Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

Yrd.Do.Dr. Tilla Deniz BAYKUZU

zet: Tarihte Trklerin bilinen ilk yazl eserleri ta kitabelerdir. Sodca ve Gktrke kullanlarak yazlm olan bu eserler tm Orta Asyaya yaylm olarak gnmze kadar gelmilerdir. Peki inlilerle yzyllarca corafi, siyasi ve kltrel adan yakn ilikilerde bulunan Trkler in yazs kullanmlar myd? in kaynaklarnn IV-V. yzylda inde kurulan drt Hun devletiyle ilgili verdii bilgilerde Hunlarn yazya gemi olduklarnn ipularn sunarlar. Bu devletlerin liderleri eitli sebeplerle yaztlar diktirmilerdir. Ancak daha da nemlisi bu devletlerin bazlar kanunname, bazlar ise kendi tarihlerini de kapsayan eitli kitaplar yazdrmlardr. Zaman ierisinde Hindistan ve Orta Asya yoluyla ine gelen Budhizmi kabul eden Hunlar kutsal Budhist metinlerinin tercme edilmesinde ok byk rol oynamlardr. Tm bu kitap ve sutralarn yazlmasnda ince kullanlm bile olsa bu eserler Trk yazl edebiyatnn en erken dnemlerini oluturmu olma ihtimalleri yksektir. Anahtar Kelimeler: lk Chao, Sonraki Chao; Byk Hsia Devleti, Kuzey Liang, Kansu, Wu-wei

Giri Gney Hunlarnn devam olan Hun boylar, IV. ve V. yzylda Merkezi inde drt devlet kurmulardr. Han veya lk Chao (304-329), Sonraki Chao (319-352) Hsia (407-431) ve Kuzey Liang (397-439) adl bu devletler, in topraklarn ele geirmekle kalmam, in ynetimini, 317 ylnda Yangtze Nehri gneyine g etmek zorunda brakmlardr. in, bu tarihten itibaren artk kuzey ve gney olarak anlmaya balanmtr. in topraklarn ele geirir geirmez kendilerini inin yeni hakimleri ilan eden bu Hun devletlerinin chan-yleri1, chan-ylk unvannn yanna imparator unvan almay da ihmal etmemilerdir. inin yeni Hun imparatorlar, devletlerinin ksa mrlerine ramen olaanst saraylar, binalar, kprler yaptrm, birok blgeyi tarma am, dut aac ekimini desteklemi, yeni kanunlar karm ve eitime birinci planda yer vermilerdir. Konar ger bozkr kltrnden

Trakya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm / TRAKYA realhuns@hotmail.com

bilig K / 2008 say 44: 195-210 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, K / 2008, say 44

beklenmedik bir ekilde yerleik hayata uyum salayan bu devletler kendi yaz dilleri olmadndan inceyi kullanarak kendi tarihlerini ve kabul ettikleri Budhizmle ilgili eitli kitaplar yazdrmakta da gecikmemilerdir.

Gelime Hun imparatoru Liu Yaon lk Chao Devletiyle2 yollarn ayran eski kumandan Shih Lo, 319 ylnda Chao Blgesinde Sonraki Chao Devletini3 kurmu, ancak Liu Yaon devleti yklp Hun imparatoru lnceye kadar imparator unvan almamaya zen gstermitir. Chao Kral unvanyla yetinen Shih Lo, baa getii andan itibaren inli okumu ve memur snfn yerlerinden almam, onlardan istifade etme yoluna gitmitir. Eitime olduka nem veren Shih Lo, in kaynaklarnn ifadesine gre ince okuma-yazma bilmemesine ramen emrindekilere in yllklarn okuturdu. Hatta savaa gittii zamanlarda bile kendisine bu yllklar okumalar iin mezleri de yannda gtrr, adrnda zellikle Han Hanedanl ylln dinler, eski in imparatorlarnn ve komutanlarn hatalarndan dersler karrd (FANG., 648: 105/2735-36; TSU, 386-535: 14/104).
yi bir politikac olan Shih Lo, baa geer gemez bir ok etnik grubu barndran topraklarnda gerekli grd yeni kurumlar amtr. Bunlar Ekonomi Bakanl, Hukuk Bakanl ve Tarih Bakanldr (SSU-MA,1084: 2871; FANG 648: 105/2735; TSU 386-535: 13/97). Yapt bir ok sava sonucunda lke iinde eski kanunlarn deien artlar karlayamadn, hukuk ve kanunlarn iyi uygulanmadn ve yeterli olmadn farketmitir. stelik Hun, inli, Mool ve Tibetli gibi deiik milletlere mensup halk sadece tek tip eski in kanunlarna gre ya da bozkr trelerine gre idare etmenin mmkn olamayacan dnyordu. Farkl kltrlere ayn anda hitap edecek yeni bir kanunname hazrlanmas gerekiyordu. Bunun iin byk bir buyruk yazdrarak civarda yaayanlarn adet ve kanunlarnn toparlanarak yeni bir kanunname yazlmasn emretti. Nihayet Hsin Hai Chih tu adndaki kanunnameyi yazdrd. Bu kanunname 5000 kelimeden olumaktayd ve devlet yklncaya kadar 10 yldan fazla zaman yrrlkte kald. erii hakknda bilgimiz yoktur. ." Lo, yine buyruk kard: Bugn byk kargaadan (sava) sonra, kanunlarda skntlar meydana gelmitir. Dzeni kontrol etmek iin kanunlarn gereksinimleri toplansn. Bylece hukuki iler grevlisi Kuan Chihya 5000 kelimelik Hsin-hai Chih-tuyu yazdrd. Bu kanunlar on yldan fazla yrrlkte kald (FANG., 648: 104/2730).

196

Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

Kaynaklarn bize aktard bu ksack bilgi bize Trk tarihinin ilk yazl kanunnamesinin bilinenden ok daha nceleri, yani IV. yzyln ilk yarsnda yazldnn ak bir ifadesidir. Ayrca Hun imparatoru Shih Lo, okumu inlileri mesleklerine gre istihdam etmek ve devlete yeni brokratlar yetitirmek amacyla Hsiang-kuo ehrinin bat kapsnda yaz, edebiyat, din ve saray memurluu iin eitli dersler ieren on kadar ilkokul at. Yzden fazla otoriter subay ocuunu retmen olarak bu okullara tayin etti. Ayrca bir niversite kurarak 300 retmen idaresinde eitime at (TSU, 386-535: 13/96). Genlerin eitimi iin imkanlar salad, onlar eitimli olmaya tevik etti. O, sadece okullar kurmakla kalmam, yaplan eitimi ve okullarn durumunu yakn takibe almtr. rnein Shih Lo, sk sk kurduu ilkokullar ve niversiteyi ziyaret eder ve rencilerin snavlarn izler, yksek derece alanlara dller verirdi (FANG.,648: 105/2741; TSU, 386-535: 14/104). Tarihe duyduu sevgi ve nemden dolay kendi lkesinin tarihini de yazdrm olduu grlmektedir. in yllklar kitaptan bahsederler: Emir vererek Kayt memurlar Tzuo Ming-kai4 ve Cheng Chi5ye Shangtang ehri Kaytlar, Saray Mfetti Yardmclar6 Fu Piao7, Chia Pu8 ve Chiang Kuei9ye Ba Kumandann Gnl, asker toplamakla grevli olan subay Shih Tung10, Shih Chien11 ve Kung Lung12a ise Byk Chanynn Tarihi adl kitaplar yazdrd (FANG 648: 105/2735-2736). Bu eserler;

1- Shang-tang ehri Kaytlar Shang-tang13 ehri Hun imparatoru Shih Lonun doup byd yer, yani memleketidir. Hun boylarnn III. yzyln banda in iinde yerletirilmesi srasnda ailesi, bal olduu Chiang-ch boyuyla birlikte kuzeydeki Shangtang ehri Wu-hsiang kasabasnn Chieh blgesine yerletirilmiti (FANG 648: 104/2707; TSU, 386-535: 21/73; SSU-MA 1084: 2709). te bu boy sonralar in tarihinde Chieh Hunlar olarak anlmtr. Shih Lo ise kaytlardan tesbit ettiimiz kadaryla 273 ylnda burada domutur.
Bu eser, Gney Hunlarnn baz boylarnn buralara ne zaman yerletii ve nelere maruz kaldklarn ieriyor olabilir. nk kaytlardan anladmz kadaryla bu blgedeki Hunlar inli yneticiler tarafndan kt muameleye uramlar hatta kle olarak satlmlardr14.

197

bilig, K / 2008, say 44

2- Ba Kumandann Gnl Burada kastedilen bakumandan Shih Lonun kendisi olmaldr. nk Lo, kendi devletini kurmadan nce lk Chao devletinde ok gl bir bakumandan olarak n yapmt.
Bu tr tarihi kaytlar aslnda imparatorun konumalarnn kaytlardr. mparatorun syledii szlerin kayt altna alnmasndan oluurlar. Han hanedanl dneminde ve daha sonralar kayt edilmi bu szleri sonradan dzenleyen ve dzelten memurlar bulunmaktayd. Bu kaytlar imparatorun emirleri, protokol kurallar, kabul edilen eli gruplar, dini trenler, hava durumu, nfusun azalp oalmas gn be gn kayt edildiinden tarihilerin bavurduu birinci elden kaynaklar olmutur (YANG, 1986: 790).

3- Byk Chan-y Kaytlar Eserin adndan, Lonun Sonraki Chao Devletini kurmasndan sonraki yani 319 ylnda Byk Chan-y unvan almasndan sonraki dnemleri kapsad anlalmaktadr. Eseri yazan grevlilerden bazlar Hun mparatoru gibi Shih soyad tamaktadrlar. Bundan bu grevlilerin Hun imparatorunun akrabas olduklar anlalmaktadr.
Bu eser genel olarak bakldnda Hun imparatoru Shih Lonun tm hayatn anlatan eserler olmaldr. Belki de Hunlar Trk tarihinin ilk resmi tarih yazcln bu eserlerle balatmlard ve yine Trkler ilk kez kendi tarihlerini kendileri yazmaya balamlard. Bu eserlerin isimden ibaret bile olsa varlnn ortaya kmas Trk tarihinde bir ok yanl bilgi ve bundan doan n yargy ortadan kaldrmaya yetecektir. Bu Hun Devletinin yaad tarihten yaklak bir asr sonra Kansu Blgesi civarnda Kuzey Liang Hun Devletini (397-439)15 kuran Ch-ch Menghsn, in saraynda yetitii iin ok iyi ince bilen, eitimli bir Hun lideriydi. Bu yzden rahipleri ve bilim adamlarn himayesi altna alm, bir ok kitap yazdrmt. Budhizmi kabul eden bu Hun lideri, Kual rahip Dharmaksema yani ince adyla Tan Wu-chen16, sarayn himayesine almtr. Bu rahip sayesinde Liang-chou Blgesinde bir ok Budist sutra17 evrilmeye balanm, ksa zamanda Tun-huang18 ve Ku-tsang19 ehirleri birer tercme brosu haline gelmitir (ESN, 1971: 319). Sutra evirilerinin yan sra tarihilere Liang Tarihi ve Tun-huang Tarihi gibi kitaplarla kendi tarihini de yazdrmtr. Meng-hsn, zaman zaman eliler

198

Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

gndererek Sung sarayna Budhist Sutra evirileri gndermi, onlardan ise bir takm tarih kitaplar istetmitir (TSU,386-535: 9/670-671). Meng-hsn kadar kitaplara dkn olan olu Mu-chien, babasndan sonra tahta getiinde hem kuzeyin hakimi Tabga imparatoruyla hem de gneydeki inlilerin Sung Hanedanl (420-494) yla iyi geinmeye almtr. 436 ylnda, SLKCC; ... .20. . . ...Chou Sheng-tzu, 13 cilt, Shih-wu Lun, 12 cilt, San-kuo Tsung lueh, 20 cilt, Ssu-wen, 11 cilt, Shih-san Chou chih, 10 cilt, Wen-chien, 6 cilt, Ssu-ko Chuan, 4 cilt, Tun-huang Shih-lu10 cilt, Liang Shu, 10 cilt, Han Huang Te Chuan 25 cilt, Wang-tien, 7 cilt, Wei-po, 9 cilt, Hsieh Ai Chi, 8 cilt, Ku-chin tzu, 2 cilt, Sheng Chiu Hsien-sheng, 3 cilt, Chou Pai, 1 cilt, Huang Wang Li san-ho Chi, 1 cilt, Chao Fei-chih chuan pin-chia. Yuan-li, 1 cilt, Kung-tzu Tzan, 1cilt21; (adl) toplam 154 cilt (kitap)hediye etti. Ayrca Chin, Chao Gnlkleri ile on deiik konuda kitap istedi. SS. ise: .... (http: //win.mofcom.gov.cn/book/htmfile/78/s11935_6.htm, (31-01-2007) ...On drdnc ylda Mu-chien, deiik hayvan ve eyalardan oluan vergi gnderdi. Bunun yannda ; Chou Sheng-tzu, 13 cilt, Shih-wu Lun, 12 cilt, Sankuo Tsung lueh, 20 cilt, Ssu-wen, 11 cilt, Shih-san Chou chih, 10 cilt, Wenchien, 6 cilt, Ssu-ko Chuan, 4 cilt, Tun-huang Shih-lu, 10 cilt, Liang Shu, 10 cilt, Han Huang Te Chuan, 25 cilt, Wang-tien, 7 cilt, Wei-po, 9 cilt, Hsieh Ai Chi, 8 cilt, Ku-chin tzu, 2 cilt, Sheng Chiu Hsien-sheng, 3 cilt, Chou Pi, 1 cilt, Huang-ti Wang Li san-ho Chi, 1 cilt, Chao Fei-chih chuan ve Chia-yen Yuanli, 1 cilt, Kung-tzu Tzan, 1cilt toplam 154 cilt hediye edildi. Mu Chien ayrca
199

bilig, K / 2008, say 44

Chin ve Chaolara ait gnlkler ile deiik konularda on eit kitap rica etti. Tai-tzu yollad. olarak kaydetmitir. Bu iki kaynakta kitap isimlerinin bazlarnda farkllk gzkmektedir. Bu farkllklar ince klasik eserlerdeki noktalama iaretinin olmamasndan kaynaklanmaktadr. Sonradan yaplan noktalamalarn hatal yerlere konulmas bu eserlerinin adlarnn yanl okunmasna sebep olmaktadr. Kanaatimizce bu iki eser arasnda Sung Shuda22 verilen eser isimleri daha dorudur. Sung Shuyu esas alarak toplam 154 cilt olan eserleri yle sralayabiliriz: 1. Chou Sheng-tzu, 13 cilt, Tun-huangl bir yargtr (http: //www.cass.net.cn/chinese/s15_wxs/fengcai/other/zhaokf/04.htm,3105-2005. 2. Shih-wu Lun, 12 cilt, 3. San-kuo Tsung lueh, 20 cilt, Devlet Dnemi Genel Tarihi: Dou Han Hanedanl 220de ykldktan sonra topraklar zerinde Wei, Shu han ve Wu adl devlet kurulmutur. 220-265 yllarnda hkm sren bu devlet zamanla birbirlerini ykm, yerlerini 265 ylnda Chin Hanedanl (265-317) almtr. Bu kitap o dnemin tarihi olmaldr. 4. Ssu-wen, 11 cilt, 5. Shih-san Chou chih, 10 cilt, On Eyalet Tarihi: Genel in tarihi olmaldr. 6. Wen-chien, 6 cilt, 7. Ssu-ko Chuan, 4 cilt, 8. Tun-huang Shih-lu, (Tung-huang Tarihi) 10 cilt, 9. Liang Shu, 10 cilt, Liang Tarihi: Kuzey Liang Hun devleti Liang-chou denilen Liang Blgesinde kurulmutur. Bu tarih kitab blgenin tarihini ieren bir kitap olmaldr. 10. Han Huang Te Chuan, (Han mparatorlarnn Erdemi) 25 cilt, 11. Wang-tien, (Kayp Szlkler) 7 cilt, 12. Wei-po, 9 cilt, 13. Hsieh Ai Chi, (Hsieh Ai Klliyat), 8 cilt, 14. Ku-chin tzu, (Dnden Bugne Yaz) 2 cilt,

200

Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

in yaz karakterlerinin geliim tarihinin incelendii kitaplardr. Bir yaz karakterinin nasl kt ve izledii geliim evreleri sonucu gnmze nasl geldiini inceler (YANG 1986: 758). 15. Sheng Chiu Hsien-sheng, (retmen Sheng Chiu) 3 cilt, 16. Chou Pai, 1 cilt, Chou Kemikleri: Chou Hanedanl (M.. 1050- M.. 247) zamannda hayvan uyluk kemiine kaznan yazlar sonradan atee atlr ve yandktan sonra kalan yazlar fal gibi yorumlanrd. in yazsn kmasna ve gelimesine yol aan bu kemikler fal yaztlar olarak adlandrlmtr. Bundan dolay in yazsnn tarihi geliimiyle ilgili veya fal yaztlarnn ieriklerinin incelendii bir eser olduu karmn yapabiliriz. 17. Huang-ti Wang Li san-ho Chi, 1 cilt, 18. Chao Fei-chih chuan ve Chia-yin Yuan-li, 1 cilt, 19. Kung-tzu Tzan, (Konfyse Methiye) 1cilt Mu-chien ayrca Chin ve Chao devletlerinin Gnlkleri ile deiik konulardan oluan on kitap istedi. Tai-tzu gnderdi. Bu son cmleden ok ilgin bir durum ortaya kmaktadr. Mu-chienin istedii kitaplardan biri Chao Devleti Gnldr. Eer sz geen Chao Devleti, Hunlarn Mu-chienin devleti olan Kuzey Liang Hun Devletinden yaklak 100 yl nce kurmu olduu lk ve Sonraki Chao adndaki iki Hun devleti ise, Mu-chien kendi soydalarnn kurduu devletin tarihiyle ilgileniyor ve onlarn kaytlarn topluyor demektir. Bu kitaplarn akbeti bilinmemektedir. Gnmze kadar ulap ulamad ya da ulamadysa bile bunlarn ieriinden bahseden eserleri aratrmak son derece elzem bir almadr, bizce bir an nce Trkologlar tarafndan ele alnmaldr. Bu eserlerin bulunmas Trk yazl edebiyat tarihinde ok nemli bir dnm noktas olacaktr. Bu tr tarih arlkl kitaplarn yansra bu dnemde Sanskriteden tercme edilen Budhist metinler de olduka nemli bir yer tutarlar. Yabanc kavimlerin in Konfyanizmine kar bir yabanc din olan Budhizmi destekleme politikalar, Budhizm tarihi asndan ok nemli bir dnemin balangcn oluturur. Sonraki Chao Devletinin kurucusu olan Hun beyi Shih Lo, Kua asll yal Budhist rahip Buddhachingay23 gsterdii olaanst kehanetlerden dolay himayesine almt. Ksa sre ierisinde hem saray hem de sradan halkn sevgi ve saygsn kazanan bu rahibin etrafnda binlerce mez toplanm, onun yetitirdii bu renciler inde balayacak olan Budhizmin en parlak eviri dneminin temelini atan byk rahipler olmulardr. Bunlarn iinden en nemlileri Tao-an24 (312-385), Chu Fa-ya25 (IV. yzyln ilk
201

bilig, K / 2008, say 44

yars) ve Hui-yuandir26 (334-416). Artk tamam Orta Asyal veya Hintli olan Budhist rahipler yerli halktan renciler yetitirmeye balam, bu renciler ise Kuzey inin Budhistlemesinde nemli rol oynayarak Budhizmin Sanskrite metinlerini inceye evirmilerdir. Hun imparatoru Shih Hu zamannda bu Hun Devleti Budhizmi resmi din olarak kabul etmitir. Bundan sonra Buddhachinga ve mridleri imparatordan aldklar destekle evirilere devam etmilerdir (Jitsuzo 1985: 151). Erken in Budhizminin by ve kehanetleriyle nl efsanevi rahibi Budhachinga 348de 117 yanda Hun bakentinde ldnde, ardnda bu dini in, Kore ve Japonyaya kadar yayacak olan cokulu ve inanl kalabalk bir budhist kitlesi oluturmutu (Fang. 648: 95/2285-2490). Budhachingann abalar yaklak bir asr sonra kendini gstermi, Budhist metinler birbiri ardna evrilmi olarak ortaya kmaya balamtr. Son Asya Hun devleti olan Kuzey Liang devletinin bakentleri Chang-yeh (397-412) ve Ku-tsang (412-439) ehirleri in'den Bat Blgeleri krallklarna geite bir kilit noktasyd. Kaytlar bu iki blge arasnda gidi-geli yaparken buradan geen Budhist rahipler ile ilgili 45 olay ve 83 isim zikreder. Mehur rahip Dharmamitra, Kua ve Tun-huang zerinden douya seyahat ederken bir sre yolunun zerinde olan Kuzey Liang Hun Devletinin bakentinde kalm, 424 ylnda buradan ayrlarak gneye, Ssu-chan eyaletine gitmitir (SOPER 1949: 34). Ayrca Kuzey Liang Devletinin Budhizmi kabulnde, bulunduu corafi blgenin stratejik avantajlarndan faydalanarak ticari lke sfatn korumak istemesinin yan sra Dharmaksema'nn varlnn etkisi de inkar edilemez (Kiriya 1967: 181). Erken Budhizm tarihinin en nl rahiblerinden biri olan Dharmaksema, ( / ) (M.S. 385-433) Orta Hindistanda domutur. Alt yanda babasn kaybedince annesiyle birlikte almak zorunda kalmtr. Onun zekasndan etkilenen Fa-min adl bir Hinayana Rahibinin eitimi altna girmi, fakat bir sre sonra bir baka rahipten etkilenerek Mahayana Mezhebine girmitir. Yaad blge halknn Hinayana mezhebinden olmasndan dolay buray terk ederek Mahayana Mezhebinin merkezlerinden biri olan Dou Trkistann Kua ehrine geldi (Seng 519: 76-85). Bir mddet burada yaayan Dharmaksema daha sonra Shan-shan (eren) Krallna geti ve kraln hizmetine girdi. Ancak kraln kz kardeiyle zina yaparken yakalannca 412 ylnda Kuzey Liang Hun Devletinin topraklarna snd. Doast glere sahip olduu, ruhlarla balant kurabildiini ve onlar yardmyla kadnlara ok erkek ocuk dourtabildiini, hastalklar iyiletirebildiini iddia ediyordu. 429 ylnda tant Hun kral Meng-hsn' bu zellikleri olduka cezbetmiti. Zamanla onu hizmetine alarak danman yapt. Ona kar giderek artan hayranl sonucunda ona "Aziz"27 unvan verdi (WE 551: 99/2208).
202

Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

Ancak uzun yllar Ch-ch' ailesinin hizmetinde alan Dharmaksema'nn sarayda Meng-hsn'n kzlar ve gelinlerine cinsellik dersleri verdii sylentileri ortaya km, Meng-hsn nceleri buna inanmam fakat daha sonra Tabga kralnn rahibi istemesi ve irkin sylentilerin ispatlanmas zerine rahibi ldrtmt (Wei 551: 99/3208-3209.; L., 659: 93/3085; SSU-MA, 1084: 3844-3845)28. Dharmaksema yalnzca Kuzey Liang Devletinin Budhizmi kabulnde deil, Dou Asyann da Budhistlemesinde byk rol oynam kiiydi. Liangchou'da birok sutra evirdi, onun sayesinde bu blge Budhist metinlerinin eviri merkezi haline geldi. evirdii eserler unlardr: 1- 414-421 tarihleri arasnda Mahaparinirvana Sutra ()y tercme etmitir. Byk lm Sutras anlamna gelir. Budhizmin Mahayana mezhebinin en nemli Sutrasdr. Bu eserin in Budhizmine etkisi byktr (LU 1969: 94). 2- 414-426 arasnda Mahasamnipata Sutra (). Sutra Byk Klliyat anlamna gelir. Balam ama bitirememitir. Eseri 566 ylnda Narendrayashas29 tamamlamtr. 3- Buddhacharita (). II. Yzylda Hindistanda yazlm olan bir epik yazdr. Bu eserde Buddhann doumundan lmne dek geen olaylar yazlmaktadr. 4- 418 ylnda Bodhisattva Bhumi Sutra30 () tercmesini tamamlamtr. Bu sutra Boddhisatvanun Ruhsal Yaplar Sutras olarak bilinir. 5- Suvarnaprabhasa Sutra, () . Altn Ik Sutras31 anlamna gelir. 6- Upasakasila Sutra (). 7- Karuna Pundarika Sutra32 (), efkat Lotusu Sutras anlamna gelir. http: //www.akshin.net/literature/budlitsourcessanskrit.htm 20-03-2005 8- Mahavaipulya Mahasamnipata Sutra. Tercmeyi 414-426 yllar arasnda Ku-tsang ehrinde yapmtr. 9- Bhadra Kalpika Sutra. Budhann Bin smi anlamna gelir. Bin isimden 300 tanesini evirmitir. Sutralar Budhizmin kutsal kitabn oluturan blmlerdir. Sakyamuni Budhann veya dier Budhalarn vaazlarn ierir. Genellikle manzum olan bu konumalar Buddha ve mridlerinin soru ve cevaplarndan oluur. Bir mridin sorusuna bazen nazari olarak cevap veren Budha bazen de kendi hayatndan ya da baka Budhalarn hayatndan hikayeler anlatarak soruyu aydnlatr. Bu hikayelere Cataka denir (Ercilasun 2004: 248). Ancak daha sonraki yzyllarda bir ksm byk deiikliklere uramtr. Bu yzden klasik Budhist metinleri baz blgelerde asl gibi kalmamtr. rnein sutra ad verilen her metin orjinal sutra deildir (Tezcan 1978: 293). Trkeye su203

bilig, K / 2008, say 44

dur adyla giren sutralar Trk edebiyatnda nemli yer tutarlar. Saysz sutra ve Budhist metin, Uygurlar zamannda Uygurca olarak yazlm ve geen yzyln banda batl ilim adamlarnca Dou Trkistan ve Kansu eyaletlerinde yaplan kaz ve aratrmalarda bulunarak koruma altna alnm, bylece gnmze kadar gelmilerdir. Hunlarn yazdrd tarih kitaplarnn aksine bu sutralar gnmze kadar gelmitir. Budhizmin inceye ilk evirileri olan bu sutralar yzyllar ierisinde defalarca kopya edilmi, baka yabanc dillere yaplan evirilere de temel tekil etmilerdir. Ayrca kutsal metin olmalar nedeniyle iyi korunmu ve bu yzden ok az hasarl olarak gnmz dek gelebilmilerdir. Hun dneminde yazlan eserlerin varl kltr ve edebiyat tarihimiz asndan nmze yeni sayfalar amaktadr. Kayp eserlerin aranmas, yazlan sutralarn evrilmesi ile tarihimizin bir dnemi daha aydnlanacaktr.

Sonu
Trkler bilinenden ok nce, yani M.S. IV. asrda kendi yaz dilleri olmad iin in dilini kullanarak tarih yazclna balamlardr. Tarih yazclyla birlikte kendi devletleri hakknda kayt tutma geleneini de balatmlardr. Gnmze ulamam, akibetini bilemediimiz bu eserlerin adlar ve yazarlar 1500 yl nceki in kaynaklarnda gayet ak ve detayl bir ekilde belirtilmektedir. Eserleri yazan grevlilerin bazlarnn Hun kkenli olmas, Hunlarda en azndan st snftan insanlarn ince okur yazar ve eitimli olduunu ortaya karmaktadr. 100 yl sonra bir baka Hun Devletinin nceki Hun Devletlerinin gnln aratmas, eski Trklerde tarih yazclnn geici bir heves olmadnn ispatdr. Ayrca birok in kaynanda okur yazar olmamakla, eitime nem vermemekle sulanp kmsenen Hunlar, sylenenin aksine daha IV. asrn balarnda ilkokullar ve yksek okullar amlar, eitimi desteklemilerdir. Hunlarn yabanc Budhist rahiplere evirttirdikleri bir ok kutsal metin, ilk kez inceye tercme edilmi ve Budhizm, Kore ve Japonyaya bu ince eviriler yoluyla girmitir. Bu dnemde bir ok Budhist kutsal metnin yansra yeni hikayeler de yazlmtr. Bu hikayelerin elbette ki Hun yaantsndan ve hayat anlayndan nemli geler iermesi kanlmazdr. O halde gnmze kadar gelmi olan bu budhist hikayeler Trkeye kazandrlmal ve mteakiben ierdii Hun kltr aa karlmaldr. Trkler uzun ve byk Trk Edebiyatnda Farsa, Arapa gibi yabanc diller kullanarak nadide eserler vcuda getirmilerdir. Bu yabanc diller iinde Arapa ve Farsadan nce ince ile yazlm Trk eserleri Trk yazl edebiyatn M.S. IV. yzyla kadar geriye ekmektedir. Trk tarihi ve kltr alannda yaplacak aratrmalarda Trklerin inceyi de kullandklarnn hatrlanlp aratrmalarmzn o yne doru alm yapmasna almalyz.
204

Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

Mahaparinirvana - Sutra Kuzey Hanedanlklar, M.S. 386 - 581 H. 27.6 cm. W. 332 cm. Dunhuang Aratrmalar Enstits No. 0228 http: //english.people.com.cn/features/dunhuang/pages/document9.htm 0404-2005

1. Chan-y unvan Milattan nceki dnemlerden M.S. V. yzyla kadar Hun hkmdarlarna verilen unvandr. Shan-y olarak da okunur. Chan-y, Shan-yu (any), tanhu veya daha ge dnemlerde yabgu olarak kullanlm fakat zamanla anlam daralmasna uramtr. M.S. V. Yzyldan sonra Tabgalardan itibaren ise bu unvann yerini Kagan unvan almtr. 2. Liu Yuan-hai tarafndan 304 ylnda kurulan Hun devleti olan Han Devleti 319 ylnda bir sarsnt geirmi ancak Liu Yuan-hain yeeni olan Liu Yaon abalaryla bu skntl dnem atlatlmtr. Liu Yao baa getikten sonra devletin adn Chao olarak deitirmi, ama ayn dnemde Han Devletinin nl generali Shih Lonun bu devletten ayrlarak daha douda ayn isimde bir devlet kurmasndan dolay Liu Yaon devletine lk Chao Shih Lonun devletine ise Sonraki Chao ad verilmitir (BAYKUZU 2003). 3. III. Yzyln balarnda in hkmetince in topraklarna yerletirilen Hunlardan Chiang Ch boyundan gelen Shih Lo, kle olarak satlm fakat bir sre sonra kaarak bir eteye katlm, giderek kuvvetlenmiti. Liu Yuan-hain tm Hunlara yapt birleme arsna uyarak bu yeni devletin ordusuna katld. On yl kadar ksa bir sre ierisinde bakomutanla kadar ykseldi. Ancak ynetimle arasnda sorunlar knca 319 ylnda kendi devletini kurdu. 329 ylnda lk Chao devletini ortadan kaldrd ve imparator unvan ald. Onun lmnden sonra oullarn teker teker devre d brakan yeeni Shih Hu, iktidar ele geirdi. Onun zamannda aaal imar faaliyetlerine giriilmi, budhizm devlet dini olmutur. 349da Hunun lmnden sonra evlatl inli general Jan Min inli halk kkrtp ynetimi ele geirerek byk bir Hun katliam yapm ve devleti ykmtr. 4. 5. 6. Genellikle prens ve Kral ailelerine mensup kiiler verilen alt dereceden unvan. 7. 8. 9.
205

Aklamalar

bilig, K / 2008, say 44

10. 11. 12. 13. Bugn in Halk Cumhuriyeti Shan-hsi Eyaletinin gney dousunda bulunan eski bir ehirdir. 14. 288 ylnda inli yetkililer kle olarak kullanmak iin dan dousunda yaayan Hun topluluunu orduya satt. Kle olarak satlan bu Hunlar aslnda sava esiri veya sulu olmamalarna ramen haketmedikleri bir ekilde kle muamelesi grmlerdir. stelik satlan bu grup Chou Blgesine sevkedilirken bir ok eziyetle karlar. Her bir sopann iki ucuna birer Hun balanr. Bu genellikle sava esirlerine layk grlen bir tutumdu. Bir ksm ise kafesli arabalara konulmutu. Onurlar krlan Hunlar ayrca eitli hakaretlere de maruz kalyorlard. te bu grubun iinde o sralar yirmi yanda olan Lo da bulunmaktayd. Shih Lo, nce grevli Chinin akrabalarna satlmt ama orada salgn hastalk bagsterince daha gnderilmeden bu sat iptal edildi ve Chih-pingli bir inliye satld. Bu inli anlaldna gre ziraatle urayordu. Lo, hergn tarla sryordu ve kenevir ekiyordu (TSU, 386-535:74) 15. Kuzey Liang Hun Devleti Ch-ch Meg-hsn adl Hun beyi tarafndan 397 ylnda kurulmutur. Dier Hun devletlerinden farkl olarak kendisini in imparatoru ilan etmemitir. Ku-tsang ehrini bakent yapan Meng-hsn kendini Ho-hsi Kral ilan etmitir. Zengin ipekyolu ticaret yolunun zerindeki topraklarda hkm srmesi onu kltrel ve ekonomik olarak olaanst zenginletirmitir. Onun 433 ylnda lmnden sonra olu Ch-ch Mu-chien tahta km ama o sralar bymekte olan gneyde inli Sung Hanedanl ile Kuzeydeki Trk Tabga ya da dier adyla Kuzey Wei Hanedanl arasnda pek yaama ans olmamtr. 439 ylnda Tabgalar tarafndan devletleri yklnca Turfana kam ve orada 460 ylnda Juan-juan hakimiyetine girinceye kadar yaamlarn devam ettirmilerdir. (BAYKUZU, 2002: 758-762) 16. 17. Sutra, Budizm'de Buddha'nn retilerinden oluan ve dorudan Buda'nn szlerini aktard varsaylan metinlere verilen addr 18. 19. 20. Buradaki karakteri kullandmz eitli szlklerde bulamadk. 21. Eser isimlerinin yanna evirebildiklerimizi yazdk. eviremediklerimiz ya da kesinliinden emin olamadklarmz ise yazmadk. 22. Sung Shu; Sung Hanedanlnn Ylldr. Liang Hanedanl zamannda (502556) Shen Yueh, 487 ylnda imparatorun emriyle yazmaya balamtr. 100 blmden oluur ve 439-494 yllar arasndaki tarihi olaylar kapsar. 23. 24. 25. 26. 27. 28. in kaynaklarnda Dharmaksema'yla ilgili farkl bilgiler bulunur: Meng-hsn biyografilerinde yukarda anlattiimiz gibi Dharmaksema daha ok ahlakszl ve
206

Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

byclyle anlrken Li-hsn biyografisinde ise daha farkl bilgiler bulunur. Buna gre Tabga kral adna Dharmaksema'y almaya giden Li-hsn, Menghsn'n rahibi gndermemekte srarl olmas ve Li-hsn tehdit etmesi zerine Li-hsn n rahibin Meng-hsn tarafndan ldrlmesine gz yumduu, baka bir kaynakta ise Dharmaksema nn artk batya geri dnmek istedii ancak Menghsn onun baka krallarla kendi aleyhine alaca kukular tamas sebebiyle ldrtt yazar. (LU 1969: 94) 29. (490-589) Kuzey Hindistanl olan bu nl rahip Kuzey Chi Hanedanl imparatorunun desteini alm, bakent Yeh ehrinde balad evirilerine daha sonra Chang-anda devam etmitir. http://www.sgilibrary.org/search_dict.php?id=1501 31-01-2007 30. lk kez 402-412 yllar arasnda nl Budhist rahip Kumarajiva tarafndan inceye evrilmitir. 31. Bu sutra Uygurlar dneminde Trkeye Altun Yaruk Sudur adyla evrilmitir. Sngku Seli Tutung adl bir Uygur tarafndan inceden Uygurcaya evrilen en hacimli sudurdur. Burkancln temellerini, felsefesini ve Budhann menkbelerini ierir. Bunlardan en mehurlar ehzade ile A Pars Hikyesi (Alktan lmek zere olan pars kurtarmak iin kendini feda eden ehzadenin hikyesi), Dantipali Be hikyesi (Maiyetindeki geyikleri kurtarmak iin kendini feda eden geyikler beyini Dantipali Be ldrr ve korkun alevler de Dantipali Bei yutar.) ve atani Be hikyesi (lkesindeki insanlara hastalk ve bela getiren eytanlarla atani Bein mcadelesini anlatmaktadr.) dir. Rus bilgini Malov 1909-1911 yllar arasnda Dou Trkistana bir geziye kmtr. Bu gezi srasnda 1910 yl 3 Mays tarihinde inin Kansu Eyaletinin Sha-chou ehri yaknlarndaki Budhist Sar Uygurlarn bir ayinine katlr. Ayin yerindeki bir Buddha heykelinin altnda bulduu dank kat paralarnn Altun Yaruk Sudur olduu anlalmtr (ERCLASUN 2004:269).; Daha fazla bilgi iin bkz. (AATAY 1945:197) 32. Tibetllerin inanna gre Bodhisatva Avalokiteshvara onlarn barbarlara has iddet yanls duygularn sevgi ve aka dntrm ve onlara mutluluu getirmitir. http://www2.bremen.de/info/nepal/Gallery-1/Bodhisattvas/4-20/Ava-BigMan0.htm 02-03-2005

CS.:Chin Shu (Chin Hanedanl Yll) KSC: Kao Seng Chuan ( Byk Rahipler Biyografisi) TCTC: Tse-chih Tung-chien PS: Pei Shi (Kuzey Tarihi) SS: Sung Shu (Sung Hanedanl Tarihi) TSU: Shih-liu Kuo Chun-chiu ( On Alt Devlet Tarihi) WS.: Wei Shu ( Wei Hanedanl Yll)

Ksaltmalar

207

bilig, K / 2008, say 44

BAYKUZU Tilla Deniz, (2002) V. yzylda inde Kurulan Bir Hun Devleti: Kuzey Liang TRKLER, Cilt I, s. 758-762, Ankara. , (2003) IV. yzylda inde Kurulan ki Hun Devleti, (Baslmam Doktora Tezi) MS. Sosyal Bilimler Estits, stanbul. AATAY Saadet ., (1945) Altun Yaruktan ki Para A.. DTCF Yaynlar, No: 46, Ankara. ERCLASUN Ahmet B., (2004) Balangcndan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Ankara. ESN Emel, (1971) Gktrklerin Ecdadndan Ts-k Meng-sn (m. 397-433) Devrinde Sanat Trk Kltr Dergisi, say 100. FANG Hsuan-ling, (648) Chin Shu (Chin Hanedanl Yll) (Ting-wen Shuch Yaynevi 1987 basks) Taipei. JTSUZO Tamura, (1985) The Ethnic Migration in Chinese History, Sobunsho Tokyo. KRYA, Seiichi, (1967)"Acceptance of Budhizm in the North Liang Dynasty" TOYOBUNKO no.122, Tokyo. L Yen-shou, Pei Shih: (M.S. 659) (Kuzey Tarihi) (Ting-wen Shuch Yaynevi 1987 basks) Taipei. LU M-t., (1969) Kutscha und Seine Beziehungen zu China vom 2. Jh. Bis zum 6. Jh. N. Chr, I,II, Weisbaden. SENG Hui-yao, (519) Kao Seng Chuan: (Byk Rahipler Biyografisi ), (1991 basks) Beijing. SHENG Yeh, (488) Sung Shu (Sung Hanedanl Tarihi) Ting-wen Shuch Yaynevi 1987 basks) Taipei. SOPER.A.C., (1949), Literary evidence for Early Budhist Art in China, I. Foreign mages and artist Oriental Art, no:1, volum: II, summer, London. SSU-MA Kuang, (1084) Tse-chih Tung-chien, , (Hua Shih yaynevi 1935-1987 basks) Taipei. TEZCAN Semih, (1978) En Eski Trk Dili ve Yazn Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke, TTK, Atatrkn Yznc Doum Yl yaynlar, Ankara. TSU Hung, (M.S. IV-VI yy) Shih-liu Kuo Chun-chiu (On Alt Devlet tarihi).(Tingwen Shuch Yaynevi 1987 basks) Taipei. YANG J-y (1986) Chung-kuo Wen-hua Shi Tse-tien, Shang-hai. WE Shou, (554 Wei Shu (Wei Hanedanl Yll), (Ting-wen Shuch Yaynevi 1987 basks) Taipei.

Kaynaka

208

The Lost Books of Hsiung-nus and the Sutras

Assist.Prof.Dr. Tilla Deniz BAYKUZU*
Abstract: Stone inscriptions are the first written documents belonging to Turks. These inscriptions, which have been written in Sogd and Gktrk languages, are still extant in Central Asia. A question that emerges here is this: did the Turks, who had close geographical, political, and cultural relationships with the Chinese, ever use Chinese in their writings? Chinese sources offer some clues about the use of writing by the four Hsiung-nu states founded in China in the fourth and fifth centuries. The leaders of these four states had stone inscriptions set up. More importantly, some of these states issued books on law and history. Also, the Hsiung-nus who came to China by way of India and Central Asia and accepted Buddhism as their religion played an important role in translating Buddhist sacred texts. It is highly probable that all these books and sutras though written in Chinese constitute the earliest examples of written Turkish literature. Key Words: Former Chao, Later Chao, Great Hsia State, Northern Liang, Kansu, Wu-wei

Trakya University, Faculty of Science and Letters, Department of History / EDRNE realhuns@hotmail.com

bilig Winter / 2008 Number 44: 195-210 Ahmet Yesevi University Board of Trustees


. *
: . , , . , , ? 4-5 . . , , . , , . , , . : , , , , , -

, , / realhuns@hotmail.com

bilig osen# 2008 Vpus: 44: 195-210 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi