You are on page 1of 3

3.M.XVI-XIX.AsrlardaTarkatlar XVI. asr, Osmanl ykseliinin zirveye ulat asrdr. XVII.

asr ise ykseliin sona erdii, duraklamann balad yllardr. XVI. asrn sonuna kadar son derece uyumlu alan tekke, medrese ve ordu lsnde XVII. yzyldan tibren atlamalar balamtr. zellikle tekkemedrese kavgas en hzl biimde XVII. yzylda gndeme gelmitir. Btn dier alanlarda olduu gibi bu asrlarda tasavvuf sahada da belli bir gerileme sz konusudur. Bununla birlikte bu dnemde yine bz nemli tasavvuf ricli yetimitir. Biz burada balcalarn sralamakla iktifa edeceiz. XVI. asr tasavvuf riclinden Halvetiyye'nin Sinaniyye kolunun kurucusu mm Sinan Efendi (.958/1551) Bursal veya Prizren'lidir. lim olduu hlde "mm" lakabn ihtiyar etmiti. lk intisab Habb Karaman'ye, sonra ise Yiitba Ahmed Efendi (.910/1504)'yedir. stanbul'da ehremini tarafnda bulunan tekkesinde uzun yllar eyhlik etmitir. Yine bu dnemde Halvetiyye'den Habb Karaman'nin hlifesi Cemleddin shak Karaman'nin (.933/1526) pekok eserleri meyannda bir Vahdet-i vcd rislesi kaleme almas ilgi ekicidir. Yavuz'un Msr seferi srasnda kabrini ziyaret ettii ve daha sonra eyhlislm bn Keml'in fetvasyla aklad bn Arab ve fikirlerinin bu yllardan sonra Osmanl lkesinde daha rahat yaylma zemini bulduu gzlenmektedir. bn Teymiye ve taraftarlarnn adlar pek bilinip duyulmazken, bn Arab, Osmanl lkesinde hayli etkili olmutur Aydnl Dede mer Ren'nin talebesi olan Diyarbakr'l brahim Gleni (.940/1533), Halvetiyye'nin Gleniyye kolu messisidir. Kanun devrinde kendisine bz isnadlar yaplarak stanbul'a getirilmi, bn Keml (.940/1533) gibi ulemnn ekbiri ile sohbetlerden sonra zhir ve btn ilimlere vkf olduu anlaldndan, bizzat padiah tarafndan zr dilenerek salverilmiti. Yine bu yzyllarda Sofyal Bl Efendi (.960/1555) ile halfesi Nureddinzde Muslihuddin Efendi (.981/1573) Halvetiyye'nin ileri gelen simalar arasnda bulunuyordu. Kanun Sultan Sleyman devrine it tahrir defterlerine gre Anadolu vilyetinde 623, Karaman'da 272, Rumeli'nde 205, Diyarbekir'de 57, Zlkadriye (Dulkadroullar)'de 14, Paa livasnda 67, Silistre livasnda 20, irmen livasnda drt zviye bulunmakta idi. Kann Sultan Sleyman devrinin bir baka renkli sms ve ilgin sfsi padiahla st karde olan Beiktal Yahy Efendi (.978/1571)dir. Bu asrda Msr blgesinde yetien en nemli iki sfden biri Kueyr rislesine erh yazan Zekeriy Ensr (.926/1520), dieri mam rn (.973/1565)'dir. mam a'rn gerek etTabakt'1-kbr's ve gerekse bn Arab fikirlerine dayal telif ettii eserleriyle Msr tasavvufunda nemli bir yere shiptir. Halvetiyye'nin abaniyye kolunun kurucusu Kastamonulu eyh aban- Vel (.976/1568) bu asrn nde gelen, saygn eyhlerinden biridir. Tarkat da Halvetiyye'nin en yaygn kollar arasnda yer alr. XVI. asrn sonlarnda Sivas'tan stanbul'a gelen Ahmed emseddin Sivs (.1006/1597) ile onun halfeleri ve yeenleri Abdlmecid (.1049/1639) ile Abdlahad Nr (.1061/1651), Sivsler adyla anlan bir Halvet-sf ekoln oluturmutur. Sivsler XVII. yzylda Kadzdeler ile bz konularda gr ayrlklaryla tartmalara girecekler ve tasavvuf trihimizde bu olay Sivszde ve Kadzdeler mcdelesi olarak geecektir. XVII. asrn nl tasavvuf simalar arasnda saylabilecek balca mutasavvflar, elKevkib'd-drriyye adl sf tabakatnn yazar Msrl Abdurraf Munv (.1031/1620), Nakbendliin yeni bir vehe kazanmasn salayan ve Hindistan'da hem slmiyetin, hem de Nakliin yaylmasnda byk hizmeti geen ikinci 1000 ylnn yenileyicisi mam- Rabbani (.1034/1624), Celvetiyye tarkat piri Aziz Mahmud Hdy (.1038/1628), Kdirlii stanbul'a getirip adna bir tekke kurarak kol gelitiren smail Rm (.1041/1631), Halvetiyye'nin Ramazniye kolu kurucusu Ramazan Mahf (.1025/1616) ve Mesnev arihi

Ankaral smail Rush (.1041/1630)dir. Rush'nin dier eserlerinin yansra Minhc'lfukar adyla Abdullah Ensr'nin Menzils- Sirn'ine yazd Trke erhin tasavvuf trihimizde ayr bir nemi ve yeri vardr. Fss arihi Bayrm Melm riclinden Bosnal Abdullah Efendi'nin (.1054/1644) altm kadar eseri vardr ve Konya'da Sadreddin Konev'nin yannda medfundur. Aziz Mahmud Hdy ve tarkat evresinde yetimi Olanlar eyhi brahim Efendi (.1066/1655), Sar Abdullah Efendi (.1071/1661) ve Zkirzde Abdullah (.1068/1658) ile Nev'zde At (.1045/1635), gerek tasavvuf bilgi ve gerekse terceme-i hl asndan telif ettikleri eserlerle mhim bir yeri vardr. zellikle Sar Abdullah Efendi, Mesnev erhi ve bn Arab tarznda kaleme ald eserleri ve Melm tavryla ilgin bir kiilie shiptir. Halveti riclinden Hulv Mahmud Efendi (.1064/1654) ise Lemezt- Hulv adyla bilinen evliy ve sf ricline it menkb ve hl tercemelerinden oluan eseriyle nldr. XVII. asrn sonlannda veft eden Halvetiyye'nin bniye kolundan Karaba Vel adyla nl Ali Aleddin Atvel (.1090/1679) Halvetiyye'nin, Atpazar Osman Fazl lh (.1102/1690) ise Celvetiyye'nin gl temsilcileridir. Bulgaristan-umnulu olan Osman Fazl renkli bir kiilie shipti. Szn esirgemeyen Osman Fazl Efendi, devrin padiahlarna kadar pekok kimseyi irad etmi, uyarm, hatt bu yzden zaman zaman srgn hayt da yaamtr. Onun en nemli eseri Bursal . Hakk (.1131/1719)'dir. Bursal . Hakk'nn yzden fazla eseri ve geni bir tesiri vardr. zellikle Rhu'l-beyn adl tefsiri, devrinin olduu kadar, sahasnn da bide eserleri arasnda yer alabilecek zelliktedir. XVIII. Asrn balarnda Bursal smail Hakk ile ada halvet riclinden skdar'da Mehmed Nash Efendi (.1130/1718), Karagmrk'te Nreddin Cerrah (.l133/1721), Edirne'de Hasan Sez (.1151/1738) ve Malatyal Niyz Msr (.l150/1737) kendi adlarna muzaf ube tesis etmilerdir. Tasavvuf konularda eserleri bulunan bu eyhlerden Niyz Msr ile Hasan Sez'nin matbu divanlar da vardr. Sar Abdullah Efendi'nin torunu La'lzde Abdlbk (.1159/1746) hem Nak, hem de Melm'dir. Menkb- Melmiyye-i Bayramiyye adyla kaleme ald eseriyle, dedesi Sar Abdullah Efendi'nin yolunda olduunu gstermitir. XVIII. asrda yetien bir nemli sf de Erzurum Hasankaleli brahim Hakk'dr. (.1186/1772) Siirt'in Tillo'sunda eyhi Fakrullah Efendi'den Kdir ve Nak eitimi grerek damad oldu. Tasavvuf konularda olduu kadar ilm-i hey'et hakknda geni bir nfz shibi olan brahim Hakk'nn en nemli eseri Mar'ifetnmesi'dir. Balkesirli Abdullah Salh-i Uk (.1196/1782), pekok tarkatten iczet alm, altma yakn eseri bulunan veld bir mellifdir. Him Baba (.l197/1783) nceleri Celvet iken Msr'da Bektalii de mek edip iki tarkat birletiren ve skdar ndiye'de bir tekke aan ir-sfdir. Dvan', edeb ve tasavvuf adan byk bir nemi haizdir. Mstakmzde Sadeddin Sleyman Efendi (.1202/1787) Llizde Abdlbk gibi hem Nak, hem de Melm olan sflerdendir. Hat sanat ile de ilgilenen Mstakmzde'nin elliden fazla irili ufakl eseri vardr. Mstakmzde'den sonra gelen XIX. asr Nakbend ricli genellikle Hlid'dir. XVIII. asrn sonu ile XIX. asrn balarnda yaayan Hlid Badad (.1242/1826) tarkata yepyeni bir vehe kazandrmtr. Hindistan Delhi'de bulunan Abdullah Dehlev'den tarkat terbiyesi gren Hlid Badad, iyi bir medrese eitimi grmtr. Bu yzden eriat bilgisi yksek bir limdi. Yenieri ocann kaldrlmas ile Bekta tekkelerinin kapatlmas yllarna rastlayan bu dnem, Nakbend tarkatnn Osmanl lkesinde en yaygn tarkat konumuna ykseldii yllardr. XIX. asrda stanbul'da Veliyyddinzde Hfz Efendi (.1253/1837), Bursa'da Hoca Hsameddin Efendi, (.1280/1863) yine stanbul'da Yahy Efendi derghnda M. Nuri emseddin (.1280/1863) aramba'da Murad Molla derghnda M. Murad Efendi

(.1264/1848) ve stanbul'da doup Medne'de veft eden Bursal Hsameddin Efendi'nin halfesi Vahy Mustafa (.1295/1878) Karabal Hamza Nigr (.1304/1887) Gmhneli Ahmed Ziyeddin (.1313/1893) ve Hakkrili eyh Th (.1269/ 1853) irad hizmetleri ve eserleri ile Osmanl topraklarnda hizmet veren Nak-Hlid eyhleridir. XIX. asrda yaayan Halvet-aban eyhlerinden Kuadal brahim Efendi (.1262/1846)'nin ilim adamlar ve devlet ricli yannda saygn bir kiilii vardr. XIX. asrn en byk mellif sflerinden biri de hi phesiz Bursal M. Thir Beyin "Hcei irfanm, veliy-yi nmetim" diye and Harrzde M. Kemleddin Efendi'dir. (.1299/1882) Onun Tbyn vesiti'1-hakik adl tarkatler ansiklopedisi niteliindeki eseri, sahasnda nemli bir boluu doldurmutur. Harrzde ok gen yata veft etmi olmasna ramen krka yakn eser brakmtr. 4. XV1.-X1X. Asrlarda Balca Tasavvufi Olaylar XVI. asr slm dnysnda Osmanl hkmiyetinin tamamland, ilm, idar, asker, edeb alanlarda ilerlemelerin en ileri seviyeye ulat dnemdir. Bu yzyldan Osmanl'nn zl asr olan XIX. yzyln sonuna kadar meydana gelen tasavvuf olaylar ylece maddeler hlinde zetleyebiliriz: 1) XVI. yzyl btn tarkatlerin kuruluunun tamamland, tarkat ve daba dir eserlerin te'lifinin hemen hemen sona erdii yllardr. 2) Osmanl lkesinde dnce hrriyyetinin bir meyvesi olarak bn Arabi'nin eyh'l-slm bn Keml fetvasyla aklanmasndan sonra zellikle iir ve edebiyatta "vahdet-i vcd" fikrinin yaygnlat yllardr. 3) XVII. yzylda medreselerle birlikte tekkelerin de gerilemeye balad, tekke eyhliklerinin "yoldan gelme" esasna gre deil de "belden gelme" usulne gre dzenlenmesi, tekke eitiminde belli bir seviye d meydana getirmi ve ehil olmayan bz kiilerin eyh olu olmak avantaj ile tekkelere eyh tayin edildii ok grlmtr. 4) Kadzdeler ile Sivszdeler arasnda XVII. yzyldaki tekke-medrese kavgas zaman zaman grublarn birbirini tekfirine varan boyutlara ulamtr. 5) XVIII. yzylda gerileyen tekke ve medrese eitimine ramen, Bursal smail Hakk ve Erzurumlu brahim Hakk gibi iz brakan iki byk mutasavvf yetimitir. 6) Yenieri ocann kaldrlmas zerine, Bekta tekkeleri de kapatlm ve eyhliklerine Nak, Kdir ve Mevlev hlifeler tayin edilmitir. Bylece Nakbendliin Hlid Badad'den sonra XIX. yzylda etkinlii artarken, Bektalik daha srr bir tarkat hline gelmitir. 7) XIX. yzyln sonunda ikinci Abdlhamid Han zamannda btn messeseler gibi tekke ve derghlarn dzenlenmesi iin bir takm slahat hareketleri balatlm ve "meclis-i meyh" kurulmutur. Meclis-i meyih nizamnmesi ile tekkelerin ve tekke eyhliklerinin dzeltilmesine allmtr. 8) XIX. yzyl sonlarna doru gazete ve dergi neriytnn yaygnlamas zerine, tekke evrelerinde de birtakm neriyt faaliyetleri olmu, Cerde-i Sfiyye, Beyn'l-hak ve Tasavvuf gibi dergiler karlmtr. 9) Tarkat ve tekkelerin dzenlenmesiyle ilgili slahat almalar, ayn yllarda Msr'da da gndeme gelmitir. 10) Bz tekkeler ehil eyh bulunamad iin kapatlm ve tekkeler toplumda belli bir nfz kaybna uramtr. Btn bunlara ramen XIX. asrn sonlarnda stanbul'da yzden fazla tekkenin bulunmas, 300-500 bin civarndaki nfusa oranla byk bir ilgi gstergesi saylabilir. * Kaynak: Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar; Prof. Dr. H. Kamil YILMAZ; Ensar Neriyat

You might also like