رﺿـﺎ ﺷـﺎه در ﻗـﺪرت ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻮرش ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﺧﺎﺗﻤـﻪ ﻳﺎﺑـﺪ و آﺷـﻮب و ﻧـﺎاﻣﻨﻲ در اﻳـﺮان ﭘﻴﺎﻣـﺪﻫﺎي وﺧﻴﻤـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ در ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪101‬‬
‫از ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﭘﻴﺶ از ﺑﺮﻛﻨﺎري رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬درﻳﻔﻮس‪ ،‬وزﻳـﺮ ﻣﺨﺘـﺎر اﻳـﺎﻻت‬

‫‪ .98‬ﺧﺎﻃﺮات ﺳﺮ رﻳﺪر ﺑﻮﻻرد ﺳﻔﻴﺮﻛﺒﻴﺮ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﻴﺮزاﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻃـﺮح‬
‫ﻧﻮ‪ ،‬ﭼﺎپ دو‪‬م‪ ،1378 ،‬ﺻﺺ ‪.202-201‬‬
‫‪ .99‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.212-211‬‬
‫‪ .100‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.232-231‬‬
‫)‪101. Louis Goethe Dreyfus, Jr. (1889-1973‬‬
‫درﻳﻔﻮس اﻫﻞ ﺳﺎﻧﺘﺎﺑﺎرﺑﺎرا )اﻳﺎﻟﺖ ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ( ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 1944-1939‬وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ در اﻳﺮان ﺑﻮد و در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1942-1940‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻫﻤـﻴﻦ ﺳـﻤﺖ را در اﻓﻐﺎﻧـﺴﺘﺎن داﺷـﺖ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ وزﻳﺮ ﻣﺨﺘﺎر آﻣﺮﻳﻜﺎ در اﻳﺴﻠﻨﺪ و ﺳﻮﺋﺪ ﺑﻮد و در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1951-1949‬ﺳﻔﻴﺮﻛﺒﻴﺮ اﻳـﺎﻻت‬
‫ﻣﺘﺤﺪه در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪56‬‬
‫ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ در اﻳﺮان‪ ،‬در ﮔﺰارشﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻪ واﺷـﻨﮕﺘﻦ ﻫـﺸﺪار در زﻣﻴﻨـﻪ ﻗﺤﻄـﻲ‬
‫ﻗﺮﻳﺐاﻟﻮﻗﻮع در اﻳﺮان را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬او در ﺗﻠﮕﺮاف ‪ 30‬ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ /1941‬او‪‬ل ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1319‬ﺑـﻪ‬
‫وزارت ﺧﺎرﺟﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ﻛﻤﺒﻮد ﺷﺪﻳﺪ ﮔﻨﺪم را‪ ،‬ﻛﻪ از ﭘﺎﺋﻴﺰ ‪ 1940‬در اﻳﺮان ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه‪ ،‬از ﻃﺮﻳـﻖ واردات‬
‫ﮔﻨــﺪم از ﻫﻨﺪوﺳــﺘﺎن ﺗــﺎ ﺣــﺪودي ﻣــﻲﺗــﻮان ﺗﺨﻔﻴــﻒ داد و از ﻳــﻚ ﺑﺤــﺮان ﺟـﺪ‪‬ي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﺧﻴﺮاً ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛـﻪ اوﺿـﺎع ﻧﺎﺷـﻲ از ﻛﻤﺒـﻮد ﮔﻨـﺪم‬
‫وﺧﻴﻢ اﺳﺖ وﻟﻲ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺗﺎ ﺑﺪان ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ وﺧﺎﻣﺖ ﻧﺸﺪه ﻛـﻪ ﺑـﻪ واردات‬
‫ﮔﻨﺪم از ﻫﻨﺪ اﻗﺪام ﻛﻨﺪ و ﻟﺬا اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺤﺮاﻧـﻲ ﺑـﺎ اﺑﻌـﺎد ﺑـﺰرگﺗـﺮ ﺑـﺪل‬
‫ﺷﻮد‪ ...‬اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ ﮔﻨﺪم ﺧﻮدﻛﻔﺎﺳﺖ و ﺗﻨﻬـﺎ در زﻣـﺎن ﻗﺤﻄـﻲ ﺑـﻪ واردات ﮔﻨـﺪم‬
‫اﻗﺪام ﻣﻲﻛﻨﺪ‪...‬‬
‫درﻳﻔﻮس در ﮔﺰارش ﺧﻮد وﺿﻊ ﺑﺪ ﻧﺎن در ﺗﻬﺮان را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪:‬‬
‫در ﻣﺎهﻫﺎي اﺧﻴﺮ وﺿﻊ ﻧﺎن ﺗﻬﺮان از ﻧﻈﺮ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺧﻴﻠﻲ ﻧـﺎزل ﺷـﺪه‪ ...‬ﻣـﻦ ﺧـﻮد از‬
‫ﻳﻚ آﺳﻴﺎب در ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻳﻠﻲ ﺗﻬﺮان دﻳﺪن ﻛﺮدم‪ .‬آﺳﻴﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ در ﭼﻬـﻞ‬
‫روز اﺧﻴﺮ آﺳﻴﺎب او ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺑﻮده و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻧﺎﭼﻴﺰي ﮔﻨﺪم زارﻋﻴﻦ ﺧﺮدهﭘـﺎ‬
‫را آرد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻤﻴﺎب ﺷﺪن اﻳﻦ ﻛﺎﻻي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ در رژﻳﻢ ﻏﺬاﻳﻲ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن‪...‬‬
‫ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪ :‬او‪‬ل‪ ،‬ﺻﺪور ﮔﻨﺪم ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ﻗﺒـﻞ از ﺷـﺮوع ﺟﻨـﮓ ]ﺟﻬـﺎﻧﻲ[ ﻛـﻪ‬
‫ذﺧﻴﺮه ﮔﻨﺪم اﻧﺒﺎرﻫﺎي اﻳﺮان را ﻛﺎﻫﺶ داد؛ و دو‪‬م‪ ،‬وﺿـﻊ ﺑـﺴﻴﺎر ﺑـﺪ ﻣﺤـﺼﻮل ﻏﻠـﻪ‬
‫اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪.1940‬‬
‫ﻳﻜﻲ دو ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﻔﺎرت آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺗﻬﺮان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﻳﻦﻛﻪ اﻳـﺮان‬
‫در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻗﺤﻄﻲ ﻳﺎ وارد ﻛﺮدن ﮔﻨﺪم از ﻫﻨﺪ ﻗـﺮار دارد‪ ،‬ﺻـﺎدرات ﮔﻨـﺪم از اﻳـﻦ ﻛـﺸﻮر‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻮس‪ 102،‬ﻛﻨـﺴﻮل آﻣﺮﻳﻜـﺎ‪ ،‬در اواﺧـﺮ اردﻳﺒﻬـﺸﺖ و اواﺋـﻞ‬
‫ﺧﺮداد ‪ 1320‬ﺑﻪ ﺑﺠﻨﻮرد ﺳﻔﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي آن در ﺗﻤﻠﻚ رﺿﺎ ﺷـﺎه‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺣﻴﺮت دﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ در ﺣﺎل ﺻـﺎدر ﻛـﺮدن ﻏـﻼت ﺷـﻤﺎل‬
‫اﻳﺮان ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﺎهﻫﺎ ﭘﻴﺶ از ورود ارﺗﺶ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﺑـﻪ اﻳـﺮان‪ ،‬و در زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻗﺘـﺪار‬
‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﺗﺰﻟﺰلﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﻔﺎرت آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺗﻬﺮان ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺘﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اروﭘﺎﺋﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ در اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﻘﻮط ﻗﺮﻳﺐاﻟﻮﻗﻮع‬

‫‪102. James S. Moose Jr.‬‬

‫‪57‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺿﺎ ﺷﺎه را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل‪ ،‬آﻟﺒـﺮت اﻣﺒﺮﺷـﺘﺰ‪ 103‬ﺑﻠﮋﻳﻜـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺗﻠﻔﻦ و ﺗﻠﮕﺮاف ﻧﻴﻮﻳـﻮرك‪ 104‬در ﺗﻬـﺮان ﺑـﻮد‪ ،‬ﮔﺰارﺷـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﻓﺮاﻧﻚ ﭘﻴﺞ‪ 105،‬ﻧﺎﻳﺐرﺋﻴﺲ ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﮔـﺰارش اﻣﺒﺮﺷـﺘﺰ ﻛﻤـﻲ زودﺗـﺮ از ﮔـﺰارش‬
‫درﻳﻔﻮس‪ ،‬در ‪ 12‬ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ 22 /1941‬دي ‪ ،1319‬ﺑﻪ آﻣﺮﻳﻜـﺎ ارﺳـﺎل ﺷـﺪ‪ .‬ﭘـﻴﺞ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪﺗﺎزﮔﻲ از اﻳﺮان دﻳﺪن ﻛﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬اﻫﻤﻴـﺖ ﮔـﺰارش را درﻳﺎﻓـﺖ و آن را ﺑـﺮاي ﻛـﻮردل‬
‫ﻫﺎل‪ 106،‬وزﻳﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬ارﺳﺎل ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺒﺮﺷﺘﺰ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ وي ﺗﺎﻛﻨﻮن ﭼﻨـﺪ ﮔـﺰارش از‬
‫اوﺿﺎع اﻳﺮان ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮده وﻟﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻓﻀﺎي ﭘﻠﻴﺴﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﻳﺮان و ﺗﺸﺪﻳﺪ ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻫﻤـﻪ‬
‫را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮده؛ وﻟﻲ اﻳﻨﻚ ﻛﺎﻧﺎل ﻣﻄﻤﺌﻨﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﺎ از ﻃﺮﻳـﻖ آن آﺧـﺮﻳﻦ ﮔـﺰارش ﺧـﻮد را‬
‫ارﺳﺎل دارد‪ .‬ﮔﺰارش اﻣﺒﺮﺷﺘﺰ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻴﺮه و ﻫﻮﻟﻨﺎك از وﺿﻊ ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬او از ﻛﻤﺒﻮد ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ و ﻧﺎن و ﮔﻮﺷﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و اﻳﻦ اﻣـﺮ‬
‫را ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﻧﺎﺷﻲ از ﺻﺎدرات ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻏﻠﻪ و ﮔﻮﺷﺖ از اﻳﺮان ﺑﻪ آﻟﻤﺎن و اﺗﺤﺎد‬
‫ﺷﻮروي ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺒﺮﺷﺘﺰ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ در ﻣﺎهﻫﺎي اﺧﻴﺮ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﺎ روﺳﻴﻪ ﻗـﺮاردادي‬
‫اﻣﻀﺎ ﻛﺮده ﻛﻪ ‪ 400‬ﻫﺰار ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ 200 ،‬ﻫﺰار ﺧﻮك )ﮔـﺮاز( و ‪ 200‬ﻫـﺰار رأس ﮔـﺎو ﺑـﻪ‬
‫‪107‬‬
‫ﺷﻮروي ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪.‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﻲ ﻣﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻘﻴﻢ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬درﺑﺎره اﻳـﻦ اﻗـﺪاﻣﺎت‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮﻛﻨﺎري او را ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه ﺷﺶ اﻟﻲ ﻫﻔﺖ ﻫﺰار روﺳﺘﺎ را در اﻳﺮان ﺑﻪ زور ﺗﻤﻠﻚ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﻼك‬
‫از ﻓﺮﻳﻤﺎن در اﺳﺘﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﺪ و ﺗـﺎ ﻻﻫﻴﺠـﺎن در اﺳـﺘﺎن ﮔـﻴﻼن اﻣﺘـﺪاد‬
‫داﺷﺖ و ﻋﻤﻼً ﺑﻴﺶﺗﺮ اراﺿـﻲ ﻟﺮﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﺷـﻤﺎل ﺧﻮزﺳـﺘﺎن و ﺑـﻴﺶﺗـﺮ ﻛﺮﻣﺎﻧـﺸﺎﻫﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻲ از ﻛﺮﻣﺎن و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه وراﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺟﺰو اﻣـﻼك‬
‫ﺷﺎه ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻫﺘﻞﻫﺎي ﺷﻤﺎل اﻳﺮان ﺑﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﭘﻬﻨـﺎوري در‬
‫ﺗﻬﺮان و ﺷﻤﻴﺮان از ﻣﺎﻟﻜﻴﻦ ﺑﻲدﻓﺎع آنﻫﺎ ﺑﻪ زور ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ ﺷﺨـﺼﻲ‬
‫ﺷﺎه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬رﺿﺎ ﺷﺎه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ زﻣـﻴﻦدار ﻗـﺎره آﺳـﻴﺎ‬

‫‪103. Albert Casimir Corneille Embrechts‬‬

‫)‪104. International Telephone and Telegraph Corporation of New York (IT&T‬‬
‫‪105. Frank C. Page‬‬
‫‪106. Cordell Hull‬‬
‫‪107. Mohammad Gholi Majd, Great Britain and Reza Shah: The Plunder of Iran, 1921- 1941,‬‬
‫‪Gainesville: University Press of Florida, 2001. pp. 367-369.‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬ ‫‪58‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ زﻣﻴﻦدار در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه ﺗﻌﺪادي ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﻨﺪ و ﺷﻜﺮ‪ ،‬اﺑﺮﻳﺸﻢ و ﻧﺴﺎﺟﻲ اﺣﺪاث ﻛـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻠﻚ ﺷﺨﺼﻲ ﺷﺎه ﺑﻮدﻧﺪ وﻟـﻲ ﻫﺰﻳﻨـﻪ‬
‫اﺣﺪاث آنﻫﺎ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﺋﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1941‬رﺿﺎ ﺷﺎه ‪ 750‬ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل در‬
‫ﺑﺎﻧﻚ ﻣﻠّﻲ ﺗﻬﺮان ﭘﻮل ﻧﻘﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﻗﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر زﻣﺎن ﺧﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺳﻨﺎد وزارت ﺧﺎرﺟﻪ و وزارت ﺧﺰاﻧﻪداري آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﻧـﺸﺎن دادهام ﻛـﻪ‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه ﺣﺪود ‪ 200‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر در ﺣﺴﺎبﻫﺎي ﺑﺎﻧﻜﻲ ﺧـﻮد در ﺧـﺎرج از ﻛـﺸﻮر‬
‫ﭘﻮل ﻧﻘﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﭘﻮل از ﻛﺠﺎ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪ؟ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺛﺮوت رﺿﺎ ﺷـﺎه درآﻣـﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘـﻲ‬
‫اﻳﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺳﺎل ﺑﻪ ﺣﺴﺎبﻫﺎي ﺑﺎﻧﻜﻲ او در ﻟﻨﺪن‪ ،‬ﻧﻴﻮﻳﻮرك‪ ،‬ﺳـﻮﻳﺲ‬
‫و ﺣﺘﻲ ﺗﻮرﻧﺘﻮ وارﻳﺰ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﺳﻨﺎد آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ اﻧﺘﻘﺎل اﻳﻦ ﭘﻮل را ﺑـﻪروﺷـﻨﻲ‬
‫‪108‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ ﺳﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ و اﻳـﺮان‬
‫ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻣﻲداد ﻫﻴﭽﮕﺎه وارد اﻳﺮان ﻧﻤﻲﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﭘـﻮل در ﺑﺎﻧـﻚﻫـﺎي ﻟﻨـﺪن‬
‫ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﺮ ﺳﺎل ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ درآﻣـﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘـﻲ‬
‫ﺧﺮج ﺧﺮﻳﺪ ﺗﺴﻠﻴﺤﺎت ﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﺗﻔﺎق ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻣﻲاﻓﺘﺎد و ﭘﻮل ﻧﻔﺖ ﻧﺎﭘﺪﻳـﺪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﮔﺰارش وزارت ﺧﺰاﻧﻪداري آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺑﺎﻧـﻚ ﺟﻬـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻃـﻲ ﺳـﺎلﻫـﺎي‬
‫‪ 1941-1921‬ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠـﻴﺲ و اﻳـﺮان ‪ 185‬ﻣﻴﻠﻴـﻮن دﻻر ﺑـﻪ اﻳـﺮان ﭘﺮداﺧـﺖ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻮل ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻃﺒﻖ ﮔﺰارش وزارت ﺧﺎرﺟﻪ آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺳﺎل‬
‫‪ ،1941‬رﺿﺎ ﺷﺎه در اﻳﻦ زﻣﺎن ‪ 100‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر در ﺣﺴﺎبﻫﺎي ﺑـﺎﻧﻜﻲ ﺧـﺎرج ﭘـﻮل‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ او ﻓﻘﻂ در ﺑﺎﻧﻚ ﻟﻨـﺪن ‪ 150‬ﻣﻴﻠﻴـﻮن‬
‫دﻻر ﭘﻮل داﺷﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﮔﺰارش وزارت ﺧﺰاﻧﻪداري آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل‪ ،‬رﺿﺎ ﺷﺎه‬
‫در ﻧﻴﻮﻳــﻮرك ‪ 18‬ﻣﻴﻠﻴــﻮن و ‪ 400‬ﻫــﺰار دﻻر ﭘــﻮل داﺷــﺖ ﻛــﻪ ‪ 14‬ﻣﻴﻠﻴــﻮن دﻻر آن‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﻮل ﻧﻘﺪ و ﻃﻼ و ‪ 4/4‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر آن ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻬﺎم و اوراق ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ در ﺑﺎﻧﻚﻫﺎي ﺳﻮﻳﺲ اﻧﺪوﺧﺘـﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ داﺷﺖ و ﻫﻤﻴﻦﻃـﻮر در ﺗﻮرﻧﺘـﻮي ﻛﺎﻧـﺎدا‪ .‬ﻃﺒـﻖ اﻳـﻦ ﮔـﺰارشﻫـﺎي ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫رﺳﻤﻲ و ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1941‬ﻣﺠﻤﻮع ﺛﺮوت رﺿﺎ ﺷﺎه در ﺑﺎﻧﻚﻫﺎي ﺧﺎرج ﺑﻪ رﻗﻢ‬
‫‪ 200‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ در ﻋﻤـﻞ ﺗﻤـﺎﻣﻲ درآﻣـﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘـﻲ اﻳـﺮان ﻃـﻲ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1941-1921‬ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪108. Anglo-Persian Oil Company‬‬

‫‪59‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ‬

‫ﻏﺎرت اﻳﺮان ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه واﻗﻌﺎً ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻖ اﺳـﻨﺎد آﻣﺮﻳﻜـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤـﺼﻮل‬
‫زراﻋﺖ روﺳﺘﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﻏﺼﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ روﺳﻴﻪ و آﻟﻤﺎن ﺻﺎدر‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و ﭘﻮل آن ﺑﻪ ﺣﺴﺎبﻫﺎي ﺑﺎﻧﻜﻲ ﺷـﺎه در ﻟﻨـﺪن‪ ،‬ﺳـﻮﻳﺲ و ﻧﻴﻮﻳـﻮرك وارﻳـﺰ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬درآﻣﺪ ﺻﺎدرات ﺗﺮﻳﺎك اﻳﺮان ﺑﻪ ﻫﻨﮓﻛﻨﮓ و ﭼـﻴﻦ ﻫـﻢ در ﺣـﺴﺎبﻫـﺎي‬
‫ﺑــﺎﻧﻜﻲ ﺷــﺎه در ﻟﻨــﺪن و ﻧﻴﻮﻳــﻮرك ذﺧﻴــﺮه ﻣــﻲﺷــﺪ‪ .‬ﺣﺘــﻲ ﮔﻠــﻪﻫــﺎي ﮔﻮﺳــﻔﻨﺪ و‬
‫ﭼﻮبﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ درﻳﺎي ﺧـﺰر ﻫـﻢ ﺑـﻪ روﺳـﻴﻪ ﺻـﺎدر و ﺑـﻪ دﻻر ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺷـﺪه و در‬
‫ﺑﺎﻧﻚﻫﺎي ﺧﺎرج ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1941‬ﻛﻞ ﮔـﺮدش ﭘـﻮل‬
‫ﺑﺎﻧﻚ ﺻﺎدرات و واردات آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ 109‬ﺻﺪ ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن رﺿـﺎ ﺷـﺎه‬
‫دوﻳﺴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر ﭘﻮل ﻧﻘﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺗﺼﻮ‪‬ر ﻧﻤـﻲﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ راﻛﻔﻠـﺮ ﻫـﻢ در آن‬
‫زﻣﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻮل ﻧﻘﺪي در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ رﺿﺎ‬
‫ﺷﺎه ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﺟﻮاﻫﺮات ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ اﻳﺮان را ﺧﺎرج ﻛﺮد و ﻓﺮوﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ارﻗـﺎم‬
‫‪110‬‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻫﻔﺖ ﻫﺰار روﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻫﺘﻞﻫﺎ و ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻏﻴﺮه را‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻛﻤﺒﻮد ﻧﺎن را در ﺳﺎلﻫﺎي او‪‬ﻟﻴـﻪ ﭘـﺲ از ﺷـﻬﺮﻳﻮر ‪ 1320‬ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻜﺎر ﺳﻮدﺟﻮﻳﺎن ﻣﺘﻨﻔﺬ و ﻓﺴﺎد دﺳﺘﮕﺎه اداري ﺑﻮد‪ .‬در آن زﻣـﺎن ﺳـﻔﺎرت ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‬
‫ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ »ﮔﻨﺪم ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺣﺘﻜﺎر ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫـﺎي اﻳـﺮان در داﺧـﻞ‬
‫ﻛﺸﻮر« وﺟﻮد دارد‪ 111.‬در واﻗﻊ‪ ،‬در ﺳﺎل زراﻋﻲ ‪ ،1321-1320‬ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻲ ﭘﺮﺑﺎران ﺑﻪﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺪم ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺎﻳﺤﺘﺎج ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ وﻟﻲ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻓﻘـﺪان‬
‫ذﺧﻴﺮه ﮔﻨﺪم در ﺳﻴﻠﻮﻫﺎ و اﺣﺘﻜﺎر ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻳﺮان را در وﺿﻌﻲ وﺧـﻴﻢ ﻗـﺮار داد‪ .‬اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻗﻴﻤﺖ ﻧﺎن ﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻻﻳﺤﻪ ﻧﺸﺮ اﺳﻜﻨﺎس دوﻟﺖ ﻗﻮام ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﻨﺎرﻳﻮﻳﻲ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻜﺮان اﺟﺮا ﻛﺮدﻧﺪ؛ و در رأس اﻳﻦ ﻣﺤﺘﻜـﺮان ﺧـﺎﻧﻮاده ﭘﻬﻠـﻮي ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬
‫اﻣﻼك ﭘﻬﻨﺎور ﻏﺼﺐ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ رﺿﺎ ﺷﺎه را در ﺗﻤﻠـﻚ داﺷـﺖ‪ .‬ﺳـﺮ رﻳـﺪر ﺑـﻮﻻرد در‬
‫ﮔﺰارش ‪ 2‬اوت ‪ 11 /1942‬ﻣﺮداد ‪ 1321‬ﺑﻪ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺎه ﻧﺎدان‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ ،‬اﺟﺎزه داد ﺗﻤﺎم ذﺧـﺎﻳﺮ ﮔﻨـﺪم ﻣـﺼﺮف‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺪت دو ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان دﺳﺖ ﺑﻪ دﻫﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1941-1940‬ﻣﺎ ﮔﻨﺪم ﻫﻨﺪ را ﺑﻪ اﻳﺮان ﻓﺮوﺧﺘﻴﻢ و ﺑﻌـﺪاً ﻣﻘـﺎدﻳﺮ ﻋﻈﻴﻤـﻲ‬

‫‪109. American Export-Import Bank‬‬

‫‪ .110‬ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻬﺒﺎزي ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﻲ ﻣﺠﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷـﻤﺎره ‪ ،25‬ﺑﻬـﺎر ‪،1382‬‬
‫ﺻﺺ ‪.195-193‬‬
‫‪ .111‬ﻋﻈﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.97‬‬