Yaymlayan: Muhittin Salih EREN stanbul 1992 34-92- Y-70-030

HALL NALCIK

I S B N 975-7622-11-7

TANZMAT
VE

BULGAR MESELES

E R E N Yaynclk ve Kitaplk Ltd. ti.

Tnel, Sofyal Sokak No: 34 BEYOLU-STANBUL Tel: 251 28 58 - 252 05 60 Telefax: 243 30 16 ube: Sahaflar ars No: 16 BEYAZIT - STANBUL Tel: 522 85 31 Bask: etin Ofset

(Doktora Tezi'nin 50. yl) 1942-1992

EREN

Halil nalck ve Eserleri

Uluslararas n e sahip tarihimiz H a l i l nalck, bundan elli yl nce, 1942'de Ankara niversitesi D i l ve Tarih-Corafya Fakltesi'nde, Tanzimat ve Bulgar Meselesi adn tayan tezi ile Doktor unvann almtr. On yllk bir sre iinde y o u n almalar sonunda, 1952'de, Yenia krss'nde profesrle atanan nalck'n aratrmalar b y k bir i l g i ekmi, kendisi 1956'da, ayn zamanda A . . Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde dar Tekilt ve D e v r i m T a r i h i derslerine a t a n m t r . 1949-1950 y l l a r n d a ariv ve ktphanelerde aratrma yapmak zere birbuuk yl Londra'da bulunmu; 1956'da bir Rockefeller bursu kazanarak Harvard niversitesi'nde/<?//<?w s fat ile incelemeler yapmtr. 1953-1954 ders ylnda Columbia; 1967, 1990 1992 yllarnda Princeton gibi tannm Amerikan niversitelerinde misafir profesr olarak dersler vermitir. 1972'de emekli olan nalck, Chicago niversitesi'nin davetini kabul ederek, 1986 ylna dein orada O s m a n l Tarihi o k u t m u , b u g n bir ok Amerikan bilimsel kuruluunda Osmanl ve Y a k n - D o u tarihi konusunda profesrlk yapan kymetli bilim adamlar yetitirmitir. Aratrmalarn Osmanl ariv belgeleri zerinde younlatran nalck, genellikle O s m a n l tarihinin, idar, sosyal ve ekonomik ynlerini akla k a v u t u r a n a l m a l a r ile b i l i m d n y a s n d a geni bir n ve saygnlk k a z a n m t r . U l u s l a r a r a s bilimsel dergi ve ansiklopedilerde, bu arada

viii

Halil nalck

Encyclopaedia of islam'n yeni basmnda, Osmanl mparatorluu ile ilgili birok maddeler nalck tarafndan kaleme alnmtr. H a l i l nalck'n 1942'den g n m z e kadar sren almalar, herbiri ayr bir kymet tayan dokuz kitap ile saylan 200' akn bilimsel makaleyi kapsar. Bunlara eklenecek yenileri ise unlardr: Cambridge University Press iin drt bilim adamnn katlm ile Osmanl Sosyal ve Ekonomik Tarihi adl b y k eseri t a m a m l a m ve baskya vermitir. Bundan baka, Karadeniz Ticaret Tarihine Katklar adl eseri, Harvard niversitesi tarafndan; The Middle East and the Balkans under The Ottoman Empire adl eseri de Indiana n i v e r s i t e s i ' n c e b a s l m a k t a d r . B u n l a r n y a n n d a Prof. nalck'n The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600 ( 1 . basm Londra 1973; 2. basm L a Rochelle 1990) adl eseri Srpa ve R u s a ' y a evrildii gibi, Yunanca ve Romence evirileri de yaplmaktadr. Burada hemen ilve edelim k i , bilginimizin yukarda adlarn verdiimiz eserlerinin bir zeti olarak, ciltlik bir Osmanl Tarihi, Eren Yaynclk iin hazrlanmaktadr. nalck, UNESCO tarafndan hazrlanmakta olan A History ofCultural and Scientific Development ofMankind adl eserin 1492-1789 dnemini kap sayan V . cildinin direktrlne, ngiliz Peter Burke ile birlikte, seilmitir. Bu eserin de nemli bir blm yazlmtr. Prof. nalck, bu youn bilimsel almalar yannda Osmanl aratr malar konusunda i k i nemli dergi, Archivum Ottomanicum (T. HalasiKun'la birlikte) ve Osmanl Aratrmalar Dergisi'nm ( N . G y n ve H . Lowry ile) editrdr; ayrca birok bilimsel derginin yayn kurulu yesidir. nalck, ayn zamanda Osmanl-Trk tarihiyle i l g i l i baz bilimsel pro jelerin ve milletleraras kurulularn rgtlenmesinde nayak olmutur. Bu arada, 1977'de Profesr Osman Okyar ve Emel D o r a m a c ile birlikte kur duklar Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisadi Tarihi Komitesi bu yl altnc kongresini Fransa'da Aix-en-Provence'da t o p l a m t r . Keza, 1990 da istanbul tarihi zerinde Mftlk arivinde sakl istanbul kad sicilleri

zerinde aratrma ve yayn yapmak zere bir araya getirdii deerli bir uz manlar grubu halen faaliyettedir. Bu yl, Eyp Sultan Tarihini aratrma ve koruma iin yapt proje, Tarih Vakf ve T. C. Kltr Bakanlnca benim senmi ve destek grmtr. Prof. nalck'n, bilimsel aratrmalar ve yaynlar bilim dnyasnda ilgi toplam, birok bilimsel kurulua ye seildii gibi eitli bilimsel dllere lyk grlmtr. lkemizde, 1947'den beri Trk Tarih Kurumu'nun asl yesi olan Prof. nalck'a, ngiltere'de Royal Historical Society muhabir yelik ve Royal Asiatic Society fahri yelik pyeleri vermi; American Academy ofArts and Sciences ve Srp Akademisi yeliklerine seilmi; Atina, Boazii, Konya Seluk ve B k r e niversiteleri fahr doktor n v a n tevcih etmilerdir. 1990'da Trkiye'yi Tantma Vakf dln alan Prof. nalck, T.C. Dileri Bakanlnca, Yksek Hizmet Madalyas'na. lyk grlmtr. Prof. nalck, Chicago niversitesi'nde onbe yl hizmetten sonra halen Bilkent niversitesi'nde tarih blmn kurmaya davet edilmi bulunmak tadr. Tpk basmn Trk bilimine armaan etmekle gurur duyduumuz Prof. Dr. Halil nalck'n Tanzimat ve Bulgar Meselesi adl doktora tezi, kanaa timizce i k i y n d e n n e m tamaktadr. Bunlardan birincisi ve balcas, mevcudu oktan tkenen ve aranan bu eserin gncel sorunlara k tutmas ve a k l a k a v u t u r m a s d r . k i n c i s i , b i z i m a m z d a n n e m l i d i r : Prof. nalck'n 1942'de doktora tezi olarak takdim ettii bu eserin, b u g n 50. Yl dolmutur. B u tpk-basm, Trkiye'yi uluslararas bilimsel alanda temsil etmi ve tarih biliminin, zellikle Osmanl Tarihi'nin az bilinen sosyal ve ekonomik ynyle kurum ve sorunlarna aklk ve yeni yaklamlar getirerek, hakl bir n salam olan Prof. nalck'a minnettarlmzn kk bir armaandr.

Halil nalck

Kendisine uzun mrler dilediimiz ve yeni eserlerini beklediimiz b y k bilginimiz Prof. Dr. Halil nalck'n yarm yzyldan beri sregelen aratrma, inceleme ve almalarn Ek'te tarih sras ile sunuyoruz. Halil nalck

EK
Bibliyografyas

1941 1. "Tanzimat Nedir?" TA, I (1941), DTCFD, 1942 2. 3. 4. "Tanzimat ve Fransa", TV, I I (1942), 128-139 "Saray Bosna e r ' i y e Sicillerine gre Viyana Bozgunundan sonraki Harp Yllarnda Bosna", TV, I I (1942-1943), 178-187, 372-383. "Bosna'da Tanzimat'n Tatbikine A i t Vesikalar", TV, I (1942), 374 389. 1943 "Osmanl Tarihi hakknda m h i m bir Kaynak", DTCFD, 89-96. Tanzimat ve Bulgar zeti, 134-143). Meselesi, I (1940-1941) 237-263.

5. 6.

I (1943),

Ankara, 1943, X I + 1 6 1 (Franszca

1944 7. "Yeni vesikalara gre Krm Hanlnn Osmanl tbiliine girmesi ve A h i d n m e Meselesi", B, V I I I (1944), 185-229. 1946 "Ya M u h e d e s i n d e n soma Osmanl-Rus Mnasebetleri", I V (1946), 195-203.

8.

DTCFD,

xii

Halil nalck

Bibliyografya

xiii

9. 10.

1947 "Bursa er'iye Sicillerinde Ftih Sultan Mehmed'in Fermanlar", B, X I (1947), 693-708 (Almanca zeti ile). "The Origins of the Ottoman-Russian Rivalry and the Don-Volga Canal, 1569", Les Annales de l'Universit d'Ankara, I (1947), 47 106; Trkesi iin bkz no. 15. 1948 "Erzurum", A, I V (1948), 345-357. "Gzi Giray I I " , A, I V (1948), 734-736. "Gzi Giray I I I " , A, I V (1948), 738. "Giray", A, I V (1948), 783-789. "Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs, 1569", B, X I I (1948), 349-402; ngilizcesi iin bkz. no. 10. "Tarih Enstits'nn Orta Anadolu Gezisi" ( H . Demirciolu ile bir likte), DTCFD, V I (1948). 1949 "Yeni B u l u n m u bir Gazavt-i Sultan Murad" birlikte), DTCFD, V I I (1949). 1950 "Hac Giray I " , A, V (1950), 25-27. "Hac Giray I I " , A, V (1950), 27-28. "Hsrev Paa", A, V (1950), 609-616. "slm Giray I " , A, V (1950), 1104-1105. "slm Giray I I " , A, V (1950), 1105. "slm Giray I I I " , A, V (1950), 1105-1108. "skender Bey", A, V (1950), 1079-1082.

1951 25. " O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n K u r u l u ve n k i a f Devrinde Trkiye'nin ktisad Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle", B, X V (1951), 629-690. 1952 "Timariotes Chrtiens en Albanie au X V sicle d'aprs un registre de Timars Ottoman, MSA, I V (1952), 118-138.
e

26.

11. 12. 13. 14. 15. 16.

27. 28.

1953 "Arnavutluk'ta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syannn Menei", F, I I I (1953), 152-175. "od Stefana Dusana do Osmanskog Carstva", Prilozi za Orijentalni fillo giju i istorija jugoslovenskih nar oda pod turskom vladavinom, 3-4 (1952-1953), 23-54, no. 32'n Srpa evirisi. "15. asr Trkiye iktisad ve itima tarihi kaynaklar", FM, X V (1953-1954), 51-57. "stanbul Fethinin yakn Sebepleri", DTCFD, X I (1953), 345-354. "The Ottoman Timar System", Proceedings of the Twenty-Second International Congress of Orientalists (Istanbul: 1951), ed. Z. V . Togan, Leiden (1953), vol. I I , 386. "Stefan Duan'dan Osmanl mparatorluuna: X V . asrda Rumeli'de Hristiyan sipahiler ve meneleri", Fuad Kprl Armaan!Mlanges Fuad Kprl, istanbul (1953), 207-248, Srpas iin bkz. no. 28. "Some Remarks on the Study o f History in Islamic Countries", MET, 7 (1953), 451-455. 1954

29. 30.

17.

(Mevlt O u z ile

31.

32.

18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

3 3.

34. 35.

Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I , Ankara: T T K , 1954, VII+245. Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara: T T K , 1954, X X X V I + 1 5 7 .

xiv

Halil nalck

Bibliyografya

xv

36.

"Ottoman Methods o f Conquest", SI, I I I (1954), 103-129. T r k e evirisi iin bkz. no. 221. 1955

55. 56. 57.

"Osmanl Hukukuna Giri", SBFD, X I I I (1958), 102-126. "Osmanl Pdih", SBFD, X I I I (1958), 68-79. "The Problem o f the Relationship Between Byzantine and Ottoman Taxation", Akten XI. Internationalen Byzantinisten Kongresses ( M n c h e n 1958), 237-242. 1959 "Byazid I " , / , 1 ( 1 9 5 9 ) , 1117-1119. "Bennk", EI ,1 (1959), 1160-1170. " O s m a n l l a r ' d a Saltanat V e r s e t i U s l ve T r k H a k i m i y e t Telakkisiyle lgisi", SBFD, X I V (1959), 69-94.
2 2

37. 38. 39. 40. 41. 42.

" X V . asr O s m a n l maliyesine dair Kaynaklar", TV, I (1955), 128 134. "Land Problems in Turkish History", MW, 45 (1955), 221-228. "Kalgay", I A, V I (1955), 131-132. "Kaplan Giray I " , A, V I (1955), 202-205. "Kaplan Giray I I " , I A, V I (1955), 205-206. "Krm Hanl", A, V I (1955), 746-756. 1956 "Ahmed Pasha, called Bursal", EI ,1 (1956), 292. "Ahmed Pasha, Gedik", EI ,1 (1956), 292-293. "Ahmed Pasha, K h ' i n " , EI ,1 (1956), 293. "Bender", EI ,1 (1956), 1166-1167.
1 2 2 2

58. 59. 60. 61. 62.

43. 44. 45. 46. 47. 48.

"Osmanllarda Raiyyet R u s m u " , B, X X I I I (1959), 575-610. "slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devrindeki ekillerile Mukayesesi", slm limler Dergisi, 1-1 (1959, Ankara), 29-46. 1960 "Balkan", El ,1 (1960), 998-1000. "Boghdan", (Moldavia), EI ,1 (1960), 1252-1253. "Budjak", (Southern Bessarabia), EI ,1 (1960), 1286-1287. "Bulgaria", EI ,1 (1960), 1302-1304.
2
2 2 2

" V . Beynelmilel Onomastik limler Kongresi", B, X X (1956), 223 236. Kanunnme-i Sultn-l ber Mceb-i 'rf-i 'Omni (R. Anhegger ile birlikte), Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1956, X X I I I + 9 5 . 1957 " A n Ottoman Document on Bayezid I's Expedition into Hungary and Wallachia", Onuncu Milletleraras Bizans Tarihi Kongresi Teblileri, stanbul, 1955, istanbul (1957), 220-222. "Mahkeme", A, V I I (1957), 149-151. "Mehmed I I " , A, V I I (1957), 506-535. "Osmanllarda Ateli silhlar", B, X X I , 83 (1957), 508-512. 1958 "Arnawutluk (Albania)", EI ,1 (1958), 650-658. "Azak (Azov)", EI ,1 (1958), 808.
2 2

64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74.

49.

"Bursa", EI ,1 (1960), 1333-1336. "Bursa and the Commerce of the Levant", JESHO, 3 (1960), 131 147. "Bursa X V . Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar", B, X X I V (1960), 45-102. "erke", EI , I I (1960), 14-24. "ift-Resmi", EI , I I (1960), 32. "iftlik", EI , I I (1960), 32-33. "Die T r k e i und der Westen: die kulturelle und politische Angleichung der Trkei and den Westen", Internationales Jahrbuch fr Geschichtsunterricht, V I I (1959-1960), 10-20.
2 2 2

50. 51. 52.

53. 54.

xvi

Halil nalck

Bibliyografya

xvii

75. 76.

"Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time", X X X V (1960), 408-427. "Murad I I " , A, V I I I (1960), 598-615. 1961 "Dr al-'And", EI , I I (1961), 116.
2

Speculum, 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. A-C 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109.

Byzantines, Ochrida 1961, Belgrade, 1964, 159-164; (Srpa evirisi iin bkz. no. 81). "Edirne'nin Fethi, 1361", Edirne Armaan, Ankara: TTK (1964), 189-196; ngilizce evirisi iin bkz. no. 156. "Fatih Sultan Mehmed, stanbul'un Fethi ve mparatorluk", TK, 20 (1964), 8-13. Kbrs ve Trkler (C. G r s o y , E. Kuran, H . Alasya ile birlikte), Ankara: T K A E , 1964. "Filha", El2, I I (1964), 906-909. "Krm Trk Yurdunun Y o k Edilii", E, I V (1964). "The M a i n Problems Concerning the History o f Cyprus", CT, I (1964), 44-55. "Pdih", A, I X (1964), 491-495. "Tanzimat'n uygulanmas ve sosyal tepkileri", B, X X V I I I (1964), 623-690; ngilizce basm iin bkz. no. 161. " T r k i y e ' d e C u m h r i y e t F i k r i n i n G e l i m e Safhalar", TK, 25 (1964), 10-13. "Trk donanmasnn beii: Gelibolu", TK, 22 (1964), 57-60. "The Place o f the Ottoman-Turkish Empire i n History", CT, I (1964), 57-64. "Social Change, G k a l p and Toynbee", CT, I (1964), 209-223; Trkesi iin bkz. no. 110. "rf", A, I X (1964), 671-683. "Res-l-Kttb", A, I X (1964), 671-683. "Rumeli", A, I X (1964), 766-773. "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- H m y n u " , B, X X V I I I (1964), 603-622. 1965 "Sosyal D e i m e , G k a l p ve Toynbee", TK 31 (1965), 421-433; ngilizce basm iin bkz. no. 105. "Erzurum", El2, I I (1965), 712. "Filori", El2, I I (1965), 914-915.

77. 78. 79.

"Darba", EI , I I (1961), 146-148. "Dr al-Darb", EI , I I (1961), 118-119.

2

80. 81. 82.

1962 "Pjaml", EI , I I (1962), 420.

2

"Pitanje Segedinskogo mira i kriza turske drzave 1444 godine", Prilozi, 12-13 (1962-1963), 269; ngilizce orijinali iin bkz. no. 93. "The Rise of Ottoman Historiography", Historians of the Middle East, eds. B . Lewis and P. M . Holt, London (1962), 152-167. 1963 "Atatrk ve Atatrk Devrimi zerinde Yabanc Tarihiler", TK, 13 (Kasm 1963), 50-63. "Eylet", EI , I I (1963), 721-724.
2

83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92.

"Atatrk ve Trkiye'nin M o d e r n l e m e s i " , B, X X V I I (1963), 625 632. "D Trkler Kltrnn K o r u n a m a m a s Meselesi zerine", TK, 1 (1963), 6-11. "Kbrs Tarihinin ana meseleleri", TK, 4 (1963), 31-36. "Djebeli", EI , I I (1963), 528-529. "Pjem", EI , I I (1963), 529-531. "Pjizya", EI , I I (1963), 563-566. "Dobrudja", EI , I I (1963), 613. "Doghandj", El , I I (1963), 614-615.
2 2 2 2 2

110. 111. 112.

93.

1964 "Byzantium and the Origins of the Crisis o f 1444 in the Light of Turkish Sources", Actes du XII Congrs International d'tudes
e

xviii

Halil nalck

Bibliyografya

xix

113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122.

"Gelibolu", El , I I (1965), "Ghzi Giray I , I I , I I I " , El , I I (1965), 1046-1047.

2

132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144.

"Ghurab", El , I I (1965), 1097-1098. "Giray", El , I I (1965), 1112-1114. "Gnll", El , I I (1965), 1120-1121.

2 2

1969 "Ykseli devrinde Osmanl Ekonomisine U m u m B i r Bak", TK, 68 (1969), 537-541. "Harir", EI , I I I (1969), 211-218. "Haydar-oghlu, Mehmed", El2, I I I (1969), 317-318. "Osmanl T m a r Rejimi ve Sipahi Ordusu", TK, 111-34 (1965), 758 765. "Kutadgu Bilig'de Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri", Reit Rahmeti Arat in, Ankara: T K A E , 1966, 259-275. "Professor Uriel Heyd", B, X X X I I I , 129 (1969), 115. Ottoman Policy and Administration in Cyprus after the Conquest, Ankara: Ayyldz, 1969, 23 s. "Giray", T. A, X V I I (1969), 185. "Gz Giray I I I " , T. A, X V I I (1969), 185. "Suleiman the Lawgiver and Ottoman Law", AO, I (1969), 105-138. "Capital Formation i n the Ottoman Empire", JEH, X X I X - 1 (1969), 97-140. "Gz Giray I " , T. A, X V I I (1969), 184. "L'Empire Ottoman", Actes du Premier Congrs International des Etudes Balkaniques et Sud-Est Europennes, 26 Aot-1 Septembre, 1966, Sofia, (1969), m , 75-104. " B i r i n c i Milletleraras Kbrs Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan, 1969)", TK, V I I - 7 9 , 508-516.
2

"Hdjdji Giray", El , I I I (1965), 43-45. "Hawla", El , I I I (1966), 283-285. "Adletnmeler", Bg, I I (1965), 49-145. "Ghulm", El , I I (1965), 1085-1091. "Cafer Seydahmet Krmer (1889-4 Nisan 1960)", TK, 31 (1965),
2 2

473-479. 1967 "Notes on N . Beldiceanu's Translation o f the K n n n m e , fonds turc ancien 39, Bibliothque Nationale, Paris", Der Islam, V o l . 43/1 2 (1967), 139-157. "The Re-building of Istanbul by Sultan Mehmed The Conqueror", CT, I V (1967). Trke evirisi iin bkz. no. 214

123.

124.

125. 126. 127. 128. 129. 130.

1968 "Akademi nedir, T r k Akademisi N a s l Kurulmaldr, B i r rnek: Japon Akademisi", TK, 67 (Mays 1968), 486-495. Encyclopedia of World History, ed. W i l l i a m L . Langer, 4th d., Boston 1968 {Turks, Turkey ve Ottoman Empire blm). "Les rgions de Kruye et de la Dibra autour de 1467 (d'aprs les documents Ottomans)", SA, V / 2 (1968), 89-102. "Ziya G k a l p " , IESS, ed. D . L . Sills, U S A : Macmillan, V o l . V (1968), 194-195. "Trk lmi ve M . Fuad Kprl", TK, 65 (1968), 189-204. "The Nature of traditional Society: Turkey", Political Modernization in Japan and Turkey, eds. R. E. Ward and D . A . Rustow, Princeton: PUP, 1968, 42-63. "Osmanl Devrinde Trk Ordusu", TK, 22 (1968), 49-56.

145.

146.

1970 "The policy of Mehmed I I Toward the Greek Population o f Istanbul and the Byzantine Buildings of the City", Dumbarton Oaks Papers, 23-25 (1969-1970), 231-249. "The Foundations o f the Ottoman E c o n m i c o - S o c i a l System in Cities", La Ville Balkanique (Sofia, 1970), 17-24. "The Ottoman Economic M i n d and Aspects o f the Ottoman Economy", Studies in the Economic History of the Middle East, ed. M . A . Cook, London: Oxford University Press, 1970, 207-218.

147. 148.

131.

xx

Halil nalck

Bibliyografya

149.

"The Emergence o f the Ottomans", "The Rise of the Ottoman Empire", and "The Heyday and Decline of the Ottoman Empire", The Cambridge History of Islam, eds. P. M . Holt, A . K . Lambton, B . Lewis, CUP, 1970. "The Ottoman Decline and its Effects upon the Reaya", II Congrs International des Etudes du Sud-Est Europen, Athens, 7-13 May 1970, 73-90; tpkbasm: Aspects of the Balkans, Continuity and Change, Contributions to the International Balkan Conference, UCLA 1969, eds. H . Birnbaum and S. Vryonis, T h Hague: Mouton 1972,338-354. "Islam in the Ottoman Empire", CT, 5-7 (1968-1970), 19-29. Trke evirisi iin bkz. no. 227. "Hac-Ilbeyi", T. A, X V I I I (1970), 279. "Hac Giray I " , T. A, X V I I I (1970), 278-279. "Glhane Hatt", T:A, X V I I I (1970), 147-148. 1971
e

1974 162. 163. 164. Osmansko Carstvo, Beograd: Kultura, 1974, 352 p.; No. 159'un Srpa basm. "Eastern and Western Cultures in Dimitrie Cantemir's Work", Revue Roumaine d'Histoire, X I I (1974), 27-29. "Turkish Impact on the Development o f Modern Europe", The Ottoman State and Its Place in World History, ed. K . Karpat, Leiden: E. J. B r i l l , 1974, 51-58. "Mehmed I I " , Encyclopaedia Britannica, fifteenth ed. (publ. H . H . Benton 1974), 859-860. "Lepante in the Ottoman Documents", // Mediterrneo nella seconda meta del '500 alia luce di Lepanto, Firenze: L . Olschki, 1974, 185 192.

150.

165. 166.

151. 152. 153. 154.

1975 167. 155. 156. "Imtiyzt", El1, I I I (1971), 1179-1189. "The Conquest of Edirne (1361)", A O , I I I (1971), 185-210; T r k e asl iin bkz. no. 94. "The Socio-Political Effects of the Diffusion of Fire-Arms i n the M i d d l e East", War, Technology and Society in the Middle East, London: OUP, 1975, 195-217. "Kprl Family', Encyclopaedia Britannica, fifteenth ed., 505-506. "Knun", EI , I V (1975), 556-562.
1

168. 169. 170. 171. 172.

157.

158. 159.

1973 "Quelques remarques sur la formation du Capital dans l'Empire Ottoman", Histoire conomique du monde mditerranen, 1450 1650. Mlanges en l'honneur de FernandBraudel, Paris, 1973, 235 244. "iskender Beg", EI , I V (1973), 138-140.
1

160. 161.

The Ottoman Empire in the Classical Age, 1300-1600, London and New Y o r k : Weidenfeld and Nicolson, 1973, xii+248 p.; S r p a evirisi iin bkz. no. 162. "Istanbul", EI , I V (1973), 224-248.
1

" K n n n m e " , EI , I V (1975), 562-566. "ark Meselesi", Trkiye Defteri, Say: 18 (stanbul 1975), 565-571. "Turcoman Principalities and the Emergence of the Ottoman State" and "The Ottoman State", A History of the Ottoman Empire to 1730; chapters from the Cambridge History of Islam and the New Cambridge Modern History, by Parry, Inalcik, Kurat, Branly, ed. M . Cook, Cambridge-London-New York-Melbourne, 1975; ash iin. bkz. no. 149.

"Application of the Tanzimat and its Social Effects", AO, V (1973), 97-127; Trkesi iin bkz. no. 101.

173.

1976 "Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilt", Trk Dnyas Kitab, Ankara: T K A E , 1976, 974-990.

El-

xxii

Halil nalck

Bibliyografya

xxiii

174.

"Krm Hanl", Trk Dnyas 943-954; Asl iin bkz. no. 42.

El-Kitab,

Ankara: T K A E , 1976,

184.

"Servile Labor i n the Ottoman Empire", Mutual Effects Between the Islamic and Judeo-Christian World, eds. A . Archer, T. Halasi-Kun and B . K . Kirly, New York, 1979, 25-52. 1980 "The Hub o f the City: The Bedestan of Istanbul", UTS, 1/1 (1979 1980), 1-17. " A Case Study i n Renaissance Diplomacy: The Agreement between Innocent V I I I and Bayezid I I on Djem Sultan", JTS, 3 (1979-1980), 209-230. "Military and Fiscal Transformation i n the Ottoman Empire, 1600 1700", AO, V I (1980), 283-337. "Osmanl Brokrasisinde A k l m ve Muamelt", OAD, I (1980), 1 14. "Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve ngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rol", GD, zel say I I (1979-1980), 1-65. "Turkey Between Europe and the Middle East", D PolitikalForeign Policy (Ankara) 8/3-4 (1980), 7-31. Trkiye Sosyal ve Ekonomik Tarihi I Social and Economic History of Turkey (1071-1920), First International Congress of the Social and Economic History of Turkey, July 11-13, 1977. Ankara, 1980, eds. O. Okyar and H . nalck, xvi+396 s. (Conference Papers); no. 193'deki makaleye bkz. "Osmanl idare, sosyal ve ekonomik tarihi ile i l g i l i belgeler: Bursa Kad sicillerinden semeler", Bg, X - X I V (1980), 1-90. "Ottoman Social and Economic History: A Review", Social and Economic History of Turkey (1071-1920), A n k a r a Hacettepe University, 1980, 1-8. 1981

175.

176.

177.

1977 " A n Outline o f Ottoman-Venetian Relations", / / Convegno Internazionale di Storia della Civilti veneziana, Venice 3-6, X, 1973, Venezia, Centro di Mediazione tra Oriente e Occidente, eds. Beck, Manoussacas and Pertusi, Florence, 1977, 83-90. "Centralization and Decentralization in Ottoman Administration", Studies in Eighteenth Century Islamic History, eds. T. Naff and R. Owen, London, 1977, 27-52. "Tursun Beg, Historian of Mehmed the Conqueror's T i m e " , WZKM, 69 (1977), 55-71.

185. 186.

187. 188. 189. 190. 191.

178. 179. 180.

1978 Gazav&t-i Sultan Murd b. Mehemmed Han (Mevld O u z ile bir likte), Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1978, X I I I + 1 2 0 . "The Impact of the Anneles School on Ottoman Studies and New Findings", Review, I (Binghamton, 1978), 69-96. Tursun Beg, The History of Mehmed the Conqueror, t p k b a s m , giri ve ngilizce zeti ile, Chicago and Minnesota: American Research Institute, Monograph Series, I , 1978 (Rhoads Murphey ile birlikte), 263 p. The Ottoman Empire: Conquest, Organization, and Economy, London: Variorum Reprints, 1978, 362 p. ( T p k b a s m yaplan makalelerin numaralar, 36, 38, 57, 69, 130, 138, 141, 142, 146, 148, 150, 156, 161, 166, 167).

181.

192. 193.

182.

1979 "The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans", Symposium on the Black Sea, Birmingham, March 18-20, 1978, Arkheion Pontu, 35 (Athens, 1979), 74-110. "Khosrew Pasha" ( H . Inalcik-R. C. Repp), EI (1979), 83-85.
2

194.

"The Khan and the Tribal Aristocracy: the Crimean Khanate under Sahib Giray I (1532-1551)", Essays Presented to Omeljan Pritsak, HUS X (1981), 445-466. Trke evirisi iin bkz. no. 203.

183.

xxiv

Halil nalck

Bibliyografya

xxv

1982 195. 196. 197. 198. 199. "Kutn", EI , V , 557-566. "The Caliphate and Atatiirk's Inkilab", B, 46 (1982), 353-365. "Ottoman Archival Materials on Millets", Christians and Jews in the Ottoman Empire, I , New York: Holmes and Meier, 1982, 437-449. "Rice Cultivation and the Celtukci-Re'aya. System in the Ottoman Empire", T, X I V (1982), 59-141. "The Question o f the Emergence of the Ottoman State", UTS, 2/2 (1981-1982), 71-79. 209. 1983 " M " ' , EI , V (1983), 878-883. "Marchs et Marchands Ottomans", Bulletin du Mauss, no. 8 (1983), 13-37; No. 142'deki makalenin Franszca zeti.
2 2

207.

1985 "The Rise o f the Turcoman Maritime Principalities i n Anatolia, B y z a n t i u m , and Crusades", Byzantinische Forschungen, IX (Amsterdam, 1985), 179-217. Studies in Ottoman Social and Economic History, London: Variorum Reprints, 1985 (Tpkbasm yaplan makalelerin numaralar: 144, 179, 184, 185, 187, 194, 198, 199, 202, 205). 1986 "The Y r k s , Their Origins, Expansion and Economic Role", Oriental Carpet and Textile Studies, eds. R. Pinner and W . Denny, London: 1986,39-65. "Mahkama", / , V I (1986), 3-5. "Power Relationship Between Russia, Ottoman Empire and Crimean Khanate as Reflected i n Titulature", Melenges en Vhonneur de Alexander Bennigsen, Paris 1986. "Arab-Turkish Relations i n Historical Perspective (1260-1914)", Studies on Turkish-Arab Relations, (stanbul 1986), 148-157. Trke evirisi iin bkz. no. 213. 1988 "Tarihi Perspektif iinde Arab-Trk ilikileri (1260-1914)", eviren: Oktay zel, Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Say: 3 (Samsun 1988), s. 205-214. ngilizce asl iin bkz. no. 212. "Ftih Sultan Mehmed Tarafndan stanbul'un Yeniden naas", evr. Fahri Unan, Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Say: 3 (Samsun 1988), s. 215-225. ngilizce asl iin bkz. no. 124. 1990 "Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi", evr. Mehmet zden-Fahri Unan, Trkiye Gnl, Say: 11 (Ankara 1990), 30-41.
2

208.

200. 201. 202. 203.

210. 211.

"Introduction to Ottoman Metrology", T, X V (1983), 311-348. Trke evirisi iin bkz. no. 219. "Han ve Kabile Aristokrasisi: I . Sahib Giray D n e m i n d e Krm Hanl", Emel, Say: 135 (Mart-Nisan 1983), s. 51-73. eviren belli deil, s. 74-96'da ngilizce asl da konulmutur: "The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under Sahib Giray I (1532-1551)". lk yaymland yer iin bkz. no. 194 "Arab Camel Drivers in Western Anatolia i n the Fifteenth Century", Revue d'Histoire Maghrbine, X/31-32 (Tunis, 1983), 247-270.

212.

213.

204.

214.

1984 205. "The Emergence of B i g Farms, iftliks: State, Landlords and Tenants", Contributions l'histoire conomique et sociale de l'Empire ottoman, Louvain: Peeters, 1984, 105-126. "Yk ( H i m l ) in Ottoman Silk Trade, M i n i n g and Agriculture", T, X V I (1984), 131-156. Trke evirisi iin bkz. no. 220.

206.

215.

xxvi

Halil nalck

Bibliyografya

xxvii

216. 216 a 217 b

"istanbul: A n Islamic City" Journal Trke evirisi iin bkz. no. 226.

of Islamic Studies, (1990), 1-23.

224.

"Ottomans" Crusades, V I ed. K . Setton, Madison 1990. "Ky, Kyl ve mparatorluk" V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi. Tebliler. Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi, stanbul 21-25 Austos 1989. (Ankara 1990), 1-11.

"Sleyman the Le Magnifique Nationales du Paris: Ecole du

Magnificent: The Man and the Statesman", Soliman et son temps, Actes du Colloque de Paris, Galeries Grand Palais, 7-10 Mars 1990, ed. G. Veinstein, Louvre 1992.

225. 226.

"Tax Collection, Embezzlement and Bribery in Ottoman Finances", Turkish Studies Association Bulletin, 1992. "Istanbul: B i r slm ehri", evr. brahim Kaim, Dergh, Say: 24, 14-15; Say: 25, 15-17 (stanbul 1992). ngilizce asl iin bkz. no. 216. "Osmanl mparatorluu'nda slm", eviren: Mustafa zel, Dergh, Say: 30, 1-12; Say: 31, (stanbul 1992).ngilizce asl iin bkz. no. 151.

1991 217. "Ottoman Galata, 1453-1553", Premiere Rencontre Internationale sur Tempire Ottoman et la Turquie moderne, ed. Edhem Eldem, istanbul: l'Institut Franais d'Etudes Anatoliennes, 1991, 17-105. "The Status of the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans" T, X X I - X X I I I (1991), 407-436. "Osmanl Metrolojisine Giri", evr. Eref Bengi zbilen, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 73 (stanbul, Austos 1991), 21-51. ngilizce asl iin bkz. no. 202. " O s m a n l pek Ticareti, Madencilik ve Ziraatinde Y k ( H i m l ) " , eviren: Eref Bengi zbilen, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 75 (stanbul, Aralk 1991), s. 9-29. ngilizcesi iin bkz. no. 206. "Osmanl Fetih Metodlan", eviren: Tahir Snbl, Yeni Forum, Say: 263 (Ankara, Nisan 1991), 21-25; Say: 264 (Mays 1991), 17-21. ngilizce asl iin bkz. no. 36

227.

218. 219.

220.

221.

1992 222. "Islamization of Ottoman Laws on Land and Land Taxation", Festgabe an Josef Matuz: Osmanistik-Turkologie-Diplomatie eds. Christa Fragner and Klaus Schwarz, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1992, 100-116. "Comments on Sultanism, Max Weber's Typification o f Ottoman Polity", Ch. Issawi and B . Lews, eds., Occasional Papers, Princeton 1992.

223.

Kitap Tantmalar

1. 2. 3. 4. 5. 6.

L . Rsonyi, Dnya Tarihinde Trklk: DCFD ( 1943), 89-96. . H . Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt: DTCFD, (1947), 241-244. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nkilb Tarihi: DTCFD, 247.

V (1947), 244

M . M . Alexandrescu-Dersca, La campagne de Timur en Anatolie (1402), B, X I (1947), 341-345. David Ayalon, Gunpowder and Firearms in the Mamluk Kingdom, A Challenge to a Medieval Society: B, X X I (1957), 501-512. R. E. Kreutel, Kara Mustafa vor Wien. Das rkische Tagebuch der Belagerung Wien 1683, v erf ast vom Zeremonienmeister der Hohen Pforte, B, X X I (1957), 514-515. C. B . McLean, J. B . Christopher and R. L . Wolf, A History of Civilization, B, X X I (1957), 513-514. L . A . Mayer, Bibliography of Moslem Numismatics, B, X X I (1957), 195-197. J. C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East: A Documentary Record, B, X X I (1957), 512. K . H . Karpat, Turkey's Politics. The Transition to a Multi-Party System, B, X X I V (1960), 501-508. R. Mantran, Istanbul dans la second moiti du XVII sicle, D T C F , Tarih Aratrmalar Dergisi, II/2-3 (1964), 381-402. R. H . Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, B, X X V I I I (1964), 791-793. R. Devereux, The First Ottoman Constitutional Period, A Study of the Midhat Constitution and Parliament, B, X X I V (1965), 663-666.
e

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

xxx

Halil nalck

14. 15.

V . L . M n a g e , Neshr's History of the Ottomans: Development of the Text, B, X X I X

The Sources

and

Fahir z, Eski Trk Edebiyatnda Nesir, XV. Yzyldan XVI. Yzyl Ortasna Kadar Yazmalardan Seilmi Metinler, B, X X I X (1965), 673-674. Kenan A k y z , Ziya Paa'nn Amasya Mutasarrfl Srasndaki Olaylar; I . Belgeler; B, X X X (1966), 163-164. B . Krekic, Dubrovnik et Le Levant au Moyen ge, AO, I (1969), 322-324. Gabriel Baer, Egyptian Guilds in Modern Times: AO, I (1969), 317 319. N . Berkes, The Development of Secularism L X I V / 9 - 1 0 (1969), 438-446. M . Baulant, Lettres de ngociants marseillais, 321. in Turkey, OLZ,

Ksaltmalar

16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27.

AHR AO B Bg BSOAS CHI CUP CT DOP DTCFD E EP F GD HUS IESS IJMES UTS A FM JAOS JESHO

: American Historical Review (New York) : Archivum Ottomanicum (The Hague) : Belleten (Ankara, T T K ) : Belgeler (Ankara, T T K ) : Bulletin of the School of Oriental and African Studies (London) : Cambridge History of Islam, eds. P. M . Holt, A n n K . S. Lambton and B . Lewis (CUP, 1970) : Cambridge University Press : Cultura Turcica (Ankara) : Dumbarton Oaks Papers (Washington) : D i l ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi (Ankara) : Emel (stanbul) : Encyclopaedia of Islam, Second Edition (Leiden) : Ftih ve stanbul (stanbul) : : : : Orta Dou Teknik niversitesi Gelime Dergisi (Ankara) Harvard Ukrainian Studies (Cambridge, Massachusetts) International Encyclopedia of the Social Sciences (USA) International Journal of Middle East Studies

AO, I (1969), 319

Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminal Law, ed. V . M n a g e , BSOAS, 37 (1974), 696-698. F. Babinger, Mehmed the Conqueror and His Time, A m e r i c a n Historical Review, 84-2 (1979), 510-511. S. Skilliter, Williams Harborne and the Trade with Turkey, 1578 1582, IJMES, 34-4 (1980), 514. K . K . Barbir, Ottoman Rule in Damascus, 1709-1758, A H R , 87-2 (1982), 509. A . Bennigsen, et al, Le Khanat de Crime dans les Archives du Muse du Palais de Topkap: IJMES, 13-3 (1981), 373-374. The Islamic Middle East, 700-1900, Studies in Economic and Social Studies, ed. A . L . Udovitch, JAOS, v o l . 105-1 (1985), 162-164. C. Issawi, The Economic History of Turkey, 1800-1914, IJMES, 17/2 (1985), 273-276.

: International Journal o f Turkish Studies (Madison, Wisconsin) : slm Ansiklopedisi (stanbul) : stanbul niversitesi, ktisat Fakltesi Mecmuas (stanbul) : Journal of the American Oriental Society ( Connecticut, New Haven) : Journal of the Economic and Social History of the Orient (Leiden)

xxxii

Halil nalck

A N K A R A N V E R S T E S DL ve T A R H - C O R A F Y A JEH JTS MEJ MOSA MW OAD OUP Prilozi SBFD SA SI Speculum T TA TTK TK TKAE T. A TV WZKM : Journal of Economic History (New York) : Journal of Turkish Studies (Cambridge, Massachusetts) : Middle East Journal (Washington) : Mitteilungen des sterreichischen Staatsarchivs (Vienna) : The Muslim World (Hartford, Connecticut) : Osmanl Aratrmalar Dergisi (The Journal of Ottoman Studies) (stanbul) : Oxford University Press : Prilozi za Orientalnu Filologiu (Sarajevo) : Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi (Ankara) : Studia Albanica (Tirana) : Studia Islmica (Paris) : Speculum (Cambridge, Massachusetts) : Turcica (Paris/Louvain) : Tarih Aratrmalar (Ankara) : Trk Tarih Kurumu : Trk Kltr (Ankara) : Trk Kltrn Aratrma Enstits : Trk Ansiklopedisi : Tarih Vesikalar (Ankara) : Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes (Vienna)
D O K T O R A TEZLER SERS No. 2

FAKLTES

Dr. H a l i l

nalck

Tanzimat ve Bulgar Meselesi

L e T a n z i m a t et l a Q u e s t i o n B u l g a r e ( T h s e de doctorat )

A N K A R A
TRK TARH KURUMU BASIMEV

iindekiler
nsz IVXI.

imparatorluun umum durumu : Tanzimat, mer kez, i d a r ve mal t e k i l t t a slhat; t o p r a k mesele si. 1848 A v r u p a ihtillleri ve O s m a n l m p a r a t o r l u u .

116

!! imparatorluk idaresinde Bulgarlarn umum du rumu : P a t r i k l i i n B u l g a r l a r R u m l a t r m a siyaseti.

A k s l m e l ve mill u y a n . 1841 den n c e muhte lif isyan t e e b b s l e r i . Ni isyan ( 1 8 4 1 ) . Kalas ve brail hadiseleri. Bulgaristan'da h o n u t s u z l u u n d e v a m . T a h r i k t . S r b i s t a n ve Bulgarlar. III. Dekan Jri : Prof. D r . e v k e t Aziz Kansu : Prof. Do. Do. Do. E. Dr. Dr. Dr. Ziya Karal B. Stk Baykal inasi A l t u n d a A . Nimet K u r a t t e e b b s ve b a s t r l m a s (1849).1850 isyannn zuhuru, H k m e t i n ald ted birler. B a b o z u k l a r n harekete g e m e s i ve isya nn b a s t r l m a s

1744

Vidin isyan : lk isyan

4557

IV. Vidin isyan v e Srbistan

V. VI.

5864
6567 . . . . 6973

isyanda komitecilerin rol syanda Ruslarn rol ve ngiltere

rarlar

29. V I . 1942

V I I . dar ve mal bozukluklar Yeni slhat ka

7581
r

III. Vidin Gospodarlk rejimi ve ilgas

Mene

leri : O s m a n l mir arazi sistemi ile m n a s e b e t i ve fetihten n c e k i devirlere ait izler. V i d i n gospo d a r l k rejiminin hususiyetleri, T a n z i m a t ' n iln ile y a p l a n slhat. 1850 d e k i durum ve g o s p o d a r l n kaldrlmas 83107 IX.

Umum netice
, .

109111 115-134 137143 145148

Vesikalar Franszca hlsa

ndeks

"

Bulgar tarihi zerinde ksa bir bibliyografya

149-161

NSZ
Bulgar T r k l e r i n i n Karadeniz i m a l i n d e n gelerek i l k Bulgar Devletini k u r m a l a r n d a n (680-681) b u g n e kadar Bulgaristan t a r i h i T r k tarihinin p h e s i z en ziyade d i k k a t l e a r a t r l m a a d e e r sahifelerinden b i r i n i tekil etmektedir. T r k l e r , bilhassa Hunlardan beri Karadeniz i m a l i n d e k i memleketleri ve B a l k a n l a r kendilerine b i r y e r l e m e ve devlet kurma s a h a s y a p m l a r d . Hunlardan sonra, T r k l n g a r p kolunu tekil eden Ogurlar, kalan H u n larla k a r a r a k Bulgar a d a l t n d a b u sahada hakimiyet kurdular ve buradan zaman zaman s t a n b u l n l e r i n e kadar ilerlediler. ( M e s e l 558-559 k n d a K u t r i g u r l a r h a n Zebergan'm s t a n b u l z e r i n e y r y ) . B u l g a r l a r n , sonra onlarla beraber Avarlann Bizans'la bu m c a d e l e l e r i , idareleri, a l t n d a k i d a m r k slav kabile lerinin y a v a y a v a Balkanlara sokulup y e r l e m e s i n i s a l a d , ve b y l e c e Balkan Y a r m a d a s , bilhassa V . a s r s o n l a r n d a n itibaren kuvvetle I s l a v l a m a a b a l a d . Karadeniz i m a l i n d e K u b r a t ' n b y k Bulgarya H a n l n n p a r a l a n m a s n d a n sonra Bulgarlardan b i r k s m garba ilerliyerek ( 6 4 5 ) Balkanlar z e r i n d e Bizans'la a s r lk m c a d e l e y i d e v a m ettirdiler ve nihayet 680-681 tarihlerinde burada, gelip y e r l e m i slav kabileleri z e r i n d e - b a k a y a b a n c sahalara fatih sfatiyle g i d i p devlet k u r m u b a k a b i r o k T r k z m r e l e r i gibi-yepyeni b i r devlet kurdular. te bu g n k slav Bulgarlar, tarihlerini bu devletle b a l a t m a k t a d r l a r . M z y a ' y a gelip b u devleti k u r a n l a r , ekseriya i d d i a edildii g i b i s a v a g e b e l e r d e n ibaret tasayvur etmek hakikate tamamile a y k r d r . Bulgar T r k l e r i y k s e k b i r k l t r sahibi idiler. Geldikleri yerde s r c l k kadar ziraatla da o r a y o r l a r d ve ehirleri v a r d . O n l a r d a n kalan muazzam b i d e l e r , kendilerinin h u s u s b i r yazlar, takvimleri (on i k i h a y v a n l T r k t a k v i m i ) ve B i z a n s ' n k i n d e n ayr h u s u s karak terde b i r mimarleri o l d u u n u ortaya k o y m u t u r . Bu B u l g a r l a r n
1

Ksaltmalar : Ar. Vesikann n u m a r a s , Melf. =

Ariv numaras, Melfuflarndan.

. =

rade

Bak. Geza Feher, Les monuments de la culture protobulgare relations hongroises, Archaeologia Hungarica, VII, 1931, s. 168.

et

leurs

VI

VII

k a r d e l e r i i m a l d e , b u g n k Kazan m n t a k a s n d a tam m a n a s y l a y k s e k k l t r l bir T r k Devleti kurarlarken, onlar cenupta, kesif bir slv kitlesi o r t a s n d a s l v l a a r a k ve h r i s t i y a n l a girerek asl karakterlerini kaybettiler. Bilhassa V I I I . a s r d a Islavlarn Bul gar aristokrasisi a r a s n a kabul o l u n m a s bu T r k devletinin Islavl a m a s n a d o r u b y k bir a d m oldu. O m u r t a g handan (814-831) sonra bu cereyan g i t t i k e k u v v e t l e n d i ve hrstiyanln k a b u l o l u n m a s (865) ile beraber T r k - B u l g a r l a r temamiyle eriyip g i t t i . Bu d e v i r d e bilhassa Islavlarn havarisi Metod ve K i r i l ile temelleri atlan Islav-Bulgar d i n e d e b i y a t parlak bir e k i l d e geliti. Resmi dil islavlat, T r k e unvanlar atld. Bulgar tarihinin bu en parlak s a f h a s n d a bilhassa Bizans'la y a p l a n a s r l k m c a d e l e g z e a r p a r . t e taraftan I X . a s r d a Bulgarlar, Balkan Y a r m a d a s n d a k i b t n tslavlar z e r i n d e hakimiyet d a v a s n d a , i l k defa olarak, yeni kurulan S r p Devletiyle ( R a k a devleti) k a r l a r l a r . X . a s r n i k i n c i y a r s n d a n itibaren devlet i e r i d e n k m i y e b a l a r ve Balkanlar'da p a y i t a h t n hemen y a n b a n d a b y l e tehlikeli bir dev letin v a r l n hi bir zaman k a b u l e t m e m i olan Bizans, uzun ve i d d e t l i bir m b a d e l e sonunda (976-1018 ) B u l g a r i s t a n ' tekrar ha k i m i y e t i altna alr. Fakat B u l g a r i s t a n ' n Bizans hakimiyeti a l t n d a b u l u n d u u devirde (1018-1185) Karadeniz i m a l i n d e yine bir o k T r k kavimleri ( P e e n e k l e r , Uzlar, Kumanlar) Balkanlara i n i p B i zans'a mkil anlar y a a t r l a r ve bir k s m burada yerleirler. Nihayet bunlardan sonuncusu, Kumanlar, M z y a ' d a yeniden m s t a k i l bir Bulgar devletinin k u r u l m a s n d a ve y a a m a s n d a b a l c a bir amil olurlar *. Kumanlar sayesinde Bulgaristan yeniden par lak g n l e r y a a r . Karadeniz i m a l i n d e k i T r k yurdunda K p a k h a n l yerine geen Altm-Ordu, Kpaklarn ( Kumanlarn) Bulgaristan z e r i n d e k i kuvvetli tesirini devam ettirir. m p a r a t o r l u u n b a t s n d a Don nehri ile Tuna a r a s n d a hakim bulunan A l t n - O r d u Tuman beyi Nogay, Balkan ilerine k a r a r a k Bulgaristan z e r i n d e himayesini kurar ve Bulgar t a h t n a Terter a d n d a bir
ikinci Bulgar devletini kuran ve kurtaran ar Asen'in, kumanlar yalnz mttefik ve yardmcs deillerdi, ayn zamanda bizzat kendi adn da kusursuz bir ekilde ancak Kuman dili ile izah edebiliyoruz. Asen sllesinin snmesinden sonraki Bulgar hanedanlar, imanlar, Dormanlar, Eltemirler ve Terterler de hep Kumanlardandr. (L. Ronyi, Tuna havzasnda Kumanlar, Belleten, XI ve XII, 1940, s. 422)1

k p a getirir (1230) A r t k B u l g a r i s t a n ' n i m a l i n d e hemen te mamiyle K p a k l a r ( Kumanlar ) hakim bulunur. Bu devirde Bul garistan tarihi z e r i n d e k p a k l a r n hakim r o l n Bulgar tarih ileri de temamiyle k a b u l etmektedirler. Bundan sonra nihayet X I I I . a s r d a Balkanlara A n a d o l u T r k l e r i n i n ( e v v e l g a r b A n a dolu beyliklerinden) a k n l a r b a l a r . A s r n o r t a l a r n d a O s m a n l T r k l e r i y a r m a d a y a s a l a m bir e k i l d e ayak basarlar. Bilhassa b y k K o s o v a s a v a n d a n sonra (1389) b a t a Srplarn temsil et tii Balkan devletlerinin mukavemeti temamiyle krlr. T u n a ve V i d i n ' e kadar b t n Bulgaristan O s m a n l hakimiyeti a l t n a girer. tiraf etmek l z m d r k i i m p a r a t o r l u u n en nemli b l g e l e rinden b i r i haline gelen bu memleketin idar, iktisad-itima hayat hakknda henz esasl hi bir tetkik yaplmamtr . Burada timar sisteminin t a t b i k i , b y k m a l i k n e l e r , T r k kolonizasyonu, yeni T r k ehirlerinin k u r u l m a s , B u l g a r l a r n d u r u mu, V o y n u k , d o a n c ve b a k a Bulgar a s k e r taifeleri, bu b l g e n i n m p a r a t o r l u k i k t i s a d i y a t n d a k i rol, muhtelif devirlerde idar tekilttaki deiiklikler ve daha bunun g i b i b i r o k meseleler b u g n iin hemen hi d o k u n u l m a m bir halde bulunuyor.
2

Umumiyetle b a z Balkanl melliflerin de itiraf ettii g i b i , Osmanllarn Balkanlara gelii b u r a d a h k m sren feodal a n a r i y e son v e r m i , k y l y ezen eski b o y a r l a r k a l d r a r a k sk, muntazam b i r devlet tekilt ve angaryaya, keyf mua melelere meydan vermiyen s a l a m bir zira-itima nizam kur m u t u r . Bulgaristan z e r i n d e bu suretle kuvvetle yerlemi ve b e n i m s e n m i olan O s m a n l hakimiyeti b e y z yl s r e c e k t i r . Yukandanberi y a p t m z bu seri bak gsteriyor ki b u memleketin ve B u l g a r l a r n T r k l k l e b t n tarih boyunca o k sk m n a s e b e t l e r i o l m u t u r . T r k tarihi bilinmeden Bul garistan tarihi a n l a l a m a z . Fakat b y k T r k tarihinin b a z
R. Grousset, V Empire des steppes, Paris 1939, s. 480. Ahmet Refik'in Trk idaresinde Bulgaristan^ Edebiyat Fa. Mec. cilt VIII, say 6-7) ad altnda nerettii vesikalardan baka bilhassa son zamanlarda Prof. . L . Barkan'n mparatorluun iskn ve toprak meseleleri zerinde muhtelif mecmualarda kan yazlar bu. hususta yaplmas gereken ilerin bykln ve nemini ortaya koymutur. N. Iorga, Hist. des Etats balkaniques.
2 3 1

VIII

IX

nemli n o k t a l a n da, ancak T r k l n bu b l g e ile m n a s e b e t l e r i meydana k a r l d k t a n sonra tam olarak a y d n l a n a b i l i r . Son ola rak, X I X . a s r n ikinci y a r s n d a n itibaren Bulgar meselesinin bizim iin g i t t i k e ne kadar h a y a t bir n e m k a z a n d n d n e l i m : m p a r a t o r l u u n en b y k p a r a l a n m a s a f h a l a r n d a n birini g s teren 1875-1878 b u h r a n s r a s n d a Bulgar meselesi, B u l g a r i s t a n ' n a y r l m a d a v a s birdenbire b t n i d d e t i y l e patlak v e r m i ve m p a r a t o r l u u n k n d e en nemli amillerden b i r i o l m u t u r . te bu kadar d e v a m l ve sk olan ve son d e v i r l e r d e b s b t n b y k bir n e m kazanan bu m n a s e b e t l e r h a k k n d a dilimizde u m u m mahi yette veya monografi e k l i n d e esasl hi bir eserin b u l u n m a d n esefle s y l i y e l i m . Biz burada, bu uzun mnasebetler tari hinde son ve en k a t ' bir safha olan Tanzimat devrinde Bulgar meselesini, ve bunun da 1839-1853 a r a s n d a k i ilk devresini inceliyeceiz.
1

Tarihler kartrlrsa Osmanl imparatorluunda Bulgar meselesi, birdenbire meydana km bir mesele olarak g r n r . H a k i k a t t e bu meselenin, b t n m p a r a t o r l u u n h a y a t n a ve tarihine b a l a n a n bir k k v a r d r , Tanzimatla yeni bir muhteva k a z a n d r l m a k istenen m p a r a t o r l u u n temel m e s s e s e l e r i n d e ve devlet a n l a y n d a k i inkiaf ve b y k k y l kitlelerinin zira - i tima durumunu tayin eden t o p r a k meseleleri dikkatle a r a t r l a c a k olursa, b u n l a r n bir Bulgar r e a y a s meselesini o k t a n ortaya at m b u l u n d u u g r l r . Biz, T a n z i m a t ' n i l n n d a n K r m harbine kadar B u l g a r l a r n d u r u m u n u incelerken Tanzimat slhat ve top rak meselesi ile derinden b a l olarak bir Bulgar meselesinin daha. o zamanlar, m p a r a t o r l u k iin nasl vahim bir safhaya g i r d i i n i g s t e r e c e i z . Krm harbinden sonra Tanzimat ve Bul gar meselesi yeni b i r ekil a l d n d a n 1853-1878 a r a s n d a k i dev r e y i b a k a b i r tetkike b r a k y o r u z . Burada inceleyeceimiz devir iin b a l c a , B a v e k l e t A r i v Dairesinde saklanan O s m a n l Dev leti v e s i k a l a r n a d a y a n d k . O devirde y a a m b a z Bulgar a y d n l a Trkede toplu olarak Bulgar tarihinden bahseden u esere rastladk : 1A. H. Bulgar tarihi, Trabzon, 1326. - Mene'den XIX. asr ortalarna kadar gelen eser uradan buradan tertipsiz bir ekilde yaplm bir toplamadan ibaret tir; 2 H . Zeki, muhtasar Bulgar tarihi, Filibe 1912 - Bulgaristanda slm mek tepleri iin yazlmtr; 3 M. eref, Bulgarlar ve Bulgar devleti, Ankara 1934. - ilm deeri yoktur.
1

rnn ve rahiplerin hatralar, gazetler, e c n e b seyyah ve m m e s sillerin m a h e d e l e r i T r k v e s i k a l a r n tamamlamak ve k o n t r o l et mek bakmndan phesiz ayrca n e m l i d i r . Vaziyet dolalaysiyle bunlar temamiyle edinmek m m k n o l m a d . Bu nunla beraber T r k A r i v i n d e k i v e s i k a l a r n bilhassa bizim a r a t r m a k istediimiz sahada b y k boluklar brakmad ve b u devrin daima esas k a y n a olarak k a l a c a e t d n m t a l a s n d a n da anlalacaktr., 1839 dan itibaren Bulgaristan'a ait vesikalar B a v e k l e t A r i v Dairesinde Bulgar mesalihine dair iradat- seniyye defteri nde o l d u k a toplu bir e k i l d e tesbit edilmi tir. Fakat a y r c a bu deftere girmiyen pek o k v e s i k a n n bulundu u da m u h a k k a k t r K X I X . a s r d a Bulgarlar a r a s n d a g r l e n b y k ayaklanmadan b i r i olan Vidin isyanna, ait vesikalar bu rada hemen hemen tam bir e k i l d e b u l u n m a k t a d r . Biz, bu hadi seyi, bilhassa bu malzemeye dayanarak nisbeten etrafl bir ekil de t e t k i k a frsat b u l d u k ve tetkikimizin a r l k merkezini bu is yan hareketi tekil etti. Eseri sonradan y a z l a n l a r a b a l c a mehaz hizmeti g r e n C. J i r e e c k ' d e ve bu devrin t a n n m Bulgar ta rihisi N . S t a n e f f ' d e bu isyan h a k k n d a verilen m a l m a t pek k s a ve eksiktir . Her halde srf Bulgar k a y n a k l a r ile i s y a n n mahiyeti h a k k n d a d o r u bir fikir edinmek m m k n d e i l d i r . Staneff, isyan sebebleri olarak a r t k her isyan iin klie haline gelen, " t a z y i k , soygunculuk, T r k m e m u r l a r n n a h l a k s z l , ver2 3 l

Ayn vesikalarn suretleri Dolmabahe Saraynda on defter halinde toplanm bulunmaktadr. Bu defterleri bana ilk defa haber vererek alma larma ok yardm etmi olan Maarif Vekleti Talim ve Terbiye hey'eti yele rinden sayn Faik Reid Unat'a ve bunlardan istifade etmekliim iin btn ko laylklar gstermi olan mill saraylar mdr sayn Sezai Selek'e burada bil hassa teekkr bor bilirim. Biz etdde esas itibariyle vesikalarn Ariv'deki asllarn kullandk. Fakat .Arivde asllarn bulamadmz baz vesikalar da yok deildir. Bunlar iin Dolmabahe'deki suretlerine ba vurduk. Vesikalar iin kullandmz ksaltmalardan Ar. Ariv numarasn, I. irade numarasn, melf. melfufu gstermektedir.
2

Geschichte Blgarija

der Bulgaren, pod igo,

Leipzig ve Prag,

1876.

Vazrazdane i osvobozdenie, Sofya, 1935 ( Bulgarca ).

* Vidin isyan zerine V. Todorof'un Bulgarca Vidinsko vzstanie ( Sofya 1924-1925 ) adl monografisini malesef temin edemedik. N. Staneff, yukarda ad geen kitabnda bundan faydalanmtr.

XI

gilerin arttrlmas ve cebren t o p l a t t n l m a s . . maddelerini s r a l a y v e r m e k t e d i r . H a l b u k i T r k A r i v v e s i k a l a r bize i s y a n n h a k i k mahiyetini, safhalarn ve sebeblerini esasl b i r e k i l d e t e t k i k i m knn vermektedir. Mevzuu i l e r k e n e v v e l Bulgar r e a y a s meselesinin m p a r a t o r l u u n u m u m h a y a t ile sk ilgisini g s t e r m e k z e r e Tanzimat'tan sonra k a t surette yeni b i r istikamete y n e l e n devletin u m u m durumunu, b y k meselelerini inceledik. Bundan sonra 1850 V i d i n isyanna kadar B u l g a r l a r n b i r v a r l k olarak ortaya k m a s n a , faaliyet ve m c a d e l e l e r i n e g e e r e k b u n l a r a y r bir b l m d e a n l a t t k . Burada, belli b a l eserlerden aldmz m a l m a t vesikalarla t a m a m l a d k veya d z e l t t i k , Nihayet b u bahsin sonunda Bul garistan'da b i r isyan havas yaratan milleri toplu bir ekilde g s t e r m e e altk. Bundan sonra temamiyle orijinal vesikalara g r e 1850 V i d i n i s y a n n a n l a t t k ve isyan sebeplerinin ve bunlarla sk skya b a l olan slhatn tahliline ve bilhassa, gerek umumiyetle i m p a r a t o r l u u n itima tarihi, gerekse Bulgar r e a y a s meselesi bakmndan o k dikkate deer bir mahiyet g s t e r e n G o s p o d a r l k rejiminin t e t k i k i n e g e t i k . E t d n sonundaki netice ile de b t n bu hadiselerin tarih m a n a s n umu m b i r g r t e t o p l a m y a altk. Nihayet u n u iaret edelim k i hadiseleri m m k n o l d u u kadar v e s i k a l a r y l a g s t e r m e k iin notlarda bunlardan s k s k nakillerde bulunduk ve b u uzun h a i y e l e r bazan okuyucu iin esas metnin akn bozacak b i r mahiyet ald. Fakat ilenen noktalarn yenilii ve t e t k i k i n mahiyeti g z n n e a l n r s a , bunun z a r u r o l d u u her halde teslim olunur. Bundan b a k a k'itabn sonuna, esas i d d i a l a r tevsik edecek mahiyette b a z vesikalarla y a b a n c devletlerin g n d e r d i i baz nemli yazlarn t a m suretlerini ekledik. E n nihayette de Bul garistan t a r i h i z e r i n e daha g e n i b i l g i edinmek istiyeceklere yar d m olmak z e r e umum b i r bibliyografya i l v e ettik. S z m e son vermeden n c e , e t d n h a z r l a n m a s n d a b y k y a r d m l a r n a mazhar o l d u u m S a y n Hocam D r . Bekir S t k Bayk a l ' n y a k n ilgisini, keza S a y n h o c a l a r m Prof. A . Muzaffer G ker, Prof. E. Ziya K a r a l ve inasi A l t u n d a ' n d e e r l i i r a t l a r n burada k r a n l a a n m a b o r b i l i r i m . Bulgarca metinlerin t e r c -

m e i n d e n a z i k n e y a r d m l a r n esirgemiyen F a k l t e talebelerinden Bn. Firuze E d m e n ' e de bilhassa m i n n e t t a r m . Nihayet b a l a d i m k n l a r l a eserin kmasn s a h y a n s a y n Dekan Prof. D r . . A . Kansu'ya burada a y r c a t e e k k r b i r bor sayarm. Halil inalck

23. I V . 1943-Ankara

MPARATORLUUN

UMUM tekiltta ve Osmanl

DURUMU slhat; toprak mparatorluu

Tanzimat: merkez, idar ve mal meselesi. 1848 Avrupa ihtillleri

X I X . uncu a s r o r t a l a r n a d o r u O s m a n l Devleti, h e n z A v r u p a n n y a r s kadar b i r saha z e r i n d e , k t ' a y a yaylm, hemen hemen 36 m i l y o n nfusu ihtiva eden koca bir imparatorluk halinde g r n m e k t e d i r . Fakat hakikatta, b u koca s i y a s hey'et, iktisad, s i y a s her t r l b i r l i k e s a s n gaybederek d a l p p a r a lanma y o l u n a g i r m i b i r h e y l d a n b a k a b i r e y d e i l d i . Daha o zaman B a l k a n l a r d a b e milyon nfus resmen muhtar idarelerle Imparatoluktan a y r l m bulunuyor ve h a k i k hudutlar, ancak N i - V i d i n h a t t ile Tuna nehrine g i d e b i l i y o r d u . Cenupta ise O s m a n l hakimiyeti A n a d o l u snrlarn pek a m y o r d u . Tamamen muhtar idareler a l t n d a bulunan imal A f r i k a memleketlerinden b a k a Suriye, I r a k g i b i d i e r arap memleketlerinde de a i r e t l e r ve y e r l i y a n merkezi t a n m a z , vergi vermek istemezlerdi. m p a r a t o r l u u n kalan k s m l a r n d a ise ahali, bilhassa h n s t i y a n reaya b y k b i r h o n u t s u z l u k i i n d e , zorla itaat a l t n d a tutulmakta i d i . Her tarafta t r e m i olan tufeyl snflar y a n n d a , A n a d o l u ve Rumeli'de T r k men, K r t , A r a p , A r n a v u t g i b i g e b e v e y a y a n g e b e z m r e l e r yalnz Devlet otoritesini t a n m a m a k l a k a l m a z , frsat b u l d u k a
1 2

1841 de asker tensikat dolaysyla yaplan bir nfus saymna gre, b tn tabi memleketler de dahil olarak mperatrluun nfusu 36 milyon tahmin edilmekte idi. Muhtar veya tabiiyeti zayf memleketler (Eflk - Budan ve Sr bistan 5 milyon, Afrika'da Osmanl Devletine tabi saylan yerler 5 milyon ve Asya'da tabiiyetleri ok gevek baz mntakalar ahalisi) karlrsa bu adet tak riben 23 milyona inmektedir. mparatorluun mesahasna gelince, btn tabi yerler dahil 4.721.341 K m idi. Dorudan doruya tabi yerler ise 1.717.680 K m idi (N. Michoff, L a population de_ la Turquie et de la Bulgarie, Sofya 1915, S. 144 - 145). Ubicini'ye gre 36 milyon nfusun ancak 12 milyonu trktr. 7 mil yon islavn 4 milyonunu Bulgarlar tekil etmektedir. (A. Ubicini, Lettres sur la Turquie, Paris 1851, S. 14). Muntazam istatistik olmad iin btn bu adetlerde yanllk nisbetlerinin byk olacan gz nnde tutmaldr,
2 2

Bir alayla birlikte Siverek'e giden Zarif efendiye, oralarda l padiah namn alan Mill aireti reisi, lizin padiahnz bu llere karmaz; fakat iz

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUUN UMUM DURUMU

ziraat m n t a k a l a r a k a r y a p t k l a r y a m a l a r l a a y r c a m h i m b i r k a r k l k unsuru tekil ederlerdi. H k m e t , bunlara k a r muhtelif e k i l l e r d e daima m c a d e l e etmek zaruretini h i s s e t m i t i r . Velhasl g e n i h u d u t l a r i i n d e O s m a u l i m p a r a t o r l u u , k u v v e t l i ve muntazam' b i r devlet k a d r o s u g s t e r m e k t e n uzak, her taraftan d a l m a a d o r u gitmekte i d i . H i a r d a r a s kesilmiyen gaileler ekseriya b y k buhranlar ve p a r a l a n m a l a r l a neticelenmekte i d i : i m p a r a t o r l u u on sene kan ve a t e i i n d e b r a k a n ve i l k m s t a k i l Balkan Devletinin t e e k k l ile neticelenen "Rum Fetreti,, n i Mehmed A l i i s y a n t a k i b e t m i , ve O s m a n l Devleti b i r on sene kadar daha a r tehlikelere g s gerdikten sonra nihayet, A v r u p a n n vesayetini kabul etmek suretile (1839 m t e r e k n o t a s ve 1841 B o a z l a ? mukavelenamesi) nisb b i r i s t i k r a r k a z a n a b i l m i t i . ite Tanzimat, g e e n felketli a s r l a r n b r a k t ve son buh r a n l a r n pek. ziyade s a r s t bu r k y a p y a , muntazam b i r devlet kadrosu vermek, O s m a n l S a l t a n a t n modern esaslara dayanan bir A v r u p a devleti yapmak i d d i a s n d a i d i . Bir b a k m a T a n z i m a t , temel messeseleri bozulmu olan Osmanl imparatorluunun, yepyeni bir medeniyetle ykselen ^ ve taarruza geen bir Avrupann ezici stnl karsnda yeniden tekiltlanma teebbsnn kat' saf has olarak t e l k k i etmek m m k n d r . Bize bu hareketin u m u m t a r i h iinde en g e n i m a n a s da budur. Bununla beraber Tanzimat d e v r i daha y a k n d a n tetkik edilecek olursa, onun o k muhtelif unsurlarla b a k a b a k a y n l e r i b u l u n d u u g r l r . Tanzimat, b h e s i z e v v e l , m p a r a t o r l u u garp r n e k l e r i n e g r e tensik etme, yahut kisaca, bir g a r p l l a m a hareketidir. Bu y o l d a a t l a n m t e r e d d i t a d m l a r n , muhtelif t a r i h millerin tesirile nasl g i t t i k e hz lanarak nihayet b u g n b t n v a r l m z a h a k i m o l d u u m a l m dur. i m p a r a t o r l u u n b e k a s y l a a l k a d a r b i r mesele olarak tanzimat
1 2 3

tarihinde en n e m l i b i r nokta da, "bil tefrik-i cins mezheb,, m s a v a t meselesidir. Sonu gelmiyen reaya isyanlariyle git t i k e ehemmiyet kazanarak nihayet 1876 k a n u n - i esasisinde b t n m l n alan b u s i y a s e t , esasen g a r p l l a m a hare ketiyle de sk s k y a b a l d r . Zira garba mahsus h r r i y e t esas l a r n d a n m l h e m her modern prensip ve m e s s e s e n i n k a b u l i l e beraber b u y o l d a b i r a d m daha atlm o l u y o r d u . Y a l n z u n u eyice belirtmeliyiz: 1839 H a t t H m y n u ile resmen alan t a n zimat d e v r i n i n , D e v l e t i tensik etme t e e b b s n d e esas gaye ve m e g u l i y e t i , hep h u k u k m s a v a t prensibile Hristiyan tebaay dev lete balamak, imparatorluk vahdetini koruyup salamlatrmak o l m u t u r . Osmanllk siyaseti a d n v e r e b i l e c e i m i z b u hareketin i m p a r a t o r l u k tarihinin son devrinde dahil siyaset, g a r p l l a m a ve slhat hareketleri, isyanlar, hatta h a r i c p o l i t i k a ile a l k a l v e y a o n l a r izah eden en temelli hadise o l d u u n a p h e y o k t u r . O s m a n l
1 2

getirilen eser (Tanzimat, I, Yznc yl dnm mnasebetile, istanbul, 1940) deerli bir mehaz mahiyetindedir. Engelhardt; bu garba yaklama hareketinde liklemenin, dinin devletten ayrlmas cereyannn en esas nokta olduu kanaatndadr (Trkiye ve tanzimat, S. 7). Glhane hattnda Padiah, ehli slm ve milel-i saire bu msaadat- aha nemize bil istisna mazhar olmak zere szlerile hukuk msavat prensibini aka ifade etmiti. Bu esas, btn tekilt ve kanunlara hakim olacakt. Oh sene kadar sonra Sadrazam Koca Reit Paa, bir arz tezkiresinde unlar yaz maktadr . Mevadd- hukukiyede her kes yeksn ve seyyan olarak kendi huku kunu bilip ondan vazgememek ve dier birisi hukukuna tasallut eyledii halde ref'ini talep ve davaya muktedir olmak kanunname-i hmayun muktezasndan dr. Tanzimattan sonra reaya arasnda honudsuzluk skn bulaca yerde bilkis gittike artm, ve reayann msavat prensibi de gittike byk bir ehemmiyet kazanmtr. 1856 slhat Fermannda artk dorudan doruya gayri mslim tebaay alkadar eden meseleler hattn esasn tekil etmektedir. Hattn bir yerinde, "hukuka olan msavat vezifce olan msavat mstelzim olduundan szleriyle bu slhatn temel ta ifade olunmakta- idi. Abdlziz, 1868 de ura-i Devleti a nutkunda bizzat, "Hangi mezhebde bulunursa bulunsunlar btn tebaam ayn vatann evlddrlar dedi. ura-i Devlet ve bu nutuk, 1876 meru tiyetinin ncs saylabilirler; bu tarihte neredilen kanun-i esaside, Tanzimatn bu ana prensibi nihayet u ekilde formllendirilmitir : M. 8 - Devlet-i Osmaniye tbiiyetinde bulunan efradn cmlesine herhangi din ve mezhebden olurlarsa olsunlar bil istisna Osmanl tbir olunur. Mesel angaryann ilgas meselesinin reaya iin ne kadar ehemmiyetli olduunu ve bu slhatn nasl yapldn ileride greceiz; (Bak. blmJVIII).
3 1

misafir gelmisiniz ve seni gndermiler, eer gelip ifade etmiye idin, cmlenizi harap edecektim demiti. (E. Ziya Karal, Zarif Paann hatrat, Belleten, C . IV, Say 16, S. 456. - Airetler hakknda ayrca S. 466 ve mt.) Tanzimat devrinde airetlerin iskn hakknda bilhassa bak : Cevdet Paa Maruzat, T. T. E . M., cilt 15, Say 10 ve mt. Ayrca, Takvim-i Vekayi, sene 1266 defa 432. Bunun iin daha geni izahat: Halil nalck, Tanzimat nedir?, Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yllk almalar Dergisi, 1940-41, Tarih aratr malar Cildi, S. 237-263. Garpllama hareketi tarihi iin Maarif Vekletinin teebbsyle meydana
1 2 3

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUUN UMUM DURUMU

tarihinde b i r d n m n o k t a s tekil eden b u yeni siyasetin p a r o l a s , imparatorluk tebaasnn hukuk msavatna dayanan Osmanl bir liidir. te G a r p devletlerinde itima snflarn siyas m s a v a t istikametinde ilerliyen X I X . uncu asr, O s m a n l m p a r a t o r l u u n d a , onun b n y e s i icab, b y l e b i r y o l t a k i p etmitir, ilerde v a k a l a r l a g r e c e i m i z g i b i , reaya, her t r l a n g a r y a n n k a l k m a s n , her sahada t a m b i r m s a v a t n tesisini, a h s emniyet ve h r r i y e t i n tam b i r e k i l d e teminini talep etmekte, ve bazan da mill ve m s t a k i l b i r idare i s t e m e e kadar v a r m a k t a d r , ite T a n z i m a t ' n srf A v r u p a y oyalamak iin b a v u r u l m u tedbirlerden ibaret olma d, daha ziyade, isteyen, isyan eden g e n i reaya kitlelerini tatmin maksadiyle ortaya atld bundan da anlalabilir. B y l e b i r k a l k n m a n n Garp d e v l e t l e r i t a r a f n d a n da i s t e n d i i v e binaenaleyh bu hareketin devletin h a r i c nfuzunu da a r t r d p h e s i z d i r . B y l e c e m p a r a t o r l u u n b t n l n korumak, yeniden teki l t l a n d r m a k isteyenlerin en ziyade g v e n d i k l e r i esas, reayaya verilecek h u k u k m s a v a t i y l e m p a r a t o r l u u n ruhunu tekil edecek bu v a h d e t i O s m a n l l k zihniyetini y a r a t m a k t r . R e a y a m e s e l e s i n i n m p a r a t o r l u u n a n a m e s e l e s i o l d u u n u , hatta ekse riya A v r u p a istismar ve istil siyasetinin bile onun a r k a s n a giz lendiini d n r s e k , Tanzimat'ta O s m a n l l n neden birinci p l n a g e l d i i daha k o l a y anlalr.
1 2

X I X . uncu a s r o r t a l a r n a d o r u O s m a n l tarihinin en m h i m ve e s a s d e i i m i n i tekil eden Tanzimat hareketini b u suretle k a r e k t e r l e n d i r d i k t e n sonra onun belli bal i c r a a t n d a n bahsetmek p h e s i z zaruridir; fakat bunu yaparken de bilhassa, mevzu ile d o r u d a n d o r u y a a l k a l noktalara n e m v e r e c e i z . Tanzimat, g e t i r d i i m e s s e s e l e r , ald b a z cezr tedbirlerle yeni b i r devri m j d e l i y o r d u . Bizzat 1839 hatt, G a r p t a k i m a n a s y l a , h k m d a r n k e n d i m u t l a k hakimiyetini b a z u m u m prensiplerle tahdit ettiini g s t e r e n b i r berat (chartes) mahiyetinde i d i . D i e r taraftan I I . Mahmud z a m a n n d a , 1838 de tekil olunan "Meclis-i V a l - i A h k m - i Adliye,,, G l h a n e h a t t n n h k m l e r i u y a r n c a tensik edilerek, h k m e t i n y a n n d a s l h a t a mteallik yeni k a n u n lar yapmak, t a t b i k a t n t a k i p etmek vazifelerile mkellef m h i m b i r m e s s e s e haline g e t i r i l d i . P a d i a h , b u meclisin Tanzimat esas lar dahilinde k a r a r l a t r a c a kanunlara " m s a a d e e d e c e i n e , , ve deitirilmesini "tecviz b u y u r m y a c a n a , , resmen y e m i n etti. B u suretle, i m k n dahilinde k a n u n ve istiar b i r devlet h a y a t n n temeli atlm b u l u n u y o r d u .
1 2

Engelhardt a gre, mslmanlarla hrstiyanlar arasnda bu msavat kaidesi Avrupann tevecch ve yardmn ekmek maksadyla kabul edilmitir. (Trkiye ve Tanzimat, S. 6). Fakat yalnz bu maksatla deil, ayn zamanda istil etmek, vesayet altna almak isteyen ayn Avrupann mdahalelerini nlemek, Balkan reayasnn imparatorluk nizamna samimiyetle balanmasn temin etmek iin kabul ve iln edilmiti. Tanzimatn ilnnda haric tesirler meselesi iin bil hassa Prof. Cemil Bilsel'in u makalesi dikkate deer: Tanzimatn haric siya seti, Tanzimat, 1. 664 - 669 ve 680 - 682. ayan dikkat bir misal olarak unu zikredeceiz: Tanzimatn ilnndan sene sonra (1258 hicrde) Rusya hkmeti, Bulgaristan reayasyle Bosna eyaleti reayas haklarnda gerek kk memurlar ve gerek ehl-i islm ile arna vutlar tarafndan yeniden bir takm mezalim ve taaddiyat vukua geldiini ileri srerek hrstiyan sekenesi beyninde sr- nahonud ve muadatn r e f izalesi zmnnda (Devlet-i liyyenin) kendi evamir-i seniyyesinin kmilen icras husu sunda ihtarda bulunmaktadr (Ar. 4/1, . 3, 18 Cemaziyylevvel 1258, Kont Nesselrode tarafndan Rusya Maslahatgzar Titof canibine varid olan tahrirat- mahremane; Bak. Zeyil vesika No. 2). Halbuki te taraftan Rus casuslar Balkan larda mtemadi tahrikttan geri durmamaktadrlar. Bu vaziyet karsnda Bab
2

Al, mdahale ve tahrikt nlemek iin alelhusus imdiki hale gre icra-i adalet ve celb-i kulb-i tebaa ve raiyyetle idare-i hkmet olunmas daha mnasip ve mltezem olacana binaen zr-i idare-i behiyyelerinde bulunan mahaller reaya snn mmkn mertebe ho tutulup ve elden geldii ve- er'-i erfin mesa ol dua derece her snf tebaa-i devlet-i aliyyenin hukuk-i nefsiye ve maliye ve rziyyelerinden dolay hsn himayet ve syanet olunup ifalt- vakaya tema ylden muhafaza edilmeleri lzumunu btn valilere bildirdi. (Ar. 7/1, I. 6, 3 Receb 1259, Rumelide bulunan miran hazeratna yazlacak tahrirat msveddesi). Yavuz Abadan, Tanzimat Fermannn tahlili, Tanzimat, I, stanbul, 1940, S. 39 ve mt. Karlatr: Prof. . Ltfi Barkan, Tanzimat tedkiklerinn ortaya koyduu baz meseleler, ktisat Fakltesi Mecmuas, C . II, S. 295 - 302. - Padiah 1256 senesi banda Meclis-i Val'ya gelip okuttuu nutukta Hatt- hmayundan ihsan- hmayunumuz olan hukuk ve imtiyazat eklinde bahsetmitir (Ltfi tarihi, C . VI, S. 53). Meclis-i Val'nn tekilt ve salhiyetleri hakknda bak: Takvim-i Vekayi, sene 1255, defa 187 ve 188 - Ltfi tarihi, C . VI, S. 75 - Dstur, 1282, S. 491, Meclis-i Val'nn tertib-i aksam ve vezaif-i umumiyesi hakknda nizamname. -Meclis-i Val'nn ileyi tarz ve mahiyeti ileride hadiseleri tahlil ederken mahhas bir ekilde meydana kacaktr (S. 77 ve mt). - Tanzimat devrinde yetimi bir mte fekkir olarak Namk Kemal, bu hareket" hakknda kanaatini u ekilde ifade et mektedir: Tanzimat hkmetin istibdadn tadil etti; tekilt- idarenin teetttn intizam ve ittihada tahvil eyledi... (hsan Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanl lar, Tanzimat, I, 824).
1 2

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUUN

UMUM DURUMU

T a n z i m a t n i l k hamlede v i l y e t t e k i l t n d a y a p t deiiklik m p a r a t o r l u u n m u k a d d e r a t b a k m n d a n daha az ehemmiyetli deildir. A b d l m e c i d , G l h a n e h a t t n n i l n n d a n sonra Meclis-i V a l ' d a v e r d i i sene b a n u t k u n d a bundan b y k b i r ehemmi yetle b a h s e t m i t i r . V i l y e t l e r d e y a p l a n yeni tekiltla, bilhassa o zamana kadar o k g e n i s a l h i y e t l e r e sahip bulunan ve b u y z den sui istimale sapan valilerin nfuzunu tahdid etmek, her snf halkn idareye n i s b b i r e k i l d e itirakini temin etmek n o k t a l a n d n l y o r d u . Bu maksatla b i r o k s a n c a k l a r d a meclisler tekil olundu. L i v a (sancak) b a n d a k i mlk memurun ( v a l i , m u t a s a r r f v e y a m u h a s s l ) t a b i i reisi b u l u n d u u b u meclisler, o memleket a y a n n d a n d r t m s l m a n l a d i e r milletlerin (bununla d i n cema atlar y a n i Rum patrikine tabi Ortodokslarla ermeniler, yahudiler vesair cemaatler kastedilmektedir) ileri gelenlerinden seilmi birer k i i d e n m r e k k e b d i r . A y r c a l i v a d a k i mfti, hakim ve m a l m d r de meclisin tabii a z a l a r m d a n d r . Meclisin b a l c a vazifelerinden biri, tanzimat e s a s l a r n n i c r a s n a nezaret, reaya h a k k n d a "hi b i r t r l mezalim ve taaddiyat v u k u b u l m a m a s n a d i k k a t ve ihtimam,, etmektir. Meclis b t n mlk, mal ve a d l ileri m z a k e r e y e s a l h i y e t t a r d r . M z a k e r e l e r tamamile serbesttir; herkes fikrini hi e k i n meden s y l i y e b i l e c e k t i r . U b i c i n i ' n i n F r a n s z departman meclislerine b e n z e t t i i t a r a meclisleri, oaun fikrince, " G l h a n e Hatt- erifinin T r k i y e ' y e v e r d i i en liberal m e s s e s e l e r d e n b i r i d i r . Bu meclis d i n v e m e z h e b f a r k o l m a d a n btn mporatorluk tebaas arasnda h u k u k msavatn fiilen tesis etmektedir. ,, Engelhardt'a g r e de " b u meclislerin tekili usul-i m e v e r e t e d o r u atlm b i r hatve t e l k k i o l u n a b i l i r d i . H a k i k a t t e b u yeni tekil tn kendisinden beklenen vazifeleri k a t i y y e n yerine g e t i r e m e d i i n i , temamen aksi neticeler v e r d i i n i g r e c e i z .
1 2 3 4 5

usullerde de b a z m h i m slhat v c u d a getirildi. E v v e l her nevi v a r i d a t n d o r u d a n d o r u y a hazineye gelip her t r l masarifin yine buradan d e n m e s i esas t u t u l d u . A a r , cizye, mukataat ve evkaf h a s l a t g i b i her t r l v a r i d a t n tahsilinde temel olan iltizam usul k a l d r l d . Muntazam ve d o r u d a n d o r u y a vergi tahsiline esas olmak z e r e e m l k ve nfus t a h r i r i iin v i l y e t l e r e " m u h a s s l - emval,, a d y l a memurlar g n d e r i l d i . Devlete 49 milyon k u r u varidat temin eden cizyenin tahsilinde t u t u l a n yeni usul de reaya lehine m h i m b i r d e i i k l i k tekil etmekte i d i . O zamana kadar gayri m s l i m l e r e mahsus b u v e r g i y i t o p l y a n cizyedarlar veya mltezim ler yolsuzluktan e k i n m e z l e r d i . Bu sebeple 1256 senesi b a n d a n (5 M a r t 1849) itibaren cizyenin reaya k o c a b a s ve v e k i l l e r i eliyle tevzi ve tahsiline k a r a r v e r i l d i . Gayri mslimler lehindeki b u tedbir b u r a d a d a k a l m a d ; 1851 tarihine d o r u cizyenin k a l d r l a 1 2 3

A h a l i n i n huzur ve emniyetinin i l k a r t olan i d a r sahadaki b u yeniliklerle beraber, r e a y a n n bilhassa i k y e t mevzuu olan mal
Bak. Ltfi, C . VI, S. 93. Tanzimat tekilt Rumelide Elviye-i Selse (Yanya, Trhala, Manastr) Anadoluda Diyaribekir ve Erzuruma ancak 1845 de temil edildi (Ltfi, C . VIII S. 13).
2 3 4 1

Tara mecalisine verilen talimat , Dstur, 1287, S. 486. Lettres sur la Turquie, S. 31. Trkiye ve tanzimat, S. 99. Bak. blm VII.

Netayic-l-vukat, C. IV, S. 102. Daha Koibey (17 inci asr ortalarna doru) bu iltizam usulne iddetle hcum etmektedir. O, bu usuln yaylmasn Kanun Sleyman'n sadrazam mehur Rstem paaya atfetmektedir (Koibey risalesi, Ali Kemal Akst tab, 1939, S. 63.) - Glhane Hatt'nn ilnndan ay sonra Tanzimata dair eyaletlere gnderilen ferman- lde ahali ve tebaann rahatszlna asl sebeb veren ey mahruse-i hnemde elyevm cari olan iltizamat usul-i muzrras dr, de niliyordu. Fakat yeni usulde muvaffak olunmyarak iki sene sonra tekrar iltizam usulne dnlmtr. Vidin isyan sebeplerinden biri de mltezimlerin suiistimali olmutur. Cizye tahsilinde Tanzimat- hayriyye mteferriatndan olmak zere . . . reaya-i Devlet-i Aliyyenin bulunduklar her bir kaza ve'kurnn hisse-i kadimeleri bittefrik reaya kocabas ve vekilleri marifetile ol kaza ve kurya ba ehasihim ve ahvalihim her ne mkdar aka isabet eder ise bunlar marifetile cem ve tahsil ve toptan taraf- Devlet-i Aliyyeye irsal ve tavsil olunmas sureti karargir olan usul-i haseneden olarak keyfiyet bu vehile isdar olunan evamir-i erfeye dere ve iml ve buna mteferri' erit-i muktaziyye muhasslin-i mu maileyhime ita olunan tlimat- seniyyede dahi biletraf beyan ve inba klnm... (Takvim-i Vekayi, sene 1255, defa 491). - Bununla beraber hrstiyan reaya, vergilerin msavatszlna kar ikyetten hi bir vakit geri kalmamtr. Avus turya idaresinde, Hrvatistanda Srp lisaniyle Bosna ve Bulgaristana dair kan makalelerden birinde u satrlar dikkate ayandr: Hazret-i sultan padiah cmle tebaasnn tesavi-i hukukunu Avrupa politikasna alenen vaid buyurmuken reayann harac cibayet ve tahsil olunsun diye Dersaadetten emirler isdar eder ler. Halbuki Trkler teklifat- sairede dahi binnisbe reayadan ekal zimmet eda ederler ve baz vergilerde hi bir ey vermezler. te Trklerin tesavi-i hukuku bu minval zeredir. ( A r . 14 / 1, . 46, 29 rebiylevvel 1265, Melfuflarndan, makalenin tercmesi).
2 3

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

? e r g i haline getirilmesi mevzubahs M f oldu N.haye 1856 s l h a t F e r m a n ' ile v e r g i b a k m . n d a n tam m savat e s a s ilan olunarak cizye, bedel-i askeriye tahvil edildi. Bu inkiaf, T a n z i m a t m b t n tebaa a r a s n d a her b a k m d a n hukuk m s a v a t temin ederek yeni b i r O s m a n l nizam kurma y o l u n d a k i gayretlerinin dikkate d e e r b i r t e z a h r d r . Bundan b a k a r e a y a n n b a l c a i k y e t m e v z u l a r n d a n b i r i n i tekil eden tayyarat n a m n d a k g a y r i k a n u n cerimeler de tamamile k a l d r l d .
L 1

he

r kese

MPARATORLUUN UMUM DURUMU

* \

h s

- Devletin esas t e k i l t n d a ve idarede giriilen ve m p a r a t o r l u u n o zaman i i n d e b u l u n d u u a r t l a r a nazaran cidden c r etkar s a y l a b i l e c e k b u slhat t e e b b s l e r i , bununla beraber katiyen istenen neticeyi vermiyor ve r e a y a n n h o n u t s u z l u u devam edip g i d i y o r d u . 1848 senesi s o n l a r n a d o r u B a l k a n l a r d o l a a n F r a n s z zabitlerinin v e r d i k l e r i raporlara g r e , " b i l c m l e t e b a a n n mal ve h a y a t n temin eden kavanine Dersaadeften maada M e m a l i k - i M a h r u s a n n h i b i r t a r a f n d a riayet o l u n m a d itiraf olunabilir. H k m e t de bunu g r y o r ve itiraf e d i y o r d u . Honutsuzluun p h e s i z muhtelif sebepleri v a r d : m p a r a t o r l u u n g i t t i k e artan
2 3

" " * daima byk a dikkat ? n ', u ? ^ - n d a a .kard..mz u sat.rmekh ", T ' ^ denilen ceraim d d e - i mekruhas.yla b.esas olarak voyvodalar zamanlarnda arahk tevzilerinde al.nagelen ms r .; ; ' . f i r n iin konak masarifi ve muran ve vulat ve saire taraflarndan gelen mbairlere verildi denilerek tahsil olunagelen hizmet-, mubairiyyenin ve sair buna mmasil olan bir takm meba0
n m a h e t h a k k d a

birr l\ TT V T

Reay

k
C d e n m e r a r a S m d a b u e V V e r l e r

lr
a

l h t

V a

e t m e k t e d r :

ma

i k t i s a d ve mal s u k u t u , h a l k n ve m e m u r l a r n taassup ve emniyetsiz likleri, i d d e t l i menfaat t e z a t l a r , Tanzimat siyasetinin halk t a r a f n d a n benimsenmemesi, dahil ve haric gailelerin o k l u u v . s. b u n l a r n b a n d a gelir. Fakat Tanzimatm, m p a r a t o r l u k dahilinde istenen k a y n a m a y , s k n ve refah getirememesi sebeblerini a r a t r r k e n b t n b u n l a r n tesirini teslim ve k a b u l etmekle beraber b u arada bilhassa arazi meslesi z e r i n d e d u r m a k l z m g e l d i i n e kaniiz. Ger e k t e n m p a r a t o r l u u ileri ve s a l a m b i r camia haline getirmenin i l k merhalesi o l a r a k kabul edilen r e a y a n n temin ve tatmini mese lesi, her e y d e n n c e b y k o u n l u u k y l olan bu snfn m a d d h a y a t n islh iiyle a l k a d a r d . Devlet keza bunu da a n l a m g r n m e k t e d i r : V i d i n ' d e a a l a r elindeki mir arazinin r e a y a n n tasarrufu altna geirilmesi meselesi bahis mevzuu o l u r k e n h k met, " B u l g a r l a r d a h u s u l arzu olunan h u b b - i vatan ve emniyet-i daime maddesine dahi araziye m u t a s a r r f o l m a l a r sebeb-i k a v i olaca ,, mtalasn ileri s r m e k t e d i r . t e taraftan r e a y a n n , bilhassa baz m n t a k a l a r d a , toprak z e r i n d e orta zamana mahsus b a l a r a r t k g l k l e t a d n g r m e k t e y i z . * Bahusus b u b a l a r , X V I I I . inci a s r sonunda g r l e n a n a r i k devir e s n a s n d a b s b t n a r l a m t . V e l h a s l Tanzimat, her e y d e n n c e r e a y a n n m a d d ve itima vaziyetini t a y i n eden ve tarih inkiaflarla zlmez bir giriftlik kazanan arazi meselesini halletmek zorunda bulunu y o r d u . Bu mesele hakikaten halledilmez denebilecek kadar e 2 3 5

m a

i f a t

V e k

R?: ; r \ r ; - ^ vns> ar I b f 1 ^ ^ " 1***** * W . uba9.1ar, zabtyeler ve sa.r memurlar, reayay bu gibi bir ok gayri kanun vergi lerle ezmekte berdevam idiler.
S y a m l S 8 2

Bu hususta bak. Tanzimat, I, S. 223-439. - Engelhardt diyor k i : ahval-i iktsadiye-i memleket son derece bais-i endie olmasayd Trkiyenin nail-i teced dt olacana inanlabilirdi. (Trkiye ve tanzimat, 253). Ar. 42/1, 17 rebiylevvel 1267, Arz tezkiresi. Vidin'e isyan dolaysile gnderilen fevkalde komiser Rza paa, havali-i mezkre reayasna bir muhabbet-i vataniye has! olmak iin kur-i mezkre ara zisinin bedelt- mnasibe ve tapu ile emsali misill tebaa-i mevcudeye d^ruhde olunmas n tavsiye etmektedir (Ar. 33/5. . 585, Rza paann tahrirat). - Di er taraftan Bosna'dan Tanzimatm tatbiki dolaysile Meclis-i Ahkm- Adliyede tanzim edilen bir raporda rastladmz u ifade de dikkate ayandr : Tanzimattan murad- asl menfi-i hazinenin istihsali olmayp mezalim ve taaddiyatn defiyle ahali ve tebaann istikmal-i asayi ve refah-i halleri kaziyesi dir. (Ar. 14/1, . 46, 29 rebiylevvel 1265, Meclis-i Ahkm- Adliye mazbatas). Hkmet isyan korkusu ile Bosna'da 1848' de angaryay kaldrmaa karar verecektir. Kymetli tetkiklerile Osmanl mparatorluunun arazi hukukunun ve toprak siyasetinin mahiyetini aydnlatan Prof. . Ltfi Barkan Tanzimat devrinde toprak
3 4 5 2

A r , . 14/1. i. 46, 29 rebiylevvel 1265, melf. Fransal Offi allerin takriri.

y

Air dar

"T - ! u^f ^ gnderilen b.r hatt-,

a y e t m e k t e < 1 r :

2 7 0

ih as edilmesine hmayunda padiah idaredeki yolsuzlukTardan

T a n Z m a t h 3 y H y y e n n d d

b r

M e c l 3

i: r a f ? b " - . - a , > s i he ne kadar kesb- st.krar etmise de nizamt-! mteferria henz bir kararszhk halinde bulunduu cihetle usu,-i idare-i mlkiyenin her ubesinde bir n v nok san ve ha el grnmekte ve bu hal ise maksad-, sahiha vusule man ve hail olmakta olduundan art.k su ahva!-i mevveenin islhma k e m a l e e k l y y S ve .htmamda bu.unmak farz derecesine varm.t.r... (Ltfi tarihi, C . I X . Trk Tarh Kurumu yazmalar arasnda, Zeyil 20).

10

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

MPARATORLUUN

UMUM DURUMU

11

tnd; zira devlet, b u hususta r e a y a y tatmin iin y a p a c a her t e e b b s t e beylerin ve a a l a r n muhalefetiyle k a r l a m a k t a i d i ; Ik taraf da ayni zamanda hesaba katmak icabediyordu. Mesel biraz a a d a g r l e c e i g i b i Bosna'da, 1849 da r e a y a n n ayak l a n m a s n n l e m e k z e r e y a p l a n slhat, b u sefer beylerin isyan etmesine sebebiyet v e r m i t i r . V i d i n isyann a n l a t r k e n bu vazi yetin Bosna'ya m n h a s r k a l m a d n g r e c e i z . T a n z i m a t l a r , sl hat e s a s l a r n maddeler halinde tesbit etmekte g l k e k m i y o r l a r d ; fakat b u n l a r t a t b i k ederken m p a r a t o r l u a mahsus a r t l a r n meydana k a r d z m r e l e r i n muhalefetile o r a m a k , i c a b n d a kanl m c a d e l e l e r e g i r m e k mecburiyeti k e n d i n i g s t e r m e k t e i d i . B y k arazi sahibi a a l a r n , m p a r a t o r l u k l s n d e ehemmiyeti h a k k n d a imdilik k a t b i r h k m verememekle beraber mevzuu bahsimiz olan m n t a k a d a ( V i d i n ' d e ) buna gayet bariz olarak rast l a m a k t a y z . B y l e c e Rumeli'nin m h i m b i r b l g e s i n d e reaya, e k d i i toprak z e r i n d e tasarruf h a k k n d a n mahrum, a d b i r k i r a c vazi yetinde bulunurken ve b a z yerlerde s t e l i k b i r t a k m feodal y k ler a l t n d a e z i l i r k e n h k m e t ekseriya b y k gaileler k a r k o r kusu ile meseleye el atmaktan bile e k i n i y o r d u . Hemen hemen Bosna'daki vaziyete y a k n feodal b i r rejimin h k m s r d V i d i n m n t a k a s n n , Bosna g i b i m z m i n b i r isyan m n t a k a s o l m a s , " B u l g a r i s t a n n en m h i m ve nazik mahalli s a y l m a s da p h e s i z bu t o p r a k vaziyetile a l k a d a r d . lerde etrafile tetkik e d e c e i m i z bu mesele bizi u neticeye g t r m e k t e d i r : Tanzimat, devlet t e k i latnn yeni b a t a n tanzimi kadar ve b e l k i ondan o k daha ehem1 2

m i y e t l i itima b i r inkilb b a a r m a k zaruretinde i d i : mparatorluk itima bir muvazenesizlik iinde bocalyordu. Devlet mttehid Osmanl camiasn, yeni msavata Osmanll tahakkuk ettirmek iin her eyden nce Anadolu ve Rumeli'de hl kuvvetle yayan vcuh ve yan, byk arazi sahibi aa ve beyleri ortadan kaldr mak zorunda idi. Reayay tatmin ve teskin etmenin ilk art bu idi. Tanzimat, h l en iptida g e b e h a y a t n d a n en koyu b i r feoda lizme kadar her t r l itima z m r e n i n y a a d vasi m p a r a t o r l u k dahilinde, m e r k e z i y e t i , muntazam devlet kadrosunu k u r m a k iin muazzam meseleler k a r s n d a bulunuyordu. Neticede g r l y o r k i m p a r a t o r l u u n itima - i k t i s a d noktadan d o r u bir tablosu v c u d a g e t i r i l m e d i k e , T a n z i m a t n toprak ve i s k n siyaseti h a k k n d a tam ve etrafl e t d l e r y a p l m a d k a bizim iin bu hareketin mahiyeti hak k n d a h a k i k i bir fikir edinmiye i m k n y o k t u r . Biz burada, bil hassa V i d i n i s y a n n incelerken, o k dar b i r saha iin de olsa b u n o k t a y m m k n mertebe a y d m l a t m y a alacaz.
1

1850 tarihlerine d o r u m p a r a t o r l u u n , mevzuumuzla al k a s n o k t a s n d a n b i r tablosunu izerken, 1848 A v r u p a ihtilllerinin O s m a n l l k e s i n d e u y a n d r d akislere dokunmadan g e e m e y z . A v r u p a y a l t s t eden b u liberal ve mill hareketlerin b u s r a d a b t n Balkanlar'da g r l e n heyecanda o l d u u gibi, 1849 ve 1850 V i d i n i s y a n l a r n d a da b i l v a s t a m h i m tesirleri o l m u t u r . 1848 ihtillleri A v u s t u r y a i m p a r a t o r l u u n a b u l a p ta milliyetlerin u m u m bir k y a m mahiyetini ald zaman, O s m a n l m p a r a t o r l u u iin
2

meselesini incelerken mcerred kanun maddeleri zerinde alm ve bu sahada lanzmat toprak siyasetinin liberal zihniyete uygun mutlak bir mlkiyet rejimine doru inkiaf ettiini tesbit etmitir (Tanzimat, I , 321-421). Biz bu tedkikle, hayata daha yakn vesikalar zerinde Tanzimat toprak siyasetinin dier baz hususiyetlerini meydana koyacaz. Bundan baka ileriki sahifelerde Prof. Barkan'n tahmini hilfna reaya isyanlarnn yalnz siyas mahiyette olmad n, bilhassa zira - itima bir durumun neticesi olduunu gstereceiz. Vidin iin Meclis-i Ahkm- Adliyede tanzim olunan bir lyihada, O ma kule aalar frsat bulduka bir taraftan zulm ve taaddilerini arttrp reayay baya kendi esirleri hkmne koymular dr, denilmektedir (Ar 33-5 i 585 ma'bata)! ^ ^ n komisyonda tanzim 'olunan
1 d a r e S n d e a k d o l u 2

Ar. 10/1, Arz tarihi 11 evval 1262,

e h U r A

Bulgaristann en nazik bulunan V i ve teferruatna dair (Bu

1 2 4 9 v a I i l i

din eyaletine Hseyin paann memuriyeti keyfiyetine

2 a

!833 t

H S e y

"

P a a d l r

V i d n d e

l k

rebiylevvelindedir

1 Avrupa iin ark Meselesi, Osmanl mparatorluunun inhilliyle meydana km bir meseledir. Bu daln derin ve hakik sebeplerini aratrmak lzumu yeni yeni anlalmaktadr. Bu sahada baz kitaplarda, sistemsiz olmakla beraber bu tarihin esas millerini tekil eden kyl snflarna ve araz. meselelerine ol duka mhim bir yer ayrldn, grmekteyiz (Mesel baknz : J . Ahcel, Peuples et nations des Balkans, 2e d. Paris, 1931; N. orga, Histoire des Etats balka niques) . Fakat, phesiz bu sahada, meselenin ehemmiyetim ve etinliini gorup anlamaktan baka yaplm esasl bir ey yoktur. 2 Avusturya idaresindeki Srplarn, 1848 ihtillinde Macarlara kar muhta riyet kazanmak iin ayaklanmalar, hadisesinden ilham alan bir Bulgar komitecisi unlar, yazmaktadr : Avusturya Srplar Macardan ayrlarak 1 endi kendilerine bir voyvodal'k oldular. nallahi tal ikbalimiz olduu halde bu gnlerde o g ne bizleri dahi s.tacaktr.. (Ar. 24/2. . 66, 9 ramazan 1266, Rumeli orduy-i hmynu miri devletl mer paadan Ni ve havalisi hakknda serasker paa canibine gnderilip sadarete sunulan tahrirat).

12

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUUN UMUM DURUMU

13

ufukta vahim tehlikeler b e l i r m e e b a l a m t : E v v e l O s m a n l hu d u t l a r n n hemen y a n b a n d a koca A v u s t u r y a i m p a r a t o r l u u n u temelinden sarsan bu mill ihtilllerin ayni unsurlarla m e s k n Os manl i m p a r a t o r l u u s a h a l a r n a da sirayeti; sonra, A v r u p a n n bu u m u m k a r g a a l sayesinde elleri serbest kalan R u s y a n n O s m a n l devleti aleyhine menfaatler teminine k a l k m a s , daima m m k n d . Hemen ilve edelim k i bu i k i ihtimal de k s m e n g e r e k l e m i t i r . O s m a n l ricali k o r k u ve e n d i e iinde i d i . S a d r a z a m " d v e l - i sairenin d u a r o l d u k l a r ihtillt cihetiyle b t n lemin b u l u n d u u hal- buhrandan S a l t a n a t - Seniyyenin slim ve g n i m k a c a n eltaf- aliyye-i i l h i y e d e n me'mul,, etmekte i d i . Fakat k a r k l k emareleri daha o andan itibaren k e n d i n i g s t e r m e e b a l a d . A v u s t u r y a idaresindeki H r v a t l a r ve S r p l a r , Macarlarla muharebeye t u t u t u k l a r zaman S r b i s t a n b e y l i i n d e n bir o k S r p l a r n , Rusya nn g n d e r d i i s i l h l a r l a s i l h l a n p r k d a i a r m n y a r d m n a k o m a s n a Beylik h k m e t i , Bab linin i h t a r l a r n a r a m e n , mani o l a m a m t . "Devlet-i A l i y y e S r p l l a r m n yine bunlarla ( A v u s t u r y a s l a v l a n ile) birlikte hareket etmesi bild- S r b i y e y i ve c i v a r n d a bulunan sair e y a l t muhatara-i a z m e y e ilk,, e d e b i l i r d i . Gerek ten de mfrit slvlk hissiyat ile m e b olan bu S r p ihtillcileri mutiane bir siyaset t a k i p ettii iin h o a g i t m i y e n prens A l e k sandr K a r a - y o r g e v i ' i devirmek ve O s m a n l l a r memleketten temamen k a r a r a k S r b i s t a n n istikllini iln etmek i s t i y o r l a r d . H a t t bununla da k a l m y a r a k B u l g a r l a r da h u d u t l a r iine alan b y k bir cenup islav devleti (Yugo-slavya) k u r m a k emelinde i d i l e r .
2 3 4 5 1

Nihayet B a b

l,

Srp

hkmetine

ihtarda

bulunmaa

karar

verdi. H k m e t Bulgaristanda da m h i m tedbirler almak l z u m u n u his etti ve "yolsuz harekete cretleri vukubulursa S a l t a n a t - Seniyye nin b a l a r n a v u r m a a ve terbiyelerini v e r m e e muktedir ve hazr b u l u n d u u n u g s t e r m e k iin Rumeli k t a s n d a bir k u v v e i ihtiya tiye tekil,, olunarak S r b i s t a n hududunda ve B a l k a n l a r n i m a l i n d e y e r l e t i r i l m e s i n e karar v e r i l d i . Bab- l Bosna ve Hersek'teki vaziyetin nezaketini de g z d e n k a r m y o r ve A v r u p a ihtilllerinin buralara b u l a m a s n d a n c i d d olarak e n d i e d u y u y o r d u . Bu sebepden devlet, burada en zarur b a z slhat b y k bir t e e n n ile t a t b i k a alt ; k a r k l k k a r korkusu ile T a n z i m a t n i c a b e t t i r d i i d i e r yenilikleri sonraya b r a k t . Y a b a n c matbuata kadar akseden ve r e a y a n n t o p r a n sahibi beylere k a r b a l c a i k y e t mevzuu olan a n g a r y a l a r k a l d r m a k ve beylere verilen hisseleri tahdid ve tesbit etmek h n s t i yan k y l l e r i n isyan hareketlerini n l e m e k iin y a p l m a s icabeden en m b r e m slhat tekil e d i y o r d u . Filhakika h k m e t i n t e e b b s y l e beyler, reaya ile mukavele yaparak her t r l angaryadan v a z g e m e e raz oldular. Fakat buna karlk m a h s u l t t a n b e d e bir veya dokuzda bir hisse yerine t e bir hisse a l a c a k l a r d . Esasen t e bir a l a n l a r n eskiden beri hi bir e k i l d e a n g a r y a h a k l a r y o k t u ve bunu ancak rf adet hilfna y a p m a k t a idiler. Bittabi bunlar da ilga o l u n d u . Bab- l i n i n bu t e e b b s l e r i Bos na'da karklk k m a s n a mani o l a m a d . Beyler g a y b e t t i k l e r i men1 2 3 4 5

Avrupay ihtilller sarmas.yla beraber, 13 Austos 1848' de (13 ramazan 3264) Tanzimatn ba., garp, ve liberal Koca Reit Paa hkmetin ba.na geti rilmiti. * Ar. 14/1, . 46, 29 rebiylevvel 1265, Arz tezkiresi. Rusya Srbistan'a gizlice on bin silh gndermiti. Bundan haberdar olan Bab Al Rusya hkmeti nezdir.de protestoda bulundu (Mezkr irade). Mezkr irade."
3 4 2

Mezkr irade ve arz tezkiresi. - Engelhardt'n verdii malmata nazaran, 1849 balarnda bir ihtiyat tedbiri olarak silh altna arlan redif snf ile ordu mevcudu takriben 50 bin kii arttrlmtr. (Trkiye ve Tanzimat, 84). 1845-1846 senelerinde beylerin isyan hareketleri ve reayaya yaptklar zulmler hakknda bak : Ltfi tarihi, VIII, 465-472.
2 3

Klliyt- Tanzimat'n taahhuru kkn ihtiyar emr-i zarur olup... (Mez

Ayni tarihte bir Fransz zabiti, sefaretine gnderdii raporda diyor k i : Eeri Srpllarn Osmanl, aleyhinde ikyta hi bir sebepleri yok ise de fakat hemcivar olan Bosna ile Bulgaristan sekenesinin Zat- hnenin ehl-i slmdan olan tebaas taraflarndan grdkleri renci ve taaddiyt hikye ile husumet-i kadmeyi ikaz eylemeleri muhtemeldir. (Ar. 14/1, . 46, 29 rebiyylevvel 1265, Mukaddemce Eflk ve Budan ve Srbistan taraflarna gidip avdet etmi olan Fransa'.u offiiyallerin ceneral Opik (Aupick)'e vermi olduklar takrirlerin hul sasnn tercmesi)

kr irade). * Reayann minelkadim islmdan grd ve ekdii taaddiyat pek ok daire-i tahammlden hari olmala ye's ve fturlarn istilzam ederek ikide bir bir ecanibe mracaatla ikyet ve istiane eylediklerine... (Mezkr irade, Bosna valisi M. Tahir paann tahrirat). Nitekim Rusya hkmeti daha 1842 de Bosna reayas hakknda gerek kk memurlar ve gerek ehl-i islm ile Arnavutlar taraflarndan yeniden bir takm mezalim ve teaddiyat yapldndan bahs ile bunlarn izale ve men'ini istemitir. (Bak. S. 4, not 2). H . nalck, Bosna'da Tanzimatn tatbikine dair vesikalar, Tarih ves. mec. V.
5

14

TANZMAT V E B U L G A R MESELES MPARATORLUUN UMUM DURUMU

15

faatn b y k l n a n l a d k a mukaveleleri b o z m a a ve karklk k a r m a a altlar. o k g e m e d e n Saraybosna'da v e Bihke taraf l a r n d a bir isyan hareketi b a l a d ( H . 1265 s o n l a n - M . 1849). H k m e t , bu isyan y l e b y l e b a s t r m a a muvaffak o l d u ise d e beylerin muhalefeti hi b i r zaman k r l m a d ve ilerde V i d i n isya nn a n l a t r k e n g r e c e i m i z g i b i h k m e t , Devlet otoritesini k u v vetlendirmek ve slhat kuvveden fiile k a r m a k iin Rumeli ordusu miri m e r P a a y f e v k a l d e s a l h i y e t l e Bosna'ya g n d e r m e k mecburiyetinde k a l d . (1850 H a z i r a n ) .
1 2

1848 A v r u p a ihtilllerinin O s m a n l m p a r a t o r l u u dahilinde g r l e n en m h i m akislerinden biri, p h e s i z E f l k ' d a v u k u a gelen ihtilldir. i m d i d e n syliyelim k i bu ihtill neticesinde hasl olan durum, B u l g a r l a r n 1850 de V i d i n ' d e k a r d k l a r i s y a n z e r i n d e kuvvetle m e s s i r o l m u t u r ,
3

Rumenler a r a s n d a i l k isyan harketi, A v u s t u r y a imparatorlu u n a dahil bulunan Transilvanya Rumenlerinin Macarlara k a r a y a k l a n m a l a r y l a b a l a d , ve hareket Memleketeyn'e sirayet etmekte
4

Ltfi tarihi, IX, Tarih Kurumu yazmalar ara9inda. mer paann hareketinden az sonra da cesamet ve nezaket-i mlkiyesi cihetile sair baz yerlerde olduu misill Bosnada dahi bir melis-i kebir teki line karar verildi (Takvim-i Vekayi,' 19 Ramazan 1266, defa 428). mer paa 1750 - 51 knda kuvvet kullanarak Bosna aristokrasisinin kuvvetini krd ve idareyi feodal karakterinden kurtararak burasn merkeze balad. - mer paa Almanya islavlarndan idi. Orada mhendislik tahsil ederken Trkiyeye gelip mslman olmu ve askeriyeye intisap etmitir. lk mhim vazifesi Memleketeyne, 1848 ihtilli dolaysile gnderilen ordunun kumandanldr. Az sonra (1265 Recep -1849mays) vezirlik rtbesile Rumeli miri tayin edilmitir. Sicill-i Osmn bun dan sonra onun, Arnavudluk slhatna memur olduunu yazarsa da (III, 602) o, bu tarihte Bosna slhatna gnderilmitir. Bundan sonra Kirim harbinde baku mandanla getirilmi, nihayet bir ok byk memuriyetlerden sonra 1871 de vefat etmitir. Bak: lerde, blm V I . Burada da zira - itima mesele davann esasn tekil etmekte idi. Ru men kyls macar beyi iin senede 52 gn kzlerile, 104 gn de koli ile an garya ilemee mecburdu (J. Ancel, Manuel historique de la Question d'Orient, 133). Franszlarn bu tarihlerde Eflk ve Budan'da yaptklar tahkikata gre burada da ahal-i kur emlk ve erazi istimlkinden bilklliye mahrum olmala istedii gibi nakl-i bilmekna ve cret-i yevmiyelerinin fiyatn eshab- emlk ile kat' etmee muktedir olmadklarndan bunlar bilfiil esir hkmnde bulunup.. (Ar. 14/1, . 46, 29 rebiylevvel 1265, meif. Tuna nehri sevahilinde bulunan Memleketeyn ile Bulgaristann ahvaline dair lyihadr).
2 3 4

gecikmedi. B u d a n ' d a prens Mihal S t u r c a ' n n ald tedbirler saye sinde isyan t e e b b s akim b r a k l d . Fakat B k r e ' t e , bilhassa liberal vatanseverlerden m r e k k e p ihtillciler gurubu galebe ede rek h k m e t i ellerine g e i r d i (25 Haziran 1848) K Bunun z e r i n e Bab l t a r a f n d a n vaziyetin t a h k i k i iin a m e d - i Divan- H m a y u n Fuat efendi ( m e h u r Fuat P a a ) B k r e ' e g n d e r i l d i . Bilhassa Ruslara k a r cephe alan ihtillciler, O s m a n l l a r a y a k l a m a k isti y o r l a r d . Fakat her halde R u s l a r n e n t i r i k a l a r neticesi olarak e h i r d e k a r g a a l k k t . Y e r k y ' d e n B k r e ' e gelen O s m a n l askerlerile Rumenler a r a s n d a bir a r p m a oldu. O s m a n l kuvvet leri e h r e hakim olarak ihtillcileri tevkif ve hapsettiler. Bu kar g a a l k l a r bahane eden Ruslar da B k r e ' e bir igal ordusu sok makta gecikmediler. B a b l, a r h k m e t i n e bunun l z u m s u z o l d u u n u b i l d i r d i ise de Ruslar, memleketi b o a l t r l a r s a ihtillin tekrar b a l y a c a n n e s r e r e k y e n i tekilt t a m a m l a n n c a y a kadar burada kalmak k a r a r n d a o l d u k l a r n a n l a t t l a r . S a d r a z a m n arz ettii g i b i " R u s y a l u l a r n d e r d emeli orada Devlet-i A l i y y e d e n geri kalmamak ve birer vesile ile hukuk-i cedit kazanmak,, o l d u u meydanda i d i . 20 b i n O s m a n l askerine mukabil memlekete 60 b i n rus girmiti. Bu yeni durum i k i Devlet a r a s n d a Balta - Liman a n l a m a s y l a tesbit ve tanzim o l u n d u (1 M a y s 1849). Burada B a b li hemen n o k t a s n o k t a s n a a r H k m e t i n i n tekliflerini k a b u l etmek zorunda k a l m g r n m e k t d i r . Bu Rus igali, V i d i n isya n n d a n sonra ta 1851 tarihine k a d a r u z a m ve Bulgaristan'da g r l e n isyan t e z a h r l e r i z e r i n d e b y k b i r r o l o y n a m t r . gal hadisesi ngiltere ve F r a n s a ' y hareketsiz b r a k m a m t r .
2 3 4 5 3 7 8

Bunlarn proramnda, mill bir idare ve btn Rumenlerin ittihad mad deleri yannda angaryann ilgas en mhim noktalardan birini tekil etnekte idi. (J. Ancel, mezkr eser, 134). The Cambridge Modern History, XI, 284. Ltfi tarihi, VIII, 169, Tuna babuu miralay Salih beyden Vidin Valisi Hseyin paaya gnderilen kka. Ltfi tarihi, VIII. 520, Memleketeyn meselesine dair Meclis-i has mtalaatn amil tezkire-i maruza sureti. Lutfi, VIII, 528, Eflk meselesine dair dier tezkire-i maruza sureti. Not 4. de sylenen tezkire ile muahedeyi karlatrnz. 1 Mays 1851 den itibaren Rus askerleri Tuna'nn sol sahilini terk etmiye balamlardr. (N. Iorga, Hist. des Etats balkaniques, 330). Bak. ilerde, blm VI.
2 3 4 5 6 7 8

16

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

Her i k i devlet birlikte, Rus askerinin Memleketeyn'den b i r an evvel ekilmesi ve R u s l a r n m d a h a l e l e r i n i ilerletmelerine meydan verilmemesi iin B a b l z e r i n d e tesir y a p m a a a l m l a r d r . Bilhassa Fransa, Balkanlarda Rus nfuzunun n l e n m e s i iin bun dan sonra da m t e a d d i t t e e b b s l e r d e b u l u n m u , O s m a n l H k metini m t e m a d i y e n teyakkuza davet e t m i t i r . 1848 ihtilllerinden sonra Rusya ile G a r p devletleri a r a s n d a g i t t i k e artan b u reka betin sonunda Krm harbi g i b i silhl b i r ihtilfa v a r a c a n o za man kimse tahmin edemezdi. H l s a , O s m a n l Devleti X I X . uncu a s r o r t a l a r n a d o r u fiilen Garp devletlerinin vesayeti altna g i r m i bulunmakla beraber Rus y a ' n n d a i m tehditleri bertaraf edilebilmi d e i l d i . Bilhassa 1848 de A v r u p a milletleri eski nizam i d d e t l e d e v i r m e e k a l k d k l a r ve G a r b n i buhranlarla b o c a l a d b i r zamanda, bu d tehlike tamamile kendini g s t e r m i t i . t e taraftan Devlet, bu anda k e n d i ierisinde de h a y a t b i r d n m n o k t a s n d a i d i . H r i s t i y a n reaya meselesini m s b e t bir e k i l d e halletmek ve i m p a r a t o r l u u G a r p r n e k l e r i n e g r e m e r k e z b i r devlet haline getirmek d a v a s n a g i riilmi ve bu tarihe k a d a r da haric e r i v e d e epi d e i i k l i k l e r y a p l m bulunuyordu. Fakat iin iin k a y n y a n milyonlarca reaya nn durumunu d z e l t e c e k derin b i r zira slhat ii b a a r l m a d a n m p a r a t o r l u u c i d d b i r e k i l d e yenilemiye . i m k n y o k t u . Dier taraftan reaya h o n u d s u z l u k l a r bilhassa 1848 A v r u p a ihtillleri dolaysiyle her tarafta b s b t n e n d i e v e r i c i b i r hal almakta i d i .
1

MPARATORLUK

DARESNDE DURUMU

BULGARLARIN

UMUM

Patrikliin Bulgarlar rumlatrma siyaseti. Akslmel ve mill uyan. 1841 den nce muhtelif isyan teebbsleri. Ni isyan (1841). Kalas ve Ibrail hadiseleri. Bulgaristan da honudsuzluun devam. Tahrikat. Srbistan ve Bulgarlar. X V I I I . inci a s r n s o n l a r n d a d n y a c a a r t k Bulgar n a m y l a b i r millet t a n n m y o r d u . Bu tarihlerde B a l k a n l a r d o l a a n lim ve seyyahlar, Tuna nehri ile Ege denizi a r a s n d a yalnz T r k l e r d e n ve rumlardan bahsetmektedirler . K a p o d i s t i r y a (1816 - 1822 ara s n d a Rusya hariciyesini idare e t m i d i r ) , 1828 de a r I . N i k o l a ' y a g n d e r d i i bir projede, Balkanlarda b e h r s t i y a n devlet tasavvur etmekte ve b u l g a r l a r l a m e s k n s a h a y S r b i s t a n ' a ilhak etmekte idi . Fakat a s r n i k i n c i y a r s n d a b t n A v r u p a , b u g a r l a r Bal k a n l a r n en k a l a b a l k milletlerinden b i r i olarak t a n y a c a k , siyaset l e m i n d e g i t t i k e ' y k s e l e n b i r tonda Bulgar halknn h a k l a r n dan bahsedilecek, ve nihayet 1878 de Berlin muahedesile Bulgar milletine m s t a k i l s i y a s b i r v a r l k t a n m a c a k d r . Buna, srf b a z b y k devletlerin siyas maksat ve k o m b i n e z o n l a r y l a izaha k a l k mak p h e s i z y a n l b i r hareket olur. Bu netice, daha ziyade, O s m a n l s i y a s , itima n i z a m n d a k i inhill ile beraber, tarihten s i l i n m e e
1 2 3

ite bu s r a l a r d a , Bosna'daki k a r k l k l a r d a n sonra, tam da ayni sebepler y z n d e n , B u l g a r i s t a n n imal ucunda, V i d i n ' d e b i r k y l i s y a n patlak verdi. imdi, bu i s y a n n tafsiltna girmeden n c e B u l g a r l a r n umumiyetle bu tarihten n c e k i d u r u m l a r n g s t e r m e e alacaz.
Hatta Bulgaristan ile Bosna'nn menafii hakknda Srbistan dahi Dersaadette beyhde almaktan kendisine ftur gelmekle o da Memleketeyn-i mezkreteyne rouvafakata panslavist efkr ve sul Devlet-i Aliyye hakknda gnden gne kesb-i vahamet eylemekte olan Rusyalnun kucana varmaa tereddt etmiyecei rivayet olunmaktadr. bu ahval zaten uygunsuz olduundan baka Rusyal tarafndan Eflk ve Budan memleketlerinin istils karsnda bir kat daha kesb-i vahamet etmetedir. Ar. 14 II, I . 46, 29 rebiylevvel 1265, Fransa elisine gelen tahrirat.
1

N. Staneff, Geschichte der Bulgaren, Leipzig 1917, S. 43. - Mehur islav filologu Schafarick, 1826 da Budapete'de kard slav Edebiyatlar Tarihinde elin de hi bir bulgar kitab bulunmadn ve bulgarlarn ancak 600 bin kiiden ibaret bulunduunu yazmaktadr ( L . Lger, La Bulgarie, Paris 1885, S. 45). Ahmed Refik, Hazine-i Evrak'daki aratrmalar neticesinde, resm trk vesikalarnda bulgar adnn ilk defa H . 1209 ( 1794 ) tarihlerine doru kullanldn tesbit etmektedir (Trk daresinde Bulgaristan, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, C . VIII, Say, VI, S. 65) , H. Batowski, Le mouvement panbalkanique, Revue International des Etudes balkaniques, 111e anne, T. II, S. 330. Bab l tarafndan verilen 1870 Eksarhlk Ferman, Bulgar milletinin ayr bir mevcudiyete sahip olduunu gsteren ilk resm vesika mahiyetindedir. Fermann onuncu maddesi Bulgar Eksarhyasnu hudutlarn izerken hakikatte bulgar milletinin hudutlarn izmekte idi.
2 3

18

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA

BULGARLARIN

UMUM DURUMU

19

m a h k m g i b i g r n e n bu halk a r a s n d a d o a n h a k i k bir mill k a l k n m a hareketine b a l d r . Bulgarlar, yeniden benliklerini bulmak ve mill varlklarn k a b u l ettirmek iin her sahada etin mcadeleler yapmaa mecbur olmulardr. Bulgar halk bilhassa XVIII. a s r s o n l a r n d a varln temelinden tehdid eden b y k bir tehlike k a r s n d a bulunuyordu: Rumlar, o n l a r n b t n t a r i h ananelerini, hatta k o n u d u k l a r dili ortadan k a l d r m a k ve kendilerini r u m l a t r m a k gayretinde idiler. Fener muhitinde, E f l a k - B u d a n ' d a yahud b y k rus ehir lerinde ticaretle zenginlemi ve m h i m mevkilere k m Rumlar a r a s n d a eski Bizans i m p a r a t o r l u u n u ihya etmek emelleri, daha X V I I I . inci a s r d a kuvvetle meydana kmt. Banlar, bu maksatla, Balkanlar'daki d i e r kavimleri r u m l a t r m a k iin hfer t r l v a s t a y a b a vurmakta t e r e d d d g s t e r m e d i l e r . O s m a n l Devletinin Rum Patrikine t a n d g e n i din ve i d a r s a l h i y e t l e r , b a z devlet va zifelerini de g r e n rumlarn imparatorluk iindeki imtiyazl durumu, k l t r seviyeleri itibariyle y k s e k olmalar, hemen b t n Bulga ristan ticaretini ellerine g e i r m i b u l u n m a l a r bu rumlatrma iinde kendilerine b y k i m k n l a r vermekte i d i . D i e r taraftan bulgarlar, bu temsil hareketine k a r mukavemet edecek mill bir k l t r d e n , faal merkezlerden hemen tamamile mahrum idiler. B y k e h i r l e r e t r k l e r ve rumlar hakim i d i . Bulgarlar, her hangi bir burju vaziden mahrum, k y l e r e yahut h c r a d a k a s a b a l a r n a s n m b u l u n y o r l a r d . Bulgar halk hibir hayatiyet eseri g s t e r m i y o r d u . Os m a n l hakimiyeti a l t n d a X V I I . inci a s r o r t a l a r n a kadar bulgarca, o da yalnz din mevzulara m n h a s r olmak z e r e , ancak k i t a p k a b i l m i t i . Memlekette kilise ve m a n a s t r l a r a b a l iptida mek1 2 3

teplerden b a k a tedris m e s s e s e s i y o k t u . Burada o c u k l a r a , pa pazlar t a r a f n d a n mihaniki bir e k i l d e , bozuk bir slavonca ile ya zlm din kitaplar, mezamir ezberletilirdi. incili ezbere bilen bir kimse kfi derecede lim s a y l y o r d u . te bu vaziyet iinde, Fener Rum Patrikine t a b i olan din tekilt, r u m l a t r m a iinde esas rol oynamakta i d i . Bulgaristan'da b t n " m h i m din makamlar, esasen r u m l a r n elinde i d i . R v e t l e bu m a k a m l a r eline geirmi bulunan bu ruhban, ahaliden her v a s t a ile para s z d r m a k t a n b a k a bir e y dnmezdi. P a t r i k l i k daha 1767 de, bulgar mazisi ve mille tinin son timsali olan O h r i d a B a p e s k o p o s l u u ' n u da k a l d r m t . istanbul Patriki, 1800 tarihlerinde metropolitlere g n d e r d i i b a k a bir tamimle de bulgar kilise mekteplerinin k a p a t l m a s n , kiliselerde yalnz yunanca yazlm din k i t a p l a r n n o k u n m a s n , keza mektep lerde m n h a s r a n yunanca k i t a p l a r n tedrisini emretmekte i d i . Eski bulgar e d e b i y a t n n kalntlar her yerde d i n bir gayretle y o k edilmekte i d i . B y l e c e rum p a p a z H i l a r y o n , T r n o v a katederalinin m i h r a b a r k a s n d a b u l d u u eski bulgar patriklerine ait k t p h a neyi merasimle y a k d r t m t r . Bulgar dilile ayin yapmak, vaizda bulunmak a r t k y a s a k t . Y u n a n k l s i k l e r i n i n tedrisata idhaliyle islh edilen y u n a n mekteplerinde yetimi bulgarlar, a r t k kendim lerini bulgar saymaktan u t a n y o r l a r d . Bulgar tahsilsiz, k a b a k y l m a . a s n a geliyordu. A r t k Bulgarlk, Rila, Hiliandar m a n a s t r l a r g i b i d a l a r a snm ve h u s u s imtiyazlara malik manastrlardan b a k a her tarafta tamamile r u m l a r n m a n e v b o y u n d u r u u altna dm bulunuyordu.
1 2 3 4

Patriklik btn Ortodoks tebaay, tabii bu arada bulgarlar, hkmet kar snda resmen temsil eden en yksek makamd. Patrik, onlarn din idaresinden baka aralarndaki skn ve asayiten de mesld. Vidin isyan dolaysyle Pat riin, asleri teskin maksadyla beyannameler gnderdiini greceiz (Ar. 52-1, 28 rebiylahr 1269, Rum Patrikhanesi tarafndan tastr olunan tenbihnamenin tercmesi). Balkanlarn ortasnda rum demek, tccar demekti (J. Aneel, Peuples et natinos des balkans, S. 113). XIX. uncu asr ortalarnda Varna'ya uram bu lunan bir seyyahn u mahedesi kayde deer: Trkler vakitlerini sigara i mek ve uyuklamakla gairirler; hayatn faal ksm yunanllarn elindedir (Schi ckler, en Orient, 1858-1861, S. 20). Bu kitaplar, Roma ve Venedik'te baslmtr ( L . Leger, Bulgarie, S. 44).
2 3

Halbuki XIX uncu asr balangcndan 1885 e kadar yaplan neriyatn yek nu takriben 1500 bulmaktadr (Mez. eser, 74). Halkn peskoposa verecei paras yoksa mahsul ve eyas toplatlarak pazarda satlrd. Yunan ruhbann bu hareket tarz ekseriya Trklerin bile mem nuniyetsizliini mucip olurdu (Staneff, Mez. eser, 38). Bu rvet ve suiisti maller hakknda Sofroni'nin Hatratna baknz (Tercmesi, Leger, Mez. eser, S. 81). Mstakil bulgar patriklii, bulgar payitaht Trnova'nn trkler tarafn dan zaptndan sonra lavolunarak stanbul rum patrikliine ilhak olunmutu (1394). Fakat Ohrida Peskoposluu Btn Bulgaristan ba peskoposluu un vann muhafaza etmekte idi. C. Jireeck, Geschtchte der Bulgaren, 515. Bulgarlarn mill mbeirlerinden Vraa peskoposu Sofroni, XVIII inci asr sonlarna doru bulgarca vaizda bulunmak cesaretini gsteren ilk bulgardr. Fakat sonunda Eflak'a kamak mecburiyetinde kalmtr.
1 2 3 i

20

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA

BULGARLARIN

UMUM DURUMU
1

21

S te bu suretle a d ortadan kalkan Bulgar milletinin, mill b i r maarif yaratabilmesi ve tekrar benliini b u l m a s , ancak y u n a n l l a r n bu a r m a n e v ve i k t i s a d t a h a k k m y l e uzun ve etin m c a d e lelerden sonra g e r e k l e e b i l m i t i r . Bu m c a d e l e d e e v v e l , yeni bir bulgar burjuvazisiyle beraber mill bir bulgar maarifi v c u d e gel mi, sonra rum kilisesine k a r bulgar e k s a r h l m n kurulmasyla neticelenen kilise m c a d e l e s i almtr. U y u m u kalm olan bulgar milletinin ruhuna ilk mill iman kvlcmn Paisii a d n d a bir bulgar keii atmtr. A t o s d a zerinde Hiliandar m a n a s t r n d a m n z e v y a a r k e n rumlarn ve Srplarn milletine k a r g s t e r d i k l e r i istihfafla benlii s a r s lan bu ..papas , milletinin asaletini isbat etmek iin Bulgar l a r n tarihini y a z m a a k a r a r v e r d i . 1762 de t a m a m l a d eser, Bulgar halknn, arlarnn ve azizlerinin tarihi ile o, bulgarlara ma zideki a n ve erefi anlatmakta ve milletine y l e hitabetmektedir: "Ey Bulgar, ecdadm ren, dilini tan.... Ben btn bulgarlara bizim milletimizin dahi anl bir millet olduunu gstermek iin bu tarihi yazmak zahmetine girdim.... yle bulgarlar tanyorum ki aknlklar iinde kendi soylarm unutacak kadar ileri gidiyorlar ve bunu bilmiyorlar. Bilkis yunanca okuma yazma reniyorlar; hatta kendilerini bulgar saymakdan utanyorlar. Ey aklsz millet, Bulgar adn tamakdan neden utan duyuyorsun; neden z dilinde dnmek ve okumak istemiyorsun ?... Bulgar, gaflete dme, dilini ve neslini ren, onlar takdir ve tazim et! ,,. Paisii, Bulgaris t a n ' d a seyahat ederek eserini kopya ettiriyor, ve bilhassa rumlara k a r a t e p s k r e n bu kitap, halk t a b a k a l a r a r a s n d a s r a t l e y a y larak derin bir heyecan u y a n d r y o r .
1 2 3

rol o l m u t u r . Sofroni, b y k tesir u y a n d r a n eserinde bilhassa rum ruhbannn agzllklerini, Pazvantolu zamannda B u l g a r i s t a n n m a r z k a l d felketleri c a n l a n d r m a k t a i d i . Ese rinin sonunda d i y o r k i : " Ne kadar insan mahv, bilhassa Vidin civarndaki y e r l e r ne kadar harap oldu; insann inanaca gelmez. Buralar imdi barbarlarn ve ekiyalarn otur duu bir yerdir. Paisii bulgarlara anl mazilerini a n l a t m s a , Sofroni de onlara, hali h a z r d a k i sefaletlerini tasvir etmiti. Sofroni'nin bulgar u y a n n d a k i rol bu eserle k a l m a m t r : O, b t n v a k t i n i vaizleri ve y a z l a r i y l e Bulgar genliini a y d n l a t m y a has retmi va a r k a s n d a ateli vatanseverler b r a k m t r .
2 3

Filolojik eserleriyle Bulgar milletinin t a n n m a s ve c a n l a n m a s yolunda o k b y k hiz netleri g e e n bir y a b a n c , Jorj Venelin (1804-1841) a d n d a b i r k k rus da, b y k Bulgar milliyetseverleri s r a s n d a s a y l r . O n u n , ruslar 1828 de tam Bulgaristan'a g i r d i k l e r i s r a d a k a r d heyecan dolu Eski ve Yeni Bulgarlar a d l eseri rus efkrn ilk defa kuvvetle bu millet z e r i n e e k m i ve Rusya'da Bulgarlara k a r b a l y a n a l k a n n en k u v v e t l i k a y n a k l a r n d a n biri olmutur.
4 5

Bellibal a h s i y e t l e r i n e k s a c a d o k u n d u u m u z bu i l k u y a n t e z a h r l e r i , yeni bulgar maarif ve e d e b i y a t n n k u r u l u u ile bera ber kuvvetli bir cereyan halini a l m ve bunda bilhassa bulgar tacir lerinin b y k rol o l m u t u r . Bir bulgar t a r i h i s i n i n ifadesile, bulgar l a n n ticaret ve e d e b i y a t , a y n zamanda d o m u ve g e l i m i t i r . X V I I I . inci a s r d a , yunan tacirleri a r a s n d a olarak Zitovi, Gabrova, T r n o v a , Filibe g i b i e h i r l e r d e meydana k a n bulgar o r b a clar zamanla s t a n b u l , zmir, Selanik g i b i m p a r a t o r l u u n b a l c a
8 7

Paisii'den sonra mill (asl ad" Stoiko Vladislavof

u u r u n u y a n m a s n d a Sofroni adnda 1735 - 1815) b a k a bir rahibin b y k

Kitabnn mukaddernesinde, Srplar ve ramlar arsz, patriksiz, azizsiz tarihsiz dn bir nesilden geldiimizi ileri srerek bizimle alay etmektedirler diyor (N. Staneff, Mez. eser, 45)
2

N. Staneff, Mez. eser, 34 -46.

Bir Bulgar okuyucu taraf ndan bir yazmann kenarna u haiyenin yazld grlmtr: Kardeler, bu kitab okuyunuz. Onun okunmas sizin istifadenize, bulgarlann an ve erefine ve yunanllarn mahvna yarasn. (Leger, 57). - Eser, arlarn Kitab unvanyla 1844 de Hristaki Pavlovi tarafndan tabolunmutur.

Hatrat'\n franszca tercmesi Leger, La Bulgarie, S. 241. - Hatrat'm as lnda, Leger'ye gre, pek ok trke kelime vardr. Leger, mez. eser, 141. Leger, 58. Mezar kitabesinde unlar yazldr: Jorj vanovi Vanelin'e Odesa bul garlar, 1841. Kendisi, evvelce anl ve kudretli olan unutulmu bir milleti tan tm ve onun canlanmasn hararetle istemitir (Leger, 64). Bir mddet sonra da Sen Petersburg ilim akademisi, J . Vanelin'i tedkikat yap mak zere Bulgaristan'a gnderecektir. N. Staneff, Mez. eser, 64. orbaclar hakknda S. S. Bobev, Notes compares sur les orbacis chez les peuples balkaniques et en particulier chez les bulgares, Rev. Int. des
2 3 4 5 6 7

22

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA

B U L G A R L A R I N UMUM DURUMU

23

ehirleriyle Viyana, Moskova, Petersburg- g i b i A v r u p a merkez lerinde zengin bulgar kolonileri v c u d a g e t i r m e e b a l a m l a r d . Bilhassa eskiden beri m h i m m i k t a r d a bulgar muhacirinin k a p snm o l d u u Romanya'da, B k r e , brail g i b i e h i r l e r d e zengin bulgar tacirlerine sk sk rastlanmakta i d i . Keza Odesada da X I X . uncu a s r b a l a r n d a n beri ticaret yolu ile zengin ve k l t r l bir bulgar kolonisi t e e k k l etmiti. te bilhassa Venelin'in eserleri ekseriyetle r u m l a m olan bu tacirler z e r i n d e tesir yaparak o n larda kuvvetle b u l g a r l k u u r ve h e y e c a n n u y a n d r d . Bunlardan ilk olarak, evvelce Moskova'da yerlemi G a b r o v a l bir bulgar taci r i n i n olu olan V . E. A p r i l o v ( 1 7 8 9 - 1 8 4 7 ) , milletini u y a n d r m a k iin a v r u p a bir mektep a m y a karar v e r d i . Odesa'daki ve bilhassa B k r e ' t e k i tacirlerle b i r l e e r e k bu mektep iin l z m g e l e n p a r a y t o p l a d ; ve 2 s o n k n u n 1835 de Gabrova'da bu i l k a v r u p a bulgar mektebinin alma merasimi y a p l d . Mektebin i l k a l n d a her y a t a n 120 talebe y a z l d . Zitovi g i b i b a k a b y k e h i r l e r d e evvelce k u r u l m u olan yunan mektepleri b u l g a r l a r k e n bir taraftan da Gabrova mektebi r n e k tutularak B u l g a r i s t a n ' n her t a r a f n d a h u m m a l bir faaliyetle y e n i mektepler- a l m y a b a l a d . Tedrisatta
1 2 3 4

bulgar diline bilhassa ehemmiyet verilen bu mekteplerin adedi alt sene i i n d e o n e y k s e l d i . B a b l, bu hareketi memnuniyet sizlikle takibetmekle beraber, Tanzimat prensiplerine s a d k kalarak b s b t n g l k de k a r m a m a k t a i d i . 1845 de bu mekteplerin adedi 53 b u l m u t u . Bulgar maarifinin b u y k s e l i i n e muvazi olarak bulgar d i l i ve e d e b i y a t da s r a t l e g e l i m e k t e i d i . Daha X I X uncu a s r n b a n d a V i y a n a ve B u d a p e t e ' d e , temizlenmi basit b i r bulgarca ile b a z h i k y e k i t a p l a r baslmt. 1842 de D r . Piyer Beron (1795-1871), k o n u m a b u l g a r c a s ile tarih, c o r a f y a ve tabiat tarihine ait k r a a t p a r a l a r n muhtevi, a v r u p a metodla y a z l m bir b u k v a r n e r e t t i . K r o n t a d l b i r bulgar tacirinin y a r d m y l a b a s l a n bu kitap, b t n bulgar mekteplerinde b y k b i r e v k l e k a r l a n d . Bunu bir o k mektep k i t a p l a r , u m u m tarihler, halka mahsus h i k y e k i t a p l a r t a k i p etti. Samakov'da (1828), S e l n i k ' t e (1838), zmir'de, s t a n b u l ' d a bulgar m a t b a a l a r a l d . 1844 senesinde Samakov'lu Konstantin Fotinov, Izmirde Liuboslavye a d y l a i l k bulgar m e c m u a s n n n e r i n e b a l a d . H a l k a y d n l a t m a k m a k s a d n g d e n b t n bu talim ede biyat bulgarlar a r a s n d a h a k i k k b i r fikr canlanma, b i r okuma a k husule getirdi. Bulgarca kitaplar halk a r a s n d a binlerce n s h a ha linde y a y l y o r d u . Bu arada, A v r u p a n i v e r s i t e l e r i n d e ve bilhassa rus mekteplerinde okuyarak ileri b i r k l t r l e gelip Bulgarlk dava s n a k a r a n g e n l e r i n b y k rolleri de u n u t u l m a m a l d r .
1 2

tudes balkaniques, ille anne, T. II, 428-445. Ayn zamanda XIX. uncu asr balarnda bulgar kyllerinin gittike ehirlere nfuz ederek buralarda bulgar sanatkr ve tacirlerinin oaldn grmekteyiz (Staneft, Mez. eser, 50). Bu hususda tafsilt, N. Staneff, Bulgarya Pod igo, Sofya 1935, S. 136 -151. Staneff baka bir eserinde (Geschichte der Bulgaren, S. 52) Viyana'daki bulgar tacirlerinin milli kltr iin yaptklar yardmdan bahsederken bunlarn daima bulgar istikllini dndklerine iaret etmektedir. Malmdur ki Romanya, Bulgar istikll hareketinde en mhim faaliyet ss olmu, maarif almalar buradan idare edilmi, komiteler, eteler burada tekil olunmu, buradan harekete geilmitir. Romanya'ya 1595 isyanndan itibaren her kyam teebbsn mtaakip mhim miktarda bulgar g etmitir. 1850 tarihinde yalnz Besarabyada 50 bin bulgar muhaciri vard (Bousquet, Histoire de la Bul garie, 142 ). - Rumlam olan Aprilov, balangta yunan davas iin alrken, sonra btn servetini Bulgarlk urunda bu mektebe terk etmitir. (Jireeck, Gesch ichte der Bulgaren, 541). Mektebin bana Rila manastrndan Neofit adnda kendi kendini yetitirmi, alkan bir bulgar papaz getirildi. Bu adam islav dillerine, eski ve yeni yunancaya hakimdi. Mektepte okuma yazma, hesap, corafya, tarih, yunanca ve din dersleri okutuluyor, tedrisatta Bell-Lancaster sistemi takipediliyordu. Mektep i in lzm gelen kitaplar srp matbaalarnda basld. Ruscadan bir umum tarih tercme olundu. Mektep zamanla bir lise haline gelmitir.
1 2 f 1

H l s a , O s m a n l h k m e t i n i n g z n n d e olup giden bu sessiz i n k i l p , bulgar tacir ve muallimlerinin eseri olan ve n c e bilhassa elenizme k a r cephe alan b u ser k a l k n m a , bulgarlara
1828 de Samakov'da alan ilk bulgar matbaas gizli olarak almt. (Sta neff, Histoire chronologique de la Bulgarie, Bibliothque slave No:10, Sofia 1938, S. 73). 1849 da bulgarlar yeni bir matbaa amak iin Bab Alye mracaat ettikleri zaman o sralarda sadrazam olan Reit Paa arz tezkiresinde u mta laay yrtmektedir: Tife-i mezkrenin olvechile tab'hane kdyle hodbehod kitap ve gazete tabu , nereylemeleri, nk bunlarn lisanlarn herkes .bilme dii cihetle, ilerinde efkr-1 muzrra eshab bulunur ise bu tarikle bisshule hem cinslerine ner tamim edebilecklerinden mahzurdan gayr- salimdir (Ar.15-1, 13 cemaziyleyvel 1265, arz tezkiresi ). lk bulgar gazetesi Bulgarski. Orel, 1846 da Laypzig'de, Dr van Bogorov tarafndan neredilmee balamtr (Staneff, Mez. eser, 74 ). Biraz sonra bu ga zeteyi kapamaa mecbur kalan . Bogorov stanbula gelerek 1848 de arigradski Vesnik'i kard. Asl bulgar gazeteciliinin balangc' bu saylmaktadr.
2 1

24

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

MPARATORLUKTA

B U L G A R L A R I N UMUM DURUMU

25

mill benliklerini ve gayelerini r e t m i , k u r t u l u m c a d e l e s i iin didinecek milliyeti, u y a n k b i r kadro y a r a t m t . A s r n o r t a l a r n a d o r u m e h u r fransz airi Lamartine u n u d i y e c e k t i r : "Bulgarlar istikll iin tamamen olgun b i r m i l l e t t i r .
1 2

Bulgarlar, Lamartine yolda t e e b b s l e r d e n g e r i

bu

hkm

vermeden Osmanl

n c e de

bu

kalmamlard. bulgarlar

idaresinin i y i X V I . nc

iledii, zira - i k t i s a d refahn hakim o l d u u devirlerde, asrn ikinci y a r s n a kadar yalnz Balkan yarm a d a s n d a umumiyetle reaya i s y a n l a r

a r a s n d a deil, b t n grlmemiti. olmak z e r e

lisine y a y l a r a k b y k bir k y a m halini ald *; h a t t slm aft'ali a r t k Rumeli'den mitlerini keserek a r k a , A n a d o l u y a k a m y a b a l a d l a r . Bu s r a d a , u m u m d u r u m u n son derece vehameti dola ysyla sadarete a r l a n K p r l z a d e Fazl Mustafa P a a A v u s t u r y a l l a r p s k r t t ve reayaya k a r gayet y u m u a k hareket ederek bu havalide sulh ve s k n u temin e t t i . Bu i k i harekette de y a b a n c istils b y k bir r o l o y n a m t r . Staneff'e g r e Bul garlar, 1595 i s y a n n d a Eflk, B u d a n ve Erdel b e y l e r i ile, 1688 de de A v u s t u r y a l l a r l a b i r l e m i l e r d i .
2 3 4

Fakat inhitat devrinde, b i r i O s m a n l hamlesinin krld 1595 y l n d a , d i e r i b y k ric'atm en b u h r a n l a n l a r n d a , 1688 de g r e Veliko - T r n o v a havalisinde karak Bulgarlar a r a s n d a i k i defa k a r k l k ktn g r y o r u z . Staneff'e a r k Bulgaristan'a ya
3

y l a n 1595 isyann Sadrazam Sinan p a a bizzat gelip b a s t r m t r . 1688 de A v u s t u r y a o r d u l a r B a l k a n l a r n o r t a s n a d o r u ilerlerken p a t l y a n ikinci isyan ise, V i d i n , Pirot, K s t e n d i l ve s k p hava-

Bulgaristan'a dair yazlm tarihlerde, 1738 de Sofya c i v a r n d a vukubulan bir k y a m d a n bahis y o k t u r . H a l b u k i bu tarihte ( H . 1151 Sefer o r t a l a r ) , z i n b o l ' d a Bulgar kyllerinin k y a m ettiklerine ve e h i r k y , Berkofca, Preznik, Kstendil, Eridere, Dobnica ahalisinin yerlerini y u r t l a r n b r a k p k a t k l a r n a ahit oluyoruz. Bu m n a s e b e t l e g n d e r i l e n h k m d e deniyor k i : "Gerek vali ve gerek yerliden vesair efrad' aferideden bir ferd k e n d l a r n a taarruz e t m e y p te'lif-i k u l p l a r n a sy-i beli olunmak fermanm o l m a n ibu emr-i erifim isdar ve irsal o l u n m u t u r .
u

Sonradan Midhat Paa 1868 de Tuna Vilayeti'nden gnderdii bir muhtra da bu maarif meselesine temas ederek diyor ki: Bulgaristanca yaplacak tedabirin bir ksm- mhimmi dahi maarif hususudur ki bulgarlar ilm marifetin lzumunu ve kendilerinde noksann derk ve teferrs ettikleri gndenberi ocuk larnn talim ve terbiyesi arzusuna dmler ise de mekteplerinin tanzimine halen ve maddeten muktedir olamadklarndan buralarn dahi Rusyal frsat adde derek Hocabey ve Nikolayef ve Kinef memleketlerinde Bulgar ocuklarn mahsusen ve meccanen okutmak zere mektepler am olmalaryla. . . Mamafi Midhat Paa bunun son zamanlarda baladn ilve etmektedir (Ar; 103-2 I. 232, 29 Cemaziylevvel 1285, Midhat Paa tarafndan ita olunan muhtra) Midhat Paann bu mahedesile beraber bulgarlarm bu tarihten nce de maarif sahasnda mhim ilerlemeler yaptklar muhakkaktr.
2

Bundan sonra X V I I I . inci a s r d a k i b y k s a r s n t l a r a ve nihayet bu a s r n sonunda m p a r a t o r l u u n tam bir inhillini mucip olacak g i b i g r n e n b y k a n a r i y e r a m e n b u l g a r l a r n , d i e r Balkan kavimleri y a n n d a isyan hareketlerinden uzak k a l d k l a r n g r m e k teyiz. X I X . uncu a s r n i l k y a r s n d a bulgarlar a r a s n d a grlen isyanlar da umumiyetle mahall zayf t e e b b s l e r olarak kalmtr. Bu y z d e n bulgarlar d ellerde, T r k hakimiyeti a l t n d a esaret
Fakat bu isyanda da daha ziyade srplar byk rol oynam grnmek tedirler; (Bak. Netayiclvukuat, II, 3 ). Staneff, yanllkla Mehmet Kprl der (Hist. chro. sahife 66).
3 2 1

de la Bulgarie,

Leger, mez. eser, X I V .

Staneff, mez. eser, S. 64. O devre ait osmanl tarihi ve vak'anvislerinde bulgarlarn bu ekilde bir kyamlar hakknda hi bir kayda rastlamadk. Yalnz Naima'da, Eflk beyi Mihal'in Tuna boylarndaki kasabalara yapt taaruzlar anlatlrken, bu taaruzlar yznden Rusuk halknn kalkp Balkana ve etrafa daldklarndan bahsedilmektedir. (Naima tarihi, C . I, S. 106 ). Sinan paann, bu tarihte Eflk beyine kar bir sefer yaptn biliyoruz. Bulgarlarn bu hare keti belki de sadece, kasabalar yakp ykan dmann sebeb olduu bir panik ten ibaretti. (Ayrca bak. Peevi tarihi, II, 158-174 ).
3

Reayaya tohumluk ve hayvanat itasyla lzmgelen ianeyi icra ve esbab- muhafazalarna itina ettiine binaen vatanlarna avdet ve ziraat ve san'atlaryle itigal eylemeleriyle.. (Netayiclvukuat, III, 7). Staneff'in, yenierilerin ve kprlzadenin gelmesile btn isyan etmi yerlerin (.emellerinden yklp yakld, ahalinin esir edildii eklindeki iddias phesiz gelii gzel tekrar lanm bo bir szden ibarettir. (Bak. Staneff, Bulgarya Pod igo, S.74 ).
4

N. Staneff, Hist. chro. de la Bulgarie. 64 ve 66. Bulgaristan, Ed. Fa. Mec. C. VIII, sa

Ahmet Refik, Trk daresinde y. 7, Ves. 81.

26

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES
1

MPARATORLUKTA

BULGARLARIN

UMUM DURUMU

27

h a y a t n b e n i m s e m i u y u u k b i r millet tesiri b r a k m l a r d r . Bul g a r l a r n bu h a r e k e t s i z l i i n i , bu m t e v e k k i l halini kendi tarihileri u e k i l d e izah etmektedirler: Bulgaristan istanbul'a o k y a k n o l d u u n d a n m e r k e z otoritenin k o n t r o l ve tesiri daha kuvvetli i d i ; Memlekette daha b y k nisbette m s l m a n ahali v a r d ; impara t o r l u u n Edirne, u m n u , Ni, Sofya, M a n a s t r g i b i en m h i m as k e r mevkileri memleketi d r t yandan e v i r m i t i . Herhangi bir isyan t e e b b s , v a k t i n d e haber a l n a r a k derhal n l e n m e k t e i d i . Nihayet b u l g a r l a r n , d i e r Balkan milletleri g i b i , e t r a f l a r n d a yar dm gelebilecek m s t a k i l , m e d e n seviyesi y k s e k hi b i r devlet y o k t u . G e r e k t e n b t n bu a r t l a r b u l g a r l a r n isyan iin cesaret lerini k r a c a k mahiyette i d i . Bundan b a k a , bulgarlar, b u esnada mill bir hayattan, istikll ruhunu u y a n d r a c a k ve t e k i l t l a n d r a cak u y a n k bir kadrodan da mahrum idiler. Y u k a r d a g r d m z g i b i , b u n l a r temin iin her e y d e n evvel elenizmle a r p m a k icabediyordu. Mamafih Bulgarlar, X I X . uncu a s r n i l k y a r s n d a da zemin ve z a m a n m s a i t b u l d u k a devlete k a r isyan b a y r a k a l d r m a k t a n veya hi olmazsa O s m a n l h k m e t i n i n , her zaman e n d i e ile tayakkuzunu e k m e k t e n ve d a i m b i r huzursuzluk g s t e r mekten geri k a l m a m l a r d r . X I X . uncu a s r d a g r l e n bu isyan hare ketlerinde umumiyetle O r t o d o k s l a r n hamisi t a v r n t a k n a n R u s l a r n r o l n unutmamak gerektir: Rus o r d u l a r n n Balkanlara d o r u herrien her ilerleyiini B u l g a r l a r n b i r isyan t e e b b s takip etmitir. Ruslar, b u l g a r l a r bilhassa 1828 -1829 seferinde t a n m l a r d . Ondan
2 3

n c e Y u n a n l l a r kurtarmak iin harp ettiklerini i d d i a etmekte idiler. Bu harp e s n a s n d a rus ordusunda hizmat ederek y z b a l a k a d a r k a n Mamaref a d n d a b i r bulgar, e t r a f n d a k i 500 bulgar g n l l s ile rus ordusunun h a r e k t n a itirak etmi ve Edirne m s a l h a s n d a n sonra b t n B u l g a r i s t a n a y a k l a n d r m a k iin faaliyete g e miti; fakat m s a l h a mucibince memleketi b o a l t m a y a b a l a y a n rus ordusu k u m a n d a n buna m s a a d e etmedi. D i e r taraftan i mal B u l g a r i s t a n ' n b e k a s a b a s n d a n seilen 12 bulgar o r b a c s , ruslara B u l g a r i s t a n ' terk etmemeleri iin ricaya g i t m i l e r d i . T a b i bu da bir netice vermedi. Bunun z e r i n e slimye, Kotel, Yen i - Z a r a , Y a n b o l u , K a r n o b a t ve sair a r k Bulgaristan e h i r l e r i n d e n b i r o k bulgar ahalisi rus ordusunun p e i n d e Memleketeyn'e ve Besarabya'ya g e t i .
1 2

Bundan bir m d d e t sonra, 1835 de B u l g a r i s t a n ' n istikllini iln etmek gayesile h a z r l a n a n b y k bir isyan t e e b b s daha meydana k a r l d . Bu hareketin m r e t t i b i V e l o a d n d a T r n o v a l b i r t c c a r d . Mahut Mamaref, asilerin b a n a kumandan olarak a r l mt. Fakat bu h a z r l k l a r d a n haber alan T r k idaresi as reislerin t o p l a n d Plakovo m a n a s t r n derhal askerle sararak b a l c a l a r n ele g e i r d i ; s r g n edilen Mamaref ve hapse atlan rahip Sergi'den maada hepsi idam e d i l d i .
3

Mamafih Bulgaristanda XVII ve XVIII. inci asrlarda hayduk denilen (hayduklar bizim vesikalarda geen haydut ekiyas dr. Bak. Ahmet Refik tarafndan neredilen vesikalar, Edebiyat Fakltesi Mec. C . VIII, say 7) bulgar eteleri pek oald. Haydutlarn bu zamanda milli bir faaliyetle alkalar bahis mev zuu olamaz. Ancel'in dedii gibi bunlar, alelade akiylerden ibaretdi Haki katte bu anari devrinde mslman-bulgar her cinsten treyen ekiya memleketi harap etmekteydi (Cevdet, IV-X). Bulgar halk arklar da onlar vahi tabiatl soyguncular eklinde tasvir etmektedirler (J. Ancel, Question d'Orient, Paris, 1931, S. 176). Fakat sonradan XIX. uncu asrn ortalarna doru bunlarn mil liyeti komitelerle i birlii yaptklarn greceiz. 1847 de imparatorluun alt ordusundan hemen Bulgaristan etrafnda yeralmt. Bu ordular, umnu'da Tuna ordusu, Manastr'da Rumeli ordusu, stan bul'da Hassa ordusudur (Necati Tacan, Tanzimat ve ordu, Tanzimat, I, s. 133). Staneff, geschite der Bulgaren, 64.
3 2

Bu vakalardan az sonra, 1837 nisan a y n d a ( H . 1253 muharrem) kinci Mahmud. " m a h z me-i m l k d a r ve raiyyetperv e r d e n , , olarak Rumeli'ye bir seyyahat y a p t . Staneff, T r nova i s y a n n n b a s t r l m a s n d a i d d e t g s t e r i l d i i iin b y k devletlerin takbihte b u l u n d u k l a r n ve I I . Mahmud nin y a p t b u s e y y a h a t n bununla alkal o l d u u n u ileri s r m e k t e d i r . Bu hususta
4

Staneff, Bu'garya Pod igo, S. 317 ve 322. Ayn yer. - Bunlardan bir ksmnn gittikleri yerde barnamyarak bir mddet sonra dnmek iin Osmanl Padiahndan msaade rica ettiklerini gr yoruz. Bab Al emlklerinin kendilerine iadesi ve sene cizyeden affedilmek gibi ok msait artlarla yerlerine dnmelerini temin etmitir (Ar. I-I, 15 zilhic ce 1255, irade ve melfufiar). Staneff, Mez. eser, 324-326. Hkmet bu tarihten sonra bu havaliyi da im ve sk bir nezaret altnda tutmak lzumunu duymutur. Bu isyandan son ra bulgarlardan, evvelce ekiyaya kar kullanmak iin tanmasna msaade ol unan silhlar toplatlmtr. Staneff, yanl olarak bu seyyahat 1836 tarihinde gsterir (Hist. chrono logique de la Bulgarie, S. 80).
2 3 4

28

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA

BULGARLARIN

UMUM DURUMU

29

biz imdilik, Mahmudun y a n ve reaya m m e s s i l l e r i n e y a p t bir hitapta r a s t l a d m z manidar b a z ifadelerden b a k a delile malik deiliz . P a d i a h , Esad efendinin T a k v i m - i V e k a y i ' d e k a n seyyahatnamesine g r e , s r a s y l a Varna, u m n u , Silistre, R u s u k g i b i b a l c a a s k e r mevkileri tefti ettikten sonra isyan mahalli olan T r n o v a ' y a gelmi; sonra G a b r o v a , K z a n l k , f s k i z a r a , Edirne yoluyla stanbul'a d n m t r .
1

halledilecei yaland. Bu yalan tatbikat sahasna konu lunca bulgarlar bunu a b u k g r d l e r ve i k y e t e b a l a d l a r . Vazi yetlerinin eskisine nazaran daha fenalatn ve gelirlerini a a n bu a r vergileri d i y e m i y e c e k l e r i n i iln ettiler. T r k i y e ' d e b e k a y vergilerin tahsili k a t l - i m l a yaplr. Askerler v e r g i mkellefle rinin evlerine yerleirler, orada g n l e r c e kalr, yer ve i e r l e r .
1

Msr b u h r a n , T a n z i m a t n iln g i b i b i r b i r i n i t a k i p eden b y k hadiseler m p a r a t o r l u u n h a y a t n a yeni bir istikamet izdii s r a d a , B u l g a r i s t a n n g a r b n d a , Ni havalisinde b u l g a r l a r n yeni bir isyan hareketi g r l d . Bu, V i d i n i s y a n n d a n (1850) n c e bulgar larn k a r d en c i d d i s y a n d r . t e taraftan b u hareket, bilhassa m p a r a t o r l u u n b u pek nazik devresinde y a b a n c mdahalelerini davet ettii iin de d i k k a t l a a r a t r l m a a d e e r . 1833 de, Msr b u h r a n n n i l k z a m a n l a r n d a S r p prensi Milo O b r e n o v i , vaziyetten istifade ederek eskiden beri g z diktii T i m o k vadisini b e y l i e ilhak etmiti. Bu vaziyet civardaki bulgar reaya a r a s n d a S r p n f u z u n u z i y a d e l e t i r d i i g i b i , ilhak edilen yerlerden Ni, V i d i n , Pirot havalisine g e e n m s l m a n l a r da, bura l a r d a k i h o n u t s u z l u u b s b t n a r t r m l a r d . te bu y z d e n o k g e m e d e n isyan a l m e t l e r i b e l i r m e e b a l a d ; M i l y o ( j ^ - * ) a d n d a nfuzlu bir k o c a b a i k i defa h a l k a y a k l a n d r m a y a t e e b b s e t t i .
2

Vaziyetin g e r g i n l i i d o l a y s y l a N i ' d e katil v a k a l a r , a r p malar eksik o l m y o r d u . S r b i s t a n ' d a n gelen t e v i k k r tesirler, bu isyan h a v a s n b s b t n a t e l e m e k t e i d i Nihayet 1841 yl b a l a r n d a ( u b a t 1257) yine milyo'nun t a h r i k i y l e Ni, Leskofca, e h i r k y k a z a l a r hep birden a y a k l a n d l a r . Asiler, Kotine b o a z n zaptederek Ni'ten s t a n b u l ' a giden y o l u kestiler; D e i r m e n l e r i zabt ve ellerine g e i r d i k l e r i m s l m a n ahaliyi k a t l e t m e e b a l a d l a r . Bala r n d a yine mahut M i l y o ( ^ . 1 . v e y a ^ L . ) v a r d . O n u n etrafa g n d e r dii t a h r i k t l a r l a isyan daha o zaman o k g e n i bir sahaya yaylm bulunuyordu. Bu arada V i d i n havalisinde Sahra ( b u l g a r l a r n K u l a ' s ) nahiyesi de isyana katlmt. B y l e c e hareket t Vidine kadar k o l a t m g r n m e k t e d i r . H k m e t a d a m l a r b t n Ru2 3 4

D i e r taraftan k y l e r e kadar her tarafta iyln ve izah edilen yeni Tanzimat e s a s l a r n a r a m e n m e m u r l a r n suiistimalleri devam edip g i d i y o r d u . 1841 tarihinde bu havaliyi d o l a a n F r a n s z A k a demisi a z a s n d a n M . Blanqui, seyyahatnamesinde vaziyet h a k k n a u m t a l a l a r y r t m e k t e d i r : " H a t t - erifle v e r g i meselelerinin
3

Padiah bu nutkunda unlar syledi: memlik-i mahrsat - lmeslik-i ahanemizde mutavattn kaffe-i ehl-i islm ve reayann vikayeleriyle saye-i evketvaye-i mlknemizde asayi ve istirahatlar ahass- metalib-i hmynumuz olup ibu klfet-i hareketi dahi ihtiyarmz imar- mlk ve himaye-i ahali ve reaya niyyet-i hayriyesinden ibaret olmakla siz dahi ona gre hareket ve me mur olduunuz umurda sadakat edesiniz. (Takvim-i vekayi, sene 1252, defa 149). Seyyahat resmen ecneb sefirlerede bildirilmiti (Ltfi tarihi, C. V, S. 90). Bu phesiz manidar bir noktadr. Ltfi tarihi, C. VIII, S. 116. Mfetti olarak gnderilen Arif Hikmet be yin tahrirat. Voyage en Bulgarie pendant l'annee 1841, Paris 1843^
2 3

Blanqui'nin eserini temin etmek vaziyet dolaysyla mmkn olmad. Yukar daki ifadeleri Staneff'in kitabndan naklettik (Bak. Bu'garya Pad igo, 330).is yana vergi meselelerinin sebebiyet verdiini trk vesikalar da tezyit etmektedir (Bak. A. Refik Mezkr makale, vesika 99; Ltfi tarihi C.VII zeyildeki ve sikalar). Malmdur ki eski Srp Prensi Milo, mstebit idaresi yznden Kezlerin zoruyle olu Mihal lehine terk-i saltanata mecbur olmudu ( 1839). Milo, trk himayesile mevkilerini koruyan bu knezlere kar, cenup islavlarnm bana ge erek mttehit bir devlet kurmak isteyenlerin idealini temsil etmekte idi. Bu sebeble bulgarlara yardm hareketi onu tekrar Srplarn bana getirecekti. As bulgarlara, her eye, hatt tedbirli davranan srp hkmetine ramen yardm arzusunda bulunan yeni Prens Mihal'in annesi Prenses Liubitsa da, bu hareketi ile ayn maksad takip etmi grnmektedir. (Saint - Ren Taillandier, La Ser bie, Kara George et Miloche, Paris 1872, S. 356). >.asen aslerin istekleri, Tanzimatla vaadedilen eylerin tamamile tatbiki veya komular srplar gibi muh tar bir idare tesisi idi (Stneff, Bulgarya Pod igo, 327)
2 f

Milyo nam melun reaya-i mersmunun vergileri maddesini serrite ederek Ni kazasnn bilcmle reayasn ifsada cesaret (Vidin valisi Hseyin Paaya Nide bulunan mfetti Arif Hikmet beyin kkas, Ltfi tarihi, VIII, 116) Aslerin hareket tarz, stanbul yolunu kesmeleri, deirmenlerin zapt ile ride grlecei gibi Vidin isyanmdakine tamamiyle benzemektedir (Bak. blm III. ).
4

30

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N
1

UMUM DURUMU

31

meli'nin a y a k l a n m a s n d a n k o r k m a a b a l a d l a r *. Her tarafta i s y a n h k m s r d n d e n ve yollar kesilmi b u l u n d u u n d a n yardm gelmesi ihtimali pek zayft. V a l i Sabri p a a n n y a n n d a pek az asker v a r d . N i ' d e b t n m s i m a n ahali d e h e t i e r i s i n d e i d i . Bu vaziyet k a r s n d a P a a , o s r a d a Ni'te bulunan Rumeli M fettii A r i f Hikmet beyin d e reyini alarak Kosova, Y e g o v i t s a , ve Prokuple havalisinden, y a m a y a can atan 1500 kadar arnuvut askeri celbetti. " A r n a v u t l a r n d e t - i m e k r h a l a r olan y a m a c l k t a n , , k o r k u l d u u iin e v v e l sergerdeleri ile m z a k e r e olunarak b u g i b i hareketlerde b u l u n m y a c a k l a r n a dair b e s a l a r (yeminleri) a l n d . 18 nisan 1841 (25 sefer 1257) gecesi hareket edilerek, t o p l a r n y a r d m ile asilerin b a l c a merkezleri olan K a m a n i a W) ve Mtafca(?) (4-b*) kuleleri zaptolundu. Bu a r p m a l a r d a asilerin reisi Milyo m a k t u l d t , d i e r l e r i s a olarak ele geirildi, isyan eden k y l l e r i n ekseriyetle baltadan veya sopadan b a k a s i l h l a n y o k t u . K a m a n i a ve M t a f c a ' n n z a p t ile g z l e r i y l a n reaya k y lerine d a l m a y a b a l a d l a r . Fakat arnavutlar s z l e r i n d e d u r m a d l a r . H a r e k t b a l a r b a l a m a z y a m a ve kitale, k y l e r i y a k p y k m y a giritiler. B y l e c e O s m a n l idarecilerinin t e d b i r s i z l i i bu sefer de o k vahim neticeler d o u r m u t u r . syan g e n i l e m i ve mesele beynelmilel sahaya a k s e t m i t i r . A r n a v u t l a r d a n b s b t n d e h e t e k a p l a n s r p hududuna k o m u y i r m i sekiz k y , hudut boyuna k a a r a k orada toplanmaya b a l a d l a r . Bab Al S r b i s t a n ' n v a z i y e t i n d e n p h e l e n d i i iin V i d i n , Ni ve Bosna valilerine o k d i k k a t l i b u l u n m a l a r husu2 3 4 5

sunda gizli emirler g n d e r d i . H a k i k a t e n S r p Prensi, hududa gelen asilerin o c u k l a r n ve h a y v a n l a r n memleketine alm ve z e r lerine asker sevk olunursa kendilerine y a r d m e d e c e i n i valiye a k a b i l d i r m i t i . Fakat asiler, Ni iin g i t t i k e t e h d i t k r bir va ziyet almakta idiler. B a b A l i , derhal Rumeli valisi Dilver, V i d i n valisi A a H s e y i n , s k p n a z r A l i Hfz, V r a n y a (Vb-?- ) zaptiye memuru H s e y i n ve Pritineli A b d r r a h m a n P a a l a r a i s y a n n b a s t r l m a s iin y a r d m a g e m e l e r i n i e m r e t t i ; S r p prensi Mihal'e pheli h a r e k t n d a n d o l a y a y r c a bir ihtarname gnderildi . Bir m d d e t sonra da Edirne Valisi Y a k u p p a a , a s a y i i iade ve meseleyi t a h k i k etmek z e r e kfi m i k t a r d a askerle Ni'e hareket e t t i . A r n a v u t askerlerini kullanarak y o l s u z l u a meydan veren Ni V a l i s i Sabri p a a azlolundu. Y a k u p p a a Nie v a r d k t a n sonra o r t a l k s a k i n l e m i ve S r b i s t a n ' a g e e n o l u k o c u k ve hayvanat iade edilerek yerlerine g n d e r i l m i t i . Balca s u l u l a r , Ni V a l i s i Sabri p a a da dahil olarak, muhakeme edilmek z e r e s t a n b u l ' a arld .
2 1 3 4 5 6

Ltfi, VII, 12.

Ni muhafz Sabri Paann Vidin Valisi Aa Hseyin Paaya yazd mekup sureti, Ltfi tarihi, VII, 113. Kendi ifadesine gre ancak elli zaptiye neferi (Ltfi, VII, 114). Arif Hikmet bey, Rumeli'de Tanzimatn tatbikini tefti iin dolamakta idi. Anadolu'ya da ayrca byle bir mfetti gnderilmiti (Ltfi, VII, 118).
2 3

Asker sevkolunduu surette Srpldan imdat verilerek iane olunaca taraf- akerye mr-i mumaileyh (Srp beyi) sarahaten yazm olmakla (Sab ri Paann Vidin Valisi Hseyin Paaya mektubu, Ltfi tarihi, VII, 114). S t a neff, Srp hkmetinin isyan aleyhine vaziyet aldn ve yardmdan kat su rette ekindiini yazmakla iktifa ediyor. Halbuki balangta bulgarlarn bsb tn yardmsz braklmadn gryoruz. Prenses Liubitsa, Srbistann isyana kati surette' mdahalesini istiyordu. Ranke'ye gre de bulgarlar, Mihal tarafndan teci olunmadklar halde btn mitlerini ona balamlard (L. von Ranke, Serbien und die Turkei im neunzehnten Jahrhundert, Leipzig 1879, 262).
3

Ahmet Refik, Mez. makale, vesika 99.

Daha nce Ni vchndan ve meclis azasndan Kerim bey de kendi teeb bs ile Kotine boazn asilerin elinden almd (Arif Hikmet beyin mez kr kkas). Ancak arnavut askeri kavgaya uru' olunduu vakitte fezahata balyarak ve sergerdeleri ise yama maslahatn tervi iin mukaddemce tarefeyni talit eyleyerek indifa- gaileye dein bir takm kariyeleri ihrak ve gn alettevali nehb garetle megul olup her end sizinle mukavelemiz bylemi idi denilerek Paa-i marnileyh tarafndan serzeni ve tevbih olunmu isede ne yapalm ayak takmna sz anlatamadk diye merkumlar ird- zr-i vh ile cevap vermi lerdir (Arif Hikmet beyin mezkr kkas).
5

Ni valisi Sabri Paann Vidin valisi Hseyin Paaya gnderdii kka, Ltfi, VII, 10. Srbistann Ni isyanndaki vaziyeti 1842 de Mihal Obrenovi'in beylikten atlmasn hazrlayan en mhim amiller arasndadr (Ranke, mez kr eser, S. 262).
5

Ltfi, VII, 10.

1843 de hal Ni'den kargaalk haberleri gelmekte idi. Bu tarihde arna vutlarn yeni apulculuklar yznden burada tekrar baz karklklar grld. Vranya, Leskofce, rgp ( u/01 ) kazalar reayas bunlarn elinden kurtulmak iin Ni ehrine yahut Srbistan'a kap snyorlard. Nihayet Bab Al'de meclis-i hasda mesele ehemmiyetle tetkik olunarak haarat- merkmenin irae-i kuvve-i kahire-i Devlet-i Aliyye ile def-i taaddi ve habasetleri hususunda Vidin

32

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

MPARATORLUKTA

BULGARLARIN

UMUM DURUMU

33

Rusya, m p a r a t o r l u u n ilerine k a r m a k ve r e a y a n n y a r d m c s o l d u u n u g s t e r m e k iin Ni i s y a n n yeni bir frsat b i l d i . a r , bu mnasebetle Osmanl hkmetine gnderdii yazda bulgarlarn, m e m u r l a r n fena muamelelerine t a h a m m l edemiyerek isyan ettik lerini, tedip hareketinde ok i d d e t l i hareket o l u n d u u n u bahis mevzuu ederek bir daha bu e k i l d e u y g u n s u z l u k l a r n t e k e r r r n e mani olmak iin lzm gelen tedbirleri m a h a l l i n d e ' d o l a a r a k tesbit edecek bir memur g n d e r m e e k a r a r v e r d i i n i bildirmekte i d i Bu t e e b b s , Bab A l i ' y i tel ve e n d i e y e d r d . E v v e l bundan asilerin cesaret a l a c a n , sonra, d i e r devletlerin de, R u s y a n n n fuzunu takviye etmesine meydan b r a k m a m a k iin ayni eyi iste yeceklerini, binaenaleyh meselenin b y y e c e i n i hakl olarak d n y o r d u . Bab Al, esasen o s r a d a , a m hadiseleri y z n d e n b y k m k l t i e r i s i n d e i d i . H k m e t hadisenin tamamen ka p a n m o l d u u n u ileri s r e r e k , R u s y a y , t a h k i k a t iin memur g n dermek fikrinden v a z g e i r m e e alt. Fakat nihayet, bu memurun ahali a r a s n d a tahkikata k a l k m a d a n Ni'ten y l e c e g e m e s i kkn kabul e t t i . Bununla beraber, Bab A l ' n i n d n d g i b i , d i e r b y k devletler de m d a h a l e t e e b b s n d e n geri k a l m a d l a r . Fransa ve Avusturya da N i ' d e t a h k i k a t yapmak istediklerini b i l dirdiler. F r a n s a n n , bu i iin A k a d e m i a z a s n d a n M . B l a n q u i ' y i Bulgaristan'a g n d e r d i i n i b i l i y o r u z . Mamafih, bildiimiz g i b i ,
2 3 4 5

B a b A l ' n i n ald tedbirler sayesinde meselenin daha ziyade ge n i l e m e s i n e meydan verilmeyerek bu t e e b b s l e r n l e n d i . Fakat b u hadise, neticede O s m a n l h k m e t i n e , X I X . uncu asr b a l a r n d a n beri g i t t i k e daha kuvvetle beliren, A v r u p a ' n n m d a h a l e ve vesayet niyetlerini bir daha a k a g s t e r d i . Ni meselesi bu suretle k a p a n r kapanmaz, B u l g a r i s t a n ' n b r ucunda b u l g a r l a r n yeni isyan t e e b b s l e r i meydana k m a k t a gecikmedi. Memleketeyn ve Besarabya'daki Bulgar m u h a c i r l e r i , Bulgaristan'da u m u m bir isyan k a r m a k iin eteler halinde T u n a ' y g e m e k tasavvurunda bulundular (1841). Bunun iin Eflk b e y i Aleksandr Kiga'dan aka m s a a d e istediler. Bey, kendi memleketinin m e n f a a t l a r n d n e r e k , buna m s a a d e etmedi ve Tuna z e r i n d e a s k e r tedbirler ald. B u l g a r l a r n , T u n a ' y g e m e t e e b b s silh kuvvetile men' edildi; i k i taraftan l e n ve yara lananlar o l d u . Bu hadiseden b i r m d d e t sonra, 21 u b a t 1842 de (10 muharrem 1258) Eflk beylii h u d u t l a r dahilinde, b r a i l ' d e , b a z r u m l a r n da dahil b u l u n d u u bir b u l g a r etesinin yeniden k a r g a a l k k a r d , fakat neticede rumen askerleri t a r a f n d a pe r i a n e d i l d i i haberi geldi. Rumenlerle v u k u a gelen ve a s l e r d e n bir k s m n n l m ve bir k s m n n y a r a l a n m a s y l a neticelenen a r p m a , b u n l a r n i l k n c e b r a i l ' d e k i rumen kuvvetlerinin silh ve cepanelerini zaptetmek ve g e e n sene hareketlerine mani olan kolonel Engel'i l d r m e k istemelerinden ileri g e l m i t i . b r a i l ' d e k i hadise derhal k a p a n m olmakla beraber y a p l a n t a h k i k a t h k m e t e hareketin m u l ve mahiyeti h a k k n d a m h i m bilgiler
1 2 3

valisi Hseyin Paaya geni salhiyet verildi (Ar. 8-1, . 7, 16 zilkade 1259). G rlyor ki hkmetin aczi yznden karklklara bir trl nihayet ver ilemiyordu. Ni'e tahkikat iin gnderilen rusya memuru Korni ( ) e verilen ta limat; Ltfi, VII, ves. III. Rusya Ni meselesinde mdahalesini hakl gstermek iin u behaneyi ileri srmekte idi: ar hazretleri hrstiyan ahalinin, yaplan sui istimaller yznden isyana devam etmelerini Osmanl Devletine kar hayrhahl dolaysile doru bulmadndan bunlarn sebeplerini aratrmaa ve Bb Alye bildirmee karar vermitir (mezkr tlimat). Ltfi, VII, 109. Mazbata sureti.stanbuldaki rus elisi bu memurun, bu Ni ihtilli pek alevli rivayet olunmu ve imparator cenaplarna zaten tesir et mi olduundan tahfifile def teskini zmnnda gnderildiini ifade etmekte idi (Mezkr mazbata). Burada Drzlerle Maruniler arasnda kan ve Byk Devletlerin mdahelesini ekerek byk bir mesele halini alan kargaalklar hakknda bilhas sa bak: Baron . de Testa, Recueil des traites de la Porte Ottomane, T. III. Mez. mazbata. Blanqui, Fransa'ya dndkten sonra Bulgaristan hakknda intibalarni u muhtelif eserlerinde tesbit etmitir: Communication sur I'etat social des populations
1 2 3 4 5

de la Turquie D'Europe, Sance et travaux de l'Acadmie des Scienes morales et politiques. T. I, Paris 1842; Considrations sur l'tat actuel de la Turquie d'Europe, Paris 1843; Ni isyan iin bilhassa mhim olan, Voyage en Bulgarie Pendant l'anne 1841, Paris 1843. Bunlarn arasnda Ni isyanndan sonra oradan kap gelmi olanlar da vard (Ar. 5-1, . 4, 11 cemaziylahir 1258. Arz tezkiresi). orga, Hist. des Etats balkaniques, 307-309. Staneff'in 1841 tarihile brail bulgarlarnn isyan teebbs hakknda verdii malmat Trk ariv vesikalaryla uymamaktadr. Bulgar tarihisine g re, 300 kiilik bir bulgar etesi, Srp Turi ve Bulgar Vasil Volkof idaresinde kayklara binerek Tuna'y gemek tebbsnde bulunmu, fakat arkalarndan Ru men askerlerinin ate amas zerine perian olmutur (Staneff, Bulgarya Pod igo, 330). Staneff, brail'de vukua gelen hadise ile bir yl nce Kalas'ta Ru menlerle Bulgarlarn arpmasn mucibolan hadiseyi kartrm grnmektedir.
1 2 3

34
1

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

MPARATORLUKTA

BULGARLARIN

UMUM DURUMU

35

vermekte i d i : Ele g e e n aslerin i s t i n t a k n d a n a n l a l d n a g r e , bu isyan alt senedenberi, y a n i t 1835 T r n o v a hadisesinden beri h a z r l a n m a k t a d r . Fransa'ya, gemilerle gizli olarak silh ve cepane getirmek z e r e adamlar g n d e r i l m i ve B k r e ' t e k i tacirler isyan hazrl iin para temin etmilerdir. B t n hazrlklar bittikten sonra Besarabya'da (o zaman Rus idaresinde i d i ) h a z r l a n a n 9000 bulgar brail ve Kalas'taki 3000 bulgarla b i r l e e r e k Bulgaristan'a girecek ve memleketi a y a k l a n d r a c a k t r . O s m a n l h k m e t i n i n tahmin ettii gibi*, bu t e e b b s n , o zaman siyaset lemini ya k n d a n . megul eden yunan meselesile a l k a d a r bulunmas kuvvetle muhtemeldi. Bahusus a s l e r a r a s n d a r u m l a r n b u l u n m a s ve Fransa'dan silh getirtilmesi t e e b b s bunu teyit eder g i b i g r n m e k t e i d i . Hakikaten bu tarihlerde Yunanistan ve F r a n s a ' n n Rumeli'de bir karklk kmasn istemeleri t a b i i d i . Yunanistan, Msr b u h r a n e s n a s n d a ve sonra, o k dar b u l d u u arazisini rum iarla m e s k n O s m a n l lkeleri aleyhine g e n i l e t m e e alm ve bilhassa m a l p Msr P a a s n n elinden alnan G i r i d ' i kendisine devrettirmek iin b y k bir faaliyet g s t e r m e e b a l a m t . D i e r
2 3 5 6

Eflk beyi de hadise mahalline Dahiliye Mdrnn bizzat gitmesine karar vermiti (Mez. irade melfuflarndan, Silistre Valisinin tahr.). Esasen yakalanan ete reisi de, Trnova isyajn hazrlayan Velo gibi Trnoval bir tacirin olu imi (Ar. 3-2,28 sefer 1258, melf. Salih Yazc'nn Silistre Valisi Sait Paa'ya gnderdii kka). Staneff'e gre bu isyan teebbs 1841 Ni isyan ile alkadardr. Ni hadisatnn bu taraflarda olduka heyecanla karlandn Reni' de oturan bir bulgarin Besarabya Valisine yazd bir mek tup aka gstermektedir (Staneff, Mez. eser, 330). Esasen Kalas'daki ilk te ebbs de Ni isyanndan ay sonra vukua gelmiti.
2

taraftan A k d e n i z hakimiyeti d a v a s iin bu s r a d a ingilizlerle kar laan F r a n s z l a r , rakiplerine bir darbe vurmak iin Girit mesele sinde Yunan siyasetine kuvvetle m z a h e r e t e t m e k t e y d i l e r . B a b l ' d e Meclis-i Has t o p l a n t s n d a , brail meselesi m z a k e r e olunur ken bu noktalar g z n n e a l n a r a k , hadisenin m u l n e g r e b a z esasl tedbirler almak lzumu kabul edildi. Bu tedbirler a r a s n d a b a l c a , baharda toplanacak redif a l a y l a r n n daha n c e t o p l a n m a s ve Eflk - B u d a n beylerine tenbihnameler g n d e r i l m e s i d n l d . D i e r taraftan Besarabya'daki Bulgar h a z r l k l a r n d a n d o l a y R u s h k m e t i n i n d e d i k k a t n a z a r e k i l d i . Rusya t a r a f n d a n Bab l ' n i n bu husustaki m r a c a a t n a verilen cevapta, " i h l l i emn a s a y i - i l e m i m u c i p o l a c a k b i l c m l e ahval v e k e y f i y t n d m a n - i k a v s i o l a n , , a r ' n kendi l k e sinde " b u misill t e e b b s t n e d i d e n men tahzirine m s r a a t , , e d e c e i bildirilmekte, ve " k f f e - i h u s u s a t t a R u s y a D e v l e t i n i n m u a v e n e t - i h a l i s a n e s i n e i s t i n a d , , olunduu iin memnuniyet beyan edilmekte i d i * . a r h k m e t i n i n bu su retle O s m a n l Devletine samim surette dost ve h a y r h a h g r n mekle, ancak H n k r iskelesi muahedesinin infisahndan beri zayflyan nfzunu iade etmek m a k s a d n g t t a i k r d r . H l s a , Ni ve V i d i n i s y a n l a r daima S r b i s t a n ' l a alkal b u l u n d u u g i b i , b rail hadisesi de Romanya ve Rusya idaresinde daha serbest faa liyette bulunan bulgar muhacirlerinin Rumeli'deki O s m a n l eyalet leri iin nekadar tehlikeli isyan ve t a h r i k t u n s u r l a r o l d u u n u gstermekte idi.
1 2 3

Salih Yazc'nn mezkr kkas-Bu malmat phesiz baz rivayetlerden ibaretti. Mamafih bizzat Rus hkmeti, Bulgarlarn, arln cenup eyaletlerindeki gizli faaliyetlerini tasdik etmektedir (Ar. 4-1,1.3,18 cemaziylevvel 1258, melf. Kont Nesselrode tarafndan Rusya maslahatgzar Titof canibine varid olan tahrirat- mahremane, Sondaki Vesikalar : No. 2. Ar. 3-2,28 sefer 1258, Arz tezkiresi. Bu tarihlerde, Tuna sa ve sol sahili islav kavimlerinin kurtuluu cemiyeti adndaki cemiyet Fransz tarikatlarla birlikte almakta idi. (Iorga, Mez. eser, 308). ^ Yunan hkmeti bilhassa Fransa'ya gvenerek hummal bir siyas faaliyet gsterdii gibi bir taraftan da Osmanl arazisine tahriktlar gndererek isyanlar kartmaa almakta idi. Velentzas adnda azl bir eteci Tesalya'ya, Karatasso adnda bir yzba Selnik'e gnderilmiti. Girid'e giden isyanclar orada bir isyan karmaa muvaffak olmulard. ( E . Driault - M. Lhritir, Histoire diplo4 5

Bu isyan t e e b b s l e r i n i n daima muvaffakiyetsizlikle neti celenmesine r a m e n , Bulgaristan'da isyan ruhu hi bir zaman
matique de le Grce, Paris 1925, 191 ve mt.) brail'de teekkl eden e tenin reisi de Tesalya Cemiyeti ve Girit Cemiyeti ile muhaberede bulunan Ma kedonya Komitesi azasndand. (Iorga, Mez. eser, 310). E . Driault - M. Lhritier, Mez. eser, II, 179 ve mt. Revi-i hale nazaran ifsad- mezkre Franszlarn ihtir'kerdeleri olarak elhaleti hazihi derdest-i kaviye olan mesil-i yunaniyenin dilhahlarna tatbikan tanzimine medar olmak mtalasyla her trl esbaba teebbs eylemeleri ve Rumeli reayasn imkn msait olduu derecede ifsat ve tahrike arec olmalar Devleti Aliyyeye bir gaile karmak kasdile ihll-i asayie kalkmalarbad olmad misill... (Ar. 3-2, 28 sefer 1258, arz tezkiresi). Mezkr arz tezkiresi. Bak. vesika: No. 2
1 2 3 4

36

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUM DURUMU

37

tamamiyle krlmyor, h o n u t s u z l u k > m t e m a d i y e n a r t p genili y o r d u . H k m e t , her an yeni bir isyan o l a c a k m g i b i tetikte bulunmak zaruretini d u y m a k t a i d i . A s r n o r t a l a r n a d o r u Bulga ristan'a ait muhtelif k a y n a k l a r n mukayesesi bize, burada slhat e s a s l a r n n , g e r e k t e n m s b e t b i r netice v e r m e d i i n i g s t e r m e k tedir. Bu hususta F r a n s z m e m u r l a r n n , r e a y a n n ve nihayet bizzat hkmetin mahedelerini karlatracaz.
1

bulan a h s h a k k n d a i k y e t olunsa dahi zabit-i belde t a r a f n d a n havale-i sem'-i itibar olunmaz.,, Bir h r i s t i y a n , bir m s l m a n a k a r d a v a c olsa, muhakkak i k i m s l m a n a h i t g s t e r m e s i lzmdr. Fakat b u ahitleri de hi b i r zaman bulamaz . Velhasl, rapora g r e , "Bulgaristanda... a d e m - i hond derece-i nihayeye r e s d e olmutur .,,
1 2

1848 senesi s o n l a r n a d o r u B u l g a r i s t a n ' d o l a a n F r a n s z me m u r l a r r a p o r l a r n d a , b a l c a h o n u t s u z l u k sebeplerini u e k i l d e s r a l a m a k t a d r l a r : E v v e l en m h i m i k y e t mevzuu vergiye taallk et mektedir. Mesel, a r t a h s i l d a r l a r m a h s u l fazla g s t e r e r e k fazla vergi almakta ve d i e r memurlar da bundan hisse k o p a r d k l a r iin ses k a r m a m a k t a d r l a r ; cizye vergisi ise b e y a n d a k i o c u k l a r d a n bile a l n m a k t a d r . Resm-i otlak da reaya iin a y r c a a r bir y k tekil etmektedir. Bu v e r g i "senede h a y v a n b a n a d r t k u r u t a n ibaret iken m e m u r l a r n k r ve t e m e t t u l a r , , y znden i k i m i s l i n e k m t r . K y l n n iktisaden elleri kollar b a l a n m t r : Bir bulgar, "zabit-i belde,, hin m s a a d e s i o l m a d k a bir ecnebiye hi b i r e y satamaz . H a k i k a t t e bu zabit-i belde k y l d e n m a h s u l n ucuz bedel ile alr ve kendisi istedii fiatla s a t a r d . H r i s t i y a n ahali, u m u m hizmetlerde v e y a valinin h u s u s ileri iin senede y z g n (?) angarya a l m a k t a i d i . " E h l - i islmn b i r i bir b u l g a r i n hanesine v a r d k t a y a b a n c , sahib-i hane g i b i ken disini ve Beygirini m e r k m a beslettikten sonra b i r a k a vermez ve b y l e alenen h a n n hane ve emvaline t e c a v z hareketi v u k u
2 3 4

imdi bizzat r e a y a y dinliyelim. V i d i n l i l e r 1850 de p a d i a h a sun d u k l a r bir arizede y l e d e m e k t e d i r l e r : "Memalik-i M a h r s a - i h nede b i r Tanzimat-i H a y r i y e icra b u y r u l d u u m e s m - c i z n e m i z o l m u ise de bunun h a k k - a b d a n e m i z d e i c r t - fiiliyesine asl mbaeret olunmamtr. ,,
3

Nihayet, 1843 senesinde Bb l ' d e n Rumeli valilerine g n derilen bir tamimden k a r d m z u ifadede, reaya a r a s n d a k i h o n u t s u z l u k a k b i r dille itiraf edilmektedir. Reaya, " b a z muamelt- anfe ve e d d e cihetile s k l d k l a r n d a o m a k l e h l t zihinlerini b a k a sretlere meyil ettirmeye istidat vermekte b u l u n d u u n d a n b u hususlardan d o l a y dahi sklp m e c b u r i y e t m e r k e z l e r i n e g t r l m e m e s i n e himmet olun mas a y a n - d i k k a t umur-i m h i m m e - i nazike-i m l k i y e d e n , , d r .
4

te b t n b u ifadeler g s t e r i y o r k i Bulgaristan'da mal ve itima bir o k bozukluklar h a l devam etmekte, ve bu y z d e n r e a y a n n hi b i r zaman eksilmiyen h o n u t s u z l u u Devleti d a i m bir e n d i e i i n d e b u l u n d u r m a k t a d r . Bb l'nin e n d i e s i n i b s b t n a r t r a n bir nokta da muh telif kaynaklardan gelen m t e m a d i t a h r i k t t r . H k m e t , bu y z d e n m l k memurlara sk sk teftiler y a p t r a r a k , a r a s r a da u m u m m fettiler g n d e r e r e k ziyadesiyle u y a n k bulunmak mecburiyetini
ngiliz Konsoloslar da bu ahadet meselesi zerinde srarla durmular dr (Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, 208). Ar. 14-1, . 46, 29 Rebiylevvel 1265, melfuflarndan, Mukaddemce Eflk ve Budan ve Srbistan taraflarna gidip avdet etmi olan Frasal ofiiyallerin ceneral opik (Aupick) 'e vermi olduklar takrirlerin hlsasnn tercmesi. Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266, melf. Atabe-i felek mertebe-i cenab- cihanbnye Belgradck ve Zagra ( > j ) nahiyeleri ahalisinden takdim olunan mahzarlardan birisinin tercmesi. Ar. 7-1, . 6, 3 Recep 1259, melf. Rumeli'de bulunan miran hazaratna yazlacak tahrirat msveddesi.
2 3 4 1

Tanzimat'n Osmanl Devleti iin yeni bir isyan ve kargaalk devri at n ileri srenler, u cihetten hakldrlar ki, bir taraftan durumun sr'atle iyile mesini istiyen reaya, dier taraftan mktesep itima vaziyetleri dolaysile yeni rejime uyamyan snflar ve zmreler, daima honutsuzluk gstermekten ve bazan bunu isyana kadar gtrmekten ekinmiyorlard. Malm olduu zere eriata " ocuklardan ahs bir vergi olan cizye alnamazd. Vergi bahsinde gsterilen bu suiistimalleri saydktan sonra 1841 Ni is yannn da bilhassa vergi meselesinden ktn hatrlatalm. Bu tarihten on sene evvel Babl ngiltere ile imzalad ve dier dev letlerle yaplanlara nmune olmu olan 1838 ticaret muahedesinin ikinci madde sinde, ecnebilerin mal almasn meneden ve gletiren btn kaytlar ve bu arada zabitn- belde ve men tarafndan tezkire mutalebe ve ahz usul n kaldracan taahht etmekte idi. (Muahedat mecmuas, I, 273).
2 3 4

38
1

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUM DURUMU

1

39

duymakta i d i . G z d e n g e i r d i i m i z vesikalara g r e , 1840 dan 1850 tarihine kadar bu t a h r i k t n yine en faal olan, S r b i s t a n , Ro manya ve Besarabya'da y e r l e m i , yahut o taraflardaki ihtillcilerle m n a s e b e t e g i r m i bulunan bulgar komitecilerinin tahrikatdr. Burada u n a da iaret edelim k i B u l g a r l a r n istikll faaliyetlerinde mill maarif hazrlklar, isyan komiteleri g i b i m h i m hareketler umumiyetle Memleketeyn'de t e k i l t l a n d r l m olmakla beraber, S r b s t a n d a alan komitecilerin de, bilhassa G a r b Bulgaristanda g r l e n isyan hareketlerinde, b y k rolleri o l m u t u r . En b y k t a h r i k t yine bizzat bulgar k o m i t a c l a r t a r a f n d a n gelmekle beraber R u s y a n n bu tarihlere d u r u Balkanlarda ajanlar v a s t a s i l e faal surette t a h r i k t a giritiini g s t e r e n deliller de v a r d r . Fakat R u s l a r n tesirini yalnz, ajanlar v a s t a s i y l e y a p t t a h r i k t a hasretmek d o r u d e i l d i r . a r l n a n a n e v Ortodoksluk siyaseti, O s m a n l devleti ile y a p t Balkan harpleri, Romanya, Yunanistan S r b i s t a n z e r i n d e k i himaye t e e b b s l e r i , m t e m a d i m d a h a l e l e r i , Bulgarlar iin daha az tesirli bir tevik ' ve tahrik k a y n a olmu y o r d u . Daha 1807 de, Rus o r d u l a r Balkanlara d o r u ilerlerken, y u k a r d a kendisinden b a h s e t t i i m i z bulgar- mill m b e i r l e r i n d e n V r a a peskoposu Sofroni, B u l g a r i s t a n ' n k u r t a r l m a s iin a r ' d a n imdat dilemekte i d i .
2

Bu devirde b t n islav l e m i n d e panislavizm c e r e y a n b y k inkiaflar g s t e r m e k t e i d i . . Rusya'da Ortodoksluk taassubu y a n n d a rk ve milliyet d u y g u l a r n alevliyen bu islavlk hissiyat Balkanlara hull siyasetine, b a k a bir hz, b a k a bir renk vermekte i d i . t e taraftan a y n talihlerde, bu m n t a k a d a rus emelleri iin beliren tehlikeler a r h k m e t i n i bilhassa daha fal bir politika t u t m a a sevketmekte i d i : E v v e l Rus y a r d m ile O s m a n l hakimiyetinden km olan k k Balkan devletleri imdi muhtelif miller tesiriyle
3

Rusyadan y z e v i r m e k t e i d i l e r ; b i r de bilhassa ingiltere ve Frans a n n t e v i k i y l e ilerletilen Tanzimat slhat R u s y a ' y a y r c a d n d r m e k t e n hl k a l m y o r d u . te bu a r t l a r k a r s n d a Rusya, Balkan larda k e n d i s i n e t b i k k i s l a v d e v l e t l e r i v c u d a getirmekten ibaret siyasetini tekrar kuvvetle ele almak l z u m u n u d u y d u . Krm harbine m n c e r olan bu siyasetin en ziyade faaliyet gsterdii sahalardan biri Bulgaristan o l m u g r n m e k t e d i r . Vesikalar, 1850 ye d o r u Rus t a h r i k t n n Bulgarlar a r a s n d a o l d u k a faal bir ekil aldn ortaya k o y m a k t a d r . "Moskof,, tahr i k t l a r e v v e l 1843 senesinde B u l g a r l a r n kesif bir e k i l d e bu l u n d u u ve mill hareketin merkezi s a y l a n G a b r o v a havalisinde o r n d l e r . Bunlar, reaya a r a s n d a tahrikedici b r o r l e r d a t makta yahut tenha yerlerde gizli t o p l a n t l a r yaparak d o r u d a n d o r u y a h a l k isyana tevik etmekte idiler. Esas i t i b a r i y l e u az k u l l a n y o r l a r d : sizde d i n ve millet gayreti y o k . Nasl rahat ede ceinizi bilmiyorsunuz. Bu g e v e k l i k y z n d e n O s m a n l b o y u n d u r u u n d a n k u r t u l a m y o r s u n u z . Bizim d e d i i m i z g i b i hareket edin; isyan edin, biz devletlerin m d a h a l e s i n i temin ederek sizi ezdir meyiz ve nihayet S r b i s t a n g i b i sizler de muhtar bir idareye sahip olursunuz... Bu t a h r i k t n mahiyetini g s t e r m e k b a k m n d a n bilhassa u s a t r l a r o k d i k k a t e d e e r : "Bizler size d v e l c e iane ve Devlet-i Osmaniye'ye y a z p bunlar bizim milletimizdir, kabahatleri nedir, m r a f a a olalm, anlyalm d o k u n m a y a s n z , deyip ayak basup sizlere asker ve o r d u ektirmeyiz ve sizi bir maktua ( S r p b e y l i i tara fndan B a b l ' y e verilen s e n e v maktu v e r g i e k l i n d e bir v e r g i k a s d e d i l m i olacak) rapt ile i i n i z d e n veyahut h a r d a n ve bulgar t i f e s i n d e n sizlere bulgar beyi nasp ve t a y i n i ile serbestiyet ederiz ve bir i k i k a sene Devlet-i Osmaniye'den dahi bir nazr bu2 3

Rumeli Valilerine gnderilen mezkr tamimin banda deniyor ki: Rum eli'nin baz mahallerinde tebaa-i ecnebiyeden seele heyetinde baz topal ve o lak olarak bir takm ehas- mechle get gzar ederek tahrik ve idll ve ifal-i ezhan- tebea ve beraya misill hareket ve ihll-i asayi ve emniyet efkrnda olduklar istihbar olunmasyle mteyakkzane ve mtebassrane ha reketle istikrar- asayie mbaderet olunmas iktiza eden memurine bildirilmi ve savb- mrelerne dahi yazlmt. N. Stanaff, Hist. Chronologique de la Bulgarie, 73. Bak. Prof. Dr. A. N. Kurat, Panslavizm, r mec. say 116-119.
2 3

Iorga, Mezkr eser, 315 ve mt. 1853 senesi balarnda ar, Petersburg'daki ngiliz Elisine Girid ve Msr'n ngiltere'ye braklmas mukabilinde Eflk-Budan, Srbistan ve Bulgar istan zerinde kendi himayesinin tannmasn teklif edecektir (A. Debidour, Histoire diplomatiqus de l'Europe, II, 95). fade ve ifale memur olanlar Karada canibinden, Srbistan ve brail ve Eflk canibinden idi. Tahkikat yapan Trnova kaymakam bunlar iinde aslen bulgar olanlarn mevcudiyetini iaret ettii gibi moskof lardan da bahs etmekte ve getirdikleri ktlarn Rusya Meclisi mhrn tadn syle mektedir. (Ar. 8-1, . 7, 26 Zilkade 1259, melf. Trnova kaymakam smail Adil efendinin tahrirat).
2 3

40

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA

BULGARLARIN

UMUM DURUMU

41

lunup muahharan onu da defederiz; o t u r m u olsa da beis y o k t u r . A n c a k siz v e r g i senedi ve sair her bir e y d e n t a h a m m l l e r i n i z k a l m a d b e y a n ile ve irz- r e a y a y serd ile tea ve sair mahaller ile dahi gizlice s y l e i l e r e k k a r d u r m a n z <:. olabilir.,, "Moskoflar,, G a b r o v a c i v a r n d a d e i r m e n ve aba dolap arma gelip toplanan reayaya da unlar s y l e m i l e r d i : " g r m e z misiniz k i d v e l - i sairede ve Eflk ve B u d a n ve Ibrail ve S r b i s t a n ' d a nekadar t c c a r ve b e z i r g n l a r v a r d r . O n l a r n k a z a n d k l a r y a n n d a ve elinde kalr; sizler t a ve b a l k a n iinde gece ve g n d z o c u k larnz ile alp k a z a n d n z elinizden alrlar; S r b i s t a n ' d a cizye, u kadar v e r g i birer altun olup e e r i sizlerde gayret olup ta elbirlii ye ittifak eyliyesiniz, serbestiyet tahsili ile cizye vesaireden senevi bir a l t n d a n b a k a bir ey vermezsiniz .,,
1

islv Devleti kurmak tasavvuru biraz durmak gerektir.

domutur.

Bu nokta

zerinde

Bu t a h r i k t l a r T r n o v a ' d a n sonra V i d i n isti! ; k y ' n e , d o r u hareket etmilerdir. R u s l a r n bu bundan sonra g i t t i k e g e n i l e m i ; ve nihayet K r n d a rus o r d u l a r Bulgaristan'a g i r d i k l e r i zam onlar bir k u r t a r c g i b i karlamtr.
2

^tinde, e h i r ie tahrikt harbi bala iulgar halk

G a r b Bulgaristan'daki i s y a n l a r n ve o arada V i d i n isya nnn zuhurunda en m h i m haric tesirin S r b i s t a n b e y l i i n d e n gel d i i n e p h e y o k t u r . Evvelce Ni i s y a n n d a bu tesirin o l d u k a m h i m bir rol o y n a d n g r m t k . Esasen bu tarihlerde bir ksm bul garlar, k u r t u l u iin en b y k y a r d m S r p l a r d a n beklemekte idiler. Bunu, coraf ve din a r t l a r tayin ettii kadar, s l v h k hisleri ve ideolojisi de bilhassa t e v i k etmekte i d i . X I X . uncu a s r n o r t a l a r n a d o r u Bohemya d a l a r n d a n R u s y b o z k r l a r n a kadar b t n islv lemini saran Islvlk hareketinin serpintileri, Bulgarlar a r a s n a da gelmekte g e c i k m e m i ve bilhassa S r p l a r n t e e b b s ile, bu esasa dayanarak, b u l g a r l a n da iine alan b y k bir Cenup
8

S r p l a r , istikll m c a d e l e l e r i n i n i l k reisi K a r a - Y o r g i ' d e n b e r i B u l g a r l a r kendilerinden a y r d e t m i y o r l a r , onlar kendileriyle bir s a y y o r l a r d . Bu rp sergerdesi, 1809 da Napolyon I . in himayesini istedii sraci ^na, b y k bir Y u g o s l a v y a ' n n (yani bir Cenup Islvlar Dev ) t e k i l i n d e n b a h s e t m i t i . K a r a - Y o r g i ' d e n uonra S r b i s t a n ii. . .'k bir istikbal vaadeden bu fikir g i t t i k e k u v v e t lendi. S r p Prer. ii Milo O b r e n o v i de, islv birlii h a k k n d a sarih bir fikir besliy-, ' u . 1839 da t a h t n d a n a t l a r a k Eflk'a snm olan Milo, bur, i Bulgar komitecileri ile m n a s e b e t t e bulunuyor ve belki Tunrt >';'i Islvlar a r a s n d a k i bir u m u m hareket sayesinde k u v v e t l i b.; . -up islv devletinin b a n a g e m e y i tasavvur edi y o r d u . D i e r taraftan bu tarihlerde B a l k a n l a r l a y a k n a l k a g s teren Paris'teki Leh ihtillcileri, S r p devlet a d a m l a r n , Y u g o s l a v birlii iin kuvvetle t e v i k etmekte i d i l e r . A j a n l a r v a s t a s i y l e S r p ricali ile m n a s e b e t e girien leh ihtill komitesi reisi Prens A d a m a r t o r i s k i , S r b i s t a n b t n cenup i s l v l a r n t o p l y a c a k m s t a k i l b y k bir slv devletinin e k i r d e i s a y y o r d u . Lehlilerin bu sahada tesirleri o kadar kuvvetli o l m u t u r k i 1844 de s r p devlet a d a m l a r n n en b y k l e r i n d e n saylan E. G a r a a n i n , mill Yugoslav birlii p r o r a m n d o r u d a n d o r u y a artoriski'nin fikirlerinden m l h e m olarak tanzim e t m i t i . H l s a , Bulgarlarda
1 2 3 4 5

Ar. 8-1, . 7, 26 Zilkade 1259, melf. Trnova kaymakam smail Adil efendinin tahrirat. Bkre'deki zengin bulgar tacirleri, bulgar genlerini Rusya'da tahsil et tirmek gayesile bir cemiyet kurmulard (Staneff, Bulgarya pod igo, 332). Rusyada yetien bu genler yurtlarna dnp geni mikyasda rus propagandas yapmakta idiler (Ar. 57-1, . - , 17 Sefer 1270, Trnova kaymakamnn tahri rat; Ar. 103-2, . - , 28 Ce maziy-levvel 1285, melf. Midhat Paa tarafndan ita olunan muhtra). Bak. yukarda S. 29.
2 3

H. Batowski, Le mouvement panbalkanique et les diffrents aspects dans le pass, Revue des tudes balkaniques, II e anne, T. II, s. 334. - Yine bu Srp isyan srasnda Rus hariciye nazr A. artoriski'ye de byle bir muhtra sunul mu ve cenup slvlar devletinin bana Romanof'lardan bir prensin getirilmesi teklif olunmutu. (A. N. Kurat, mez. makale, r, say 117. S. 198). orga, Hist. des Etats balkaniques, 308 ve mt. Hatta bunlarn szde kalmadklarn, 1843 tarihine doru Balkanlarda umumi bir isyan kararak btn Avrupay atee vermek iin Rumeliye ajanlar gnderdiklerini gryoruz. Bundan endielenen rus hkmet Babi Aliye bir ka kere kaz ve ihtarda bulunmutur. (Ar. 6-1, . , 26 Sefer 1259 ve 9-1, . 8, 5 Sefer 1260). Adam artoriski (1770-1861) eski bir leh ailesine mensuptur. 1803-1806 da Rus Hariciye Nazrlnda bulunmu, sonra 1830 leh isyannda mill hk metin bana gemi, nihayet Paris'e kap orada yerlemitir. Burada geni bir siyas faaliyete girimiti. H . Batowski, Un prcurseur polonais de l'union balcanique, le prince Adam Czartoryski, Rev. des etu. balk. II e anne, T. I, S. 154. artoriski, bu
2 3 4 5

42

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

MPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUM DURUMU

43

mill u u r u n h e n z tamamile p a r l a m a d bu tarihte, Balkan slvl a n n n etnik vahdeti fikrine dayanan b i r l e m e hareketini, S r b devlet a d a m l a r c i d d b i r e k i l d e g z n n e almakta ve bu f i k r i gaye leri iin Bulgarlara da a l a m a a a l m a k t a idiler. V e s i k a l a r n diliyle k o n u u r s a k : "Milo'un ser kitabetinde hizmet etmi olan . . . S r p l D u k a i n b i r o k v a k i t t e n b e r i Slavon ve S r p l ve Bulgar ve K a r a d a l l a r n h r r i y e t ve serbestiyetleri ile bir h k m e t - i m s takile t a h t n d a b u l u n m a l a r n daima d e r p i e d i n m i b i r a h s r i bedhah olup b u t a s m i m t n Mihal b e y i n t a h t emaret ve h k metinde icra niyetinde b u l u n m u t u r . D u k a i n Slavon milleti beynine taht- raiyyet-i Devlet-i A l i y y e ' d e n k p b i r h k m e t - i m s t a k i l e t a h t n d a bulunmak efkr ve arzusunu n e r ilka z m n n d a b u defa Paris'de bir risale telif eylemitir ve yine bu mealde olarak rum ve Bulgar lisanlarnda dahi bir takm resail ve evrak tab' u nero lunmu ve Bulgaristan reayasna datlmtr .
1

s s yapmakta idiler. lerde V i d i n i s y a n n d a o n l a r n , s r p ihtillcilerile ibirlii y a p t k l a r n bile g r e c e i z '. Netice itibarile diyebiliriz k i meneini bilhassa i s l v filolojisi t e t k i k a t n d a n alan, cenup islvlarnn birlii fikri, X I X . uncu a s r o r t a l a r n a d o r u Balkanlar'da Bulgar i s y a n l a r z e r i n d e m h i m b i r r o l o y n y a c a k derecede k u v v e t l i bir cereyan haline g e l m i t i .
2

Bu a l m a l a r semeresiz k a l m a d . S r p - Bulgar birlii f i k r i b i r ksm bulgar vatanperverleri t a r a f n d a n da benimsendi . Bunlar byk b i r Cenup slv Devleti t a s a r l y a n mahut G a r a a n i n ' e , bulgar halk n a m n a arzhaller g n d e r m e e b a l a d l a r . Bil hassa G a r b Bulgaristan'dan b i r o k Bulgar ihtillcileri S r b i s t a n a giderek beylik arazisini ekseriya komiteleri iin emin b i r hazrlk
2 8

hususda islvlarn, Bab li'nin hayrhahln temine almalarn da tavsiye ediyor ve bu suretle kurulacak bir islv devletinin istikbalde Rusya'ya kar kuvvetli bir blok tekil edeceini dnyordu ( ayn yer). Ar. 6-1, . 5, 26 sefer 1259, melf. Rusya Elilii tarafndan Lehlilerin tahriktna dair verilen muhtra. Rusya'nn Bab li'yi bu ekilde ikaza kal kmas her eyden evvel kendi emelleri iin bir set tekil edebilecek byle bir birlik teebsn nlemek arzusundan ileri geliyordu. arlk, bu muhtrasyla siyasi bir maksat gtmekle beraber, bahsettii hadiselerin byk ksm itibariyle doru olduu tarihen sabittir. Ayni tarihlerde srp hariciye nazr bulunan Ab raham Petroniyevi stanbul'daki leh ajanna gnderdii yazlarda bir llirya- Bulgaristan-Srbistan devletinin teekklnden hararetle bahsetmekteydi (H. Batowski, Le mouvement panbalkanique). Sonralar, 1867 de Srp vatanperverleriyle bulgar komiteleri arasnda Beylik hkmetinin muvafakatiyle bir anlama yaplacaktr. Bu anlamada un lar tesbit olmudur: Srplar ve Bulgarlar kan ve din bakmndan ayni olan Islvlardr ve Yugoslav kratl ad altnda siyasi bir birlik tekil edebilirler. (Staneff, Hist. Chro. de la Bulgarie, 83).
3 2 1

Bulgarlar a r a s n d a y u k a r d a n b e r i anlattmz b u h o n u t s u z l u k ve t a h r i k t , nihayet I I . Mahmud g i b i A b d l m e c i d ' i de, 1846 baha r n d a Bulgaristan'a bizzat g i d i p t e d k i k a t t a b u l u n m a a e v k e t t i . P a d i a h , Edirne, E s k i z a r a , Kzanlk yolu ile m h i m b i r t a h r i k t merkezi olan Gabrova'ya geldi. Burada "haf ve cel t a h k i k - i ahval-i ahaliye inayet b u y u r u l d u k t a n sonra,, s e y y a h a t n y i r m i n c i g n T r n o v a ' y a v a r l d . Burada b e y a n a t a r a s n d a , "Memlik-i Dev let-i A l i y y e ' m i n m a m r i y e t i ve bilcmle tebaamn refah ve r a h a t m a t l b u m , , dur, diyerek reayaya mitli s z l e r s y l e d i . P a d i a h , bundan sonra R u s u k , Silistre, u m n u yolile s e y y a h a t n tam otuzuncu g n tekrar payitahta dnd. Seyyahat esnasnda yapt m h i m i l e r d e n b i r i , Edirne, Zitovi, ve Ruscuk'da, h a l k n i k y e t i z e r i n e kara g m r k l e r i n i , erzak ve hayvanattan alnan " r s u m - i ihtisabiyeyi k a l d r m a s d r . K a r a g m r k l e r i n i n kaldrlmas iin V i din'den de ricaclar g e l d i i halde o r a d a k i vaziyete d o k u n u l m a m t r . Bundan b a k a p a d i a h , avdetinden sonra Meclis-i A h k m - i A d l i y e n n d e o k u t t u u h a t t - h m a y u n d a , t a r a l a r d a k i zaptiyelerin derhal islh l z u m u n a bilhassa iaret e t m i t i r . B t n b u n l a r d a n anl3 4 5

Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266, melf. mer Paa'nn tahrirat.

lerde, Vidin isyan ve Srbistan Srplarla Bulgarlar arasnda birlik fikri Avrupa kabinelerine kadar n fuz etmitir. Vidin isyannn arefesinde Fransa hkmeti, Balkanlarda rus n fuzuna kar koymak maksadyle Bulgaristan'da valilerin maiyetine birer srpl tayin ve terfik olunarak hristiyanlarn menfaatlerine bunlarn nezaret etmesi ni Bab liye tavsiye etmektedir (Ar. 14-1, . 46, 29 rebiylevvel 1265, melfuflarndan, Fransa umur- hariciyesi nazr tarafndan cenaral Opik (Aupick) 'e varid olan defterin tercmesi). Seyyahatname-i hmyn (Abdlmecid'in Rumeli seyyahat), matbu, S. 11-15. Kara gmrkleri, ehir hudutlarnda alnan dahil gmrk resimleridir. Bu resimler dahil ticareti pek ziyade skmakta idi. Bunlarn temamen kaldrl mas ancak 1908 de, ikinci merutiyetle olmutur (Bu hususda daha geni iza hat : Sleyman Sudi, Defter-i muktesid, C . III, S. 28; Heidbron, Les Finances ottoman, S. 25). Mezkr risale, Avdet-i Hmynu mteakiben Meclis-i Vl-i Ahkm-
2 3 4 1

44

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

yoruz k i vergi ve a s a y i meseleleri en ziyade islha m u h t a nok talar a r a s n d a g r l m e k t e d i r . te bu seyyahattan hemen d r t sene sonra da V i d i n ' d e bir isyan zuhur edecektir. imdi bu bahse nihayet v e r i r k e n 1850 tarihlerine d o r u m p a r a t o r l u u n umum durumuna ve Bulgar meselesine toplu bir b a k yapabiliriz. E v v e l tesbit edilecek b y k v a k a u d u r : O s m a n l m p a r a t o r l u u , t a b i i k e n d i a r t l a r dairesinde olarak, Fransa ihtil linden beri A v r u p a y derin surette d e i t i r e n b y k tarih o l u u n kuvvetle tesiri a l t n d a d r . B y k sanayi a n n aksi tesirleri, A v rupa'da devlet t e l k k i s i n d e galebe a l a n modern g r , milliyetlerin uyan vakas, Osmanl mparatorluu'nun hayatn deitiren k u v v e t l i miller halinde m d a h a l e d e g e c i k m e m i t i r . Balkan reaya sn tekil eden kavimler a r a s n d a , a d san u n u t u l m u "kaba, ahmak k y l l e r d e n , , ibaret bir halk e k l i n d e t a n n a n bulgarlar, a s r n i l k y a r s n d a iktisad bir k a l k n m a ile muvazi giden mill bir maarif hareketi sayesinde benliklerini k a z a n m a a a l m a k t a , fakat h e n z kendilerinde bir k u r t u l u s a v a n a a t l a c a k kadar kuvvet g r e m e m e k t e d i r l e r . Bab l ise, T a n z i m a t ' n ilnna r a m e n Bulgaristan'da vergi ve toprak ilerini bir t r l yoluna k o y a m a m ; a a l a r n , zap tiyelerin, t a h s i l d a r l a r n suiistimallerini kaldramam; ekiyalar temizliyememi, v e l h a s l v a a d e t t i i h i bir eyi c i d d olarak yerine getirememitir. Bulgarlar a r a s n d a , g i t t i k e artan bir h o n u t s u z l u k h k m s r m e k t e d i r . D i e r taraftan, bilhassa 1828- 1829 seferinden beri Bulgarlarla y a k n d a n a l k a d a r olan R u s y a ' n n ve b y k bir cenup i s l v Devleti k u r m a k h l y a s n besliyen S r b i s t a n ' n t a h r i k t n a v a y b s b t n a t e l e m e k t e d i r . te bu a r t l a r a l t n d a , 1850 V i d i n k y a m n a kadar mevzii kalan muhtelif isyan t e e b b s l e r i g r l m t r ; fakat Bulgaristan'da her zaman iin u m u m bir isyan beklenebilir.*
2 3

VDN S Y A N I ilk isyan teebbs Hkmetin ald ve bastrlmas (1849). - 1850 isyannn zuhuru, tedbirler. - Babozuklarn harekete gemesi ve isyann bastrlmas.
1

1849 nisan o r t a l a r n d a V i d i n c i v a r n d a , e h r e ancak alt saat mesafede bulunan Boynitza k y ahalisinin birden ayakla narak zaptiye k o n a n a h c u m ettii ve s u b a y k a r d haberi geldi. K y a y a k l a n d r a n l a r S r p b e y l i i n d e n g e l i y o r l a r d . Bala r n d a ayni k y d e n Pryo (?.?..) a d n d a b i r i v a r d ve asl t a h r i k t c gruba, k y n d a s k a l V e l o (j^)) ile p a p a z Vadisi i^-^s) de dahildi. Bunlar d r t ay n c e y a r d m temini maksadiyle, yahut aynen vesikadaki ifadeyle, "el t u t m a k iin,, o tarafa g e m i l e r d i . V a k t i y l e eski S r p Prensi Milo O b r e n o v i ' i n " d u h a n c baln,, y a p m olan Puyo S r p l a r n y a r d m a k o a c a n d a n emindi. Fesat lar h u d u d u geceleyin gizlice g e m i l e r ve " o n b i n s r p askeri geliyor,, diye h a l k a y a k l a n d r m l a r d . G h bu g i b i cesaret verici haberlerle, g h "adem-i muvafakat ettiklerinde kariyeleri i h r k - b i n n r o l u n a c a " e k l i n d e tehditlerle isyan y a y m a y a a l y o r l a r d . A h a l i bu haberlerden d e h e t e d e r e k aileleriyle beraber V i d i n d a l a r n d a t a k m t a k m toplanmaya b a l a d ; Boynitza'dan b a k a c i v a r d a k i b i r k a k y de s i l e r e iltihak etti. H d i s e a r t k c i d d bir ekil almt. V i d i n d e f t e r d a r brahim efendi derhal Ni Valisi Vasf P a a d a n imdat istedi. Vasf P a a da Sofya'daki s v a r i mirlivas A l i P a a y a , V i d i n ' d e n m r a c a a t v a k i olursa, derhal askerle y a r d m a k o m a s iin emir v e r d i . Defterdar b r a h i m , e.traftan y a r d m istemekle beraber y a n n a Sahra (Kula) nahiyesi m d r n
2 3 4 5 6

Adliye de mbarek huzur- Hazret-i Padiahde kraat olurau hatt- hmynun suret-i mnfesi. Bulgaristan ahalisi humku belhatla mahlk bir kavim bulunmalaryle onlarn ifalinde suhiet mtala olunarak (Ar. 7-1, . 6, 3 Tecep 1259, mel fuflarndan, Rumeli'de bulunan miran hazeratna yazlacak tahrirat msvddesi). Vidin'de isyana itirak eden reayann nasl tereddtle hareket ettii dik kate deer. Bu hususda bir orbac diyor ki: Rakovia kariyesinden bize ent nefer reaya gelip ya niin duruyorsunuz, kalkn beraber olalm deyu ifade eyle diklerinde, kalkalm ama sonra bize bir tarafdan iane olunacak m. . . . deyu sual eylediimizde.. . (Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266, melf. Bregova kariyeli lyo orbacnn takriri).
2 3

1 26 Cemaziylevvel (1265 M. 19 nisan 1849). (Ar. 17-2, . 23, 9 cemaziylahir 1265. melf. Vidin defterdar brahim efendinin tahriratna gre). Muallimi Mezkr irade melfuflarndan, Vidin meclisi mazbatas. Vesikalarda it yahut hatt- imtiyaz tabiri kullanlmaktadr. Mez. irade melfuflarndan, Srbye Hariciye leri mdr Avram'n tah rirat meifufu. Mez. irade melfuflarndan, Vasf Paann tahrirat.
2 3 4 5 6

46

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

VDN

SYANI

47

ve zaptiye sergerdesini alarak h d i s e mahalline k o m u ve V i d i n despotu da bir papazla i k i v a r o o r b a c s g n d e r m i t i . K y a m ettirilen ahali nasihatla k s m e n yattrld ve f e s a t l a r d a n ele geirilerek hapsedildi. Fakat t a h r i k t l a r d a n Puyo, daskal ve papas kendilerine uyan bir ksm r e a y a y S r b i s t a n hududuna g t r m ve h a t t bunlardan bir ksm da hududun t e s i n e g e milerdi. H e n z g e m e m i b u l u n a n l a r s k n e t l e yerlerine y u r t l a r n a evirmek iin V i d i n ' d e n y a n l a r n a daha bir o k " v c u h - slm,, , "reaya orbaclar,, ve papazlar g n d e r i l d i . Y a p l a n b t n nasihatlara r a m e n asler, "geriye gitmeyiz, S r p l y a gideriz,, diye inat g s t e r m e k t e idiler. Bunun z e r i n e d o r u d a n d o r u y a S r p beylii ile m n a s e b e t e giriildi. l e r d e a y r c a izah e d e c e i m i z g i b i bu esnada S r p Prensi A l e k s a n d r K a r a y o r g e v i ve h k m e t i , Bulgar aslerine, velev el a l t n d a n olsun, y a r d m d a kendileri iin, bir menfaat g r m i y o r l a r d . Bu tarihte S r p l a r ve H r v a t l a r a r a s n d a , 1848 ihtilllerinin ve Macarlarla m c a d e l e n i n v e r d i i heyecanla cenup islvlar birlii iin b y k bir faaliyet g r l m e s i n e r a m e n , Aleksandr s k n p o l i t i k a s n d a n a y r l m y o r d u . O zaman S r p hari ciyesini idare eden v r a m K h y a ( A b r a h a m P e t r o n i y e v i ) , O s m a n l m a k a m l a r n tatmin edecek cevaplar g n d e r m e k t e acele etti. Y a z snda, daha evvel b y l e fesat k a r m a k m a k s a d y l a N i ' e gitmek istiyen S r n d a k (?) ( j U ' ^ ) adl bir b u l g a r i n h a p s e d i l d i i n i h a t r latmakta ve Puyo'nun, S r p l a r n m z a h e r e t i h a k k n d a s y l e d i i eyleri i d d e t l e reddederek, bu g i b i serseriler hududu g e e c e k olurlarsa, derhal hapsedilmeleri ve S r b i s t a n t a r a f n d a n da bu gibilerin katiyyen b r a k l m a m a s iin kazalara sk emirler g n d e rildiini bildirmekte i d i . Buna r a m e n V i d i n Meclisinin s t a n b u l ' a g n d e r d i i mazbatadan a n l y o r u z k i t a h r i k t l a r d a n Puyo, daskal ve papas yine S r b i s t a n ' a k a m l a r ve S r b i s t a n t a r a f n d a bulunan Z a y a r n a a l n i k ' i b u n l a r teslim e t m e d i i g i b i h u d u d u g e e n r e a y a y da geri evirmemitir. A s l e r i n bu suretle k a r tarafta himaye g r m e s i h e n z a y a k l a n m a m olan reaya z e r i n d e tesirini g s t e r m e k t e gecikmedi: Golmanova ( xti.y.) , ( o j ) , B e r k o v a ( ? )
1 2 3 0

, Grtzi ( < o r ) , Mastilitza ( ^ - 1 . ) k y l e r i n d e de k a r k l k l a r kt; zaptiyeler z e r i n e a t e edildi. H d i s e g i t t i k e b y m e k isti d a d n g s t e r i y o r d u . Fakat bir m d d e t sonra, Z a y a r n a a l n i k ' i her halde Belgrat'tan k a t ' emirler alm olmaldr k i k a a k l a r n hepsini iade etti. F e s a t l a r a uyan reaya yerlerine g n d e r i l e r e k Puyo ve a r k a d a l a r hapse atld. D a l a r a s n a n ve h d i s e l e r i n inkiafn bekliyen k y l l e r de yerlerine g n d e r i l d i , ve b i r daha a r a l a r n a bu g i b i e k y a gelirse, d o r u d a n d o r u y a tutup z a b t a y a teslim edecekleri kendilerine taahht ettirildi Hdise bu suretle k a p a n m g i b i i d i . Fakat Bulgar ihtillcilerinin her trl v a s t a ile m t e m a d i y e n isyana k k r t t k l a r bu m n t a k a d a kfi de recede k u v v e t bulundurmak zarureti her zamandan ziyade anla lm bulunuyordu. Bu sebeple Ni Valisi Vasf P a a , s t a n b u l ' a g n d e r d i i tahriratta, "nezaket-i v a k t hali,, g z n n e alarak V i d i n ' d e bir tabur a s k i r - i nizamiyye-i h n e n i n , , b u l u n d u r u l m a s l z m u n u b i l d i r d i . T a h r i r a t alan Sadrazam da, arz tezkiresinde " h u s u s - m e z b r oralarca ne mertebe m t e y a k k z a n e d a v r a n l m a s hususunun elzemiyetini bir kat daha isbat etmi,, dir szleri ile bu d n c e y i teyit e t t i . Filhakika miralay A b d u l l a h bey kumanda s n d a V i d i n ' e b i r tabur nizamiye askeri g n d e r i l d i i n i s o n r a l a r cereyan eden h d i s e l e r s r a s n d a r e n i y o r u z .
2 3 4

Bu suretle h k m e t i n yeni h d i s e l e r e k a r k s m e n tedbirlerini alm o l d u u n u g r m e k t e y i z . Bununla beraber iin iin k a y n a y a n ve S r b i s t a n ' n hemen y a n b a n d a senelerden beri kkrtlan bu yerlerde daha m t h i bir isyan patlak vermekte gecikmiyecektir. Bu h d i s e d e n bir sene sonra, 13 M a y s 1850 (1 Recep 1266) d a V i d i n havalisinde yeniden, fakat bu sefer o k daha i d d e t l i bir ayaklanma oluyor. V i d i n ' i e v i r e n b t n m n t a k a ahalisi. Sahra nahiyesindeki seksen kadar k y , B e l g r a t c k ve L o m k a z a l a r n d a b i r o k k y l e r harekete g e i y o r l a r . l k n c e silerin h c u m u n a u r a yarak l d r l e n l e r , k y a a l a r , s u b a l a r , v e r g i t a h s i l d a r l a r ve nahiye
5

Vidin Valisi Aa Hseyin paa bundan bir hafta sonra vefat ettiine gre, onun hastalnda ilere defterdarn bakt anlalyor. Mezkr irade melfuflarndan, Emaret-i Srbiye hariciye mdr Avram khya tarafndan varid olan tahrirat. Zayar kazas mdr.
2 3

Avram khyann mezkr tahrirat melfufu. Mezkr irade melf. Ni Valisi Vasf Paa'nn tahrirat. Mez. iradeAr. 19-1, . 14-1245, 16 . 1266, melf. Vidin meclisi mazbatas. Ar. 21-3, I. 22, 20 aban 1265, melf. Kapcba Ali'nin gnderdii m zekkere.
2 3 4 5

48

TANZMAT V E B U L G A R
1

MESELES

VDN

SYANI

49

m e m u r l a r o l u y o r . siler n l e r i n e gelen m s l m a n , erkek k a d n ayrt etmeden s o y m a a ve l d r m e y e b a l y o r l a r . G r n e nazaran i l k hedefleri y o l l a r keserek V i d i n , B e l g r a t c k , Sahra ve L o m k a l e l e r i n i etraftan tecrit etmek ve muhasara a l t n a a l m a k t r . Bunun iin istanbul'a giden b y k y o l z e r i n d e m h i m bir b o a z a h k i m A k a r p a l a n k a s n zaptediyorlar. Buradan hi kimseyi b r a k m y o r ve y a k a l a d k l a r n h a p s e d i y o r l a r d ; istanbul'la b t n muhabere ve gidip-gelme kesilmiti . Her t r l v a s t a ile ve bazan cebir ve teh ditle h e n z harekete g e m e m i k y l e r i de a y a k l a n d r a r a k topluluk l a r n g i t t i k e a r t r a n siler, V i d i n e t r a f n d a k i muhasara e n b e r i n i m temadiyen daraltmakta idiler. e h i r d e k i l e r a r t k civardaki d e i r m e n lerin de silerin eline d m e s i n d e n ve a kalmaktan k o r k m a a b a l a d l a r . B e l g r a d c k sileri de a y n suretle kaza merkezini mu hasara ve tazyik etmekte idiler. Bu esnada k r l a r d a r a s l a d k l a r 30 - 35 kadar m s l m a n l d r m l e r d i . B e l g r a t k ' t a n sonra L o m ' d a ayaklanan reaya da k a s a b a y muhasara a l t n a a l m l a r d . Bunlar, i e r d e k i l e r d e n teslim o l m a l a r n ve silhlarn vermelerini
3 4 5 6
1

istiyorlard . siler, her e y d e n evvel s i l h l a n m a a ve isyan g e n i l e t m e e a l m a k t a i d i l e r . s y a n i m d i d e n o l d u k a g e n i bir b l g e y i kap lamt ve b a l c a merkezler muhasara a l t n d a i d i . s i l e r i n m i k t a r , sonradan tahmin e d i l d i i n e g r e , her halde 10 binden a a de ildi . H k m e t i n k o r k t u u g i b i , bu a y a k l a n m a n n "bir byk silsile-i isyniyenin ucu olmas,, dahi h a t r a g e l i y o r d u ve h k m e t bu korkusunda b s b t n h a k s z da deildi; zira siler, k o m u sancaklara k o l k o l t a h r i k i l e r g n d e r e r e k isyn y a y m a a al y o r l a r d . Mesel bu arada, 1841 de m h i m bir isyan hareketine sahne olan Ni s a n c a dahilinde Berkofca k a z a s c i v a r n a y i r m i kadar sinin gelerek halk isyana tevik ettiini g r m e k t e y i z . Keza e h i r k y ' n e de bu g i b i baz t a h r i k i l e r g e l d i . Neticede Ni muta sarrf i s y a n n bu tarafa sirayetinden c i d d i olarak e n d i e l e n m i y e b a l a d ve Sofya'dan Berkofca ve e h i r k y ' n e ikier b l k s v a r i askeri getirtmeye mecbur oldu. a r k a , N i b o l u t a r a f n a giden tahriktclar ahaliyi a y a k l a n d r m a k iin cebir kullanmaktan dahi e k i n m i y o r l a r d . s y a n haberleri b t n Rumeli'de m b a lal bir e k i l d e y a y l m a k t a i d i . Bununla beraber B u l g a r i s t a n ' n d i e r s a h a l a r n d a bir hareket g r l m e d i . Yalnz o r t a l k s a k i n l e tikten sonra, sler a r a s n d a Sofya, T r n o v a , h a t t Filibe tarafla2 3 1 5 7

Beloradckta suba ve maiyetindeki zaptiyeler (Ar. 19-1, I. 14-1245 16 aban 1266, melfuflarndan, Silistre valisinin tahrirat), Vidin'e alt saat mesa fede Stavrovitza ( v*\SJ}\~~~\ ) kynde bir suba, Lavi ( ) kynde bir zaptiye ve bir topu neferi, Rakovia kynde bir aga (Ar. 26-4, I. 132, 14 ramazan 1266, melf. lyiha). Sahra nahiyesinde de nahiye memurlariyle ondalk anam -sayclar (Kapcba Ali'nin mezkr yazs) ilk maktuller arasndadr. Mslman otururlard.
3 2

ahali, aa ve

beyler umumiyetle

bu

mstahkem

yerlerde

16 aban 1266 tarihli

mezkr irade

melfuflarndan Vidin Valisinin tah

rirat. Tatar Hasan kullarnzn ihracndan bir gn sonra Vidin'e bir saat me safede olan kariyeleri dahi tahrik edilip isyan ettirmi olduklar (iin) posta caddesi imdilik kapal olup ibu zuhrt dahi kayk ile Lom'a kadar ihra. . . (16 aban 1266 tarihli mezkr irade melfuflarndan Mehmet Rt mhrl tahrirat). Edirne'den her aramba Rumeli tarafna tatar (Postac) kar ve bunlardan biri Vidine giderdi. Edirne ile Vidin arasndaki mesafe 109 saat idi. (Ubicini, Lettres sur la Turquie, Paris 1851, S. 197).
5 4

Kapcba Ali'nin mezkr tahrirat.

syann daha balangcnda asilerle temasa gemi olan Kapcba Ali Aann mezkr tahriratna gre, Vidin, Belgradck, Lom reayas ayn gnde ayaklanmtr. Bu da, burada daha nce geni bir isyan hazrl yapldn teyideder. Gerekten biz isyann Rakovia'da bir komite tarafndan hazrland n biliyoruz. (Bak ileride blm V ) .

Kapcba Ali'nin mezkr tahrirat. Reaya-i merkme icra olunan nesyih ve tenbiht dinlemeyip cemiyet-i isyaniyelerini tezyide ve daire-i ihtilli tevsia aldklarna mebni. .. (16 a ban 1266 tarihli mezkr irade melf uf larndan. Vidin Valisine yazlan tahrirat mahsusa). isyan bastrldktan sonra tanzim olunan bir lyihaya nazaran (132 No. lu irade melf.) Vidin etrafnda 3 bin, Belgratck kazasnda 3 bin, Lom civarnda Topolovitza ( <^J> _?& ) kynde 700-800 kadar reaya toplanmt. Kapcba Ali'nin mezkr tahriratna gre ise yalnz Belgradck'ta slerin adedi sekiz-dokuz bine ykselmekte idi. Gnderilen dier vesaikten, isyan eden kylerin 88 e yksel diini kat' olarak bilmekteyiz. (14 ramazan 1266 tarihli mez. I. melf. Rza Pa ann tahrirat). 16 aban 1266 T. mez. I. melf. Vidin'e gnderilecek Ferik Rza Paaya verilen tlimat- seniyye msveddesi. Mez. I. - Sofya muhassl smail Paa'ya gre bu tahriktlar arasnda yabanc Srpllar dahi bulunmaktadr (mez. I. Sofya muhassl smail Paa'nn tahrirat). Sofya muhassl smail Paann mezkr tahrirat. Ar. 27-5, 1. 20 ramazan 1266, melf. Rumeli mutasarrf Hurit Paann tahrirat.
2 3 t 4 5 6 7

50

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

VDN

SYANI

51

r n d a n g e l m i kimselere r a s t l a n d n ve b u n l a r n memleketlerine d n m e l e r i n e m s a a d e edildiini h a t r l a t a l m . m e r P a a n n i k i ay sonra isyan hafiflemee y z t u t t u u bir s r a d a N i ' d e n g n d e r d i i t a h k i k a t raporunda da, V i d i n i s y a n n n b t n B u l g a r i s t a n ' n a y a k l a n m a s n a b i r b a l a n g o l d u u ileri s r l m e k t e d i r . Biz, bu n o k t a y ilerde m n a k a a e d e c e i z .
1 2 3 4

A c a b a memleketin o k nazik b i r yerinde patlak veren bu tehlikeli isyan k a r s n d a h k m e t i n t u t t u u y o l ne o l m u t u r ? T a b i b u hususda evvel, m a h a l l m a k a m l a r n a l d k l a r tedbirleri aratracaz. syan V i d i n ' d e d u y u l u r duyulmaz v a l i Z i y a P a a , " m a k s a t l a r ne idii bilinmek ve if-i nasihat ve olvechile temin ve taltiflerine b a k l m a k , , z e r e slerin y a n m a k a l a b a l k b i r heyet g n d e r d i . Bu heyet, " V i d i n v c h u n d a n , , ve " v a r o o r b a c l a r n d a n , , b a z kimse lerle metropolidin setii bir k a papazdan m r e k k e p t i . Nasihatclar, r e a y a y V i d i n c i v a r n d a k i d a l a r a ekilmi buldular. A s l e r onlara, daha ziyade t o p l a n p d n m e k istediklerini, b u n u n iin imdilik y a n l a r n a kimsenin gelmemesini, aksi t a k d i r d e vuracak larn b i l d i r d i l e r . G e r e k t e n g n d e r i l e n l e r , z e r i n e a t e atlar ve b u y z d e n v u k u a gelen a r p m a d a reayadan bir k a kii l d .
6 7 8 5

ancak s t a n b u l ' d a n g n d e r i l e c e k bir memura bildireceklerini i l v e e t t i l e r B u vaziyet k a r s n d a V i d i n ' d e r e s m makamlar, "hasbelmevk kuvve-i cebriye uyamyaca,, d n c e s i l e , o zaman iin daha ileri g i t m e k istemediler. Bununla beraber, kaza merkezini g i t t i k e s k t r a n ve t o p l u l u k l a r b y y e n s l e r i n hi olmazsa g z l e r i n i k o r k u t m a k ve bu suretle d a l m a l a r n temin etmek z e r e s t a n b u l ' d a n ihtiyat k u v v e t i olarak i k i tabur piyade ve bir alay s v a r i askeri i s t e n d i . s t a n b u l ' a i l k haberler gelir gelmez B a b l, V i d i n valisine, hadisenin g e n i l e m e d e n derhal b a s t r l m a s iin " t e d b i r - i mahalliyenin kuvvetli ve etrafl tutulmas,, emrini g n d e r d i . S a d r a z a m n u szleri, hadise k a r s n d a uyanan e n d i e l e r i o k ak g s t e r mektedir : "Hususan asrn nezaketi ve Srbistan'n oralara civariyeti mnasebetile bir kk vakann pek uzun kl kallere sebe biyet verecei bedih olduundan bu eylerin etrafta duyulmasna bile vakit braklmakszn hemen hakimane tarik ile defi aresine baklmas ehemmi- mehamdan,, d r . H k m e t , h d i s e n i n bilhassa hakimane bir e k i l d e b a s t r l m a s n gerekli bulmakla beraber, her ihtimale k a r a s k e r tedbirler almak l z m u n u da h a t r d a n k a r m a d ; derhal Rumeli'deki asker mevcudu tespit edildi*.
2 3 4 5

Y a l n z y a n l a r n a kabul ettikleri o r b a c Stoyan ( j b - ) ile rahip D i m i t r i ' y e , "bizim derdimiz mltezimlerden ve ky aalarndan ve subalardan vesairedendir,, diyerek b a l c a i k y e t l e r i n i s y l e d i l e r . Fakat Vidinlilerle k a t i y y e n m z a k e r e edemiyeceklerini, ikyetlerini
Ar. 32-4, . 127, 7 evval 1266, melf. Rza Paann tahrirat. Krm harbinde ba kumandanlk mevkiine getirilen mehur mer Ltfi Paa. Bu srada Rumeli Ordusu miri idi. (Bak. S. 14, Not 2). Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266. melf. Rumeli Ordu-i Hmynu miri Devletl mer Paadan Serasker Paa canibine gnderilip sadarete sunulan tahrirat. Bak. blm V . 1849 da Vidin Valiliini yapmakta olan A a Hseyin Paann vefat zerine yerine eski Trhala mutasarrf Ziya Paa gnderilmiti (Ltfi, VIII, 178). Ltfi, 14 sene (1249-1260 ve 1262-1265 senelerinde) Vidin valiliinde bulunan Hseyin Paa gibi kuvvetli bir idarecinin buralarda isyanclarn ba kaldrmasna meydan vermediini iaret etmektedir (Ltfi, VII, 11). Ar. 14-1245, 16 aban 1266, melf. Vidin valisinin tahrirat. Ar. 20-2, . 17, 16 aban 1266, melf. Vidin Meclisinin mazbatas. Kapcba Ali'nin mezkr tahrirat
2 3 4 5 6 7 8 1

Sonradan h d i s e h a k k n d a yeni haberler g e l d i k e , istanbul'da e n d i e g i t t i k e a r t m ve h k m e t , meseleyi b t n ehemmiyetiyle g z n n e alarak bu husus iin, i s y a n n zuhurundan on g n sonra ( 1 1 a b a n 1266 - M . 22 haziran 1850 ) bir meclis-i meveret toplamtr. Bu mecliste, " b i r d a k i k a v a k i t zayi' edilmeyerek he men eser-i ihtillin indifa aresine,, b a k l m a s iin m h i m karar lar v e r i l i y o r : E v v e l Silistre, u m n u ve Ruscuk'dan V i d i n ' e asakir-i nizamiye g n d e r i l m e s i ve B k r e ' t e n bir tabur askerle Y e r k y ' d e n bir b l k t o p u n u n , i c a b n d a nehrin t e s i n e g e m e k z e r e , V i d i n
Mez. lyiha. 16 aban 1266 tarih ve 17 numaral irade melf. Vidin meclisi mazbatas. Ar. 19-1, . 14-1245, 16 aban 1266, arz tezkiresi. Bu tarihte 1848 ihtilllerinin yatmasndan henz ok zaman gemediini, ar'm askerlerini daha Eflk'tan ekmedii gibi Avrupa zerinde de siyas nfuz ve basksn artrdn gznne getirelim. 14-1245 numaral mezkr irade melf. Vidin Valisine yazlan tahrirat. * 9789 kiiden mrekkep olan bu kuvvet, Vidin, Ni, Belgrat, Sofya, Trnova, Rusuk, umnu, Silistre, Babada, Edirne ve Filibe'de dalm bir vazi yette idi. (Mez. irade, Hassa mirinin tezkiresi ve leffi).
2 3 4 5 1

52

TANZMAT V E B U L G A R
1

MESELES

VDN

SYANI

53

k a r s n d a Kalafat" a g i t m e s i karar altna alnyor. D i e r taraftan V i d i n , Ni ve Rumeli V a l i l e r i n i n deitirilmesi d n l y o r . Bul g a r i s t a n ' n her tarafna, v a l i ve m u t a s a r r f l a r a u y a n k ve t e d b i r l i b u l u n m a l a r iin a y r a y r tahriratlar y a z l y o r . Nihayet isyan y a t t r m a k , i c a b n d a askere kumanda etmek z e r e A l i Rza P a a n n V i d i n ' e g n d e r i l m e s i d n l y o r . Rza P a a y a verilen t a l i m a t , B a b l ' n i n bu isyan k a r s n d a d n c e l e r i n i ak bir e k i l d e g s t e r d i i n d e n dikkatle tahlile d e e r . T a l i m a t n esas n o k t a l a r u n l a r d r : Evvel, y u k a r d a da iaret ettiimiz g i b i , h k m e t i d d e t g s t e r i l m e s i n d e n ve h d i s e n i n b y y p dal budak salmasndan ziyadesiyle k a n m a k t a d r . P a a n n i l k vazifesi, "hdise-i mezkreyi kan dklmeksizin ve vesil-i eddeye muhta olmakszn tedabir-i maneviye ve usul-i hakimane ile def eylemeye,, a l m a k t r . a y e t bu b i r netice vermezse, o zaman kuvve-i nizamiye kulla narak isyan derhal b a s t r l a c a k t r . Zira bu hal devam ederse i s y a n n b s b t n y a y l m a k tehlikesi v a r d r . Fakat "iml-i kuvvete i h t i y a g r n d halde yine usul-i rfk u m l y e m e t elden b r a k l m a y p ziyadesiyle m e r h a m e t k r a n e olunmak ve bezi s e b k m a z a n n eser-i t e s v i l t a l t n d a hareket eylemi olan aceze-i ahalinin hasar g r m e m e s i n e ve lzumsuz olarak ferdin burnu kanamamasna kemaliyle dikkat klnmak,, lzmdr. H k m e t , b i l hassa m s l m a n ahalinin intikam hareketlerinden ve t a k n l k l a r n d a n k o r k m a k t a d r : " F a r a z ahaliden bazlar b u h a r e k t - h a r b i y e y i z u u m l a r n c a z a m a n - frsat ittihaziyle onlar dahi bir k o l d a n reaya z e r i n e h c u m etmek., g i b i eylere t a s a d d eyle mek vadilerinde baz h a l t v u k u a gelecek olur ise bunun ne2 3 5
1

tayic-i v a h m e ve m u z r r a s hesaba gelmez,, denmektedir. Nihayet P a a n n son bir vazifesi de i s y a n n sebeplerini, S r p l a r n vaziyetini ve umumiyetle Bulgaristan'daki durumu a r a t r p merkeze b i l d i r mektir. ite Bab l'nin isyan k a r s n d a setii hareket h a t t budur. O s m a n l h k m e t i n i n d n c e l e r i n e h k i m o l a n nokta i s y a n n , her halde devletin b a n a b i r gaile a m a d a n derhal bastrlmas meselesidir. Isvan uzar, veya b a s t r l r k e n b a b o z u k l a r yolsuz hareketlere saparsa bunun b y k gailelere sebebiyet vermesi - hele b y l e nazik b i r zamanda - h k m e t i pek k o r k u t m a k t a d r . p h e s i z bunun da b a l c a sebebi, o k defa o l d u u g i b i , ie y a b a n c l a r n k a r m a s ve h d i s e n i n b y k b i r siyas mesele haline i n k l p edivermesi ihtimalidir. H k m e t i n bu korkusunu b s b t n hakl g s t e r e n bir nokta da bilhassa o s r a d a 1848 ihtillleri neticesinde milletleraras durumda husule g e l m i olan gelimelerdir. istanbul'da bunlar d n l r k e n , V i d i n ' d e h d i s e l e r s r a t l e g e l i m e k t e y d i . s l e r , V i d i n kalesine bir i k i saatlik b i r mesafeye kadar g e l m i l e r d i . Kasaba c i v a r n d a k i d e i r m e n l e r ellerine d e r s e V i d i n l i l e r a da kalabilirlerdi. Bu durum k a r s n d a meclisi tahak k m l e r i a l t n d a buluduran a a l a r , halk a r a s n d a n babozuk kuvvetleri tekil olunarak harekete g e i l m e s i n i kabul ettirdiler. Meclise dahil bulunan defterdar, hakim ve mfti efendiler de bunu tevik edici b i r t a v r a l d l a r . V a l i buna k a r b i r e y y a p a m a d . V i d i n v c h u n d a n ( y n n d a n ) Hac Sabri, Y a a r , Mustafa a a l a r l a A h met beyin itirak ettii i l k ete, sleri nasihatla y o l a getirmek iin g i d i y o r d u ; fakat b a b o z u k l a r n a s l s a bu maksatla yanla r n d a n ileri g n d e r i l e n rahip ve o r b a c l a r n ve s Bulgar l a r n z e r i n e a t l d l a r . sler y z d e n ziyade m a k t l b r a k a r a k
1 2

Malm olduu zere 1848 de Bkre'te kan ihtill dolaysile Eflk'da bir Osmanl igal ordusu bulunmakta idi (Bak. S. 14). Vidin Valiliine, o srada Halep Valisi bulunan Halil Kmili Paann ge tirilmesi dnldyse de Ziya Paann yine bir mddet vazifesinde brakldn ve ancak bir buuk ay sonra azledilerek yerine Ali Rza Paann tayin edildiini gryoruz. 17 numaral mezkr irade melf. Edirne ve Silistre valilerde Ni Mutasarr fna ve Sofya ve Filibe Kaymakamlklarna gnderilen tahrirat. Ali Rza Paa askeriyeden yetime bir paa idi. Onun 1844 de Arnavut lukta Tanzimat slhatnn tatbiki ve 1846 da Bedirhan bey tahkikat gibi nemli ilere gnderildiini ve nihayet 1848 de ferik yapldn biliyoruz. (M. Sreyya, Sicilli Osman, III, 547). Ferikan kiramdan bu defa memuriyeti mahsusa ile Vidin canibine izam buyurulacak Rza Paa hazretlerine tlimat seniyye msveddesi. Bak. vesika. V .
2 3 4 5

Aalarn Vidin meclisindeki tagallplerini u hdise de ok gzel gsterir: Bu fesat sizden ne'et etmitir, size dahi emniyet caiz deildir diyerek despotun ve zadan olan sair kocaba ve orbaclarn tekdir ve ta'zirile meclisten tardolunduktan sonra mhrleri ahzolunup... (Mez. lyiha). Lyihaya nazaran babozuklar, bu rahip ve orbaclar, daha slerin yanna varmadan ldrmee teebbs etmiler ve Bulgarlarn zerine birden hcuma gemilerdir. Halbuki Kapcba Ali'nin tahriratna gre umumiyetle sler, gnderilen nasihatclar dinlemeyip ate atklar iin babozuklar da mukabele-i bilmislin icrasnda teksl etmemilerdir (Ar. 21-3, . 22, 20 aban
2

54

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

VDN

SYANI
1

55

katlar. Ertesi g n " v c h t a n ve k y aalarndan,, Osman bey de b e on s v a r i y l e n a z r mahallesi k y n d e b i r k a r e a y a y telef e t t i . s l e r i n d a t l m a s n d a b y k r o l o y n y a n 400 - 500 kiilik asl b y k b a b o z u k kuvveti k a p c b a A l i a a n n idaresinde, V i d i n ' d e n 18 haziranda (7 a b a n ) harekete g e t i . Bu kuvvet, e v v e l s t a n b u l ' a giden y o l z e r i n d e k i b o a z tutan sleri d a t a r a k derbende h k i m A k a r p a l a n k a s n zaptetti (18 haziran). Ertesi g n Lom'a gidilerek daha n c e Molla Feyzi ve H a c A b b a s adl i k i sergerde idaresinde harekete g e m i olan b a b o z u k l a r l a beraber buradaki asler p e r i a n edildi; Sonra B e l g r a t c k z e r i n e hareket eden b a b o z u k l a r , sleri burada da d a t a r a k - a y n i vesikaya t b i olursak - B e l g r a t c k kalesine " b i r kedersiz,, girdiler . H a l b u k i isyan b a s t r l d k t a n sonra yazlm olan bir l y i h a y a na z a r a n , bu b a b o z u k t a k m n n B e l g r a t c k c i v a r n d a " b i n kadar Bulgarin z e r i n e h c u m ederek i l e r i n d e n d r t b e y z k a d a r n t f e k t e n ve seyften g e i r m i ve m a a d a s n k a r m o l d u k l a r halde kaleye girdikleri,, ve i e r d e de baz messif h d i s e l e r e sebebiyet verdikleri a n l a l m a k t a d r . B a b o z u k l a r n devleti mkil mevkie sokan bu uygunsuz hareketleri k a r s n d a V i d i n Valisi hi b i r e y yapamad l H l s a , isyan esas itibaryla bastrlm s a y l r s a da hadiseler s t a n b u l ' u n hi i s t e m e d i i b i r e k i l d e gelimiti. D i k k a t i e k e n bir nokta da, adedce o kadar stn olan slerin nisbeten k k b a b o z u k kuvvetleri t a r a f n d a n b u kadar a b u k ve kolay d a t l a b i l m e s i keyfiyetidir. Bunda, slerin d a n k bir e k i l d e hareket etmelerinin rol o l d u u g i b i , ekseriyet itibarile
1 2 3 4

silhsz b u l u n m a l a r n n da b y k tesiri o l m u t u r . Bu h a r e k t t a n 10 - 12 g n sonra p a d i a h a sunulan b i r arz tezkiresinde "fesadn s k n e t - i indifndan,, bahs e d i l m e k t e d i r . Bununla beraber isyan tamamiyle s n m e m i t i ; kasabalar c i v a r n d a n a t l a n r e a y a n n ancak b i r ksm k y l e r i n e d n e r e k ilerile u r a m a a b a l a m , d i e r ksm ormanlara snmt . t e taraftan d a l k m n t a k a l a r aha lisi de h e n z tamamen inkiyat e t m e d i i g i b i b a b o z u k taarruz l a r n d a n d e h e t e k a p l a n b i r ksm reaya da s r p hududuna d o r u kamt.
2 3 4

Y u k a r d a g r l d z e r e , V i d i n ' e "memuriyet-i mahsusa,, ile tayin olunan R z a P a a , ancak Ramazan ay b a l a r n d a (1850 Haziran) Ruscuk'a v a r a b i l m i t i . V i d i n ' e g n d e r i l e c e k kuvvetler h e n z g e l m e d i i n d e n P a a , burada etrafa tekitler g n d e r m e k l e m e g u l d . H a l b u k i b u tarihe kadar V i d i n ' d e b a b o z u k l a r n m dahalesile epey iler olup bitmiti. V i d i n ' e muntazam a s k e r k u v v e t g n d e r i l m e s i h a k k n d a 16 a b a n d a karar v e r i l d i i n e g r e hemen bir aylk b i r zaman z a r f n d a hi bir e y y a p l m a m ve isyan yolsuz olarak ancak, h k m e t i n o kadar e k i n d i i b a b o z u k kuvvetle rinin m d a h a l e s i l e b a s t r l m t .
5 0

1266, melf.). Babozuklarn hareketi devlet namna bir isyan yattrmak deil, daha ziyade mslman aalar lehine mevcut itima vaziyeti idame iin yaplan iddetli bir akslmel mahiyetindedir. syandan bahseden eserlerin temas etmemi olduu bu noktay ilerde etrafyla izah ederek isyann bu esas itima karak terini belirtmee alacaz (lerde blm VIII). Mez. lyiha. Ar. 21-3, . 22, 20 aban 1266, melf. Mehmet Rt mhrl tahrirat. Ar. 26/4, I. 132, melf. Bu iddetli hareketleri hkmet hi bir zaman tasvib etmiyor. Sonralar Vi din'den gnderilen bir tahriratta bil mucip mahall-i cmhrun gayrda krk elli n fus idamna sebep ve mtecasir olanlarn icra-i muhakemelerinde kusur edilmiyecektr, deniyor. (585 numaral mezkr irade melf.). Mslman ve hrstiyan mak tullerin ailelerine hkmet tarafndan ayrlm olan tahsisat ayda 1585 kurua ykselmektedir. (Ar. 48-2, . 40, 13 muharrem 1268, Arz tezkiresi). Mez. Lyiha.
1 2 3 4 5

Bulgarlardan bir ksm ancak balta, trpan ve orak gibi letlerle silhl idiler (132 numaral mez. irade melf. Rza Paann tahrirat). Ayni eyleri Jireeck de sylemektedir (Geschichte der Bulgaren, 546). Mez. irade. Ar. 21-3, . 22, 20 aban 1266, melf. Mehmet Rt mhrl tahrirat. Vidin havalisinin emniyet-i mnselibesi iade olnnup reaya-i mtehaide yerli yerine dalm ve Balkan ve Belgradck kazasnn da kolunda kin baz karyelerde tecemm' eden reayann dahi... imdiye kadar kr ve kispleiyle ve rz u edeplerile itigale balam olaca... (Ar. 22-4, . 48, 28 aban 1266, arz tezkiresi). Ar. 25-3, . 127, 12 ramazan 1266, melf. Rza Paann tahrirat. Babozuk etelerinin harekete gemesi idaresizliin bir neticesiydi. Hasbelmevki' reaya-i merkumeye zerretnma kuvve-i cebriye irae olunmayp daima nevazi yollu muamelt ve taltift ile /Cfilb-i asayilerine allmas (14-1245 No.lu irade melf. Vidin Valisinin tahrirat) hi bir mspet netice vermemiti. Fakat isyann devam reayann isteklerinden esasen kukunlanm olan aalarn kendi balarna harekete gemelerini mucip oldu. Vidin'den gelen bir tahriratta deniyor k i : bunlarn (slerin) arabuk tefrik-i cem'iyetlerine Vidin'de mevcut olan piyade ve topu askir-i muvazzafa-i ahanenin bir ka bl muktedir iken nasl ise babozuk askeri tertibine canib-i Meclisten lzum gsterilmiti ( Mez. Lyiha ) . Bu hususta mslman zann baz cebr hareketlerine
2 3 4 5 6

56

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

VDN

SYANI

57

Rza P a a , ancak ramazan ay o r t a l a r n a d o r u , istanbul'dan ve u m n u ' d a n ald askerle, T u n a y o l i y l e V i d i n ' e hareket edebildi. B a b o z u k h a r e k t n d a n sonra da itaatsizlikte s r a r ederek d a l m y a n r e a y a n n nihayet b u askerin gelmesile cesaretinin k r l a c a m i d i n d e i d i . P a a , y o l z e r i n d e Lom'a b i r b l k s v a r i b r a k t k t a n sonra smail P a a ' y b l k l e B e l g r a t c k ' a g n d e r e r e k bu askeri lzm gelen yerlere taksim e t t i r d i . A z sonra V i d i n ' e Yenipazar'dan piyade taburu daha geldi. Bununla beraber Sr bistan hududunda t o p l a n m olan b i r ksm r e a y a y y a t t r m a k ve d a t m a k b i r t r l m m k n o l a m y o r d u . Bunlar ailelerini de b u tarafa e k m e k t e ve frsat b u l d u k a itaat g s t e r m i bulunan y a k n k y l e r i tahrike a l m a k t a idiler. Sadrazam t a r a f n d a n kendilerine g n d e r i l e n " i k i k t ' a b u y r u l t u - i sami,, ile Bulgarca beyannamelerin hi bir tesiri o l m a d . " b u kariyeler Balkan taraf ve ite ( S r p hududu) m u t t a s l olmakla y l e m d r ile y a t m a l a r , , m m k n g r l m y o r d u . Nihayet Bosna'ya vazife ile gitmekte olan Rumeli ordusu miri m e r P a a , N i ' d e n y a z d b i r y a z d a , a r t k bun larn zorla y a t t r l m a s lzmgeldiini b i l d i r d i . P a a d i e r taraf tan, S r b i s t a n ' a g e e c e k s l e r i n beylik t a r a f n d a n k a t i y y e n k a b u l edilmemesi hususunu da s a l a m bir e k i l d e h a l l e t t i . Bu tedbirler
1 2 3 4 5 6

tesirile olacak k i az sonra S r p y a n n hep b i r l i k t e d n p af 21 ramazanda (31 temmuz 1850) i s y n i y e n i n s r - b k i y e s i dahi delenebilmitir .
2

hududunda d o l a m a k t a olan rea dilediklerini gryoruzNihayet arz tezkiresinde, P a d i a h a , "hey'et-i k l l i y y e n m n d e f i ' olduu,, m j -

ve valinin ekseriya onlara tbi olmak zaruretinde kaldna yukarda iaret et mitik. Babozuklarn mdahalesile isyan ksmen yattktan sonra bir iradede itiraf edildii zere, Rza Paa hazretlerinin oraya vusulnden evvel def'-i ihtill iin ittihaz klnm olan tedabirin yolsuzlua eseri olmak zere hayli kan dklm ve pek irkin ve uygunsuz eyler vuku bulmutur (Ar. 28-6, . 90, 23 ramazan 1266). Vali Ziya Paa da bilhara bu yzden azledildi (Ar. 32-4, I. 127, 27 evval 1266). Hkmet sler kadar mslman ahalinin de heyecann nle mekle oram, mesel Rza Paa Belgradck'ta bunlarn taknlklarna mani olmak iin buraya bir tabur asker gndermek zorunda kalmtr (Ar. 26-4, . 132, 14 ramazan 1266, Rza Paann tahrirat). Baka bir kaynak da muntazam as kerin geliinin reaya-i merkmeye tesliyetbah olduunu syliyerek bu karak teristik vaziyeti teyid etmektedir (Mez. Lyiha).
1 2

132 No.lu mez. irade, Arz tezkiresi. Mez. irade, Ali Rza Paann tahrirat. Ar. 28-6, . 90, 23 ramazan 1266, melf. Vidin Valisinin tahrirat.

Mez. irade melf. Rahva (Orehovo) ( _>?-b ) karyesi mdr Osman efen dinin tahrirat. Bunlar takriben 1200 aileden mrekkep 15 kadar kyden ibaretti. (Mez. irade melf. mer Paann tahriratlar). ' Ar. 32-4, . 127, 6 evval 1266, Belgrad muhafz Vasf Paann tahrirat.
5 1

Mez. irade melf. Rza Paann tahrirat. Ar. 28-6, . 90, 23 ramazan 1266, Arz tezkiresi.

VDN SYANI V E SIRBSTAN

59

VDN

SYANI

VE

SIRBSTAN

Son silerin de s r p hududundan yerlerine d n m e s i y l e beraber isyan h a r e k t sona ermiti. S r b i s t a n ' l a m n a s e b e t l e r i n bu isyanda da ne kadar m h i m b i r yer t u t t u u , h d i s e l e r takib edilirken p hesiz g z d e n k a m a m t r . i m d i d e n syliyelim k i V i d i n i s y a n n d a umumiyetle srp tesiri b y k olmu, fakat neticede s r p h k m e t i yattrc bir siyaset tutmak zaruretini a n l a m t r . . Ni i s y a n n d a S r b i s t a n ' n r o l n e ve umumiyetle S r p l a r n Bulgarlara ne g z l e b a k t k l a r n a dair y u k a r d a m a l m a t v e r m i t i k . A a d a V i d i n isya nnn d e v a m m d d e t i n c e umumiyetle S r p l a r n tesirini, S r b i s t a n ' n g t t siyaseti ve Bab li'nin muhtelif t e e b b s l e r i n i a n l a t a c a z . Y u k a r d a g r l d z e r e , bir ksm s r p ihtillcileri, Bulgarlar a r a s n d a slv birlii n m n a t a h r i k t t a bulunurken, kendi memle ketlerine k a a n bulgar komitecilerini de t e v i k ve himayeden geri k a l m y o r l a r d . S r b i s t a n , ile hemhudut bulunan m n t a k a l a r d a n (Ni ve V i d i n s a n c a k l a r ) , bir o k Bulgarlar o tarafa g e m e k t e ve u m u m bir kyam iin S r p l a r n y a r d m n temine a l m a k t a idiler . H a t r l a n a c a z e r e , 1849 n i s a n n d a hududu gizlice g e e r e k V i d i n havalisine giren ihtillciler " S r b i s t a n ' d a n 10 b i n asker geliyor,, diyerek ahaliyi isyana davet etmi ve k y a m n umum.lemediini g r n c e kendilerine iltihak eden Kyllerle beraber s r p hududuna ekilmilerdi. 1850 V i d i n ' i s y a n n d a ise B a b l, S r p l a r l a Bulgarlar a r a s n d a k i bu m n a s e b e t l e r i m t e m a d i y e n g z n n d e tutmak mecburiyetinde kalmtr. G e r e k t e n bu sefer de, S r p l a r n y a r d m ve himaye edecekleri m i d i B u l g a r l a r harekete g e i r e n b a l c a millerden b i r i o l m u t u r . Bulgarlar, isyana kalkmadan n c e , Belg r a t c k Knezi T s o l o ' y u ve Topolof'u y a r d m temini maksadile Sr bistan'a g n d e r m i l e r d i . Sahra nahiyesi m d r n n tahkikatna nazaran, B e l g r a t c k nahiyesinde i l k olarak isyan eden r e a y a n n Rakovitza m a n a s t r n d a k i t o p l a n t l a r n d a da bilhassa S r p y a r d m bahis mevzuu o l m u t u . Y a r d m istei S r p l a r t a r a f n d a n r e d d e d i l m i
l 2 3
1

olmakla beraber Bulgarlar, yine o n l a r n m d a h a l e d e b u l u n a c a k l a r midini beslemekte idiler. y l e d n y o r l a r d : E e r biz a y a k l a n p V i d i n y o l l a r n kesersek ve bunun z e r i n e m s l m a n l a r bize taarruz ederse S r p l a r bize muhakkak muavenete k o a c a k l a r d r . siler, muvaffak olamazlarsa, hi olmazsa, Srbistan topraklarna snabileceklerini hesaplamakta idiler. Bregoval ( ) bir o r b a c da, isyandan sonra v e r d i i b i r ifadede, " R a k o v i a ' l larn gelip d u r m a y p k a l k n bize S r p t a n iane o l u n a c a k t r , , de d i k l e r i n i itiraf e t m e k t e d i r . Fakat muayyen bir hareket hatt t k i b i n e mecbur olan S r p h k m e t i n i n ald tedbirler k a r s n d a nihayet, B u l g a r l a r ' n b u midi suya d e c e k t i r . S r p h k m e t i , bu isyan k a r s n d a , esas itibarile, e k i n g e n bir p o l i t i k a t a k i b e t m i ve i s y a n n g e n i l e m e s i n e m z a h e r e t etmek istememitir. Onu bu e k i l d e harekete z o r l y a n miller nelerdir? Buras i s y a n n nisbeten a b u k b a s t r l m o l m a s meselesilede y a k n d a n i l g i l i bir nok t a d r . Bu millerin b a l c a l a r n u suretle sralayabiliriz: E v v e l Aleksandr K a r a - y o r g e v i | i Mihal O b r e n o v i yerine prenslik t a h t na k a r a n i h t i l l d e O s m a n l devleti birinci derecede r o l o y n a m t ve Babli, bu ihtilli b a a r m olan S r p ileri gelenlerinden Vui'i t e d e n b e r i himaye etmekte i d i . Rusya h k m e t i ise A l e k sandr'm b e y l i e getirilmesini O s m a n l H k m e t i nezdinde protesto etmiti. Binaenaleyh Aleksandr, a y n zamanda veli nimeti s a y l a n m e t b u n a k a r entirika e v i r e m e z d i . Esasen 1842 de Mihal'in dev rilmesini mucibolan sebeblerin en m h i m l e r i n d e n biri, y u k a r d a da temas ettiimiz g i b i , 1841 Ni i s y a n n a k a r m o l m a s i d i . u halde Aleksandr beyin, as V i d i n Bulgarlar lehinde herhangi bir hareketi, m e t b devletin, O s m a n l Devletinin d m a l n e k e b i l i r d i ve buna k a r o, R u s y a ' n n hamiliine de g v e n e m e z d i . D i e r taraftan S r p hariciyesi b a n d a bulunan A v r a m K h y a da (Abra ham P e t r o n i y e v i ) , y u k a r d a Y u g o s l a v birlii lehinde t e m a y l l e 1 2 3

Bak blm V, N. Staneff, Blgarya pod igo, S. 331. Ar. 19-1, . 14-1245, 16 aban 1266, melf. Vidin Valisinin tahrirat.

Mezkr tahrirat. Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266, melf. Bregova karyeli lya orbac nn takriri. 1841 de Srbistan'a da uram bulunan Blanqui, Trkler Miel'in ve onunla beraber Obrenovi ailesinin beylikten atlmasn 1841 isyannn tekerrrne mani olacak bir garanti eklinde terakki etmilerdir kanaatndaym diyor (S-R Tail landier, La Serbie de karageorge et de Miloch, Paris 1872, 376). Bu iddiay Ranke de teyit etmektedir (L. von Ranke, Serbien und die Trkei, Leipzi 1879, 262).
2 3

60

TANZMAT

V E BULGAR

MESELES

VDN SYANI V E SIRBSTAN

61

rini g r d m z halde, V u i g i b i B a b l i ' n i n mahmilerinden b i r i i d i . B t n bunlarla beraber, 1848 denberi A v r u p a ' y sarsan mill a y a k l a n m a l a r n temamen t e n k i l edildii b i r irtica devresinde b y le bir isyan lehinde y a p l a c a k her hangi bir m d a h e l e n i n bilhassa A v u s t u r y a t a r a f n d a da tasvip e d i l m e y e c e i m u h a k k a k t . H a l b u k i A l e k s a n d r ' n Beylik t a h t n d a k a l m a s n a A v u s t u r y a o k y a r d m etmiti . - Buna m u k a b i l A l e k s a n d r ' , V i d i n i s y a n n n bir an n c e b a s t r l m a s n a t e m a y l ettirecek b a k a sebebler de y o k de ildir: Bulgaristan'da i s y a n n g e n i l e m e s i , S r p l a r n bundan heye cana gelerek T r k l e r e k a r cephe a l m a s n ve T r k siyaseti g den A l e k s a n d r ' d e v i r i p O b r e n o v i ' l e r i a r m a s n i n t a edebilir d i . O zaman N i ' d e bulunan m e r P a a da, B e l g r a t ' d a k i ajan lardan a l d haberlere dayanarak " f e s a d - reaya maddesinin Rusyal ile Milo'un tahrikat,, neticesi o l d u u n u i d d i a etmektedir. O, yine lehli ajann g r l e r i n i naklederek d i y o r k i , isyan g e n i l e seydi Rus t a r a f t a r olan S r p ihtillcilerinin, beyin emirlerine kulak asmadan hududu e i p a s l e r l e b i r l e m e l e r i kuvvetle m u h t e m e l d i . Nitekim, g r n e nazaran, N i b o l u S a n c a kazalariyle Belkov i a ' y a ahaliyi isyana t a h r i k iin gelen a s l e r a r a s n d a S r p l a r dahi bulunmakta i d i . S r b i s t a n ahalisinin ekseriyeti ve bilhassa genler, Obrenovi'lere temayl gsterdikleri g i b i bunlarn Aleksandr K a r a - y o r g e v i ' e ve o zaman idare b a n d a bulunan h k mete k a r harekete g e m e k iin Bulgar i s y a n l a r n d a n cesaret al4 2 3 4 5 6 7

Milo Obrenovi lehinde bir halk ayaklanmas neticesinde stanbul'a kam ve snm olan Avram, yine stanbul Hkmetinin israryla Srbistan'a avdet edebilmiti (S-R Taillandier, mez. eser, S. 353-355). S.-R. Taillandier, mez. eser, 367. Staneff de bunu teyit ederek diyor ki: Srbistan'da Obrenoviler partisi Belgrat'daki Bulgar komitecilerinden istifade etmek istiyorlard. (Mez. eser, 347). Belgrat'ta Lenvir (?) j_y~i adl bir leh, Osmanl hkmetini vaziyetten ha berdar etmekte idi. Arivde bunun gnderdii Franszca mektuplar sakldr. (Ar. 20-2, . 17, 16 aban 1266 melfuflar arasnda). Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266, melf. mer Paann tahrirat. 17 No. lu mezkr irade melfuflarndan Sofya muhassl smail Paann tahrirat. Tahkkat- sahhe-i bendegneme gre Srbistan'n ekser ahalileri, husu siyle gen takm Milo'un olu Mihal beyi seviyorlar... Milo'un sohbeti gzar ettikte ballandrarak beyan ederler. . . (Ar. 28-6, . 90, 23 ramazan 1266, melf. mer Paann tahrirat).
2 3 4 6 7

m a l a r daima m m k n d . V e l h a s l , V i d i n isyan, S r b i s t a n ' n i ileriyle y a k n d a n i l g i l i bir mesele i d i ve b t n bunlar, o zamanki S r p h k m e t i n i isyan k a r s n d a esas i t i b a r i y l e yattrc bir siyaset takibine mecbur etmekte i d i . Binaenaleyh, V i d i n i s y a n iin b i r vesikada g r d m z "tayife-i B u l g a r i n i b u hareketleri Rusyal! ve Srpl taraflarndan tasmim o l u n m u b i r ey,, d i r i d d i a s n o k t a s n o k t a s n a d o r u olarak kabul olunamaz . Zaten hadiseler de S r p h k m e t i n i n t u t t u u bu yattrc siyaseti a k bir e k i l d e meydana k a r m a k t a d r . 1850 isyan b a l a r b a l a m a z , Sahra nahiyesi m d r , hudutta S r p arazisinde bulunan Z a y a r n a a l n i k ' ile temasa gelmi; Naalnik vaziyetten haberdar o l m a d ve e e r hududu g e m e k istiyenler olursa k e n d i l e r i n i k a b u l e t m i y e c e i n i bildirmitir. Mamafih B a b l i ' d e n s t a n b u l ' d a k i S r p k a p - k e t h d a s n a , " S r p beyinin canib-i s a l t a n a t - seniyyeye g s t e r d i i eser-i sadakat ve istikame ti mucib-i mahzuziyet olduu,, ifade olunmakla beraber S r p h kmetinin samimiyetine tamamile m a r n l a m y o r d u . Bir m d d e t t e n beri y a p l a n t e d a r i k t s t a n b u l ' d a p h e d o u r d u u g i b i , Prens'in bu e k i l d e sadakat szleri ile Bab l i ' y i o y a l a d ve t e taraf tan a s l e r e y a r d m ettii ihtimali de akla gelmekte i d i . Nihayet B a b li, S r p Prensi A l e k s a n d r ' n b y l e gizli b i r m a k s a d o l masa bile, " S r b i s t a n ahalisinden efkr- m u z r r a e s h a b n d a n olan lar diledii g i b i t u t m a a iktidar- kmili o l a m y a c a n , , d n y o r d u . Nitekim 1848 ihtillleri neticesinde T u n a t e s i n d e , A v u s t u r y a m p a r a t o r l u u dahilindeki S r p l a r Macarlar'a muharebeye t u t u t u u vakit S r b i s t a n h k m e t i , beri taraftan onlara iltihak edenlerin bu hareketine mani o l a m a m t . B a b l ' n i n endielerini hakl g s teren b i r nokta da Bulgar sleri arasnda baz Srplarn g r n m o l m a s i d i . H a t t B k r e ' t e n Halim P a a ' n n g n d e r d i i haberler daha tell mahiyette i d i : P a a n n tahkik e d e m e d i i b i r a y i a y a g r e , s l e r e i c a b n d a y a r d m etmek z e r e S r b i s t a n hudu1 2 3 4

Esasen ayn vesika, mteakiben, bal'da baz mertebe muharrer olan sr- taaddiyat dahi reaya-i merkumeyi izhar ma'siyete mecbur etmi tir diyerek bu hkmn ksmen tadil etmitir (Ar. 16-4, . 132, 14 Ramazan 1266, melf. Lyiha). Ar. 20-2, . 17, 16 aban 1266, melf. Vidin hadisesine dair meclis-i has kararn mil arz tezkiresi. Meclis-i has'n mezkr karar. 17 No. lu mezkr irade, melf. Ni mutasarrafinin tahrirat2 3 4

62

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

VDN SYANI V E SIRBSTAN

63

duna y a k n bir yerde 12 bin S r p askeri t o p l a n m ve S r p serger delerinden

1

Kanica ( **; & ) adl knez Bulgarlara b a b u tayin edil '

m i t i r . Bu haberin, asl olmasa bile tesirsiz k a l m a d p h e s i z d i r . Btn b u n l a r n a z a r itibara alan Bab Al, yukarda g r d mz g i b i , isyan mahalline g n d e r i l e n Riza P a a ' y a verilen talimatta huduttaki Srplarn ahvalini t a h k i k iini P a a n n b a l c a vazifeleri a r a s n a k o y m a k t a i d i . Mmafih S r p h k m e t i , daha b a l a n g t a n itibaren bir p h e y e meydan vermemek iin elinden geleni y a p mtr. S r p hariciye m d r (nazr) A v r a m , derhal, slerin S r bistan h a k k n d a k a r d k l a r y i a l a r n tamamen uydurma o l d u u n u ve S r b i s t a n ' a k a p s n m a k isteyeceklerin katiyyen k a b u l e d i l memesi iin h u d u t t a k i kazalara sk tenbihat g n d e r i l d i i n i b i l d i r d i . Bir m d d e t sonra da S r p B a k n e z i A l e k s a n d r Bey, ^Srbistan'a iltica etmek isteyenlerin k a t i y y e n kabul o l u n m a m a s hususunda huduttaki makamlara sk emirler g n d e r d i i n i Bab l y a n n d a teyit ederek, "bundan b y l e dahi ol v e h i l e i k d m t ve i h t i m m a t - kmilenin icr'asnda b i r vehile kusur o l u n m a y a c a d e r k r bulun mutur,, szlerile sadakatini isbata a l m a k t a i d i . H a t t bunun iin S r b i s t a n ' a k a m olan Bulgar s l e r i n d e n ikisini yakalatarak V i din'e y o l l a d . Fakat bunu m n a s i p b i r e k i l d e , yani S r p h a l k n n Bulgarlar lehinde olan hissiyatn incitmemek iin, gizli olarak y a p t . Bundan b a k a "firarilerin itin haricinde tevkif o l u n m a l a r ve hak l a r n d a bir g n m h a c e m e ve telef misill h l t v u k u b u l m a m a s , , iin S r p meclisi a z a s n d a n Stoyan T e t a n i ( J ^ j\r~>\ ) a d n d a b i r i hududa g n d e r i l d i . S r p h k m e t i , s Bulgarlara fiil bir y a r d m d a bulunmaktan k a n m a k l a beraber S r p h a l k n n , isyan m n t a k a s n d a olup biten h d i s e l e r tesiriyle h e y e c a n l a n a b i l e c e i m d n y o r d u . Prens, b i r m d d e t sonra slerin ilticas meselesine ait ileri g r m e k iin kendisinden b i r memur istenmesi z e r i n e Daavi nazr ( A d l i y e nazr) A l e k s i Simi'i g n d e r d i . Bulgar k o m i taclar ekseriya S r b i s t a n ' a k a p orada faaliyette b u l u n d u k l a r n d a n Simi, m r u r tezkerelerinde S r b i s t a n ' a g e e n r e a y a n n nereleri
2 3 4

gezip ne y a p t k l a r h a k k n d a k a y t l a r b u l u n m a s teklifini k a b u l etti \ ite S r p h k m e t i n i n g s t e r d i i b u mutiane siyasete r a m e n , B u l g a r l a r t e v i k v e himayeden a y r l m y a n ananevi siyasetin, yine ancak hlin i c a p l a r nisbetinde terk edildiini g r m e k t e y i z . Prens p h e s i z , b u r a d a k i Bulgarlar z e r i n d e S r p nfuzunun sfra i n d i ini g r m e k istemezdi . O, sadece eraiti h e s a p l y o r , k e n d i menfaatlarn d n y o r d u . Nitekim h k m e t i n i n d i k k a t e d e e r b a z t e e b b s l e r i , bunu a k b i r e k i l d e g z m z n n n e k o y m a k tadr. B a b o z u k l a r n i d d e t l i tedip hareketlerinden sonra i s y a n n o l d u k a hafiflediini, fakat bir k s m r e a y a n n aileleri ile b i r l i k t e S r b i s t a n hududuna k a t k l a r m g r m t k . Bunlar, S r p Beyine b i r a r z h a l g n d e r e r e k T r k l e r e itimat edemediklerini, kendisi b i r adam g n d e r i r s e ancak o zaman yerlerine d n e b i l e c e k l e r i n i b i l dirdiler. B u l g a r l a r n kendisine hitap t a r z l a r o k d i k k a t e d e e r : " H a m e t l S r b i y a G o s p o d a r , biz cahil B u l g a r l a r n d e r d i b y k t r . Biz kendimizi gaybettik... Onun iin Gospodar, A l l a h iin bize merhamet eyle... G o s p o d a r l k h a k k iin sen bize nazar eyle ve halimizi b i l ve D e v l e t l P a a efendimize halimizi bildir ve mahs s e n b i r a d a m n z g n d e r k i keyfiyeti ifade edip bizleri huzuruna a r p s y l e t s i n ve e e r senin a d a m n olur ise gideriz, o l m a d halde c m l e m i z h e l k oluruz; bizim kendimiz g i d i p teslim o l a m yoruz; zira bizi l d r r l e r . te, " H a m e t l S r b i y a G o s p o d a r , , bu ricay b s b t n reddedemezdi. A l e k s i Simi, m e r P a a d a n , slerin yattrlmas iine y a r d m iin S r p l a r d a n b i r zabitle Skup i n a ' d a n birisinin g n d e r i l m e s i n i teklif etti. m e r P a a , " m m a ileyhin u ifadesi r e a y a n n kendilerine imalesine bir sebeb-i k a v i t t i h a z n d a n nai,, o l a c a d n c e s i l e b u teklifi reddetti. A l e k s i Simi sonra g n d e r d i i b i r y a z d a da, Bulgarlara y a p l a n h a k s z muameleleri ve bu vaziyette Bulgarlarn m a h a l l makamlara emniyet edemiyeceklerini ileri s r e r e k i l k teklifini k a b u l ettirmekte s r a r
2 3 4

Mez. irade, Ferik Halim Paann tahrirat. Mez. irade, Rza Paaya verilen talimat- seniyye msveddesi. Vesikalar ksm No. V . Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266. melf Aleksandr bey tarafndan gelen tahrirat. Ar. 21-3, . 22, 20 aban 1266, melf. Belgrad muhafznn tahrirat.
2 3 4

Ar. 28-6, . 90, 26 ramazan 1266. melf. mer Paann tahrirat. Bunlarn (Srplarn) efkr- daimsi bu havali reayasnn taraflarndan himayet ve sehabet olunduunu reayaya bildirmek ve olvechile reayay kendi lerine meylettirmek... dir (Mez. tahrirat). Yukarda S. 55. Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266, melf. Aleksandr beyin tahrirat ve Sahra ve Polomie (?) ^j^> nahiyeleri reayalar tarafndan verilen arzhal.
2 3 4

64

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

g s t e r d i . H a l b u k i m e r P a a , r e a y a n n bundan b s b t n cesaret lenerek isyandan v a z g e m i y e c e i n i d n y o r ve a r t k " b u n l a r n kesb-i istihkak edecekleri k u v v e i cebriyenin icras ile yattrlmalar,, l z m g e l d i i n e i n a n y o r d u B a b l, sleri kuvvet istimaliyle d a t m y a karar v e r d i i zaman k a a c a k o l a n l a r n huduttan ieri k a b u l edilmemesi iin S r p beyliine yeniden k a t ihtarda b u l u n d u . Y u karda g r d m z g i b i reaya da, nihayet h k m e t i n bu kat ted birleri k a r s n d a k y l e r i n e d n m e e raz oldular.
2

SYANDA

KOMTECLERN

ROL

H l s a neticede, S r p h k m e t i n i n Bulgarlar lehinde k a t bir yardma girimekten kand muhakkak g r n m e k t e d i r .

3

Ar; 28-6, . 90, 23 ramazan 1266, melf. mer Paann tahrirat. Madde-i isyanda hey'et-i mecmualar tarafndan inat ve srar sureti gsterilecek olur ise oltakdirde kuvve-i kfiye-i askeriye ile zerlerine va rlp nshan ve cebren tefrik-i cemiyetlerile karyelerine sevk ve i'zamlar are sine teebbs olunacandan bu halde dahi ayet biraz hatt- imtiyazn iine girecek ve oralarda bulunan memurlar dahi kabul edecek olur ise maslahat kl fet ve suubeti mucip olacana . . . nazaran bunlarn Srbistan'a men-i dhllarna. . . (Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266, melf. Belgrad Muhafz Paa haz retlerine ve bittasarruf Emaret-i Srbiyye hariciye mdr Avram khyaya ya zlan tahrirat). Meclis-i Ahkm- Adliye'de isyana ait evrakn tedkikinden sonra yazlm olan u ifadeler bu iddiamz kat bir ekilde teyit etmektedir: Bu hadisede Srp emaretinin medhal-i hafsi olduuna ve bu sebeble Srbistan'a memur irsa line dair beyan olunan mlhazat rey-i mecruh olup, nki Srp beyinin imdiye kadar mehd olan eser-i istikamet ve hayrhahsi ve kendisinin devam- me muriyeti hususunda Saltanat- Seniyye'nin muavenet-i aliyyesine istinad ve ih tiyacnn delili meydanda olarak eeri ihtiyar Milo ile olu Mihal'in emel-i ksitlerine yol bulmak iin orada baz arbedeler karmaa altklar ve Sr bistan iinde onlara taraftar bulunanlarn dahi byle fesatlara kartklar tedenberi umr- malmedan olduundan bu Vidin havalisi ihtillinde dahi yine bu takmn parma ve belki baz harekt- fiiliyesi maznun ve melhuz. . dur dedikten sonra, Srpllarn bu madde de mzahereti olmu olsayd tecemmu etmi olan on onbe bin Bulgarlar yle bir ka yz babozuk ile perian olamyaea aikr grlmektedir (Ar. 40-1, . 265, 3 zilhicce 1266, melf. Meclis-i Vl'daki komisyonun lyihas). Jireeck de eserinde, Srp hkmetinin aslere kar hu dutlarn sk bir ekilde kapadn sylemektedir (Geshcichte der Bulgaren, 546)
2 3

S r b i s t a n ' n isyan hadiseleriyle a l k a s n incelerken b u r a s n n Bulgar komitecilerine, b i r h a z r l a n m a ve s n m a b l g e s i hizmeti g r d n e i a r e t etmitik. V i d i n ' d e bu komiteci faaliyeti, a y r c a tetkika k o n u olacak derecede n e m l i d i r . Esasen V i d i n b l g e s i gerek mevkii, gerekse i i n d e b u l u n d u u h u s u s a r t l a r itibariyle umumiyetle t a h r i k t iin pek m s a i t b i r zemin tekil etmekte i d i . G e r e k t e n b u b l g e , i d a r ve itima b a k m l a r d a n b y k bir kargaalk ierisinde bulunduu gibi, tahrikiler iin de sknca hemen S r b i s t a n ' a g e i v e r m e k i m k n n vermekte i d i . Bu sebeble, V i d i n i s y a n n d a bilhassa Bulgar komitecileri t a r a f n d a n y a p l a n tahriklerin m h i m bir rol o y n a d n g r m e k t e y i z . s y a n , Rakovitza ( ^ . j y b ) m a n a s t r n d a b i r komite t a r a f n d a n h a z r l a n m t . Burada bir k a ay d e v a m l e k i l d e t o p l a n t l a r ya plm \ y a r d m temini iin S r b i s t a n ' a adamlar g n d e r i l m i ve i s y a n idare edecek e t e reisleri s e i l e r e k kendilerine yemin et tirilmiti. B t n bu h a z r l k l a r d a n sonra isyan g n de tesbit o l u n m u t u . Komitecilerin b a l c a k i m l e r d e n ibaret o l d u u n a ge lince, b u n l a r n a r a s n d a e v v e l 1841 Ni i s y a n n k a r m olan b a z kimseleri g r y o r u z . Bundan b a k a m e r p a a n n t a h k i k a t ile "derece-i y a k n d a b u l u n d u u n a g r e skp ve Ni ve Vidin metropolitleri ve vekilleri bu eseriyeye dahil,, g r n m e k t e d i r l e r . Bu " e r b a b - fesad,, n, b a k n e z Tsolo , veyahut metropolit g i b i h k m e t i n reaya b a n a tayin ettii kimselerden m r e k k e p olmas
2 3 4 3

Ar. 43-1, . 690, 9 recep 1267, melf. Meclis-i Vl mazbatas. Manastr, Rakovia ky yakninde Sveta-troitsa manastrdr, (Staneff, Blgarya pod igo, 331). Staneff, mez. eser, 331. Ar. 47-1, . 160, 8 muharrem 1268, melf. Vidin valisi Ali Rza Paa'nn ekib Efendiye verdii mzekkire. Ar. 24-2, . 66, 9 Ramazan 1266, melf. mer Paa'nn tahrirat.
1 2 3 4

Bizim vesikalarda Baknez Colo ( j l ^ ) 26-4, . 132, Ram. 1266. melf. Lyiha).

eklinde gemektedir

(Ar.

66

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

SYANDA KOMTECLERN ROL

1

67

bilhassa dikkate a y a n d r \ Bildiimiz g i b i , isyan k a r k m a z komiteciler, h e n z t e r e d d t g s t e r e n r e a y a y vaitlerle yahut k y l e r i n i y a k m a k ve y k m a k g i b i tehditlerle zorla kendilerine iltihak ettirmiler, her tarafa t a h r i k t e t e l e r g n d e r m i l e r d i . te hadise, bu a r t l a r i i n d e Bab l i y e b y k b i r a y a k l a n m a n n b a langc intiban v e r d i . Gerekten Ni'e giderek burada b a k a b y k bir isyan komitesi meydana k a r a n m e r p a a y a g r e de, "Bulgaristan hareket-i fesadiyesi, evvelce d a v r a n m olan V i d i n eyaleti r e a y a s n a m n h a s r olmayup suret-i umumiyede b u l u n d u u h a l d e . . . zuhur eden b a z e s b a b - v a k a y a mebni heyet-i umumiyede hareket,, o l u n a m a m t . S r b i s t a n ' d a aylkl ajanlar, baruthaneleri bulunan ye S r p ihtillcileriyle sk b i r temas muhafaza eden Ni komitesi e v r a k a r a s n d a bulunan b i r mektup bu b a k m dan bilhassa dikkate d e e r . Komitenin S r b i s t a n ' d a k i a d a m l a r n d a n b i r i olan mektup sahibi Suno ( ) bunda d i y o r k i : "benim a ltm yalnz kendim iin ve bizim karyemiz iin olmayup T r k lerin elinde bulunan umum milletimizi kurtarmak iin,, dir; " A v u s t u r y a Srpllar Macar'dan a y r l a r a k kendi kendilerine b i r V o y v o d a l k oldular. nallahi t a a l ikbalimiz o l d u u halde b u g n l e r d e o g n e bizleri dahi s t a c a k t r , , B s a t r l a r l a komitenin gayesi btn Bulgaristan'n muhtariyeti o l d u u a n l a l m a k t a d r . te b u komitenin de V i d i n i s y a n n d a faal b i r r o l o y n a d n , asilere barut v e fienk tedarikine altn g r m e k t e y i z . D i e r taraftan V i d i n i s y a n s r a s n d a P r i t i n e ' d e , keza S r p ihtillcileriyle sk t e m a s
2 s 4 5

bulunan b a k a b i r komitenin k a r d hadise i s y a n n mahiyeti h a k k n d a h k m e t i n tel ve endiesini b s b t n hakl g s t e r e c e k mahiyette i d i . Fakat burada da hareketin n a b u k a l n d . B t n bunlar g s t e r i y o r k i , gayeleri b t n B u l g a r i s t a n a y a k l a n d r a r a k hi olmazsa S r b i s t a n g i b i m u h t a r bir idare temin etmek olan bu komiteciler, g a r b Bulgaristan'da ve S r b i s t a n ' d a o l d u k a g e n i bir tekilt k u r m u l a r d ve 1850 V i d i n i s y a n n n k m a s ile d o r u d a n d o r u y a a l k a d a r d l a r . s y a n es n a s n d a h k m e t e bunlardan en azllar tevkif edildise de h o n u t s u z l u u n a r t p hadisenin b s b t n b y m e s i n e meydan vermemek iin b t n ie k a r m olanlarn tevkifine g i d i l m e d i . Sonradan G o s p o d a r l k meselesi y z n d e n reaya a r a s n d a heyacan devam ederken de b u komiteciler yeniden b i r isyan k a r m a a yeltendiler, fakat muvaffak o l a m a d l a r . H k m e t , bunlardan en azllarn y a k a l a y p A n a d o l u ' y a s r g n e t m e i d n d . Fakat sonunda yine cezr b i r karar verilemedi . Nihayet t a h r i k t tesiriyle heyacan g i t t i k e a r t t n d a n Rza p a a yeniden b a z tevkiflerde bulunmak mecburiyetinde k a l d . Bu tarihlerden sonra da V i d i n m n t k a s n d a t a h r i k t ve heyacan hi bir zaman e k s i l m e m i ve B a b li hemen her bahar yeni b i r isyan tehdidi k a r s n d a bulun m u t u r .
2 3 4 5

Krm Harbi esnasnda yine Vidin'de vukubulan baka bir isyanda da hadisenin Meclis-i muvakkatta alenen ryet olunmas merkumlara (orbaclara) giran gelerek . . . kendilerinin dahi madde-i mezbrede medhalleri olduu meydana karak mttehim olacaklarn his etmiler ve hadiseye, teden beriden gelmi serserilerin sebeb olduunu ileri srmlerdi; (Ar. 62-1, . 98. 24 recep 1273, melf. Enis efendinin tahrirat). Ar. 17, . 20-2, 16 aban 1266 niyye msveddesi. Bak. Vesika V .
3 4 2

melf. Rza Paa'ya

verilen talimat- se-

Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266, melf. mer Paa'nn tahrirat.

- mer Paa'nn mezkr tahrirat.

Bu komite reislerinden Stanko ( > U - I ) Krm harbi srasnda (1272 aba nnda) Vidin mntkasnda iki yz kyn ayaklanmasyle kan yeni bir isyanda aslere, Belgrad'dan tekrar cephane tedarik etmitir, (Enis efendinin mezkr tahrirat)

mer Paa'nn mezkr tahrirat. Hadisenin teskini hakknda, Ar. 24-2, . 20-2, 16 aban 1266, Arz tezkiresi. Rza Paa, stanbul'a gnderdii bir raporda bunu u szlerle ak bir ekilde ifade etmitir: Bulgarlarn Srpllar gibi gya serbestiyet tahsiletmek zu'mile mtecasir olduklar hareket-i isyaniyeleri. .. (Ar. 26-4, I. 132. 14 ra mazan 1266, melf.). Mazbata-i mezkru (Tevkif mazbatas) temhir edenlerin dahi ekserisi bun lardan (erbab- fesattan) ma'dt olduklar halde imdilik skt muamelesi lzme-i halden olmak mlbesesiyle.... Ni'de mer Paa tarafndan tevkif edilerek stanbul'a gnderilenlerin adlar: Tohar (jU->), Kosto (jk-y*), Stamenko Stanko (yi'U-l), Marko olu Kosto, Mito * radede bu u ekilde ifade edilmektedir: Ehas- muzrrann defi maddesi nin mahallinde etraflca mtalea ve mzakeresiyle hlen ve istikblen mahzur grn medii halde icabnn icrasna.. (Ar. 42-1,17 rebiyylevvel 1267 ve melfuflar). Ar. 44-2, . 1531, 29 rebiyylhr 1267, melf. Vidin Valisi Riza Paann tahrirat. Krm harbi srasnda ayni rnntakada, bu tahriktclarn tesiriyle yeni den byk bir ayaklanma olacaktr (Ar. 62-1, . 90, 14 recep 1273 ve melfuflar).
2 3 5 6

SYANDA

RUSLARIN

ROL

VE

NGLTERE

V i d i n h d i s e s i , B y k Devletlerden R u s y a ' n n ve n g i l t e r e ' n i n b a z t e e b b s l e r i n e y o l a t n d a n burada, bundan a y r c a bahset mek gerekmektedir. Bu isyanla d o r u d a n d o r u y a ilgili devlet, Bulgarlar a r a s n d a t e d e n b e r i y a p t t a h r i k i faaliyet h a k k n d a y u k a r d a bir az m a l m a t v e r d i i m i z R u s y a ' d r . Bilindii z e r e V i d i n i s y a n b a g s t e r d i i s r a d a T u n a ' n n hemen t e s i n d e , Ef l k ' t a b i r Rus ordusu bulunmakta i d i . R u s l a r n , buradan isyan z e r i n d e d o r u d a n d o r u y a tesirde b u l u n d u k l a r , vesikalara g r e muhakkak g r n m e k t e d i r .
1 2 3

A v r u p a y a l t s t eden 1848 ihtilllerini b a s t r m a k hususunda o k m h i m b i r r o l o y n a m olan ve bu m n a s e b e t l e kendisine i h t i lllerin " d m a n - i kavisi,, sfatn veren a r , a r k ' d a s e r b e s t e i g r m e k iin a r t k b t n A v r u p a ' y nfuz ve b a s k s a l t n a a l d n s a n y o r d u . B y l e c e , bilhassa Garp Devletlerinin a r k ' t a n l e y i c i bir faaliyet g s t e r m e k t e n uzak b u l u n d u u bu devirde, Eflk' igali a l t n d a tutan R u s y a ' n n , b a s k s n Memleketeyn'den Bulgaristan z e r i n e temil etmek i s t i y e c e i gayet t a b i i d i . D i e r taraftan Tanzimat slhat ile biraz c a n l a n m y a alan O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n b a n a b y l e yeni gaileler a m a k , a r l n h e r k e s e m a l m v a s t a l a r n d a n b i r i i d i . V e s i k a l a r m z , V i d i n isyann k a r a n k o m i tecilerin, R u s l a r n Eflk'a g e l m i o l m a l a r n d a n cesaret a l d k l a r n ,
4 5

Bak. S. 38 ve mt. Bak. S. 15 A Malet'ye gre 1849 dan 1850 ye kadar Bosna ve Bulgaristan'daki karklklarda Rus ajanlarnn mdahalesinden phe edilemez. Ona gre Bosna'daki kargaalklarla beraber Rus ajanlar, derhal Bulgar reayasnn ektii meakkatlar istismar ederek onlar, kendilerine zulm eden sipahilere kar ayak landrdlar. ( E . Lavisse - A . Rambaud, Histoire gnrale, T. XI, S. 189). Malet'nin burada sipahi diye adlandrd kimseler aalardan bakas deildir.
2 3

Ar. 4-1, I. 3, 18 cemaziyylevvel 1258, melf. kont Nesselrode tarafndan Rusya maslahatgzar Titof'a gnderilen tah. - Vesika No. 2 Malet'ye gre Ruslar, Vidin'deki isyan tahrik etmekle mdahale iin bir bahane bulmak maksadn gdyorlard (ayn yer).
5

70

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

SYANDA R U S L A R I N ROL

71

h a t t onlarla d o r u d a n d o r u y a m n a s e b e t e giritiklerini g s terecek mahiyettedir. Mesel m e r P a a n n N i ' d e meydana k a r d m h u t komitenin e v r a k a r a s n d a Rus a r ' n a ve Belgrad'daki Rus konsolosuna g n d e r i l m i istidalar b u l u n m u t u r . A l i Rza P a a , i s y a n c l a r n Ruslarla m n a s e b e t i n d e n , h a t t d o r u d a n d o r u y a on larn t 1 i m a 11 ile hareket e t t i i n d e n bile p h e etmemektedir'. B k r e ' t e k i O s m a n l komiseri, daha ileri giderek, E f l k ' d a k i Rus larn " i b u fenala i k i seneden beri,, bizzat altklarn i d d i a etmektedir. Ona g r e bu isyan muhakkak surette o n l a r n eseridir . Biz bu hususta imdilik kat' bir h k m verememekle b e r a b e r R u s y a ' n n , eskiden o l d u u g i b i , " B u l g a r i s t a n ' t a h r i k ve ifsad etmek z e r e , c b e c casuslar g n d e r m e k t e , , o l d u u da vesikalarla mey dana k a n bir hakikattir. Mesel 1850 h a z i r a n n d a Rza P a a tara fndan, E f l k ' t a n R u s u k yoluyle, kyafet d e i t i r m i baz Rus zabit lerinin Ni, Sofya, T r n o v a t a r a f l a r n a hareket ettikleri tesbit edi l i y o r . Bab l ' y e g r e , " z a b i t a n ' m e r k m e n i n i s t i h b r - a h v l ve keyfiy etleriyle derdesti hususu s e d d - i b b - f e s a d h a k k n d a b i r t e d b r - i azm,, o l a c a n d a n mahall makamlar b u n l a r bulmak iin taraf taraf a r a t r c l a r k a r a r a k faaliyete g e i y o r l a r ; bir m d d e t sonra da V i d i n ' i n tam k a r s n d a bulunan Kalafat'tan bir Rus, yine Bulgar k y a f e t i n d e olarak Bulgaristan'a g i r i y o r ve muh2 3 4 5

Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266. melf. mer Paann tahr. - Rza Paa aynen unlar sylyor: Derun- Srbistan'da olan fesede dahi Rusyal'nun talimat ile Ni ve ehirky ve Berkofca ve Sahra nahiyesi ve Belgradck ve Lom kaza larnda bulunan reayann tahvil-i efkrna sa'yetmekte-. (Mez. irade melf. Ali Rza Paann tah.) R. Paann umum surette ortaya att bu kanaata naza ran mer Paann bulduu evrak meselenin madd delillerini tekil etmektedir. Bununla beraber Rus hkmetinin Srp ve Bulgar ihtillcileriyle mevcut sk mnasebetleri hakknda Osmanl vesikalarnda grlen umum hkmlerin daha esasl kaynaklarla derinletirilmesi lzmu meydandadr. Ar. 28-9, . 90, 23 ramazan 1266, melf. Halim Paann tahrirat. Umumiyetle Balkanlardaki isyanlar iin Rus tahriklerini ileri srerek iin iinden syrlmak ok rastlanan basit bir muhakeme tarzdr. Bu tahriktn her zaman rol bulunduu muhakkaktr. Burada biz bunu bir defa daha gsteriyoruz. Fakat kitleleri harekete getiren daha baka mahiyette, daha hakiki ve derin sebepler vardr. Mesel ileride grlecei gibi, Gospodarlk rejimi bilinmeden Vidin isyan anlalamaz. Rza Paann mez. tahr.
3 4 2

telif k y l e r d e n ikier Bulgar alarak gizlice tekrar k a r tarafa, Ef lk'a d n y o r . Ruslar, i s y a n n g e n i l e m e s i m a k s a d n g d e n bu gizli tahrik lerle de k a l m a d l a r . Bir Rus generali b i r s v a r i k u v v e t i ile tam V i d i n k a r s n d a bulunan Kalafat'a g e l d i . Bu kazak t a b u r l a r n n k u m a n d a n her g n d r b i n ile V i d i n ve civarn g z e t l e m e k t e i d i . " B u n l a r n y o l bulurlarsa her v e h i l e f e n a l a t a s a d d edeceklerini,, muhakkak g r e n Halim P a a , B a b l ' y e V i d i n t a r a f l a r n a daha ziyade asker g n d e r i l m e s i l z u m u n u b i l d i r d i . Rus askerinin Tuna k y l a r n a kadar inmesi N i b o l u , ' Zitovi g i b i Tuna e h i r l e r i n d e heyecan d o u r d u ve bu e h i r l e r d e s l m l a r l a reaya a r a s n d a emni yetsizliin a r t t n a dair Bab l ' y e haberler g e l m e e b a l a d * . Bu vaziyette, i s y a n n g e n i l e m e s i t a k d i r i n d e m p a r a t o r l u k iin o k vahim h d i s e l e r vukua gelebilirdi. Rumenleri T r k l e r e k a r k o r u mak bahanesile B k r e ' e giren Ruslar, ayni e k i l d e B u l g a r l a r ktal den korumak iin T u n a ' n n t e s i n e , Bulgaristan'a da g e m e i d n e b i l i r l e r d i . Esasen E f l k ' d a k i Rus igal ordusunda da m d a h a l e niyetlerini g s t e r e n b a z emareler b e l i r m e e balamt. Burada bulunan Rus cenerallerinden b i r i , Halim P a a ' y a hitaben T r k l e r i n reayaya sebepsiz zulm ettiklerini, r e a y a n n buna t a h a m m l edem i y e c e i n i s y l e m i ; ve " b u h u u n u n men'i a r e s i n e b a k l m a s , o l a m a d halde ( r e a y a n n ) t e r k - i evtan eyliyerek Eflk canibine dehalet etmek arzu ve r i c a s n d a o l d u k l a r m a l m u n u z olsun,, tehdidini s a v u r m u t u . Ramazan a y ortalarnda da (1850 temmuz), Ceneral Lders ( ) ' i n y a v e r i gelip Kalafat'a y e r l e t i ve Halim P a a n n i s t i h b a r n a g r e , Petersburgdan i k i alayn Rusya'ya d n m e s i h a k k n d a emir g e l d i i halde B k r e ' t e n , V i d i n h d i s e s i d o l a y s y l a bu a l a y l a r n k a l m a s n a lzum g s t e r i l d i .
1 2 3 5 6 7
1

Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266, melf. Rza Paann tahrirat.

Ar. 26-4, . 132, 14 ramazan 1266, melf. Rza Paann tahrirat. -Paann tahkikatna gre buraya tabur kazak askeri gelmitir. (585 No.lu mezkr irade melf. Rza Paann tahrirat).
3

Ar. 28-6, . 90, 23 ramazan 1266, melf. Halim Paann tahriratlar.

Ar. 36-8, 28 evval 1266, Arz tezkiresi. Keza burada da Rus Hkmetinin gnderdii talimat ve sair yazlar bulup karlatrmak bunlarn hakik niyetlerini meydana koymak iin zarurdir.
5 6 7

Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266, melf. Ni mutasarrf ile Sofya ve Tr nova ve Filibe muhassllar paalara gnderilen tahrirat.

Ar. 28-6, I. 90, 23 ramazan 1266, melf. Halim Paann tahrirat. Mez. irade, Halim Paann dier tahrirat.

72

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES SYANDA RUSLARIN ROL 73

B t n bunlar, R u s l a r n Bulgaristan'daki h d i s e l e r l e yakndan i l g i l e r i b u l u n d u u n u g s t e r e n m n a l o l a y l a r d r . Fakat b i lindii z e r e , b a b o z u k l a r n s r a t ve i d d e t l e hareket etmeleri isyann g e n i l e m e s i n e meydan b r a k m a d . Bir m d d e t sonra, 1851 tarihinde de Ruslar, E f l k ' d a k i o r d u l a r n geri ektiler.
1

Fakat isyan ve bilhassa b a b o z u k l a r n , slerin tedibinde g s terdikleri i d d e t ve yolsuzluklar, ngiliz diplomasisini harekete ge tirmekte gecikmedi. ngiltere, bunda, p h e s i z h r s t i y a n l a r n katle dilmesinden ziyade y a p l a n y o l s u z l u k l a r n Ruslarn mdahalesine y o l a m a s n d a n kormakta i d i . ite bilhassa b u y z d e n Palmerston (o s r a d a ingiliz hariciyesini idare etmekte i d i ) Bab A l ' y e i h t a r d a bulunmak l z u m u n u d u y d u . G n d e r d i i y a z d a , "Devlet-i A l i y y e ingiltere Devletinin ianesini istihsal ve h s n - i i s t i ' d a d ve mahabbet i n i celbetmek ister ise bu m a k l e c r m fezahat edenleri muhkem tedip etmek,, lzmdr, demekte i d i . Bundan bir m d d e t sonra ngiliz Eliliine, V i d i n ' d e reayaya k a r yeniden b a z h a k s z mua meleler y a p l d n a dair haberler gelmesi z e r i n e , eli Sir Stratford Canning, h k m e t i n i n ihtarn daha k a t b i r dille t e k r a r l a d (14 a u s tos 1850). Ona g r e , Bab l ' n i n isyan b a s t r m a s ve bilhassa bunun "ecnebiyeden baz kesmn. tahrikile mtekevvin olduu hakkan maznun b u l u n d u k t a , , , tamamiyle h a k k d r . Fakat vaadolunan s l h a t a a y k r hareketlerden de ziyadesiyle k a n m a k gerektir. Bilhassa t a r a m e m u r l a r n n tayininde daha d i k k a t l i d a v r a n m a l , vazifelerini daha sk k o n t r o l a l t n a almal ve i s y a n l a r n b a s t r l m a s n d a muhakkak surette m u n t a z a m a s k e r kullanmaldr. Nihayet elinin, Tanzimat siyasetinin ruhunu ifade eden u szleri bilhassa a l k a e k i c i d i r : " A r t k m e r k u m l a r n ( r e a y a n n ) giriftar o l d u k l a r mesib-i a d d e n i n s y e - i m e r h a m e t - v y e - i hazret-i mlk n e d e tahff ve teskinine b a k l a r a k imdiye kadar mcerred havf u hayet nazar ile teneffr etmekte olduklar hkmete fmaba'd rabt- kalple itimad eylemelerini mstelzim baz tedabirin c n i b - i
2

Devlet-i A l i y y e ' d e n ittihaz b u y u r u l m a s , , l z m d r E l i n i n ifadesine g r e " S a l t a n a t - Seniyyenin menfi-i azmesinin tervici arzusuyla,, ihtar edilen bu noktalar, hakikatte ngilterenin Balkanlar'dan A k d e niz'e ilerliyen Rus nfuzu k a r s n d a d u y d u u k a y g y g s t e r i r . Y u k a r d a F r a n s z l a r n da ayni yolda t e e b b s l e r i n d e n b a h s e t m i t i k . B t n bunlar bizi Krm harbinin m e n e l e r i mes'elesine g t r m e k tedir. D i e r taraftan B a b l'yi derhal " e s b a b - mezalimin... kl liyen d e f i suretinin istihsaliyle,, b t n s u l u l a r n derhal cezalan d r l m a s k a r a r n a g t r e n , Meclis-i V a l ' y bir t a k m cezr slhat tedbirleri a l m a a sevkeden miller a r a s n d a ngiltere'nin bu ihtar lar b i r tesir y a p m a m t r diyemeyiz. te bu da, Tanzimat'ta i s y a n l a r n , haric ihtar ve m d a h a l e l e r i n slhat hareketleri z e r i n d e zaman zaman nasl h a z r l a n d r c bir tesir y a p t n bir kerre daha ak bir ekilde gstermektedir.
2 3

Bununla beraber Vidin hdisesi hakknda Rus Hkmetinin dorudan do ruya teebbsn gsteren bir vesikaya rastlamadk. . Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266, Lord Palmerston tarafndan ngiltere Elisine verilen tahrirat tercmesi. Bak. Vesika VII. -ngiltere Vidin hdiseleri hakknda Tuna ehirlerinde bulunan konsoloslarndan malmat almakta idi.
2

Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266 melf. Der-i Aliyye'de mukim ngiltere Elisi Sir Stratford Canning cenaplar tarafndan 1850 senesi Austosunun on drd tarihi ile sefaret batercman Msy Pizani'ye verilen bir kt'a talimatn tercmesidir. Bak. Vesika VIII. Yukarda S. 16. Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266.
2 3

DAR

VE

MAL

B O Z U K LU K L A R - Y E N KARARLARI

SLHAT

B a b l, B y k Devletlerin m d a h e l e l e r i ve komitecilerin m t a m a d tahrikleri sebebiyle c i d d b i r ey yapmak zaruretini a n l y o r d u . Esasen idarenin ve toprak ilerinin muhakkak baz c i d d slhata m u h t a o l d u u meydanda i d i . Bahusus V i d i n ' d e n , m s l m a n ve hristiyan ahali a r a s n d a h e y a c a n n devam ettii ve u r a d a burada h a l b a z yolsuz hareketler o l d u u h a k k n d a yeni yeni haberler de gelmekte i d i . Bab li, bildiimiz g i b i , i l k tedbir olarak Ferik Rza P a a y h u s u s memuriyetle Vidin'e g n d e r m i , ayn zamanda bu tarafa muntazam asker s e v k e t m e i de ihmal etmemiti. 9 ramazan 1266 da (19 temmuz 1850), y a n i isyann zu hurundan ay sonra da, iradede s y l e n d i i g i b i , "reayann idare-i hazradan hond-i kmilleri husul,, iin Meclis- A h k m - A d l i y e ' d e h u s u s i b i r k o m i s y o n tekil e d i l d i . Bu komisyona l P a a , Fuad P a a , Meclis-i V a l Reisi Rifat P a a g i b i b a l c a Tanzimat b y k l e r i n i n g i r m i b u l u n m a s , meseleye ne kadar b y k bir n e m verildiini g s t e r i r . V i d i n meselesine ait yazlar, V k e l Meclisinde g r l d k t e n sonra "icra-i t e d k i k a t ile bir tedbir-i ser bulunmak iin,, buraya havale e d i l e c e k t i . s l h a t a esas ola cak t a h k i k a t iin, reaya t a r a f n d a n g n d e r i l e n mahzarlardan b a k a Rza P a a , s t a n b u l ' a , Bulgarlar'dan m r e k k e p sekiz kiilik bir he yet g n d e r d i . Y a p l a n incelemelerden sonra bu komisyon tarafn dan itima ve i d a r sahalarda alnan m h i m kararlar umumiyetle Tanzimat tarihi b a k m n d a n da b y k bir n e m i haizdir.
1 2

V i d i n - N i m n t k a s n n hemen m z m i n bir hale gelen isyan l a r n d a idar t e k i l t t a k i s a k a t l k l a r n , k o n t r o l s z l n ve suiisti mallerin hissesi az d e i l d i r . Reaya a y a k l a n d zaman yalnz "ky a a l a r n n vesairenin teklif ve taaddiyahndan,, deil,
1

Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266. Ar. 28-6, . 90, 26 ramazan 1266.

76

TANZMAT V E B U L G A R MESELES
l

DAR V E MAL B O Z U K L U K L A R

77

a y n zamanda " k k m e m u r l a r d a n , , d a i k y e t t e b u l u n m u , mahalli idarenin h a k i k m e k a n i z m a s olan V i d i n meclisine k a r k a t b i r itimatszlk - g s t e r m i t i . B i r kelime ile, Meclis-i Has k a r a r n d a d e n i l d i i g i b i , r e a y a n n "idare-i mahalliyeden n a h o n u t olmalar,, i s y a n n balca sebeplerindendi . Yalnz hemen tasrih edelim k i h o n u t s u z l u u n asl k a y n a , idarenin de, a a l a r n tahak k m ve m e n f a a t n a alet o l m a s n d a n ileri gelmekte ve d a v a d n p d o l a p yine G o s p o d a r l k m e s e l e s i n e dayanmakta i d i .
2 3 4

V i d i n ' d e k i i d a r tekilt, Tanzimat'la beraber eyalet t e k i l t n d a y a p l d n g r d m z slhat e s a s l a r n a u y g u n d u . Y a n i v a l i lerin nfuz ve s e l h i y e t i o k d a r a l m ve vilyet idaresi esas i t i barile, o yerin m s l m a n ve hristyan ileri gelenlerinden m r e k k e p mahalli b i r meclisin eline verilmiti. Bu t e k i l t t a , mer kez otoriteyi temsil etmesi l z m g e l e n valinin s e l h i y e t l e r i ne kadar mahdut ise, mfti, k a d ve d e f t e r d a r kolayca kendi taraf larna e k e r e k meclise hakim olan m s l m a n a z a n n , yani V i d i n y a n n n nfuzu da o derece b y k t . lerde g r l e c e i zere, T a n z i m a t ' n k z a m a n l a r n d a Vidin'de, r e a y a n n itirazlar z e r i n e a n g a r y a n n k a l d r l m a s n a karar verildii zaman yeni vaziyeti mecliste onlar tanzim etmiler; sonradan 1850 de reaya esas dava iin, y a n i d o r u d a n d o r u y a a a l k l a r n ilgas iin ayak l a n d zaman da b a b o z u k l a r n b a n a g e i p i s y a n n i d d d e t l e b a s t r l m a s n d a meclisi ve valiyi zorla yine onlar s r k l e m i l e r d i . Hlsa, btn Vilyet ilerine Meclis ve o v a s t a ile de a a lar h a k i m d i '. s y a n e s n a s n d a merkezden R z a P a a ' n n ve mun5 6

tazam askerin g n d e r i l m e s i hakikatte, burada aalarn tahakkm yerine Devlet otoritesinin yeniden tesisine bir balang olmutur. G e r e k t e n , B a b A l i ' n i n t a h k i k a t ile de anlald z e r e , " V i d i n meclisi b u vukuat e s n a s n d a pek yolsuz ve b i u r a n e hareket etmi o l d u u n d a n , , derhal feshine karar v e r i l d i *. Bu s o n u u n u g s t e r i r k i Tanzimat t a r a f n d a n liberal Garp zihniyetiyle k u r u l m u olan v e h r i s t i y a n z a n m da dahil b u l u n d u u T a r a Meclisleri, V i d i n ' d e esas itibariyle b t n V i l y e t idaresini mahall m s l m a n y a n n eline b r a k m a k t a n b a k a b i r netice v e r m e m i v e m a l m hadiselerin zuhurunu h a z r l a m t r . te Meclisi V l ' d a tekil olunan komis yon, V i d i n ' d e i d a r t e k i l t t a k i b u s a k a t l k l a r bertaraf etmek iin yeniden b a z i d a r s l h a t a g i r i m i v e b u arada d i e r baz m h i m eyaletlerde o l d u u g i b i burada da b i r Meclis-i kebir t e kiline karar v e r m i t i r . Fakat yeni Meclis a z a s n n "usl-i a t k a y a mail olmayanlardan,, s e i l m e s i n e d i k k a t edilmesi de bilhassa tavsiye o l u n m u t u r . Bu suretle V i d i n m n t k a s , Bab A l i y e g r e , "mukaddemleri kospodar ve mltezim maklelerinin elinde iken imdi Saltanat- Seniyye'nin hkmet-i muntazama ve dilesi tah tna,, girmekte i d i ( 1 8 5 1 ) .
2 ;i 4 5

Ar. 26-4, . 132, 14 ramazan 1266, Lyiha. Asiler, gnderilen nasihatlara, biz meclisin ikyt istimana razi de iliz demilerdi, (Mez. lyiha). Ar. 20-2, . 17, 16 aban 1266, Meclis-i Has kararn amil arz tezkiresi. Son blm bu Gospodarlk meselesi .e tahsis edilmitir. Tanzimat'n Eyalet tekilt hakknda yukarda S. 6. Defterdar- sabk saadetl efendinin muamelt- acbe ve hakim ve mfti efendilerin ve za-i meclisin taassubt- garibesi reya-i merkmeden ziyadece telefat vukuunu netice vermi ve bu halde Atufetl Zya Paa hazretleri dahi ciz kalp nfuzuna halel gelmi.. (Mez. Lyiha.) Bir ksm yan da kaza mdr olarak memleketin idaresine el atm bu lunuyordu. Osmanl idaresinde kaza mdrleri Vali tarafndan memleketin ileri gelenleri arasndan seilir ve memuriyetleri merkezden tasdik olunurdu. ekib efendi Vidin'e gnderilirken kendisine verilen Ferman- lde bilhassa bil kaza mdrlerinden ikyet edilmekte ve denilmektedir ki hususiyle kaza mdrleri buralardan zhul ve gaflet ile hilf- Tanzimat- Hayriye ve mugyr- nizmt- adliye meslek-i n mergba slik olduklar tahkik ve istihbar olunduuna... (Ltfi tarihi, C . IX, Zeyil, Trk Tarih Kurumu yazmalar arasnda).
2 3 4 5 6 7

D i e r taraftan valilerin eyalet meclisi k a r s n d a nasl aciz k a l d n g r m t k . Naip, mfti v e defterdar, a a l a r l a b i r ola rak V a l i y i hesaba katmadan k e n d i b a l a r n a ie girimilerdi. V a l i l e r i n selhiyetleri hususunda d a esasl tedbirler almak zaruri g r n m e k t e i d i . H a k i k a t e n b i r m d d e t sonra, 1852 de umumiyetle valilerin selhiyetleri geniletilmi, d i e r m a h a l l memurlar d o r u dan d a r u y a valinin idaresi altna verilerek Vilyet t e k i l t n d a u m u m b i r d e i i k l i k yaplmtr .

' Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266. Hatrlanaca zere bu meclislerin tekilinden maksat reayann angar yada kullanlmamasna, elhasl hi bir trl mezlim ve taaddiyat vukubulmamasna dikkat ve ihtimam etmekti. (Bak. S. 6. )
3 4 2

Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266. Mez. irade, Komisyon mazbatas. Bak. Vesika VIII. Ar. 40-1, I. 265, 3 zilhicce 1266. Arz tezkiresi.

Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, 100-101 -Vidin meselesi ile devaml surette megul olan Meclis-i Val'nn, 1851 yl balarnda btn Eyalet Meclis lerine yeni talimatnameler gndermesi de isynn umum neticelerine balana bilir (Bu tlimatnameler iin bak: Takvim-i Vekayi, sene 1267, defa 440).

78

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

DAR V E MAL B O Z U K L U K L A R

79

Vidin'de m e r k e z otorite iin yalnz m s l m a n a a l a r deil, ayn zamanda hristiyan knezler de b i r tehlike tekil etmekte i d i . Fakat bu, daha s o n r a l a r anlalm, a l n a n tedbirler gecikmitir. O s m a n l idaresinin t b a l a n g t a k a b u l ettii e k l e uygun olarak Bulgarlar, mahall idarelerinde o l d u k a g e n i bi>- muhtariyete sa hip idiler. Tanzimat da, d a y a n d prensipe s a d k kalarak, bu isti kamette y r m g r n m e k t e d i r : y u k a r d a cizye t a h s i l t n m re aya eline b r a k l d n , reaya k o c a b a l a r t a r a f n d a n t o p l a n d n grmtk Bu k y k o c a b a l ar, Tanzimat'tan n c e her k y iin birer kiiye m n h a s r iken yeni slhat neticesinde her k y n nfusuna g r e il b e k i i y e k a r l a r a k ufak b i r k y meclisi ekline k o n u l m u t u . V e r g i n i n tevzii ve tahsili ilerinden b a k a reaya a r a s n d a k a c a k ufak niza'lar da bu meclis hal lederdi -. K o c a b a l a r senede bir defa, o r b a c l a r a r a s n d a n se ilirdi . Bulgar hukuk tarihisi S. S. B o b e v , k o c a b a tabirini y a l n z vergi toplama ii iin seilen o r b a c l a r a hasretmekte, cemaat ilerine bakan ve O s m a n l m a k a m l a r k a r s n d a h a l k n mmessili r o l n oynayan b a k a b i r o r b a c kategorisi a y r d etmektedir. Keza k y ve kasabalar iin seilerek mahall h k met m a k a m l a r t a r a f n d a n memuriyeti tasdik olunan o r b a c l a r o l d u u g i b i b t n bir m n t k a y temsil eden "Memleket o r b a clar,, da v a r d r . te h k m e t , V i d i n ' d e "knez,, ve " b a k n e z , , u n v a n ile g s t e r i l e n bu o r c a c l a r n g e n i imtiyazlarn da son3 1
1

ralar i y i g r m e m e e balamtr K Hkmet, baknez unvann t a y a n b u kimselerin fazla nfuz sahibi o l m a l a r n d a n , yine B a knez u n v a n n t a y a n S r p beyine bakarak istikll s e v d a s n a d m e l e r i n d e n ve bilhassa b u maksatla "el a l t n d a n ahalinin ezhann bozmak niyet-i fesidesinde,, b u l u n m a l a r n d a n kork makta i d i . H a k i k a t e n , Staneff'in k a y d ettiine g r e , V i d i n is y a n n n reisi de, B e l g r a d c k k n e z ' i Tsolo Todorof o l m u t u r . Netice itibariyle diyebiliriz k i V i d i n g i b i m t e m a d i t a h r i k t merkezi olan b i r sahada kontrolsuz b i r e k i l d e h r i s t i y a n l a r a yerilen mahall muhtariyet, i s y a n n h a z r l a n m a s n d a b y k b i r r o l o y n a m t r . Nihayet isyandan b e yl sonra, 1857 de y a p l a n o r b a c nizamnamesi de mevcut vaziyette esasl b i r deiiklik yapamyacaktr .
2 3 4 5

d a r t e k i l t t a k i b u sakat taraflar y a n n d a , Tanzimat'n iln ile beraber jandarma sfatyla, eski deliller, tfenkci ve sekbanlar yerine getirilen zaptiyeler de , daha az b i r h o n u t suzluk k a y n a t e k i l e t m i y o r l a r d Tanzimat siyasetinden biha ber olan v e y a bunu b i r t r l a n l y a m a y a n ve esasen muntazam b i r t e k i l t a b a l a n m a m bulunan bu asker, reayaya suiistimalleriyle ziyadesiyle bezginlik vermekte i d i . Bunlar, ahaliden kendileri v e h a y v a n l a r in bedava yiyecek istedikten, evlerinde y a t p k a l k t k t a n b a k a , olur olmaz e y iin para d a istiyerek onlar haraca kes6

S. 7.

Ar. 47-1, . 160, 8 muharrem 1268, melf. ekib efendinin tahrirat. -Tam Vidin isyan kt sralarda, cizye tahsilatnn her eyalette yalnz reaya tara fndan, her sene seilen bu kocabalar marifetiyle yaplaca yeni bir fermanla teyit olunmutu, (Ubicini. Lettres sur la Turquie, Paris 1851, 186 - 191). orbac tbiri umumiyetle Bulgar burjuvazisine verilmi olan addr. 1857 de Midhat efendi (mehur Midhat Paa) Trnova'ya gnderilerek orbaclarn stats tesbit ve tyin edilmitir (Bak. S. S. Bobev, Notes compares sur les orbacis chez les peuples balkaniques et en particulier chez les Bulgares, Revue ntern. des Etudes balkaniques, III e Anne, T. II, 1938, S. 428). Bu ni zamnameden drt sene nce Trnova kylerindeki orbac tekiltna ait u resm kayt bilhassa dikkate deer : Herkesin malmudur ki Trnova kazas karyeleri ka mahalle ise her bir mahallenin bir orbacs vardr. Mahalle ahalisine o or bac buyurup onun itaatndan kmamak det-i kadme-i me'lfemizden bulundu undan.. (Ar. 57-1, 17 safer 1270, melf. Trnova kaymakamnn tahrirat).
4 3

Sabk valiler Memalik-i Mahrsenin hi bir tarafnda grlmiyen ve mdr makamnda bir kazann kffe-i kursna hkmeden knezler tayin ederek hkmeti btn btn ibu knezlere vermiler ve mdrler yalnz emval-i miryeyi tahsil iin resmen bir memur bulunmulardr, (Ar. 62-1, . 98, 24 recep 1273, melf. Meclis-i Val mazbatas). Vidin reayas Baknez'e adam bana senede krk para vermekte idi (Ar. 24-2, . 66, 9 ramazan 1266, melf. Baz reayalarn takriri). Bab l iin, Vidin'i yalnz aalarn elinden deil, bu knezlerin elinden de kurtarmak lzm geldii aikr idi.
2

Mez. mazbata.

Staneff, Histoire Chronologique de la Bulgarie, S. 80. - Tsolo ( ) vesi kalarmzda Belgradck Baknez i olarak gsterilmektedir. (Mez. Lyiha). Reaya-i merkmenin mene-i harekt- vkalar ilerinde bulunan resalarnn rey ve tahrikiyle vukua gelmi... (Ar. 35-7, . 193, 20 evval 1266, melf. Ziya Paann tahrirat. Ayrca Bak. S. 65).
5 4

S. S. Bobev, Mez. makale, 441 ve mt. eski tekiltn da

Bak. S. S. Bobev, Mez. makale, 431.

M. Nuri Paa, Netayiclvukuat, IV, 112.- Esasen bu tamamiyle kaldrilamadn vesikalardan anlyoruz (Lyiha).

80
4

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

DAR V E MAL B O Z U K L U K L A R

81

mekte idiler . H k m e t , zaptiyelerin rahat ve asayii temin ede cek yerde, bilkis bir h o n u t s u z l u k k a y n a o l d u u n u pek al b i l i y o r d u : s y a n d a n sonra t e k r a r zaptiye neferi tekili d n l d zaman, b u n l a r n "husul-i a s y i e sebeb olamayup bilkis m a z a r r a t l a r g r l d n d e n bundan vaz geilmi ve bir m d det daha nizamiye askeri b r a k l m a s n a karar v e r i l m i t i .
2 3

G o s p o d a r l k y z n d e n V i d i n m n t k a s vergileri, civar yer lere bakarak o k a r o l d u k t a n b a k a , a y r c a b u n l a r n tahsilin de g r l e n suiistimaller r e a y a y b s b t n meyus etmekte i d i . Bilhassa r n tahsili b y k suiistimallere y o l a m a k t a i d i : me sel mltezimler bu m n t k a n n esas m a h s l olan msr y a iken tartmakta, sonra v e r g i y i k u r u d u u zaman yine o hesap z e r i n d e n almakta idiler. Rza P a a t a r a f n d a n s t a n b u l ' a g n derilen reaya m m e s s i l l e r i Meclis-i V l ' d a k i komisyon n n d e bilhassa bundan i k y e t etmiler, ve ot r n n kaldrlmasn ve a r n d r t senelii hesap edilerek m a k t a n kendilerine ihale edilmesini i s t e m i l e r d i . Meclis-i V l , bu istekleri inceledi: Ot r her yerde a l n a g e l e n u m u m bir v e r g i o l d u u n d a n bu nun k a l d r l m a s n a y a n a m a d . Fakat verginin ancak h u s u s a y r l k l a r veya terk edilmi tarlalardan o n d a bir olarak aln mas icap e t t i i n d e n mltezimlerin, d a a r a l a r n d a n veya k y o t l a k l a r n d a n toplanan ottan a l d k l a r r g a y r i k a n u n s a y larak i l g a s n a karar v e r i l d i . R e a y a n n i k i n c i i s t e i n e , yani a r vergisinin m a k t i y e t l e reayaya ihalesine gelince, komisyon bunu muhtelif cihetlerden faydal bulmakta, hatta b a k a y e r l e r e d e t e m i l i n i d n m e k t e i d i . Bu suretle e v v e l mltezimlerin zulmne son verilmi olacak, sonra Devlet v a r i d a t zama n n d a tahsil edilebilecekti . Fakat sonradan a r n maktu
4 5 6

bir e k i l d e ihalesinde b y k mahzurlar g r l d : Bu u s u l n ilerde b t n Bulgaristan'a ve d i e r vergilere sirayet ederek memleketin muhtariyetine y o l a m a s ihtimali h k m e t i k o r k u t t u . Mamafih t e taraftan a r mltezimlerinin suiistimallerini n l e m e k iin k a t tedbirler a l n m a s zarureti k a b u l edildi . H k m e t i n y a k n ilgisi ve meseleyi e s a s l surette ele a l m a s sayesinde reaya, b t n dertlerini d k m e k frsatn elde etmiti. Bildiimiz g i b i , k a r a g m r k l e r i eskiden beri bir i k y e t mevzuu olmakta i d i . A b d l m e c i d , 1846 da Rumeli'yi teftie kt za man Edirne, Zitovi ve RusCuk'da k a r a g m r k l e r i n i kaldrd halde V i d i n ' l i l e r i n bu hususdaki dilekleri n a z a r itibara a l n m a mt . s y a n d a n sonra V i d i n r e a y a s , tekrar m r a c a a t n tam za m a n o l d u u n u t a k d i r ederek "ziyade tazyik etmekle c m l e n i n fakr u ducret-i halini bd,, olan k a r a g m r n n de k a l d r l m a s n rica ettiler . . Hlsa, i d a r i ve mal sahada y a p l a n tahkikat Babli'ye a k a g s t e r d i k i , i m d i y e kadar T a n z i m a t ' n g e t i r m i o l d u u m e s s e s e l e r , b u r a d a idarenin k a r k l n a ve r e a y a y bezdiren trl t r l suiistimallere bir son v e r e m e m i t i r . Bu sefer Meclis-i V l da alnan yeni slhat k a r a r l a r da, h k m e t i n b t n i y i niyetlerine r a m e n katiyyen istenen neticeyi vermiyecek, s k n ve intizam temin edemiyecektir. Bunun b a l c a sebebi, bu ka r a r l a r n g e t i r d i i v e y a g e t i r m e i v a a d e t t i i yeniliklere r a m e n bu m n t k a n n b y k itima d a v a s olan gospodorlar t a h a k k m n n hibir zaman y k l a m a m a s d r . A a d a k i b l m d e , Gospo d a r l k a d y l a o k dikkate d e e r hususiyetler g s t e r e n bu rejimi incelemee alacaz.
1 2 3

Mez. Lyiha. Ar. 42-1, 17 Rebiylevvel 1267, Rza Paa ve Nail beyin mterek tah riratlar. Mez. irade, arz tezkiresi. Gospodarlk varidat tahmin olunduuna gre vergiye muadil ve daha ziyadece olacandan bu halde vergileri hemcvarlar vergisinden yine ar ge lerek kat' honut olmyacaklarndan... (Ar. 42-1, 17 rebiylevvel 1267, Riza Paa ve Nail beyin mterek tahrirat). Reayann subalara, papazlara, zaptiye lere, kneze verdikleri dier vergileri de ilve edersek durumun nekadar ar olduu daha iyi meydana kar. Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266, melf. Komisyon mazbatas. Bak Vesika VIII. Mez. mazbata.
2 3 4 5 6

Mezkr irade melf uf'.arndan, Vidin Valisi atfetl Rza Paa hazretleri tarafndan Rait efendinin kalemiyle gnderilen lyihaya Meclis-i Val'da krmz kalemle yaplan derkenarlar. Bak. yukarda S. 43. Ar. 40-1, 1. 265,3 zilhicce 1266, melf. Vidin sanca Bulgar reayas kulla rnn arzhali tercemesi. Bak. Ves. I.- Bu arzhalin ne netice verdiini maalesef tesbit edemedik.
2 3

VDN

GOSPODARLIK

REJM

VE

LGASI

Meneleri: Osmanl mir araz sistemi ile mnasebeti ve fetihten nceki devirlere ait izler. Vidin Gospodarlk rejiminin husu siyetleri, Tanzimat m iln ile yaplan slhat. 1850 deki durum ve Gospodarln kaldrlmas.
1

V i d i n b l g e s i n d e hemen b t n arazinin, meneleri o k gerilere giden feodal karakterde mahdut b i r m s l m a n a a l a r z m r e s i n i n eline g e m i o l m a s ; buna k a r r e a y a n n , a s r l a r d a n beri ile d i i topraklar z e r i n d e iktisaden g i t t i k e daha fena a r t l a r a l t n a d m b u l u n m a s , i s y a n n h a k i k ve en m h i m sebebidir. G e r e k ten burada, daha ziyade, angaryaya t a b i t o p r a k s z b i r reaya k i t lesinin, m s l m a n b y k arazi sahiplerinden m r e k k e p bir a a l a r z m r e s i n e k a r a y a k l a n n g r y o r u z . Fakat bu t i p i k d u r u m nasl meydana g e l m i t i r ? Bu a a l a r z m r e s i n i d o u r a n m i l l e r n e l e r d i r ? Bunu anlamak iin e v v e l , umumiyetle m p a r a t o r l u k arazi rejiminde husule gelen inkiaflar k s a c a g z d e n g e i r m e k zarureti v a r d r . Osmanl mparatorluunda, Devletin
1

feth

olunan

topraklar

b a l a n g t a n beri umumiyetle rac vaziyetinde

y k s e k m l k i y e t ve muradaim ve irs b i r k i topraklar, idi . olan

2

k a b a s a l t n a k o n m u ve k y l , t o p r a n d a

b r a k l m t r . M l k i y e t i Devlete ait

yani mir arazi rejimi, t b i memleketler h a r i , asl m p a r a t o r l u u n en b y k k s m n d a nat

1

h a k i m bir t o p r a k rejimi tekil etmekte ve m p a r a t o r l u u n en mhim eyaleti

Bilindii z e r e timar sistemi de, tamamen bu eit t o p r a k l a r a isti etmekte idi

3

Prof- . L . Barkan, Trkiye'de toprak meselesinin

tarih esaslar, lk

mecmuas, say 61, S. 54. Ayn mellifin, Trk toprak hukukunda Tanzimat ve 1274 tarihli arazi kanunnamesi, Tanzimat, 1, 1940, S. 321.
2

Trkiyede toprak meselesinin tarih esaslar, lk, Say 63, S. 273. J . Deny, Timar, Ency. de l'Islm.

84
l

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

85

Rumeli , bu timar sisteminin ve m i r i arazinin en ziyade y a y l m b u l u n d u u m n t k a i d i . Bu rejimde, Balkan yarmadas ahalisinin b y k o u n l u u n u tekil eden k y l r e a y a n n va ziyeti ne o l m u t u r ? . Hemen syliyelim k i , bu snf, b y l e c e top r a n sahibi olmaktan u z a k l a t r l m a k l a beraber, mir arazi ve timar rejimi sayesinde, fetihten n c e k i devirlere bakarak o k daha i y i bir durumda bulunuyordu: Fetihten n c e " k y l n n ekseriyeti kendisine ait olmayan bir t o p r a i r s ve d a i m b i r kirac e k l i n d e ileyen ve a y n zamanda bir t o p r a k klesi (serf), veya sadece k o l o n e k l i n d e t o p r a a b a l bulunan,, kitlelerden iba retti . H a l b u k i eskiden t o p r a n sahibi olan boyarlar Osman llarla y a p l a n muharebelerde ekseriyetle ortadan kalktndan fatih devlet, bu sahipsiz t o p r a k l a r n mlkiyetini kendi z e r i n e ald . Esasen islm esaslar da buna engel tekil etmiyordu: B e y t l m a l e ait topraklar rejimi t Halife m e r ' d e n b e r i tatbik edilen bir usul halinde y a a m a k t a i d i . Bu rejimde k y l yine d a i m ve irs bir kirac vaziyetinde kalmakla beraber, a r t k b a n d a keyf e k i l d e angarya ve vergi isteyen b o y a r l a r y o k t u . Baz B a l k a n l mellifler, fetihtn sonra, v o y n u k , d o a n c g i b i imtiyazllar istisna edilirse, r e a y a n n umumiyetle "hi bir h u k u k u haiz olmayan ve sipahilerin t o p r a k l a r n e k m e e mecbur e s i r l e r
2 3 5 u

XVII inci asr balarnda Rumeli Eyaleti, Moradan Akkerman'a kadar btn Balkan yarmadasn snrlar iine almakta idi. Eyalet merkezi Sofya ve Manastr'd (Bak. Ayni Ali, Kavanin-i Al-i Osman der hlsa-i mezmin-i defter-i Divan, 1018; Tasvir-i Efkr tab', S. 11-12). Sonradan Mora ve Silistre Eyaletleri tekil edilmi, Rumeli hudutlar gittike daralmtr. 1834 de Rumeli, hemen hemen Garb Trakya, Makedonya, Arnavutluk ve Tesalya'dan ibaret kalmt. Vidin, bu tarihte Nibolu ile mstakil bir sancak tekil etmekte idi. (Hammer, Hist. de l'Empire Ottoman, tra. Hellert, C XVII, S. 56, 194). ki yl sonra da Vidin'i bir Eyalet olarak gryoruz. (Babinger, Rumeli, Ene. de l'slam). Rumeli, "cebelleriyle beraber 33000 sipahi kararak eyaletler arasnda birinci gelmekte idi (Ayni Ali risalesi. 40). - skp Eyaleti kanunnamesindeki u fkra Rumeli'de mir arazinin genilii hakknda baka kuvvetli bir delildir: Rumeli'de reaya elinde olan amme-i arazinin hali budur (yani mirdir). (mer Barkan, lk mec. Say 61, S. 58). mer Barkan, Tanzimat, I, 326. Staneff'e gre Trnova'nn zaptnda Bayazt, tabiiyeti kabul etmeyen 110 boyar idam ettirdi (Hist. Chro, de la Bulgarie, 57). . Barkan, lk, Say 63, S. 238. Staneff, Hist. Chronologique de la Bulgarie, Sofya 1938, 57.
4 5 6 3 2

vaziyetine getirildiini iddia etmektedirler. H a k i k a t t e ise bu devirde, ne Bulgar k y l s bir serfle, ne de sipah, feodal b i r beyle Mesel b u ' k y l n n eski efendisi boyarla- asla muka yese edilemez. O s m a n l timar sisteminin esas itibariyle feoda lizmle bir ilgisi y o k t u r . K y l , tapu resmi, resim-i ift g i b i kiraclk d u r u m u y l a ilgili devletin tayin ettii vergileri si pahisine d e d i k t e n sonra a r t k h i b i r a n g a r y a ile mkellef deildi. Topra b o brakmamak, yerini deitirerek bakasnn Umarna gidememek g i b i baz mecburiyetler, Prof. B a r k a n ' n ifa desiyle, ancak n a z a r bir liberalizm zaviyesinden k t g r l e bilir . Mir t o p r a i s t e d i i g i b i kullanamamak, satamamak, hibe edememek ve b t n varislerine g e m e s i n i temin edememek g i b i k a y t l a r da netice itibariyle yine g e n i k y l snf lehinedir. n k i bu suretle a r a z i n i n m u a y y e n ellerde toplanarak b y k arazi sahiplerinin meydan k m a s ihtimali n l e n m i b u lunuyordu. H l s a , mir arazi rejimi ve timar sistemi, r e a y a n n istihsal kabiliyetini birinci p l n d a tutan tam d e v l e t i bir si yaseti temsil etmekte i d i . T i m a r b a n d a , arazinin b o k a l m a m a s r e a y a n n e k y a elinde p e r i a n |olmamas, nihayet m p a r a t o r l u u n g e n i h u d u t l a r n muhafazaya k o a r a k memleketin istildan k o r u n m a s vazifelerile mkellef olan t o p r a k l sipahler, k u v v e t l i ve mreffeh i m p a r a t o r l u u n asl temelini tekil etmekte idiler . Y e n i yeni b a z hristiyan melleflerin de itiraf ettii g i b i , O s m a n l idaresinde "Balkan y a r m a d a s halk uzun zamandanberi unutul m u bir r a h a t l n t a d n t a d y o r d u .
1 2 3 4

Karla. mer Barkan, Osmanl mparatorluunda ifti snflarnn hu kuk stats, lk, Say 49-50-53. - Umumiyetle slm-Trk devletlerinde feodolizm hakknda bak. Prof. Dr. M. F. Kprl, slm-Trk devletlerinde feo dalizm, Belleten. C. V, say 19, S. 317- 334. Bu gn bir ksm iktisatlar tarafndan, zira liberalizmin sakatlklarna kar bu Osmanl arazi sistemini ziyadesiyle andran bir rejimin kuvvetle mda faa edildiini hatrlatalm. mparatorluun hakik asker kuvvetini timarl sipahisi temin etmekte idi. XVI nc asr ortalarnda timar ve zeametlerden 200 bin muntazam asker k makta idi (D'Ohsson, Tableau gnrale de l'Empire Othman, Paris 1824, C VII, S. 375). Netayicilvukuat'a gre- 140 bindir (C. II, 141). Bu zamanda ulfeli kap-kulu ancak 41 bin kadard (Ktip elebi, Dstur-l-amel li islh-il-halel 1063, Tasvir-i efkr tab' S. 131).
4 3 2

F . Grenard, Grandeur et Dcadence de l'Asie, Paris 1939, S. 128.

86

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

87

Bu timar sistemi ve ona bal olarak da arazi rejimi, X V I nc a s r n ikinci y a r s n d a n itibaren muhtelif miller tesirile i n h i ll e t m e e b a l a d . Bu a s r n s o n l a r n d a bir m d d e t Defter-i H a k a n emini olan A y n i A l i ' y e g r e , " l c e r e m zuama ve erbab-i t i m a r n ihtilline sebeb i k i maddedir: Evvelkisi, P a d i a h d i r l i i n e mutasarraf olan z u a m ve e r b a b - timar sanca askeri ile ol mayp hara kountu olduudur. kincisi, v a k i olan seferlerin yok lamalar mahfuz olup dsturlamel olmaddr . A y n i A l i , bu szleriyle Timar sisteminin b o z u l u u n u h a z r l a y a n b a l c a sebebleri o k g z e l h l s a e t m i t i r . T i m a r l a n n valiler, saray halk ve tevabii t a r a f n d a n nasl g a s p e d i l d i i n i A y n i A l i ' d e n 25-30 yl sonra m e h u r K o i b e y de kendine has k u v v e t l i ifadesi ile u e k i l d e a n l a t m a k t a d r : "Nice y z yl mukaddem f e t h o l u n m u k u r ve mezrii birer tarik ile k i m i n p a m a k l k ve kimin a r p a l k ve kimin temlik ettirip ve kendilerine tamam i s t i n a geldikten son ra her biri tevabiine nice timarlar ve zeametler ettirip e r b a b - seyfin d i r l i k l e r i n kat' ettiler .,, te bu y z d e n t i m a i sipahisi nin g i t t i k e a z a l m a s n a mukabil ulfeli asker pek ziyade o a l m a a b a l a d . Devlet, ulfe y e t i t i r m e k iin yeni v a r i d a t kay n a k l a r bulmak zorunda kalmakta i d i '. Bunun en tabi y o l u da eskiden T i m a r h spahisine d i r l i k tekil eden t o p r a k l a r n varida tn hazineye a l m a k t . Bunun neticesinde, " c a n l c a timarlar mahll o l d u k a m u k a t a a t - m i r y e y e tebdil o l u n m a a , yani d o rudan d o r u y a h k m e t i n elinde t o p l a n m a a b a l a d . G r y o ruz k i , zeamet ve timarlar mukataa n a m y l a u n u n bunun eline g e m e k t e devam ederken b r taraftan bizzat Devlet de b u
1 2 8 4 6 7

araziyi kendi eline a l m a a a l m a k t a d r . Bu g e l i m e n i n b a k a tesirlerle g i t t i k e k u v v e t l e n d i i n i g r y o r u z : Mesel, 1787-1792 sefe rinde cepheden k a a n A n a d o l u t i m a r l l a r n n t i m a r l a r cezaen r a d - cedid hazinesince zaptolunuyor ( 1 7 9 1 ) . Nihayet 1792 de on keseden ziyade g e l i r i olan b t n mukataat m a h l l t n n zaptedilerek iltizam usuliyle, hazinece iletilmesine karar v e r i l i y o r . Devlet mir araziyi b u suretle d o r u d a n d o r u y a elinde topla maya a l r k e n , bu t o p r a k l a r n bir k s m da zaten eskidenberi bir t a k m a h s l a r n elinde, m l k haline g e m i bulunuyordu. P a d i a h n lyk g r d kimselere temliknamelerle m l k olarak v e r d i i , yahut hazinenin sknts d o l a y s i y l e m l k olarak sa tlm olan b u mir arazi a a l a r z m r e s i n i n t e e k k l n d e a y r c a b y k bir rol o y n a m t i r . Mlk haline gelen b u arazinin bir k s m da t a b i a t y l a kolayca vakf arazi haline g e m i t i r . B y l e c e mir T o p r a k l a r , m l k ve evkaf arazisi lehine saha itibariyle m t e m a diyen daralmakla beraber bu, hi bir zaman b y k b i r nisbet
i 2 3 4
1

Asm tarihi, C . I, S. 41. Koca sekbanba lyihas (Hlsat-l-kelm

fi redd-il- avm), Tarih-i Osman Encmeni Mec. tab', 53. Osmanl arazi hukukunda mukataa meselesi ayrca incelenmesi gereken mhim bir konudur. Bu hususda imdilik u tedkiklere bak: M. Sobernheim, kta'. Ene. de l'slam, II, 489; . Barkan, malikne-Divan sistemi, Trk hukuk ve iktisat tarihi mecmuas, II. 119; Bizim, Tanzimat nedir?, D. T. C . Fa. yllk dergisi 1940-41. Burada yalnz una iaret edelim ki Devlet'in elinde muka taa nam altnda bulunan bir ksm arazi, ekseriya mzayede ile irs ve daimi bir kiraclk eklinde ahslarn tasarrufu altna verilirdi Fakat topran hakiki mlkiyeti daima Devlet'e aitti. Veraset hakk yalnz erkek evlda tanndndan mukataa sahibinin olu yoksa bu arazi mahll olur, yani Devlet onu yeniden care-i muaccelesi mukabilinde baka birisine ihale edebilirdi. Yukarda bu gibi mukataa mahlllerinin yeniden ihale edilmesi bahis mevzuudur. Bu suretle Dev let bu mukataa topraklarnda devaml bir varidat kayna bulmu olacakt. Cevdet tarihi, VI, 58. Bu ekilde eski bir temlikname Belleten, say 11-12. . Barkan, Tanzimat, I, 414.
4 5 6 3 2

Ayni Ali'nin mezkr risalesi, 75. - Sonradan yaplan slhat nizamnamelerinde hep bu noktalara dikkat edil mitir (Mesel Bk. nizamname-i timar ve zeamet, Cevdet, C . II, S. 317 ve C . V. S. 289). Koi bey risalesi, Ali Kemali Akst tab', 1939, S. 31. Dstr- lmal, 131. 1564 tarihinde hazinenin a 66 ykten ibaretken (bir yk-lOC bin aka) 1650 de 1543 yke kmtr. Bu srada ulfeli askerin yeknu yz bine yk selmi bulunuyardu (Dstr-l-amel, 131-134).
3 4 5

nmnesi. Prof. I. Hakk

Uzunarl

Mukataa mir arazi olduundan vakf

edilemezdi. Halil Hmit Paa'nn hizem- messesini vi

M. Nuri Paa, Netayic-ilvukuat, C. I, S. 177. Timar sistemi o kadar inhill etmiti ki 1768 de Rusya ile harp balad zaman orduda ancak 20 bin cebel kalmt (D'Ohsson, mez. eser, C . VII, S. 376).
7

vakfa tahsis ettii mukaatalar canib-i miryi syanet ve

kaye maksadyla. . . vakf- mezburdan ifraz ve hey'et-i lsna irca' ile mezada karlarak bey' olundu (Cevdet tarihi, III, 133). Ayrca Bak. . Barkan, Tan zimat, I, S. 335.

88

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

89

k a z a n a m a m t r . n k devlet hazinesi d n l e r e k temliknamelerin verilmesinde daima titiz d a v r a n l m a k t a i d i . Bu sebeple m i r i arazi X I X . a s r d a da hal g e n i bir saha kaplamakta i d i . Zamanla d o r u d a n d o r u y a Devletin eline g e m i bulunan b u g e n i m u k a t a a l a r n iletilmesinde en ziyade y a y l m usullerden b i r i i l t i z a m u s u l i d i . P a d i a h a mahsus h s l a r l a mukataa larn daha ziyade bu usul ile iletilmesi bilhassa, K a n u n S leyman'n sadrazam Rstem P a a ' d a n itibaren balamtr . A n l a l d n a g r e X V I . nc a s r n i k i n c i y a n s n d a n itibaren, mukataa olarak u n u n bunun eline g e m i bulunan araziden b a k a , sahiplerinin z e r i n d e o t u r m a s m e c b u r olan timar ve ze ametler bile umumiyetle iltizama veriliyordu . Bu u s u l n m p a r a t o r l u k iin ne kadar m e ' u m neticeler d o u r d u u m a l m dur .
1 2 3 4

Devletin b a l c a gelir k a y n a k l a r n d a n b i r i n i tekil eden muka t a a l a r n iletilmesinde kullanlan b a k a b i r usul de, bu t o p r a k l a r n istiyenlere "icarei muaccele,, denilen pein b i r kira ve s e n e v b i r hisse a l n m a k suretiyle ihalesidir. V i d i n ' d e k i vaziyet esas itibariyle buna b a l b u l u n d u u n d a n b u ekil bizi d o r u d a n d o r u y a i l g i lendirmektedir. Bu usul, esas itibaryla sipahinin timar arazisini tapu resmi alarak reayaya vermesi e k l i n d e n f a r k s z d r . T i m a r
5

Kalan timar ve zeametler bile olduka klliyetli bir miktara varmakta idi: 1831 de btn timar ve zeametler Devlete mal edildii zaman sipahilere tazminat mukabilinde verilen Devlet esham o zamanki hesapla 60 milyon kurua ykselmitir ( J . Deny, Timr, Eney. de l'slam).
2

sisteminde o l d u u g i b i , toprak icare-i muaccele ile tasarruf edildii zaman da bu, ancak daim b i r kiraclk h a k k b a h e t m e k t e ve arazi d o r u d a n d o r u y a yalnz erkek e v l d a g e m e k t e d i r *. B y l e c e timar e s a s l a r zahiren devam e d i y o r g i b i g r n y o r s a d a haki katte b u y e n i vaziyet, itima noktadan o k m h i m neticeler do u r m u ve Devletle reaya a r a s n d a , b u m u k a t a a l a r tasarrufu altna g e i r e n b i r a a snfnn meydana k m a s n a mil o l m u t u r . Reaya a r t k k a r s n d a , daima azledilmek m e y y i d e s i a l t n d a bir Devlet memurundan b a k a b i r e y o l m y a n timar ve zeamet sahipleri yerine, fiilen t o p r a n sahibi olarak srf k e n d i a h s menfaatlerini d n e n b i r b e y - a a snfnn y k s e l d i i n i g r m t r . Bu suretle k y l a s r l a r d r iledii topraklar z e r i n d e bu mir arazi sahiple rinin basit kiraclar durumuna d e r k e n t e taraftan a a l a r mer k e z otoritenin g i t t i k e fazlalaan zaaf ve k o n t r o l s z l netice sinde, reaya k a r s n d a mir arazinin h a k i k i sahipleri vaziyetine g e m i l e r d i r . H a t t b u n l a r n , mahall nfuz ve kudretlerine daya narak s i y a s - i d a r b i r kuvvet haline g e l d i k l e r i n i , halkla h k m e t a r a s n a girerek y a n , v o y v o d a sfatyla mahall i d a r e y i d o r u d a n d o r u y a ellerine a l d k l a r n bile g r y o r u z . I I I . Mustafa devrinde Muhsin zade Mehmet P a a n n sadaretinde y a n l k a r t k D e v l e t e t a n n m b i r amme m e s s e s e s i halini a l a c a k t r . Netice i t i b a r y l a diyebiliriz k i X V I I I . a s r n s o n l a r n d a m p a r a t o r l u k hemen hemen
2 3

Rstem Paa'nn birincisi 1544-1552, ikincisi 1555-1561 tarihlerine rast Koi bey risalesi, A . Kemali Akst genilemesine ve bunun tab', 63. Mukataalarda iltizam Devlet eline geip dair ayrca bak.

layan iki sadrazaml vardr.

3

usl hakknda, Netayic-ilvukuat, I, 177; IV, 102. iftliklerin iltizam usulnn

1

vahim neticelerine

Cevdet Paa, Marzat, T. O. E . M. Say 79, S..107. Cevdet tarihi, I, 106.

Mezkr resm teblile ilk defa olarak kzlara da veraset hakk tann mtr. Rait tarihinde umumiyetle mukataa ihalesi hakknda ok dikkate a yan yle bir kayt vardr: Buna gre 1695 tarihine doru Osmanl impara torluunun bir ok yerlerinde Vali ve muhassl ve voyvodalarn taht- iltiza mna dahil olan mir mukataatn ekser kuras rical-i devlet ve yan- memle ket uhdelerinde idi. Her sene yeniden yaplan ihalelerin sebebolduu rvet ve suiistimallere nihayet vermek iin o zaman bunlarn Msr- Kahire karye leri gibi kaydi hayatla satlmas ve erkek evldn mzayede de rchaniyeti gibi yeni esaslar konmutur. (Rait tarihi, II, 288). Bu ekilde mir araziye dayanan aalarn, imparatorluk dahilinde hakik bir snf tekil edecek derecede mull bir hal alp almad ve bunlarn du rumlar meselesi, esasen derin ve etrafl tedkikler istiyen bir konudur. Biz yalnz Vidin'de mir araziye dayanan aalar rejimini tahlil edarken buras iin kat bir hkme varabilmekteyiz.
3 2

Mukataalarn ihalesi dorudan doruya Devlet memurlar tarafndan ya pld gibi mukataalar iltizamla alan mltezimler tarafndan da yaplrd (Bu husustaki muamelelere dair bak. Ar. 40-1, . 265, 3 zilhicce 1266 ve melfuflar). 7 cemaziylevvel 1263 tarihli resm bir teblile mltezimlerin tapu temesskleri vermesi usl kaldrlarak temessklerin, bundan sonra yalnz Defterhaneden verilmesi kararlabrlacaktr ( . Barkan, Tanzimat, , 359).

O. Nuri, Mecelle-i umur- belediye, I, S. 1658. zmir mollasna vesaireye

hkm.

90

TANZMAT V E B U L G A R MESELES a n a r i haline d n m bulunmaktadr, ite

1

G O S P O D A R L I K REJM ekilde bu reddolunmutu . bir nevi

1

91 anlattmz muaccele bu arazi gibi, mu sayl ha bu

fetihden n c e k i feodal Ve bu d u r u m

Fakat, kira

y u k a r d a da demek olan

Rumeli i s y a n l a r n n bizce esas k a y n a

umumiyetle bu

olmutur .

arazi
2

pein

z e r i n d e d u r d u u m u z t a r i h l e r d e V i d i n ' d e tamamiyle
2

kabilinde a a n n tasarrufu altna g e s e de yine onun m l k m a z d . Mamafih a a l a r , kiracs bulunduklar yine hi b i r k o n t r o l a t b i o l m y a n mutlak m l k sahipleri reket etmekte g l k e k m e m i l e r d i r Reaya'ya gelince,
4

h a k i m d i r . V i d i n ' d e mir t o p r a k l a r a dayanan b y k arazi sahibi a a lar rejimi, yahut k s a c a . G o s p o d a r l k r e j i m i bey muhtelif b a k m l a r d a n o k d i k k a t e d e e r hususiyetler g s t e r m e k t e d i r . G e r e k t e n , srf m s l m a n ve a a l a r d a n m r e k k e p b i r z m r e n i n , b t n mir a r a z i y i n a s l nasl bu k k zm altna dtn zddiyetin v nihayet t o p r a k tetkikimize meselelerinden tekil eden gr ele g e i r d i i n i , k y l n n i k t i s a d b a k m d a n renin tabiiyeti doan iktisad mekteyiz. V i d i n ' d e isyan k a n kaplamakta i d i . Burann mntakalarda bir mir arazi g e n i sahalar blgesi
3

zerinde gibi onlar

t o p r a k l a r , ancak ya d o r u d a n d o r u y a Devlet'ten veya a a l a r d a n k i r a ile tutmak suretiyle i l e y e b i l i r l e r d i ; ve b i r i n c i hal, lerin suiistimalleri d o l a y s i y l e i k i n c i s i n d e n pek durdurmaa alm ve bu arazinin de T a n z i m a t ' n i l n n d a n sonra H k m e t , mir k y l e r i n dorudan eliyle k i r a y a verilmesini daha u y g u n b u l m u t u . Fakat Sahra ve Polomye (^r) mltezim satlmasn Devlet daha n c e , ve neticede ederek iyi deildi. doruya

neticede

konu

k a n l isyana nasl m n c e r o l d u u n u , burada, a k b i r e k i l d e

nahiyelerinde b i r ksm k y l e r , s a t l m a s

hususiyeti de

b i r serhad

h a k k n d a irade k m a d halde m z a y e d e y e k o n m u

o l m a s y d ve O s m a n l m p a r a t o r l u u n d a

umumiyetle serhad kaleleri By mir kyleri bu kat

bu k y l e r d e y e r l e e n a a l a r sonradan m k t e s e p hak i d d i a
1

e t r a f n d a k i mukataalar k a l e d e k i m u h a f z l a r a tahsis o l u n u r d u . lece V i d i n ' d e de Devlet eskidenberi a a l a r a , b u r a d a k i veregelmi^ti yalnz haktan

1 4

ve serhat vaziyeti d o l a y s y l a , b u araziyi s o n r a l a r da satn alabilmilerdi; hrstiyan reaya bu husustaki istekleri her defasnda

mslmanlar mahrumdu,

Prof. mer Barkan'a gre Balkanlarda toprak meseleleri ihtilllere sebeb olmam, isyanlar daha ziyade baka amiller ve bilhassa d hadiseler tesirile husule gelmitir (lk, Say 61, S. 53. ve Tanzimat, I, 321). Baz hristiyan m ellifler ise aksine Balkanlarda Trk hakimiyetini daha meneden itibaren reaya nn esareti zerine kurulmu bir Trk feodalitesi eklinde tasavvur etmekte dirler (Mesel bak. J . Ancel, Manuel historique de la Question d'Orient; N. Staneff, Hist. Chronologique de la Bulgarie, 61). Bunun sath bir hkm olduuna yukarda iaret etmitik. Burada grlecektir ki Vidin isyan, esasnda zira-itmai sebeblere baldr ve bu itimai durum da bilhassa inhitat devrinde Osmanl toprak rejiminde husule gelen inhill hadisesiyle mnasebettadr. Btn bunlar iin daha geni izahlar u yazmzda: Tanzimat nedir? Dil ve tarih-corafya Fakltesi yllk almalar Dergisi, Tarih aratrmalar cildi. Belgrad'ck ve Lom ve Sahra nahiyelerinde Kospitarlk (jljlL^-yl) namyle bulunan ky aalar. .. (Ar. 33-5. . 585, 13 evval 1266, Meclis-i Vl'da tanzim olunan mazbata, Bak. vesika VIII). Bak. Tarhoncu Ahmet Paa lyihas, A. Vefik, Teklif kavaidi, 332. Nevahi-i slse uhdesinde arazi bulunmamas Vidin sanca serhadt- hkaniyeden olup ahl-i slm dahi bir ka bin neferden ibaret olmasyle mcer ret kal'enin muhafazasna takayyt ve ihtimam eylemelerine medar olmak iin her bir karye tapu ile birer aaya verilmi bulunmasndan ne'et edip.. . (Ar. 42-1, 17 rebiylevvel 1267, Rza Paa ve Mehmet Nail efendinin mterek tah rirat).
2 3 4

Belgradck nahiyesinde olan mir kylerinin mbayaasna kur reayas talip bulunmu isede mahall-i mezkr Srp ve Eflk ve Neme memleketlerine hemcivar bulunduundan kur-i niezkrenin reayaya fruhtu ilerde mazarrat mucip olacana binaen.. . fruhtu icra olunan kur-i mezkrehin ba'dezin eh!-i slm beyinlerinde alnp satlmas ciz olup hi bir vakitte reayaya fruhtu tec viz olunmamak.. . (Ar. 40-1. , 265, 3 zilhicce 1266, Altm bir tarihinde erefsudr eden emirnme-i smiye-i hazret-i sadaretpenh suret-i seniyyesi). XIX uncu asr balarnda Koca Sekbanba, lyihasnda diyor ki Devlet-i Aliyyenin fil-asl ml-i muaccele ile taliplerine verdii muktaa hakikat-i halde er'an ve aklen hi bir kimsenin mal-i mevrsu olmad cmlenin malmu olup hal beratlarda dahi sarihtir. (T. O. E . M. tab', 52). Tanzimattan nce Sahra nahiyesi dahilinde Blerada kynn tapu senedinde herhalde topran mrilii ile ilgili yle bir kayde rastladk. Buna gre ky alan kimse her sene Voy vodasna mukatai zemin olarak yz yirmi ake verecektir. (265 No. l mezkr irade melfuflarndan. Tanzimattan evvelki bir senet) Bu acaba timar sisteminde hersene timar sahibine verilen resmi ift e mmasil yllk bir kira m oluyor ?
2

Tanzimatn ilnyle beraber Vidin reayas, arazi kirasna karlk sa ylan angarya ilemekten imtina' ettii zaman, aalarn buna itiraz ekli ara ziyi nasl benimsemi olduklarn gstermesi bakmndan ok enteresandr. Di yorlar ki: Kaffe-i tebaa-i Saltanat- seniyye emlk ve arazisine bervechi serbestiyet malik ve mutasarrf olarak kimse kimsenin bil bedel ve rza arazisini zapt ve kendisi ziraat ederriiyeceini umr- bedihiyeden bulunmak cihetleri ile. . . (265 No. lu mezkr irade melf. Suret-i mazbata-i Meclis-i Vidin-mazbata tam Tanzimatn iln sralarna rastlamaktadr). Ayn mazbatada aalarn elinde bulunan bu araziye iftlik dahi denmektedir. Sahra ve Lom ve Belgradck nahiyelerinde ba-tapu eshab uhdelerinde bulunan iflikt arazisinde reaya caren ziraat etmekte... (265 No. lu mez. irade melf. Suret-i cevab- l).
4

92

TANZMAT V E B U L G A R MESELES
1

G O S P O D A R L I K REJM
l

93

tasarruf h a k l a r n resmen de tasdik ettirmilerdi (1845) . Bu ite baz e n t i r i k a l a r n d n d v e s i k a l a r n dilinden anlalyor : Filha k i k a k y l e r satla k a r l d zaman muhayyer k a y d k o n u l u y o r ; y a n i bu satn muteber o l m a s iin irade-i seniyyenin k m a s a r t v a r d r . H a l b u k i sonradan b y l e bir k a y t t a n bahs e d i l m e d i i i d d i a olunuyor ve neticede H k m e t olan tasdik etmek zorunda k a l y o r . D i e r taraftan B e l g r a d c k nahiyesinde reaya, bu g i b i k y l e r i satn almak istedii halde bu talepleri k a t b i r e k i l d e r e d d e d i l i y o r . te Tanzimat devrinde bile b i r o k kylerin, idare sizlik y z n d e n bu suretle yeniden a a l a r n h k m a l t n a verilmesi isyann meneleri b a k m n d a n dikkatle gz n n e alnacak bir vakadr. Buraya kadar v e r d i i m i z izahatla, V i d i n a a l a r rejiminin O s m a n l mr arazi esaslariyle ve onun geliimleriyle ilgisini anlatm y a altk ve g r d k k i , V i d i n ' d e her halde ekseriyetle eski kale m u h a f z l a r n n ve sipahilerin o c u k l a r olan a a l a r , timar sis teminin mukataa sistemine - ve bilhassa irs b i r tasarruf h a k k veren muacceleli mukataalar sistemine - d n m e s i sayesinde b y k arazi sahibi b i r z m r e tekil e t m i l e r d i r . Fakat V i d i n G o s p o d a r l k ( a a l k ) rejiminde g r l e n " c r e t - i arazi,, mukabili angarya, hirizme ve b u d a r l k ( j ' j ' - ^ J ) g i b i b a z d i k k a t e a y a n hususiyet
2 3 5

hizmet g r m e k a r t y l a topraktan istifade edebilmekte i d i . te b t n hususiyetleriyle g o s p o d a r l k rejiminin uzak m e n e l e r i n i b i l hassa burada aramak icabeder. Eski V i d i n kanunnamesi, bir taraftan sipahilerin, s u b a l a r n veya sancak v o y v o d a l a r n n reayadan fazla b i r e y a l m a l a r n i d d e t l e men'ederken, d i e r taraftan "harman mevsiminde z i k r o l u nan vilyetin kann- kadimi zere her m z e v v e c i n d e n sipahisine birer tavuk birer b o g a a alna,, ifadesiyle eskiden kalma b a z rf leri de teyit etmekte i d i . K a n u n S l e y m a n z a m a n n d a Sofya ha valisine ait b i r k a y t da konumuz b a k m n d a n bilhassa d i k k a t e a y a n d r . B u m n t a k a d a reaya, m a h s u l t n d a n r v e r d i k t e n b a k a , "det-i kadim zere,, resm-i harman n a m y l a sipahiye hane bana iki kile buday, iki kile arpa vermekte i d i . K a n u n , Belgrad seferine giderken r e a y a n n ikyeti z e r i n e bu mahall v e r g i y i k a l d r d . Fakat sonradan sipahiler, U m a r l a r n a noksan g e l d i i n i ileri s r e r e k bunun iadesini istediler. Y a p l a n t a h k i k a t z e r i n e b u verginin f e t i h t e n n c e de mevcut o l d u u anlaldndan Sofya V i l y e t i r e a y a s n n sipahiye, "ber det-i kadim,, her b e haneden i k i k i l e b u d a y i k i k i l e a r p a vermesi k a b u l ve tasdik olundu .
2 3 4

lerin, asl O s m a n l m e s s e s e l e r i y l e izah biraz g t r . Hakikaten O s m a n l n i z a m n n hi bir zaman kabul e t m e d i i angarya m e s s e sesinin, b a z h u s u s vergilerin, Bosna'da o l d u u g i b i burada da y a a m a s ve a s r l a r c a t u t u n a b i l m i o l m a s a y r c a izaha m u h t a b i r noktadr. Hereyden nce unu unutmamaldr k i mparatorluk, kendi ana prensiplerine u y m y a n m e s s e s e l e r i zamanla tasfiyeye a l m a k l a beraber, umumiyetle b i r o k mal ve i d a r sebeplerle m a h a l l rf a d a t reayet etmek mecburiyetinde kalmtr. te bu suretle timar sistemi de, m p a r a t o r l u u n en k u v v e t l i bir z a m a n n d a bile, b y l e fetihten n c e y e ait b a z ananelerle u z l a m a k y o l u n u t u t m u g r n m e k t e d i r . Fetihten n c e arazi, kalelerinde y a r m s t a k i l y a y a n boyarlara aitti. K y l vergisini d e m e k ve angarya
Satlan bu yirmi kyn isimleri ve muaccele miktarlar, bak. Ar. 33-5, . 585. 13 evval 1266, melf. 265 No. lu mez. irade melf. Altm tarihinde erefsudur eden emirname-i samiye-i hazret-i sedaretpenah suret-i seniyyesi. Ayn emirname.
2 3 1

Tanzimat devrinde a a l a r n m a h s u l t t a n aldklar muayyen m i k t a r d a hisseler, ekim a n g a r y a s , b i r nevi arazi kiras s a y l m a k t a ise de b u t e a m l l e r i n , e s a s n d a , y u k a r d a anlattmz ananelerle b a l a n t s a k bir e k i l d e g r l m e k t e d i r . Timarl sipahi b u n l a r Devlete y a p t hizmetlere karlk olarak a l r k e n imdi a a l a r , icare-'i muaccele ile toprak z e r i n d e k a z a n d k l a r tasarruf h a k k n a dayan m a k t a d r l a r . Fakat bunun k a n u n forml ne olursa olsun, reaya iin d e i m i bir e y y o k t u . A s r l a r c a evvelki vaziyet imdi ms l m a n a a l a r n lehine olarak devam edip gitmekte i d i . imdi biz, T a n z i m a t ' n iln tarihine d o r u hrstiyan k y l l e r l e bu a a l a r a r a s n d a k i durumu tesbite alalm :
Bilindii zere, X. uncu asrda Bulgarlar arasnda meydana kan Bogomil mezhebi, insann efendi iin almaya mecbur olmadn va'zederek kyl leri angarya aleyhine harekete getirmee alm ve kyller, beylerin ezici tahak km altnda bu esaslar kolaylkla ve geni lde benimsemilerdir. . Barkan, Osmanl mparatorluunda ifti snflarn hukuk stats, lk Say 49, S. 46. Bilindii zere Vidin bu tarihlerde merkezi Sofya ve Manastr olan Ru meli Eyaletine tab idi. O. Barkan, mez. makale, S. 44.
2 3 4 1

94

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

95

Vidin reayas Tanzimat devrine kadar "cret-i arazi mukabili olarak,, bir iki ay aann hesabna zahire ekerdi ;
1

I I Kyl, ayrca aaya senede bir araba odun mee . veya onun yerine on iki kuru vermee bur idi ;
2

getir mec cins (msr) aaya

III IV

Her ev "hrizme,, zahireden yirmi

( ^'j_Jbeer

) zahiresi okkasn;

adyla

her

Ayrca "budarlk{ ) namyla kokoroz mahsulnden araba bana otuz krk okkasn verirdi;

Ba olan yerlerde her dnm iin (bin asma bir dnm itibar olunurdu) on iki para denirdi; VI Nihayet koyunlarn "otlakiyesi,, olarak da bir miktar peynir verilirdi .
3

Fakat r e a y a n n v e r d i k l e r i bununla da bitmezdi. A a l a r , k o v a n b a n a k r k para, m a n d r a p a r a s olarak altm para vesair bunun g i b i daha bir t a k m vergiler almakta idiler. B y l e c e k y l n n Devlet'e d e d i i vergilerden b a k a a a y a v e r d i i e y l e r , h k metin incelemelerine g r e , bu vergilerin t o p l a m n a m s a v i , h a t t daha ziyade i d i . Fazla olarak a a l a r n , k y l e r i n e g n d e r d i k l e r i
4

s u b a denilen adamlar \ reaya s r t n d a n yer ier; ve y o l h a r l vesair m a s r a f l a r n a k a r l k olarak da senede 1400 1500 k u r u t o p l a r l a r d . te a a n a m n a k y h k m a l t n d a tutan, r e a y a y keyfine g r e para c e z a s n a a r p t r a n bu k y k h y a l a r , V i d i n k y l e r i n d e senede bir i k i defa v e r g i mltezimleri ile kendini belli eden zayf Devlet otoritesi y a n n d a h a k i k a a l a r h k i m i y e t i n i temsil etmekte idiler. te V i d i n r e a y a s , bu rejime k a r a y a k l a n m t . Fakat b u an l a m a z l n bir de n c e s i v a r d r : 1839 Tanzimat h a t t ile her t r l angarya i l g a edildikten pek az m d d e t sonra , V i d i n r e a y a s da a r t k a a l a r iin angarya a l m a k istemediklerini a k a b i l d i r i r l e r . ki taraf a r a s n d a ihtilf b a g s t e r i r ve nihayet mesele s t a n b u l ' a akseder. Bunun z e r i n e g n d e r i l e n b i r irade-i seniyye ile V i d i n ' d e angarya k a l d r l r . Fakat, a a l a r n h k i m b u l u n d u u n u bildiimiz V i d i n meclisine g r e , "kimse kimsenin bil bedel ve irza arazisini zapt ve kendisi ziraat e d e m i y e c e i u m r - b e d i h y e d e n , , olmakla reaya bu k i r a y b a k a bir e k i l d e d e m e k mecburiyetindedir. Bunun z e r i n e merkezden arazi k i r a s n n "gerek e s h a b - iftlikta ve gerek r e a y a y a gadr hasar v u k u a gelmiyerek tarafeynin rzalaryla,, yeniden t y i n edilmesi emrolundu . V i d i n ' d e derhal, Sahra, L o m
2 3 4 5 6 7

Arazi-i merkume icaresine mukabil reaya-i mersme senede bir iki mah esbab- araziye hizmet etmekte iken (Ar. 40/1, . 265,3 zilhicce 1266. melf. suret-i mazbata-i Meclis-i Vidin). Osmanl mparatorluunda btn bir ky veya kasaba tarafndan m tereken istifade olunan mer'alar yannda, arazi-i mirye muamelesi gren ve tapu ile tasarruf edilip yalnz sahiplerinin hayvanlarnn otlatlmasna mahsus olan mer'alar da vard, ve bilhassa son zamanlarda bu neyi mer'alar ve or manlar oalmtr. (. Barkan, Tanzimat, I, 376). Elimizdeki baz tapu senet lerinde, mir kyleri alan aalarn, tarla ve balardan baka kye ait mer'a ve korular zerinde de tasarruf hakk kazandklar grlmektedir. Odun tama ve srlerin mahslnden bir ksmn verme mkellefiyetleri buna bal olsa gerektir (265 No. lu mezkr irade melfuflar arasnda bulunan senetlere bak nz ). - Orta alardanberi Bosna'da da kmet toprak sahibine mahsulden ayrd muayyen bir hisseden maada otlak hakk, orman varsa kereste hakk verirdi.
2 2

Mez. mazbata. Ar. 42/1,17 rebiylevvel 1267, Rza paa ve Nail beyin mterek tah.

Osmanl imparatorluunda suba, umumiyetle muayyen bir mntakada ahli ve tmarl sipahi zerinde polis hizmeti gren bir memurdu; yeri alay beyinin alt idi. nhitat devrinde mparatorluk messeselerinin soysuzlamas neticesinde Sipah kethdalar eklinde bir suba snf gryoruz. Mesel XVII. asr sonlarnda Bosna'da Sipahiler mahsulttan r gnderdikleri subalar ile toplamaktadrlar. ( Bosna kads sicil defteri, sahife 10 a, vesika 1, Trk Tarih Kurumu yazmalar arasnda ). Vidin'de aalarn adamlar olarak gsterilen subalar da her halde bu kategoriye girmektedir. Ar. 33/5, . 585,13 evval 1266, Meclis-i Val dairesinde akdolunan komisyonda taflzim olunan maizbata Bak. Vesika VIII. Ky aalarnn hizmetkrlar kyn fukarasna sen unu attn, eri bastn diye be kuru, on kuru, alt yz kuru, paann haberi olmadan ky subalar kyden tuz ile koyun, kuzu, arpa, air ufak tefek almaktadrlar. (Ar. 24/2, . 66,9 ramazan 1266, melf. Baz reayalarn takrirleri- Bulgarca asl da sakldr). Bunu vesikada geen bid&yet-i Tanzimat- hayriyede tabirinden ve alnan kararlarn 1257 senesi hasadndan itibaren tatbik mevkiine konulmasndan anlyoruz (265 No. lu mezkr irade melf. Suret-i mazbata-i Meclis-i Vidin). Mez. mazbata. Mez. mazbata. Mez. mazbata.
2 3 4 5 6 7

96

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

97

ve B e l g r a d c k "knezleri ve s z anlar muteber knezleri,, ile " e s h a b - iftlikt,, Meclis huzuruna a r l d ; !rade-i seniyye kendilerine o k u n d u k t a n sonra, arazi k i r a s olarak ift b a n a verilecek zahire mik t a r n n tayini iin d a r d a g r m e l e r i b i l d i r i l d i . Fakat m z a k e r e l e r i k i saat s r d halde a r a l a r n d a b i r a n l a m a y a varamadlar: A a l a r , ift b a n a b u d a y , arpa ve m a h l t u n her birinden y e t m i b e e r o k k a zahire ve a y r c a h a y v a n l a r d a n da o t l a k i y e olarak ikier k u r u i s t i y o r l a r d . Bunun z e r i n e Meclis " r e a y a n n dahi gadr hasardan vikayeleri m a t l b - l,, o l d u u n u g z n n d e tutarak her ift (yahut boyunduruk) b a n a elli o k k a zahire tesbit etti. Bundan b a k a , B e l g r a d c k nahiyesi d a l k o l d u u n d a n burada, b u nisbetin otuz b e e r o k k a o l m a s n a karar v e r i l d i . Bylece H r i z m e , budarhk n a m y l a a l n a n zahire, angarya ekim tamamen k a l d r l a r a k arazi k i r a s reaya lehine birletirilmi ve tesbit edilmi oluyor; fakat otlakiye c r e t i ile odun t a m a a n g a r y a s b r a k l y o r d u . Meclis, r e a y a n n otlakiye olarak " s a b k vehile,, on k o y u n d a b i r o k k a peynir verilmesini ve o r m a n olan yerlerde de senede hane b a n a b i r araba odun t a n m a s n "hadd-i itidalde,, b u l u y o r d u . K y sahibi b a z a a larn dahil b u l u n d u u n u bildiimiz mahut meclis t a r a f n d a n verilen ve 1257 (1841) senesi h a s a d n d a n itibaren tatbik edilecek olan bu kararlar, istanbul'da p a d i a h t a r a f n d a n da tasvip ve tasdik olu narak b i r kanun k u v v e t i k a z a n d . Merkez h k m e t iin gaye, a n l a m a z l , i k i taraf da k o l l y a r a k y l e c e y a t t r m a k t a n ibaretti. Meselenin asl, yeni hal e k l i n i n mahiyeti ve neticeleri z e r i n d e hi d u r u l m a m t . Bu s r a l a r d a b t n A v r u p a ' y k a p l a m olan h r r i y e t fikirlerinin s a t h bir t e l k k i s i y l e l m p a r a t o r l u u islha k a l k a n bu Devlet a d a m l a r p h e s i z V i d i n ' d e angaryaya nihayet v e r m e i b i r mecburiyet olarak hissetmektedirler .
1 2 3

Nihayet y a p l a n da bundan ibaret kald. Fakat t e taraf tan t o p r a a "ber vechi serbestiyet mlik ve mutasarrf,, olan "as h a b iftlikta,, da her h a n g i bir e k i l d e " g a d r o l m a m a s n a , , pek ziyade d i k k a t e d i l d i . Netice itibariyle bam b a k a millerin tesiriyle mey dana k a n V i d i n t o p r a k meselesinde, i m d i liberal m l k i y e t pren siplerine n o k t a s n o k t a s n a sadakat g s t e r e r e k a a l a r n k y l z e r i n d e k i y k n devam ettirmek, Tanzimat a d a m l a r n n itima meselelerdeki a n l a y s z l n meydana koyacak ve cezr b i r slhat l z u m u ancak tehlikeli b i r isyan k a r s n d a k a b u l edilecektir.
l

Yani iki kz bana demektir. Bu, baka bir vesikada tasrihen Boynca karyesinin aas olan Yaar aa bir tek kz olanlarn mahslnden yirmi beer ve iki kz olanlarn mahslnden ellier ve drt kz olanlardan yzer kyye hnta ve arpa ve kokoroz almaktadr, deniyor. (Ar. 26/4. . 127, 10 Ramazan 1266, Lyiha). Bir araba odun yerine verilebilecek bedel de be kuru olarak tesbit olunmaktadr. (Ar. 26-4 . 132, 14 ramazan 1266, melf. Lyiha). Zaten dardan da bu yolda ihtarlar eksik olmuyordu. Bosna iin, mez kr angarya hususu hakk- arazi demek ise de hakikat-i keyfiyet herkesin mal mu olmadndan gayr zaten dahi pek barid sz olduundan Avrupa halknn dikkat-i nazariyeleriyle gazeteler dolusu szlerin neru ilnn mstevcib... (H. inalck, Bosna'da Tanzimat'n tatbikna ait vesikalar, Tarih Vesikalar Mec. C. I. say V, S. 381)
2 3

H a k i k a t e n a a k y l e r i n d e y a p l a n d e i i k l i k l e r , esasa ait hi bir eyi d z e l t m i y o r d u . T o p r a a n g a r y a olarak ekmek mecburiyeti ilga o l u n d u ise, o d u n t a m a k mecburiyeti k a l m t ; H r i z m e ve budarhk zahiresi k a l k t ise, yerine " c r e t - i arazi,, olarak m a h s l t t a n yine muayyen bir m i k t a r a a y a verilmekte i d i . Esasen bu k k t d i l t dahi tamamiyle yerine getirilmedi. Mesel mazbatada b a l a r d a n kira a l n m y a c a s y l e n d i i halde 1268 (1851-1852) senesinde Borilofca k y n n tapu senedinde b u b a k i r a s n a tekrar rastlamaktayiz . Mamafih mesele f e v k a l d e a p r a k t . n k Devletin iln ettii liberal prensiplere dayanarak a a l a r n y k l e dii mkellefiyetlere isyan eden reayaya k a r bu araziyi impara t o r l u u n eski kanun ve n i z a m l a r n a dayanarak ellerinde t u t a n a a l a r n da h a k k v a r d . Bu, eski ile yeniyi beraber g t r e n Tan z i m a t ' n itima sahada k a r l a t b i r k m a z d a n b a k a b i r e y d e i l d i r . B u g n a a l a r , y a r n onu idame eden hakimiyete k a r ayaklanacak b y k k y l kitlelerini t a t m i n etmek iin imparator l u u n b t n toprak sisteminde esasl b i r i n k l p isterdi. G e r e k t e n r e a y a n n asl m a k s a d n n da a a l a r k a l d r a r a k t o p r a kendisine verecek bir i n k l p o l d u u 1850 V i d i n i s y a n n d a a k b i r e k i l d e g r l m e k t e d i r . Fakat her hangi taraf lehine k a t b i r vaziyet almak, derhal i d d e t l i a k s l m e l l e r e sebebiyet v e r e b i l i r d i . Binaenaleyh "gerek e s h a b - iftlikt ve gerek reaya-i m e r s m e memnunen ve mutayyeben mahallerine iade,, olunarak imdilik meseleyi usul ile kapatmak en u y g u n siyaset o l a c a k t . te b u sebeple, V i d i n ' e g n derilen irade-i seniyyede yalnz angaryaya benzer eylerin k a l d 3
1

Mez. mazbata. Vesikada aa kyleri tabiri aynen kullanlmtr (Mez. mazbata). Ar. 40-1, . 265,3 zilhicce 1266, melf. Borilofca'ya ait senet sureti.

98

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

99

rlmas ve r e a y a n n her halde gadirden k o r u n m a s emredilmekle iktifa olundu . - t e V i d i n havalisinde bu zahir slhat t e e b b s n d e n on sene sonra b a g s t e r e n ayaklanma, d o r u d a n d o r u y a bu t o p r a k mese lesine b a l d r . Esasen bu on sene z a r f n d a da vaziyet iyileeceine reaya aleyhine daha ziyade k t l e m i t i r . T a n z i m a t l a r , fiil neti celerini d n m e d e n t o p r a k siyasetinde t a t b i k a altklar liberal prensiplerle, mir arazi m u t a s a r r f l a r n n h a k l a r n , tam m l k i y e t e y a k l a a c a k e k i l d e g e n i l e t m e yolunu t u t m u l a r d . Mesel 7 Cemaziyll 1263 (23 nisan 1847) t a r i h l i bir r e s m teblile mir arazi z e r i n d e kz e v l t l a r n da erkek e v l t g i b i veraset h a k k t a n n d . Daha sonra k a r l a n d i e r kararnamelerle bu istikametteki cereyan inkiaf etmi ve mir toprak z e r i n d e k i tasarruf h a k k mutlak m l k telakkisine g i t t i k e daha o k y a k l a m t r . B y l e c e vaktiyle top r a iletmek z e r e tasarrufu altna alan mir arazi sahipleri ve t a b i bu arada V i d i n a a l a r y a v a y a v a bu k y l e r i n h u k u k e n de h a k i k s a h i b vaziyetine g e m e e b a l a m l a r d r . Neticede bu ted birler, esasen gergin olan i t i m a m n a s e b e t l e r i n daha ziyade k t l e m e s i n e y a r d m etmekten b a k a bir s o n u v e r m e m i t i r .
1 2 3

eyleri cebren ahzediyorlar. H a c Hasan k a r n d a H a c m e r efendi b a knezini istemeyiz . V l a d i k a g n a d Tsanko ( . ^ L ^ L T l ) , fukaray d a l a r a d r e n bunlar. K y a a l a r ( ) kln ekip bu toprak padiahn deil, bizimdir diyorlar. K y b a n a birer kuzu kezalik. V o y v o d a k y a a l a r n (herhalde v o y v o d a ve k y a a larnn olacak) hizmetkrlar k y n fukarsna sen u n u ettin, e r i b a s t n diye b e k u r u , on k u r u , alt y z k u r u , p a a n n ha beri olmadan k y s u b a l a r k y d e n tuz ile k o y u n , kuzu, arpa ar ufak tefek alp biz zannederiz k i Tanzimat v a r d r . . . . K y a a l a r n a k a r d m a n l k ve emniyetsizlik o derecededir k i b a k a bir a r z a d a , " m a l m u n u z olsun, karye a a l a r n ferd-i vahit karye leri t a r a f n a g e l m e e ruhsat v e r m i y e c e i z ve kura aalarnn h yanetliini istemeyiz . . . C m l e l e r i m i z telef o l m a a a b a l a r z ve
1 2 3 4

u hale gre lzmgeliyor.

2 3

mslmanlardan da

baknez

tayin edildiine

hkmetmek

V i d i n i s y a n n m t e a k i p Meclis-i V l y - i A h k m - i A d l i y e ' d e tekil olunan komisyonda, a a l a r n , bu s t n k r slhat frsat b u l d u k a i n e y i p "reayay baya kendi esirleri hkmne koymu,, o l d u k l a r a k a itiraf o l u n m a k t a d r . te isyan bilhassa bu vazi yet d o u r m u t u r .
4

Daha i s y a n n b a l a n g c n d a g n d e r i l e n n a s i h a t c l a r , reayaya, niin bu e k i l d e hareket ettiklerini s o r d u k l a r zaman o n l a r n ce v a b u o l m u t u : "Bizim derdimiz m l t e z i m l e r d e n ve ky aala rndan ve s u b a l a r d a n vesairedendir, zira o n l a r n t a a d d i y a t n a t b - v e r o l a m a y z . Aslerin, sonradan h k m e t e v e r d i k l e r i b i r t a k r i r d e de b a l c a b u a a l a r d a n i k y e t edilmekte ve denilmekte d i r k i : " K y a a l a n elli k y y e ar ve dahi d a r elli k y y e bu
5

Sonradan hkmete de bu slhat iin bir nevi tahfif ifadesi kullanla caktr (Ar. 33-5,1. 585, 13 evval 1266, melf. Meclis-i Val dairesinde akdolunan komisyonda tanzim olunan mazbata. Bak. Vesika VIII.) . Barkan, Tanzimat, I, 359. Mezkr makale, 351-421. Mez. Mazbata. Ar. 26-4, . 132, 14 ramazan 1266, melf. Lyiha.
2 3 4 5

Voyvoda, hkmetin ekseriya mahall yan iinden setii kaza mdrleridir. Daha 1827 (H. 1243) tarihinde Vidin muhafzlndan alman bir yaz zerine hkmetin ald baz kararlar, buradaki subalar hakknda bizi olduka aydnlatmaktadr. Arz tezkiresinde deniyor ki Malm- hmyn- mlkneleri buyrulduu zere Rumeli'nin ekseri kurlarnda voyvoda ve kaza yanlar tarafndan birer suba ikame ve ik'ad olunarak her karyenin ahalisi ol subann ve rakip olduu hayvann yem ve yiyeceini bilmnavebe ita eylediklerinden gayr vakt-i hizmette tuzluk namyla zahire vermek dahi det hkmne girip halbuki bu subalar bir ie yaramadklarndan ve fukaradan ise det denilerek ol miktar ey kmakta olduundan byle olmaktan ise bunlar bir taht- rabta ya bend ile ba bal bir nevi asker iddna idhal olunmas ve mesel ikisi elli haneli kur ve bir karye itibar olunarak gerek byle bir ka karyenin itimaiyle olsun ve gerek mstakilen bir karye olsun elli haneye bir suba inti hap ve tayin birle mutad zere subalk umru ol kimsenin marifetile idare ettirilerek ve ahalisi dahi vergi-i mtadelerini veregeldikleri vehile vererek bu vehile dahi bir nevi svari asker husle getirilmesi mnasip tir. Yine ayn vesikadan anladmza gre bu suretle Vidin, Nibolu sancaklarnda 600 suba kaydolunuyor ve ayrca Vidin'e Mrr-z-zikr askeri gzelce zapt u rapt ile ahali fukarasna mutaddarn ziyade ey mtalebesi ile taadd ve renci vukua gelmemesine aleddevam nezaret ve dikkat eylemesine dair tenbihat- lzma gnderiliyor; (O. Nuri, Mecelle-i umur-i belediye, I, 904). Dier taraftan yukarda grdmz gibi, bu subalar aa kylerinde aann khyas durumuna gei yorlard. Ar. 24-2, I. 66.9 ramazan 1266, melf. Baz reayalarn takrirleri. fadedeki bozukluk tercmededir. Arivde ayn evrak arasnda bu arzhallerin bulgarca asllar da sakldr.
4

100

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

101

l k i n zerimize z u l m ve t a a d d istemeyiz ve cmlemiz dahi Pa diah reayas o l d u u m u z u , , beyan ederiz d e m e k t e d i r l e r . Bizzat a y a k l a n m olan r e a y a n n a z n d a n naklettiimiz bu ifadeler, on larn daha ziyade a a l a r n i k t i s a d - i t i m a istismar ve t a h a k k m lerine k a r isyan e t t i k l e r i n i a k bir e k i l d e g s t e r m e k t e d i r . A s l e r i n , i l k hamlede a a l a r a ve o n l a r n a d a m l a r olan s u b a l a r a h c u m etme si de bilhassa m a n i d a r d r .
1 2

R z a p a a y a verilen

" t a l i m a t - seniyye,, m s v e d d e s i n d e
3

aa

lar meselesine sarih b i r e k i l d e temas e d i l m e k t e d i r . Fakat h k met, esas d a v a n n hakikaten a a l k l a r , veya mahall tabiriyle "gosp o d a r l k l a r , , meselesi b u hususta e s a s l rudan aalar doruya olduunu sonra anlyacak
4

ve o zaman Sonradan do ziyade

tahkikata

ve s l h a t a

giriecektir.

h d i s e l e r i n cereyan t a r z n da d n r s e k g r r z k i , isyan Devlete k a r bir hareket arasnda a a l a r n tekil olmaktan bir ve t e v a b i i i l e r e a y a deil,

mcadele ek babozuk

l i n i alm, asileri d a t a n ve i s y a n b a s t r a n kuvvet, bildiimiz g i b i , muntazam Devlet k u v v e t i eteleri olmutur. H l s a , V i d i n ' d e r e a y a n n kitle halinde a y a k l a n m a s aslnda mparatorluun ziraitima bnyesinde hdisesi ettii

husule gelen kitlele

d e r i n t a r i h d e i i k l i e b a l a n a b i l i r . Burada b y k k y l

r i n i i s y a n a s r k l i y e n millerin en kuvvetlisi p h e s i z t o p r a k reji mindeki h e m e n her inhitat ve kargaalk olmutur, ve XIX. asrda sarsan

15-20 senede

bir mparatorluu

temelinden

Balkan i s y a n l a r n d a da
1

bu noktann

umumiyetle en

ehemmiyetli

Mez. irade melf. Rakovia ve Gramada (o^Ul,/-) blkbalarnn arzas. Bak. Yukarda S.47.

bir yer t u t t u u h a k l olarak i d d i a edilebilir \ Mill u u r u n uyan m a s , mill e d e b i y a t l a r n d o m a s , Garp fikirlerinin g i t t i k e g e n i nisbette nfuzu ve nihayet u m u m siyas vaziyet bu ayaklanma larda p h e s i z kuvvetle m e s s i r sebeplerdendir; fakat k y l kitle lerinin b y k k y a m hareketlerinde, asl sebebi, v a k a l a r n g s t e r d i i g i b i , daima t o p r a k ve v e r g i meselelerinde aramak lzmdr. H k m e t , nihayet, " B u l g a r i s t a n ' n k i l i d i mesabesinde olan V i d i n , , s a n c a n d a esasl tedbirler almak zaruretini a n l a d . Daha isyan temamiyle y a t t r l m a d bir s r a d a , Meclis-i A h k m - A d liye'de bir k o m i s y o n tekiline k a r a r v e r i l d i i n i y u k a r d a g r m t k '-. Bu meclisin b a l c a ii, i s y a n n h a k i k sebebi o l d u u a n l a lan G o s p o d a r l k rejimini k a l d r m a k o l m u t u r . Burada e v v e l me selenin esasl bir e k i l d e tetkikine giriildi. Rza p a a n n isyan sebebleri h a k k n d a g n d e r d i i t a h k i k a t r a p o r l a r , yine onun m saadesiyle s t a n b u l ' a " g n d e r i l e n reaya m m e s s i l l e r i n i n verdii a r z h a l l e r ve ifadeler, nihayet V i d i n m n t k a s n a dair eskiden aln m kararlar z e r i n d e uzun incelemeler y a p l d ve buna dayan larak e s a s l bir s l h a t projesi h a z r l a n d . Bu' slhat k a r a r l a r n a nasl v a r l d n , ne g i b i d n c e l e r l e hareket edildiini incelerken Tanzimat ricalinin T a n z i m a t a n l a y t a r z , a l m a ekilleri ve bilhassa b y k itima meseleler k a r s n d a k i d u r u m l a r h a k k n d a d i k k a t e d e e r bilgiler edinmekteyiz. D i e r taraftan yalnz V i d i n ' e m n h a s r k a l m y a n bu hareket, s o y s u z l a a r a k veya h a y a t d e e r i n i gaybederek m p a r a t o r l u u n y a a m a s iin z a r a r l hale gelen eski m e s s e s e l e r i n tasfiyesi ve D e v l e t i n m o d e r n l e m e s i c e r e y a n n n itima sahada n e m l i bir t e z a h r o l a r a k da a y r c a d i k k a t i m i z i e k e c e k mahiyettedir. B a b A l ' d e dinlendikten sonra Meclis-i V a l ' d a k i komisyona g n d e r i l e n reaya m m e s s i l l e r i n e , burada, "iktiza eden e y l e r i n tafsiltn hi e k i n m i y e r e k , , s y l e m e l e r i tenbih o l u n m u t u . H k 3

htimal-i agleptir ki asl taraf- Devletten gelen teklif-i mutedile deil baz kk memurlarn veyahut kendilerini iftlik ve araz sahibi addeden, kimselerin ve baz mltezim gruhunun taaddiyat- vakalar u uygunsuzluun hudsuna sebebiyet vermi...(Bak.VesikaV.). Sonradan bir arz tezkiresinde de un lar okuyoruz : Bu kerre Vidin eyaleti reayasndan mugayir-i meslek-i tbiiyet harekette bulunanlarn vesile-i cemiyet ittihaz eyledikleri eyler ky aalar ve baz mltezimlerin mezalim ve taaddiyat- mufritalar olarak.. (Ar. 32-4, . 127, 6 evval 1266, Arz tezkiresi). Bak yukarda S. 53 ve mt.
4

J . Ancel umum bir ekilde diyor k i : 1804, 1821, 1848, 1876 da Balkan larn her tarafnda grlen isyanlar, neticede, kyllerin topra zaptetmek iin yaptklar zira ihtilllerdir. (Peuples et Nations des Balkans, Paris 1930, S. 152). Bu isyanlar hakknda ayr ayr etrafl tedkikler yaplmadka byle bir umum hkme kar daima pheli kalmak tabi yerinde bir hareketi olur. Sahife 75. Daha bu tarihten nce (1849 dan itibaren) Bosna'da feodal rejimin tadili iin teebbslere giriildiini biliyoruz, (Bak. S. 13). 10 sene sonra da Bosna beyleri arazisinde bilhassa angaryann ilgasn hedef tutan mhim bir kanun karlmtr. (Bak. Bosna iftlikt hakknda nizamname, 14 safer 1276, Dstur, I, 77.)
2 3

102

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

103

met, "halk ta byle hareket-i isyaniyeye kadar mecbur edecek sr- zulmiye her ne ise ta esasndan defetmek gerek oraca ve gerek btn memlekete elzem ve ehem,, o l d u u n a kanaat g e t i r m i t i . A n laldna g r e reaya, esas itibariyle g o s p o d a r h k l a r n k a l d r l m a sn ve arazinin, imdilik d o r u d a n d o r u y a mlkiyetini i d d i a y a cesaret edememekle beraber, beylerden a l n p tapu ile kendilerine ihale edilmesini istemekte i d i l e r . V i d i n valisi bulunan Rza p a a da d e v a m l bir s k n k u r u l m a s iin bunu z a r u r bulmakta idi'-. Komisyonda y a p l a n m z a k e r e l e r sonunda, e v v e l g o s p o d a r h k l a r n m u t l a k a k a l d r l m a s k a r a r l a t , fakat bundan sonra y e n i vaziyetin ne e k i l d e d z e n l e n e c e i h a k k n d a kesin b i r e y s y l e n e m e d i : Gospodarhklarn ( ky aalklarnn) kaldrlmasyla " e s h b m m y l e c e b t n b t n me'yus ve mahrum,, b r a k l m a s mahzurlu g r l y o r d u . Sonra burada yeniden tesis - olunacak muntazam idare iin b u mir t o p r a k l a r gelirinden istifade etmek lzmd. te bu noktalar g z n n e a l n a r a k b a l c a i k i hal ekli b u l u n m u t u : Birincisine g r e toprak, d o r u d a n d o r u y a hkmetin idare ettii mir arazi e k l i n d e reayaya b r a k l a c a k ve onlar ta r a f n d a n s e r b e s t e ilenebilecekti. t e taraftan G o s p o d a r h k reji minde r e a y a n n v e r d i i e y l e r d e n g a y r m e r s a y l a n l a r k a l d r l makta, kalan v a r i d a t n yars Umarlar l v o l u n d u u zaman y a p l d g i b i , k a y d hayat a r t y l e k y a a l a r n a verilmekte, d i e r y a r s a a l a r rejimi yerine kurulacak y e n i idare m a s r a f l a r n a kar lk olarak Devlet hazinesine a l n m a k t a i d i . kinci e k l e gelince,
1 3

Komisyon mazbatasna gre reaya mmessilleri Hazine-i Celilenin mrettebat olan vergi ve cizye emvali hadd-i itidalde bulunmasyla eltf- seniyye-i hazret-i padiahiye teekkrden ve acz dehet, sebebiyle vukubulmu olan hatalarnn rehn-i aff- l buyrulmas istidasndan baka bir diye cekleri olmayp fakat Belgradck ve Lom ve Sahra nahiyelerinde tedenberi Kospitarllc (JJ.UJ._J;) namyla bulunan ky aalarnn mezalim e taaddiyat- mufritalar nezd-i merahimvefd-i lde dahi tecviz buymlmtyacandan bu aa lklarn klliyen kaldrlmasn istemilerdir. (Bak. Vesika VIII).
2

bu r e a y a n n isteklerine daha uygundu: Arazinin, bedelleri al narak tapu ile reayaya "deruhde,, o l u n m a s ve b u suretle husule gelen para ile a a l a r n muaccelelerinin d e n m e s i dnlmekte idi; y a n i reaya, tazminat vermek suretiyle a a l a r n yerine g e e cekti . Fakat h k m e t e (o zaman Sadrazam h a l Mustafa Reit P a a i d i ) "imdiye kadar car olan teamln btn btn hilfna olarak tapu ile reayaya arazi vermek kk muvafk- maslahat grnmemekle,, b i r i n c i e k l e t e m a y l e d i l d i . Bununla beraber sair ilerle b e r a b e r b u meseleyi de yerinde daha e s a s l bir e kilde incelemek z e r e , Meclis-i A h k m - A d l i y e a z a s n d a n Nail beyin Vidin'e g n d e r i l m e s i n e karar v e r i l d i . Nail bey, Vidin'e va r n c a meselenin ne kadar nazik o l d u u n u g r d . Reaya, h k m e t e eski Gospodarhk v a r i d a t n aynen vermek y l e dursun, b u n l a r n t e m a m i y 1 e kendisine b a l a n a c a n bile ummakta i d i . O r tada " G o s p o d a r h k b t n b t n l v o l u n d u , , yahut, P a d i a h "bizlere imtiyaz vererek her e y d e n y a n i vergi ve teklift- saireden af buyurupalelhusus G o s p o d a r l k a r a z i s i n i i h s a n ile b e k m eyledi . eklinde ayialar dolamakta idi; Aalklar varidatn dan "mezalim,, t e l k k i edilen e y l e r k a r l s a bile, r e a y a n n raz o l m y a c a , hatta bunun iin i m d i d e n i s y a n a bile h a z r l a n d Nail bey t a r a f n d a n B a b A l i ' y e b i l d i r i l d i . Bu d n c e yersiz de deildi: O s r a l a r d a ( i l k k n u n 1850) z v o r (J^'J) manastrnda t o p l a n m b i r t a k m i s y a n c l a r " e e r bizim dediklerimize, m s a a d e olunmazsa bundan bir mah sonraca et kesiminde ve yetitirilemedii t a k d i r d e behemhal martta umumen ayaklanmak z e r e sizlere haber g n d e r e c e i z diye Bulgaristana havadis ner,, etmekte i d i l e r . G r l y o r k i reaya t o p r a k meselesini k e n d i lehine halletmek iin h k m e t i isyanla tehditten bile e k i n m e m e k t e d i r . Nail bey durumun vahametini anlatmak iin y a z s n n sonun u mthi
1 2 3 4 5 8

Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266, melf. Rza paa tarafndan Rait efen dinin kalemile gnderilen lyihaya komisyonca yaplan ilveler.
2

Mez. irade melf. Rza paann tahrirt.

3 4

Bak. Yukarda S. 90. Ar. 40-1, . 265, 3 zilhicce 1266. dar, mal slhata ait bu iler hakknda yukarda S. 75 ve mt.

Bu havaliyi ellerinde tutan aalar ve adamlar kaldrldktan sonra mntehap kaza mdrleri ve muntazam zaptiye neferleri ( jandarmalar ) tayin edil mesi dnlyordu. Yukarda da iaret ettiimiz gibi ( S. 77 ) Tanzimat'n tatbiki demek, burada Devlet otoritesinin yeniden tesisi, muntazam idare ile beraber merkeziyetiliin kuvvetlenmesi demekti. Bylece II. Mahmut devrinde ynlara kar balyan mcadele, Vidin'e asrn ortalarna doru gelmi oluyor.

Ar. 42-1,17 rebiylevvel 1267, Nail bey ve Rza Paann tahrirat-1 mterekeleri ve Ar. 47-1, . 160,5 muharrem 1268, Rza Paann ekib efendiye verdii mzekkire.
6

Nail bey ve Rza paann mez. tahriratlar.

G O S P O D A R L I K REJM 104 TANZMAT V E B U L G A R MESELES

2

105

satrlar ekliyor: "Burasn imdiden beyan ederim ki Bulgaristan elden gidecektir . Vali Rza P a a ile g n d e r d i k l e r i mte rek bir y a z d a da vahim h d i s e l e r i n zuhurunu n l e m e k iin esasen o k a r olan G o s p o d a r l k v a r i d a t n d a n hi olmazsa yarsnn b r a k l m a s lzmgeldiini bildirmekte i d i . Fakat, d i y o r d u , "nevahi-i slse ahalisinin avu ii kadar yerleri ve yurtlar olmadndan,, bu arazinin kendilerine tapu ile verilmesi onlarda "muhabbet-i va taniye,, d o u r a c a k ve kendilerini t o p r a a b a l y a c a k t r . G e r e k t e n o zamana kadar bu k y l biraz dara gelince, arkada korkacak bir eyi k a l m a d n d a n , "hemen familyasn b i r arabaya y k l e t i p S r b i s t a n ' a g e m e i d e t edinmi,, i d i .
1 2 3

G o s p o d a r l k meselesi u z a y p balanamyordu. Vidin'den

g i d i y o r , b i r trl bir hal ekline korkutucu haberler zerine bulunu dier dei s e m e k zorunda

gelen

h k m e t nihayet u i k i e k i l d e n b i r i n i y a r s n n tahsili; evvelce d n l e n m a s d a n ibaretti. kinci k, evvelce kyl t o p r a n g e r e k t e n s a h i b i i k i n c i ekli kabul etmek

yordu: Evvel Gospodarlk haslatndan yarsnn balanarak e k l e bakarak b u n d a k i dnld gibi, iklik, sadece, G o s p o d a r l k v a r i d a t n n y a r

e d i l m i y o r d u ' ; b t n mir topraklar g i b i arazi mahll o l u n c a tekrar Devlete d n m e k t e i d i ve Devlet bunu yeniden s a t l a karabi l i r d i . D i e r taraftan arazinin, y a b a n c l a r n veya f e s a d c l a n n eline g e m e m e s i n i s a l a m a k iin a y r bir madde k o n m u t u . Buna karlk arazi s a t l a .karld zaman a r t t r m a d a o k y r e a y a s , d a r d a n gelen m t e r i l e r kadar v e r m i s e , bu y a b a n c l a r onlara tercih edilemiyecekti. Nihayet, G o s p o d a r l k arazisinin reayaya sa tlmas h a k k n d a m s a a d e y i ihtiva eden b u irada 1851 S o n k n u n u n d a (1267 R e b i l e v v e l ) V i d i n ' d e resmen iln o l u n d u . Bununla beraber mesele yine uzun m d d e t s a l l a n t d a kald. Bulgar komitecilerinin tahrikleri yine i d d e t l e n m i t i ve B u l g a r i s t a n ' n a y a k l a n a c a szleri d o l a m a k t a i d i . Tefti yapmak ve slhat hz l a n d r m a k gayesiyle V i d i n e Meclis-i V a l z a s n d a n e k i p efendi de g n d e r i l d i i h a l d e G o s p o d a r l k arazisinin reayaya satlmas ve s k n u n iadesi bir trl m m k n o l a m y o r d u . Tersine Bulgarlar t a r a f n d a n , mltezimlerin k y l e r d e n k o u l m a s , eriye mahkemeleri t a r a f n d a n verilen h c c e t l e r i n yrtlmas g i b i h d i s e l e r h a v a y git t i k e karartmakta i d i . Bilhassa "Gospodarlk arazisi reayaya ihsan
3 4 5 3 ?

y a r y a indirilmi o l arazinin
Ar. 42-1,17 rebiylevvel 1267. Bu hususta ayrca fetva da alnd. Arz tezkiresinde deniyor k i : Arazi-i mezkrenin olvechile rey-i Devlet-i Aliyyeye satlmas Memlik-i Saltanat-i Seniyyenin her tarafnda merylicra olup usle muvafk olmas cihetiyle bunda mahzr-i er olmad dahi taraf- fetvpenhden ifade olunmala.. (Mez. rade, arz tezkiresi). -Burada sadrazamn, kffe-i Devlet-i Aliyenin sahib-i arazi olduu iddias noktas noktasna kabul edile mez. phesiz Vidin'de bsbtn husus artlar bulunmakla beraber, Rumelinin dier sahalarnda da toprak ekseriyetle, mir arazi, evkaf veya byk iftlikler halinde yine d o r u d a n d o r u y a kylye ait deildi. Esasen Vidin'de yap lan yeni slhatla da toprak reayann m l k i y e t i n e gemiyor, gospodarlk arazisi ihsan olunmuyordu. Bak. Yukarda S. 87, not 2. Nevhi-i merkumenin arazi-i mevcudesi nizam mucibince mahllat hazine-i celileye ait olmak ve vakten minelevkt ecneb uhdesine gememek ve ora dan defi i'ar olunan mfsit makleleri gibi ehasa verilmemek... zere ba tapu nevahi-i merkume ahalisine satlmas.. ( Ar. 42-1,17 rebiylevvel ).
3 2 1

d o r u d a n d o r u y a tapu ile reayaya ihale edilmesi i d i , k i bu suretle olmakta i d i . Bab l, nihayet Onu imdiye kadar tahsis ve eskidenberi ser olduklar zaruretini a n l a d .

bilhassa t e r e d d t t e bulunduran nokta, bu b l g e hat s a y l d n d a n , arazi tasarrufunun

yalnz m s l m a n l a r a mstecir de icb makamnda

edilmi o l m a s i d i . H a l b u k i b t n tebaa "sahib-i arazi halde yalnz nevahi-i m e z k r e reayasnn yabanc sfatnda bulundurulmalarna pek

grnmedii

" m a l m a t - cedide-i mahalliye,, ile a n l a l d d a n nihayet k e i n ola rak tapu u s u l n e m s a a d e e d i l d i . Mamafih bu yeni kararda da b i r terk t a k m a r t l a r v a r d : E v v e l reayaya s a t l a r a k bedeli a a l a r a (gospodarlara) verilen bu arazinin m l k i y e t i mutlak b i r e k i l d e
1

Ar. 42-1,17 rebiylevvel 1267, melf. Nail beyin tahrirat. Bak. Yukarda S. 94. Rza paa ve Nail bey, ayn zamanda, reayay kkrtan istemekte komitecilerin srgn edilmesini de idiler ( Mezkr

Anadolu'da mnasip bir yere tahriratlar ).

Ar. 44-2, . 1531, 1 cemaziylevvel 1267, Rza paa ve Nail beyin m terek tahriratlar. Ar. 44-2, , 1531,29 rebiylahir. 1267. Nail bey talimat mucibince harekete muvaffak olamyacan anlyarak istifa etmiti. ( Ltfi tarihi, IX, Tarih Kurumu yazmalar ). Rakovia manastr keii, tahriktta devam ettiinden Aynaroz'a srld. (Ar. 43-1, . 690.9 rebiylahir 1267).
5 6 7

106

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

G O S P O D A R L I K REJM

107

edildi,,

t a r z n d a karlan a y i a l a r

Bulgarlarn

esas istekleri ne
2

o l d u u n u a k a belli etmekte i d i . O n l a r para, tazminat g i b i h i b i r e y vermeden t o p r a a d o r u d a n d o r u y a sahib olmak i s t i y o r l a r d . Bu s r a l a r d a V i d i n valiliine Rza P a a yerine, buradaki a r t l a r bilmiyen, gz da Paann vererek i b a a r a c a n sanan bir valinin, Zarif Mustafa kartrd. Y e n i vali, bizzat aalan
3

yl g e m i t i . Bir m d d e t sonra da Krm harbi b a l a d . Bu harp e s n a s n d a V i d i n r e a y a s Ruslardan y a r d m istiyerek yeniden b y k b i r isyan t e e b b s n d e bulundular. Bu hareket de b a s t r l d . Fakat B u l g a r i s t a ' n n b u k e s i n d e k i isyan o c a hi b i r zaman temamiyle s n d r l e m e d i .

gelmesi vazi yeti

bsbtn

e k i p efendiye, G o s p o d a r l k arazisinin reayaya s a t l m a s iini akl a l m a d n s y l e d i . Onun b a k a szleri ve hareketleri de t u t t u u n u ve eski usule taraftar olduunu taraftan r e a y a n n , t o p r a a tazminat vermeden temamiyle s o k m u t u . D a v a n n bu e k i l d e durmas honutsuzluun lerinin belirmesini mucip g s t e r m e k t e i d i . Bir sahip o l uzayp almet

mak istemesi, d i e r taraftan a a l a r n e n t i r i k a l a r meseleyi k m a z a hi bir neticeye varmadan

4

g i t t i k e a r t m a s n ve yeni isyan olmakta i d i . 1850

isyanndanberi iki

Ar. 47-1, I. 160,8

muharrem 1268, melf.

Vidin valisi Ali Rza Paann

kendi ktibi hattyla ekib efendiye vermi olduu mzekkire. Lom'un fukaras kendi taraflarndan elli adam intihap ve Vidin'e irsal edip bunlar Vidin'e geldikte Meclis'te, biz padiahmzn topran satn almaa kadir deiliz, demiler... Vali bulunan Zarif Paa, tehdid ederek veya grecek siniz size iekli tapu vereceiz eklinde ocuka vaitlerle bunlar yola getir mee alyordu. ( E . Z. Karal, Zarif Paaya ait vesikalar, Tarih Ves. Mec. Plevne'den yazlan mektup ). ekib efendinin u kayd da dikkate ayandr: Gospodarlk arazisini reyann almamalar emrinde baz taraftan tedabir-i hafiye-i hariciye icra olunmakta olduu.. ( Ayn yer, ekib efendinin lyihas ).
2

Zarif paa Vidin vcuhundan kendisiyle gren adamlara burann rea yas pek yz bulmu olduundan usl-i memleket rndan km ise de ben bunu yoluna koyacam, sizler msterih olun yollu szler sylemekte ve bu tavr u lisan beynerreaya y bularak btn eyalet reayasn bil icap havfa drp dndrmektedir., (ekib efendinin mezkr lyihas ). Pilevne'den gn derilen mezkr mektupta da unu okuyoruz : Zarif paann Vidin'e vuslnden sonra bu tarafn mslmanlar Zarif Paa Bulgarlar mfsittir diye kesecek diyorlar.
4

Muhtelif kaynaklardan gelen ikyetler zerine Bab li ekib Efendinin derhal azl ve yerine Belgrad mu Valili

lyihasn nazar itibara alarak Zarif Paay ine tayin etmitir; ( 6 Rebiylahir kiresi ).

hafz Vasf Paay (Vidin isyan balad zaman Ni Valisi idi. ) Vidin

1268-29 son knun 1852-Ayn yer, Arz tez

UMUM

NETCE

Bulgaristan, O s m a n l h a k i m i y e t i a l t n d a eski tarih a h siyetini en ziyade g a y b e t m i sahalardan birini tekil etmekte i d i . Bir o u O s m a n l l a r t a r a f n d a n k u r u l m u olan e h i r l e r d e hayat ve manzara tamamiyle t r k t . Bulgarlar o zaman ancak ky lere, d a k a s a b a l a r n a snm bir halde, her trl iktisad, fikr hayattan mahrum, d a n k u y u u k b i r halk olarak g r n m e k t e i d i . Fakat Balkanlardaki milletler yeniden c a n l a n p O s m a n l hakimiye tine b a k a l d r m a a b a l a d k t a n sonra da, t 1875 tarihlerine kadar bu "kyllerin,, hi bir c i d d hareket eseri g s t e r m e d i k l e r i i d d i a s d o r u d e i l d i r . A r a t r m a l a r m z bize, X I X . uncu a s r n ilk y a r s n d a da B u l g a r l a r n bir millet olma yolunda b y k gayretler y a p d n , Bulgar milletinin k devrinde O s m a n l tarihinin gidii z e r i n d e k u v v e t l e m e s s i r b i r m i l olarak meydana ktn g s t e r m e k t e d i r . Bilhassa a s r n tam o r t a s n d a , y a b a n c tarihlerde o l d u u kadar bizim tarihlerde de pek bahsi g e m i y e n , fakat her b a k m d a n b y k n e m i olan V i d i n ayaklanmas bunu b t n aklyla ortaya k o y m a k t a d r . 1848 ihtillleri ve onu t a k i b eden y l l a r d a A v r u p a , liberal, mill ve itima mahiyette iddetli hareketlere sahne o l m u ve bu hadiseler Devletlerin i tekilt, u l u s l a r a r a s m n a s e b e t l e r ve b t n k t a n n m u k a d d e r a t b a k m n d a n derin izler b r a k m t . Bu arada, esasen bir zamandanberi l i b e r a l ve v a h d e t c i mhim slhat hareketlerine girimi bulunan O s m a n l m p a r a t o r l u u da her y n d e n o l d u k a m h i m s a r s n t l a r g e i r m i t i r . A v r u p a daki ihtilller kzt ve O s m a n l h u d u t l a r n a y a k l a t zaman mpa r a t o r l u u n b a n a derhal yine K o c a Reit P a a arld. Bu s r a d a Bosna'da reaya ve beyler a r a s n d a eskidenberi devam eden iti ma z d d i y e t had bir noktaya v a r m t . o k g e m e d e n Eflak'da bir isyan kd, ve Rus o r d u l a r hemen Tuna y a l l a r n a kadar indiler. B t n Rumeli'de tehlikeli bir isyan h a v a s esmekte i d i . te bu genel a r t l a r i e r i s i n d e , 1850 de m p a r a t o r l u u n "en nazik bir ye rinde,,, V i d i n ' d e b y k bir kyl k y a m g r l d ve m p a r a t o r -

110

TANZMAT V E B U L G A R M E S E L E S

UMUM NETCE

111

luk iin her b a k m d a n b s b t n vahim b i r durum y a r a t t . A s B u l g a r l a r n , esasen Islvhk d u y g u l a r y l a A v r u p a ihtilllerine ka rm bulunan S r p l a r d a n her zamanki g i b i y a r d m a l m a s k u v v e t l e muhtemeldi. Ruslar, hemen V i d i n k a r s n a , Kalafat'a asker g n d e r m i l e r ve t e v i k edici hareketlerde b u l u n m a a balamlard, t e d e n Ingiltre de m l y i m hareket o l u n m a s ve slhatn tatbikinde d i k k a t edilmesi h u s u s l a r n i l e r i s r e r e k tazyikte bulunuyordu. te m p a r a t o r l u u bu kadar etin b i r duruma sokan b u i s y a n n bilhassa t a r i h m e n e l e r i ve neticeleri b a k m n d a n b y k b i r m a n a s o l m u t u r . E v v e l isyan b y k ve i d d e t l i bir hareketti; en az on b i n kii a y a k l a n m t ve y z l e r c e l ve y a r a l v a r d . Bu hal, h a k i m m i l letle Bulgarlar a r a s n d a k i k i n i a r t t r d g i b i y a b a n c l a r n da b a z m d a h a l e l e r i n e sebebiyet v e r d i . Devlet, bu hareket k a r s n d a i e r d e ve d a r d a o k daha vahim hadiseler, b e k l e m e e ve k a y g l anlar g e i r m e e b a l a d . Fakat bilindii z e r e isyan, sonunda tamamiyle y a t t r l d . Bununla beraber b l g e y i tam m n a s y l a s k n a k a v u turmak iin y a p l a c a k daha pek b y k iler v a r d . Mal ve i d a r s l h a t y a n n d a bilhassa, ayn tarihlerde Bosna'da o l d u u e k i l d e , f e o d a 1 mahiyet g s t e r e n a a l a r h a k i m i y e t i n i n tasfiyesi meselesi b t n plakl ve etinlii ile meydana kmt. Bu a a l a r h a k i m i y e t i veya vesikalardaki ifade ile " G o s p o d a r l a r idaresi,, bize bilhassa i s y a n n asl karakterini, z i r a - i t i m a mahiyetini g s t e r m e k t e ve b t n Rumeli hatta, b t n m p a r a t o r l u k isyanla r n d a z i r a - i t i m a vaziyetin yani, b y k k y l kitlelerinin t o p r a k z e r i n d e k i durumu meselesinin ne kadar esasl b i r rol o l a b i l e c e i n i a n l a t m a k t a d r . O zaman bunu V i d i n iin a k b i r e k i l d e g r e n Reit P a a h k m e t i a l d b a z esasl kararlara r a m e n hi b i r m s b e t netice elde edemedi, ve bu b l g e d e b a lca b u sebeblerden ileri gelen h o n u d s u z l u k h i bir zaman eksilmedi. Burada bilhassa g z e a r p a n b i r nokta d a h k m e t i n b t n i y i niyetlerine ve f e d a k r l k l a r n a r a m e n d u r u m u d z e l t m e k i m k n l a r n n k e n d i elinde o l m a m a s d r . G e r e k t e n reaya a r a s n d a her trl h o n u d s u z l u u n b a l c a k a y n a olan t o p r a n tasarrufu meselesini k k n d e n hal etmek iin h k m e t c e z r b i r karar ver mekten e k i n m e d i . Fakat bu sefer zaten h o n u d s u z l u k l a r n a k a belli eden a a l a r n mukavemeti b a g s t e r d i . H k m e t , Bosna m s l m a n beylerinin i s y a n n u n u t a m a z d . K a r a r l a r n t a t b i k i n d e daha fazla srar ederse bu sefer b a k a b i r isyanla u r a m a k zo-

r u n d a k a l a b i l i r d i . Binaenaleyh i d a r e i m a s l a h a t p o l i t i k a s n tutmak z a r u r i d i . te m p a r a t o r l u u n b n y e s i icab her sahada o l d u u g i b i itima sahada da kendini g s t e r e n bu i d a r e i m a s l a h a t l k , bize i e r i s i n d e , m p a r a t o r l u u n mukadder k sebeblerini t a y a n dikkate a y a n b i r durumu g s t e r m e k t e d i r . V i d i n isyan genel b a k m d a n , itima o l d u u kadar mil lidir de. Asilerin b a l a r b t n Bulgaristam a y a k l a n d r m a a al makta ve S r b i s t a n g i b i muhtar bir Bulgar b e y l i kurmak gayesini g t m e k t e idiler, onlar d u r u m l a r hakikaten etin ve isyana elve rili olan V i d i n k y l l e r i g i b i b t n Bulgar k y l kitlelerini ar k a l a r n d a n s r k l i y e c e k l e r i n i u m u y o r l a r d . G e r e k t e n isyan s r a s n d a y a y l a n haberler b t n Bulgarlar a r a s n d a heyecan u y a n d r m a k t a i d i . s y a n n umumiyetle Tanzimat tarihi b a k i m n d a n nemli neticelerindek b i r i de, h k m e t i n ayn tarihlerde, i d a r s a h a d a ald bir t a k m yeni slhat k a r a r l a r d r . Mesel b y l e c e b t n m p a r a torluk dahilinde valilerin mahall meclisler k a r s n d a salhiyetleri geniletilmi, Bosna ve V i d i n g i b i b i r toprak aristokrasisinin ha kim o l d u u yerler sk b i r e k i l d e merkeze b a l a n m ve neticede bu tarih, T a n z i m a t n m p a r a t o r l u u m e r k e z l e t i r m e p o l i t i k a s b a k m n d a n da m h i m bir t a r i h o l m u t u r . Nihayet son olarak iaret edelim k i k a r l a n hatt h m y n l a r ve n i z m n m e l e r z e r i n d e y a p l a n incelemeler, bizi Tanzimat t a r i hinin i e r i s i n e ulatrmaz; T a n z i m a t h a k i k olarak ancak onun, m p a r a t o r l u u n t r l b l g e l e r i n d e her t r l h u s u s a r t l a r l a k a y n a a r a k meydana k a n canl v a k a l a r n d a g r e b i l i r i z .

VESKALAR

Vidin S a n c a Bulgar r e a y a s kullarnn arzhali tercmesidir

1

"evketl m m e y e merhametl Padiahmz efendimiz lerinin atabe-i (<^) aliyye-i mlknelerinin trbna

hazret arzhl-i

daraet-meal-i ( J l . c^\^>)

fakiranemiz budur ki, avatf- ( ^ 1 ^ . ) aliy Vidin

ye-i lemml-i ahanelerinden Rusuk ye Zitovi ve sair

S a n c a civar kazalarnn fukaras karagmrk tazyiktndan tahlisine terahhum buyurduklar misill zikrolunan Karagmrk

sancamzn

ahalisi kullarn ziyade tazyik ve iz'ac etmekle cmhaline bd olup y l e ki m e ' v a ( l / L ) ve

mizin fakr u dcret-i ( c j?)

mesken-i fakiranemizden bir saat mesafeden on kuruluk e y ihra ve naklinden ve gmrksz bir k y y e rgan- sade ihracndan

v e y h u t idhalinden memn ve bu gmrk rsumat ancak senede on bin kurua bli iken biz kullar mahsulatmz bir karyeden karyeye ihra ve idhal ile bey u ir (\ ^-z ^ br

) edemediimizden

nice hasar ve ekdre duar olmaktayz. Binaenaleyh plgh-i taht- li baht- rrilknelerinden tazarru ( ) ve istifak- abdnemizdir ki

mezkr Karagmrgn br- tahammlgdazndan bu kullarnn dahi tahlisi ile ihya ve olvehile istidme-i avm- mr ve fer e v makhriyeti liyye-i

ketleri ve her nevi da-i ( Jjuil) Devlet-i Aliyyelerinin duasna minen ve slimen

mdavemetimize msaade-i

padiahaneleri bidiri ve seza buyrulmak

babnda etr ferman

hazret-i mert leh-l-emrindir deyu masturdur.,,

1

Ar. 40-1, I. 265, 3 Zilhicce 1266, melfuflarndan.

VESKALAR 116 TANZMAT V E B U L G A R MESELES

117

II K o n t Nesselrode ) t a r a f n d a n Rusya m a s l a h a t g z a r T i t o f c n i b i n e v a r i d olan t a h r i r a t - mahremane

2 1

" B u l g a r l a r n f e s a d a t n a dair U m r - H a r i c i y e Nezaretiyle se faret beyninde v u k u b u a n ifadat ve izahat havi v a r i d olan tahri ratnz m p a r a t o r c e n a p l a r n a arz ve t a k d i m eyledim. T a h r i r a t - m e z k r e mealiyle S a r m e f e n d i hazretleri t a r a f n d a n size mahre mane verilmi olan m z e k k i r e mfad ( j l u ) m p a a t o r - m a r n i l e y h c e n a p l a r n n m a l m u o l d u k t a kendi n i y y t - s a h h a s n Devlet-i liyyenin t a k d i r b u y u r m a k t a o l d u u ve Memalik-i M a h r s a - i Mlk n e l e r i n i n a s a y i ve istirahat-i halini mucip olabilir kffe-i husustta Rusya Devletinin muavenet-i halisanesine istinad olunduunu ve etraftan v a k i olan ilkaat- b e d h h a n e y e havale-i sem'-i itibar b u y r u l m a d n kemal-i mahzuziyetle m a h e d e eylemitir. Bu hususta t a r a f n z d a n m a r n i l e y h S a r m efendi hazretlerine ita olunan ve k o n t D r o n o f caniplerinden tarafnza v u r d eden
3 4

r e k a h z girft olunan Bulgarlarla m n a s e b t - hafisi o l d u k l a r m e k k olan k a l l - l - a d e t e h a s h a k l r n d a t e d a b i r - ihtiyatiye-i d i k k a t ve basirete mbaeret eylemi o l d u k l a r n d a n bu cihetle Devlet-i A l i y y e n i n dilhh- lisi tarafmza i ' a r olunmazdan evvel icra o l u n m u ve bundan b y l e az o k m e k k bulunan e h a s h a k l a r n d a dahi bir usl-i nezaret-i k m i l e vaz' o l u n m u isede mparator- marnileyh cenaplar Devlet-i A l i y y e h a k k n d a d e r k r olan h a y r h a h l i k t i z a s n c a ibu tedabire kanaat et meyip Ceneral Duhamel ( J - ' k j - ) in Memleketeyne azimetinde Bulgarlar t a r a f n d a n oralarda i k a m a allmakta olan ve cemiyet-i ifsadiyeler m e m u r l a r taraflarndan tahrik ve ikdam olun d u u ' azade-i e k ve itibah bulunan f e s d a t a sarf- efkr- d i k k a t eylemesi k e n d u y a mahsusan tavsiye ve s i p a r i olun m u o l d u u n d a n ceneral-i mumaileyhin v a k i olacak tahkikat nn m a h e d e - i semere-i hasenesi m e ' m l u m u z olup d e r n - Memlik-i Mahrsa-i Mlknede ka- fesdta almakta
5

ihbarat ile tasdik o l u n m u olan t e m i n a t - k a t ' i y y e d e n sonra, e g e r i B u l g a r l a r n e y a l t - cenubiyemizle teatisine i b t i d a r eyledikleri m n a s e b t - hafiyyeden d o l a y Devlet-i A l i y y e n i n daha b a z mertebe vesvese ve e n d i e s i o l d u u halde kendisini tekrar temin z m n n d a bir miktar ilve-i k e l m a i b t i d a r olunur: y l e k i filhakika ma r n i l e y h S a r m efendi hazretlerinin salif-z-zikr m z a k e r e d e m p a rator c e n a p l a r n n ihll-i emn a s a y i - i lemi mucip olacak b i l c m l e ahval ve k e y f i y y a t n d m a n - kavisi o l d u u n u ifade eyle melerinde h a k l a r olup zira m p a r a t o r - m a r n i l e y h cenaplar memalikinde bu misill t e e b b s a t n e d d e n men tahzirine msaraat o l u n a c a d e r k r d r , ve Basarabya z a b i t a n Devlet-i A l i y yenin b i l v a s t a v a k i olan davet ve iltimas- l i s i n e intizar etmiyeRus hariciye nazr. Ar. 4-1, . 3, 18 cemaziylevvel 1258, melfuflarndan. ar I. Nikola (1825-1855). brahim Sarm (Paa)( 1801-1854), elilik, Meclis-i Val azal gibi muhte lif memuriyetlerden sonra 1841 senesi sonlarnda Hariciye Nezaretine getirilmi, 1843 e kadar bu mevkide kalmtr. Yukardaki vesika onun bu nazrlna rast lamaktadr. Sarm (Paa) muhtelif mhim memuriyetlerden" sonra nihayet bir aralk (1848 Nisan-Austos) sadrazamlk da yapmtr .
2 3 4 1

olan k e s n n m e s a ve gayretlerini r t m e k z e r e ne m a k l e esbab ve vesaile t e e b b s o l u n m a s lzmgeldii t a h k i k a t - mezk r e d e n Devlet-i A l i y y e n i n m a l m - lsi b u y r u l a c a d e r k r ise de mamafih B u l g a r i s t a n ' n sulh ve a s a y i - i hali, sekene ve ahalisi nin himayet ve s y a n e t i ve z a b i t a n - memleket t a r a f l a r n d a n hak l a r n d a zulm ve t a a d d v u k u a gelmemesi z m n n d a taraf- Dev let-i A l i y y e ' d e n b a z tedabir-i e d d e ve m e s s i r e y e t e e b b s olun m a d k a hasl o l a m y a c a n ketm e t m i y e c e i m i z d e r k r olup, zira tarafmza v a r i d olan ihbarata nazaran Bulgaristan r e a y a s y l a Bosna Eyaleti r e a y a s h a k l a r n d a gerek k k memurlar ve gerek ehl-i slm ile A r n a v u t l a r t a r a f n d a n yeniden bir takm mezalim ve taaddiyat v u k u a gelmekte olarak g e r i Devlet-i A l i y y e n i n h s n - i n i y y e t - i seniyyesine zerre kadar itibahmz y o i s e de alelitlk Memlik-i M a h r s a - i Osmaniye'de bulunan hrstiyan sekenesi beyninde a s r - n a h o n d ve m u d t n ref izalesi z m n n d a kendi evamir-i seniyyesinin kmilen icras a r z k e r d e - i halisanemiz o l m a l a ibu ifadat V k e l - i S a l t a n a t - seniyeye t e b l i ile v k e ly m a r n i l e y h i m h a z e r a t n n ifadat m e z k r e d e Rusya Devletinin S a l t a n a t - Seniyyeye ibraz ve izhardan hal o l m a d h u l s ve muhadenetine bir dell-i c e d d m a h e d e b u y u r a c a k l a r n ; me'mul etmekte o l d u u m u z u ifade ederiz.,,

118

TANZMAT V E B U L G A R

MESELES

VESKALAR

119

III Fransa Umur- hariciyesi t a r a f n d a n 1849 senesi k n u n u sanisinin alafranga on alts tarihiyle v a r i d olan t a h r i r a t n h l s a s tercmesi "Bahis S r b i s t a n ve Bulgaristan ve Bosna havalisine gelince m e h d o l d u u n a g r e Devlet-i A l i y y e y i belki ihafe etmi olan muhatara imdiki halde A v u s t u r y a l memalikinden n e ' e t etmeyip belki bu eyaletlerin yine kendilerinden ve bir de o r a l a r n isya na i s t i d a d l a r n d a n istifadeye frsatbn olan -Rusyal tarafndan olmak lazmgelir. Bu ahval z e r i n e Devlet-i A l i y y e ' n i n d i k k a t i n i c e l b e t m e e cenabnz memur e y l e d i i m s r a d a havali-i m e z k r e ahalisinden olan hrstiyanlarn m e v a d d - i k y e t l e r i n i n istima (>C-I) ile bir mukaddeme-i h o n u d irae olunarak ve m m k n mertebe mu h a t a r a n n n a l n m a s hususuna Devlet-i A l i y y e y i sevk ve t a h r i eylemenizi tavsiye etmitim. Bu n e s y i h i m i z dahi m c e r r e t k e n d i menafii h a k k n d a d e r k r olan sa'y gayretimizin s a r demek o l u p hatta devlet-i A l i y y e ' n i n ilkat tesirat ile M s y o Fabri ( i i / * ) ye i'arnz olan m t a l e a t , Devlet-i A l i y y e n i n ez-her cihet ( ^ . ^ ^ j l ) zeval ve inhilline b t n b t n muhalif olan politikamz m u maileyhe ihtar etmitir.,, IV 6 a b a n 1266 t a r i h i y l e
2

b u u k saat mesafede v a k i ( <~iyr ) karyesi c i v a r n d a itima' ile A k a r derbendini kesmek niyet-i k z i b e s i n d e b u l u n d u k l a r n d a n b a k a Srpl t a r a f n d a n kendilerine muavenet o l u n a c a n b i r ta km t r r e h t - k e l i m t n n e r i n e ictisar ettiklerinden b i l m b a h e s e h a s b - e l - c v a r i y e icra- muhabere ile bu babda olan m a l m a t - bend e g n e m bu vehiledir, ve S r b y a t a r a f n d a n baz k e n d u y u b i l mez ve n i k bedi farketmez makuleleri b u n l a r n ilerine g e l m i m i d i r ve o makule e h a s firar ile u s s a t - merkumeye dehalet ve icra-i mefsedetlerine muavenet (de) bulunan var m d r ve o l d u u takdirce men' d e f o l u n m a l a r hususuna t a k a y y d a t - k m i l e iyfa k l n m a k z e r e hudutta bulunan kazalar n a a l n i k ( j J ^ ) l a n y l a m e m u r n - i saireye sy-i c i z d e n t e n b i h a t - ektdenin i c r a s y l a keyfiyyetin ber vech-i izah s a v b - sami-i h i d v a n e l e r i n e i'ar ve icra-i levzm- muhabereye sarf- v u s ' u iktidar o l u n m a s hususuna dair bu kere 5 a b a n 66 tarihiyle r e s d e - i dest-i tazim olan t a h r i r a t - d v e r a n e l e r i mfad- b b e h e t - i t i y a d ( J L P I ^ I J L L . ) malm- a b d a nem o l m u ve rehn-i ilm-i l-i s a f a n e l e r i b u y r u l d u u ve akdemce s a v b - s a v a b - n m a y - i hidivanelerine ^ l i - l ^ ^ ) ba tahrirat- mahsusa ifade ve beyan k l n d z e r e u s s a t - merkume tara fndan bulunan ve bu taraftan olan hi bir kimesnenin g e e m e m e s i hus u s a t n a mezid itina ve d i k k a t k l n m a k z e r e hudutta v a k i kazalar na a l n k l a r y l a m e m u r n - i saireye taraf- i h t i s a s k r d e n t e n b i h a t - e k d e bil-icra snr b a l a r n d a olan k a r a k o l l a r a i s t i h k m a t - lzma verilmi ve keyfiyet bundan evvelce mahsusan i h r a olunan tatar vesatetile h a k i p y - i v a l y - i s a f a n e l e r i n e beyan ve i ' a r klnd z e r e bundan b y l e dahi olvechile i k d m a t ve i h t i m m a t - kmilenin i c r a s n d a bir v e h i l e kusur o l u n m y a c a d e r k r b u l u n m u t u r . S r b y a tara fndan b a z kenduyu bilmez makulelerinden vak'a-i m e z b r e n i n hn-i t a h a d d s n d e n evvel ve sonra b i r kimesnenin firar y o l l u veyahut p a o ile olhavaliye g i d i p g i t m e d i i a k e r - i istikametperverlerice m e c h l olmak ve n a a l n k l a r t a r a f l a r n d a n dahi buna dair bir g n a i'arat v u k u bulmamak cihetile b i r m a l m a t kesb o l u n a m a m ise de s a v b - sami-i m i r l e r i n e b i r taraftan haber verilmi veya g r l m o l d u u takdirce levazm- taharrinin iyfa1 1 2
1

Aleksandr bey t a r a f n d a n v a r i d tahrirat .

3

olan

"Marz- a k e r l e r i d i r k i , S y e b a h - atfet ve i k b a l b u y u r d u k l a r V i d i n k a z a s n n ( * . j ^ i l j ) tabir olunur kura r e y a s ile B e l g r a d c k k a z a s r e a y a s t a r a f n d a n b a z mertebe serzede-i zuhur olan u y g u n s u z l u k l a r n d a n nai e n t nefer ehl-i slm idama ibtidar ve frka frka olup bir frka mezb r B e l g r a d c k kalesini muhasara ve b i r frkas dahi V i d i n ' e br
1

Ar. 14-1, . 46, 29 Rebiylevvel 1265, melfuflarndan. 17 Haziran 1850. Ar. 24/ 2, . 66, 9 Ramazan 1266, melfuflarndan.

Kaza mdrleri. Srpa pasaport demek.

120

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

VESKALAR

121

syla ahz u girift olunarak sy- c i z d e n suale hacet b r a k m yarak h a k k n d a t e r e t t p edecek m u a m e l t - cezaiyenin icras ment- rey-i li-i d v e r i l e r i b u l u n m u o l d u u n d a mukteza-i me-i kerme-i m e h a m - i n a ( J l i i T ve reviyyet-i mselleme-i m n 'imaneleri z e r e iktizasnn icras hususuna himmem-i li-i d verileri a y a n buyrulmak b a b n d a . , , V F e r i k a n - kiramdan bu d e f a memuriyet-i mahsusa ile V i d i n canibine izam buyrulacak Rza P a a hazretlerine t a l i m a t - seniyye m s v e d d e s i
1

" Ferik-i m a r n i l e y h hazretleri bu kerre V i d i n eyaletinde baz' k u r r e a y a s t a r a f l a r n d a n zuhura g e l m i olan h a r e k t - isyaniyenin s r ' a t - i indifa e s b a b n n istihsal ve istikmaline memur o l d u u n d a n kendisine mukaddeme-i m a l m a t olmak z e r e ibu vak'ann mahallinden i'ar olunan hal ve keyfiyetile buraca ittihaz olunan tedabir beyan olunup bunun z e r i n e kendisi t a r a f n d a n ittihaz olunacak tedabir ve usln e s a s n a dair baz ihtarat i c r a s y l a mteferriat- memuriyeti kendisinin ,dirayet ve reviyyet-i m a l m e sine havale olunur. V i d i n valisi atfetl P a a hazretleri tarafn dan en ibtida vukubulan i'ara nazaran V i d i n c i v a r n d a k i n Sah ra nahiyesinde baz kariyeler r e a y a s m s a l l e h a n t e c e m m ve ta h a t ederek i k i nefer ehl-i islm ve bir zabtiye neferini d a r p ve cerh edip sebeb-i hareketleri a n l a l m a k ve telif ve teminlerile cemiyetlerinin d a t l m a s n a a l m a k z e r e b a z adamlar g n d e rilmi ve V i d i n ' e on saat mesafede k i n B e l g r a d c k k a z a s n n baz k u r s r e a y a s dahi bunlar g i b i iln- isyan ederek kaza-i m e z k r c i v a r n d a t e c e m m ile ahali-i memleket B e l g r a d c k kasa b a s kalesine k a p a n p b u n l a r n dahi ahvalini ve istediklerini an lamak zere memurlar g n d e r i l m i olup sonradan gelen tahrirat meallerine g r e g n d e r i l m i adamlar reaya-i merkumeyi m s e l l a h olarak Balkanlar iinde m c t e m i ve m t e h a i d bulup k e n d i lerine icra olunan n e s y i h ve t e b l i g a t isga etmeyip g y a sebeb-i hareketleri m r e t t e b a t - mryelerinin a r o l m a s keyfiyeti isede
(
1

daha ziyade t e c e m m ve t a h a d ederek onun z e r i n a b e y a n - hal edeceklerini ifade ederek daire-i isyan ve h a r e k t tevsi iin sair k u r ahalisini cebren ve kerhan kendilerine ittiba ettirmekte ve bu hal ile b a z t u r u k ve mebiri L._j J veDersaadet caddesi olan A k a r t a r i k i n i kat' sedd ile z e r l e r i n e u r a y a n ve ellerine d e n kimseleri soyduktan sonra habs ve tazyik eylemekte o l d u k l a r velhasl m a s l a h a t n i b t i d a s b i r k a kariye ahalisinin y l e c e hareketi s e r k e a n e leri g i b i g r n y o r k e n sonradan madde ehemmiyet kesb edip daire-i i s y a n n b a z mertebe t e v e s s ile bir b a k a renk ald a n l a l m a k t a dr ; evvelki i ' a r d a maslahat hafife g s t e r i l m i ise de b y l e e y l e r d e usul-i i h t i y a t y e y e kemalile riayet olunmak icab- halden o l d u u n a binaen mahallince ittihaz klnm olan tedabirin etraf lca t u t u l m a s vesair taraflardan muavenet ve m z a h a r e t e m s a raat o l u n m a s y l a beraber her yerde dahi m t e b a s s r a n e ve m t e y a k k z a n e hareket k l n m a s iin v e s y a ve t e n b i h t - lzime irsal ve t e b l i o l u n m u , m a s l a h a t n sonraki i f a d t t a n m s t e b n olan ehemmiyetine nazaran tedabir-i m e r h a n n daha v s ' a t l i ve kuv vetli t u t u l m a s n a lzum g r n m velhasl hadise-i m e r k m e n i n s r ' a t - i indifa iin her trl vesil-i k a v i y y e ve s e r a y a t e v e s s l o l u n m a k l k i c a b e t m i o l d u u n a ve bu dahi ehl-i isyan s n d r a c a k ve korkutacak kuvve-i m u n t a z a m a n n e v k i y l e hasl o l d u u n a b i naen eln V i d i n ' d e bulunan bir tabur a s k i r - i nizamiye-i a h a n e den maada Silistre'de bulunan piyade taburunun m m k n olursa Tuna tarikile, o l m a d halde berren seyr-i ser ile V i d i n ' e azimet eylemesi ve R u s u k ' t a bulunan s v a r i a s k i r - i nizamiye-i c e n b - m l k n e dahi acele yine V i d i n canibine azimet edip B a b a d a ' n da bulunan s v a r i alay dahi bunun y e r i n i tutmak ve sonra ne emrolursa ona g r e hareket eylemek z e r e Ruscuk'a d o r u gel mesi ve B k r e ' t e bulunan askir-i nizamiye-i hazret-i a h a n e d e n bir tabur piyade ile Y e r k y ' d e bulunan t o p u b l k l e r i n d e n dahi bir b l kezalik s r ' a t - i seyr ile V i d i n p i g h m d a bulunan K a lafat k a s a b a s n a g i d i p T u n a ' y g e m e k z e r e b e r d e n v a k i ola cak ifade ve i a r e t e b a k m a s ve buradan i k i tabur piyade a s k i r - i hazret-i a h a n e dahi V a r n a ve ondan u m n u tarikile V i d i n ' e g n d e r i l i p ve u m n u ' d a bulunan t o p u b l n n dahi hemen hareket ve m m k n mertebe s r ' a t ederek V i d i n ' e yetimesi veri len karar i k t i z a s n d a n olup b u n l a r n k u m a n d a n l a r n a icap eden v e s y a ve talimat derhal g n d e r i l m i t i r . Ferik-i m a r n i l e y h i n

Ar. 20-2, . 17, 16 aban 1266, meflflarndan.

122

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

VESKALAR

123

memuriyeti i k i dereceden ibaret olup evvelkisi hareket-i v a k a n n mebde' ve meneini tahkik ve istiknah ile z u h r u e s b a b n n s r ' at-i indifama bakarak bununla ve sair tarikle icra-i temin ve te'lif edip hadise-i m e z k r e y i kan d k l m e k s i z i n ve vesil-i e d i d e y e m u h t a o l m a k s z n tedabir-i maneviye ve usl-i h k i m a n e ile d e f e y l e m e e a l m a k ve ikincisi dahi bu t a r i k - i rfk u m l y e m e t l e husul-i matlap m m k n olmaz ise n i r e - i ihtillin sair yere sira yet etmeksizin derhal b a s t r l m a s mecburiyetine mebni muamele-i cebriyeye zaruret ilca eder ise ,cem tahat edecek kuvve-i nizamiyenin icabna g r e sevk ve imaline b a k m a k t r . Bu cihetle m a r n i l e y h buradan hareketle Varna'ya k p kemal-i s r a t l e bir gr, evvel Vidin'e y e t i m e e azimet ederek v u s l n d e V a l i P a a hazretlerinden vesair e r b a b - vukuf tan u vak 'ann sebeb ve m e n e i ne o l d u u ve ne renk ve r e v i te b u l u n d u u bil-etraf tahkik olunduktan sonra ihtimal-i a l e b d i r k i asl taraf- Devletten gelen teklif-i m t e d i l e d e n deil, baz k k m e m u r l a r n veyahut kendilerini iftlik ve arazi (sahibi) addeden kimselerin ve baz mltezim g r h u n u n t a a d d i y a t ve mezalim-i v a k a l a r u u y g u n s u z l u u n h u d s u n a sebebiyet v e r m i o l m a s y l a bunlara cezm hasl olur ve her ne kadar u surette hareketleri cihetiyle m t t e h i m o l d u k l a r d e r k r ise de d i e r taraf tan dahi m a d u r ve mazlum o l d u k l a r t e b e y y n eder ise t u t t u k lar y o l u n erait-i raiyyet ve mutavaata ne derecelerde m b a y i n o l d u u ve bu tarikle hi bir e y e vasl o l a m a y p bilkis d u a r - u k b t ve m c a z t o l a c a k l a r kendilerine tefhm ve daire-i itaat ve teslimiyete girerek bir g n a i k y e t l e r i var ise t a r i k - i m e r u u ile arz ettikleri halde l e m e mebzul olan ni'met ve efkat ve m a ' delet-i hazret-i e h i n a h d e n temamiyle h i s s e y b o l a c a k l a r ve o makule me'zalim riezd-i l d e bir v e h i l e i m a z olunur ey o l m a d n d a n t a h k i k a t - lzimenin i c r a s y l a e s b a b - refah ve saadet-i hallerinin istihsaline b a k l a c a g- h u l a r n a lykyla t e l k i n olunarak tatmin-i k a l b e f k r l a r n a sebeb olacak teminat ve nesyih ve i h t a r t teblii akdem-i tedabirden olmasyla bunun iin derhal reaya-i m e r k m e n i n c e m i y e t g h n a bir sz anlar adam g n d e r i l i p veyahut i l e r i n d e n b a z kabil-i hitap o l a n l a r g e t i r t i l i p t a h k i k - i ahvalleriyle i k y e t - i v a k a l a r m a k r n - hakikat ise icra-i ma'delete ve evvel emirde nasihata memur o l d u u n u ve s z d i n lemezler ve t a r i k - i m s t a k i m - i mutavaata girmezler ise maiyetine

verilmi olan k u v v e - i kfiye-i askeriye ile kendilerini v u r m a a ve tedib e y l e m e e mecbur o l a c a n lisan- m n a s i b ile tahriren veyahut ifahen t e b l i ve beyan ile hem g s t e r e c e k ve hem de korkutacak szler ile teskin-i e z h a n l a r n a himmet, velhasl tayin olunan k u v v e - i askeriyenin imaline hacet k a l m a k s z n yalnz ka ralts ile u hareketin def ' i e s b a b n a her suretle sarf- makderet oluna. Me'ml o l d u u z e r e bunlar icra olunacak nesayihin ve g s t e r i l e c e k t e h d i d t - . lisaniyenin teirat ile yola yattklar ve terk-i silh ederek arz- mutavaat eyledikleri halde ikyet-i va k a l a r s e m ' - i hakkaniyet ile dinlenilip ve her g n a tahkikat icra olunup bunlarn h a k k n d a her ne y z d e n olur ise olsun mahallince bir t r l zulm ve taaddi v u k u u anlalr ise hakikat-i halin bu tarafa bildirilmesine musaraat klna. Hilf- melhz olarak reaya-i merkume icra olunacak nesayih ve ihtarat k a b u l etmeyip ve cemiyetlerini datmayp merkez-i isyanda duracak olur ise olhalde bizzarure baz mertebe irae-i kuvvete ihtiya g r n e c e i n d e n a r t k b u n l a r n mik t a r n a g r e a s k i r - i memurenin cmlesi t e c e m m ve t a h a t et mesine intizar olunmak m lzm gelir, yoksa m i k d a r - kfsiyle kuvve-i mahalliye birletii vakit z e r l e r i n e gidilmek mi icab eder, hal m a s l a h a t n tayin e d e c e i tarikle hareket olunmak farzedendir. u kadar k i u s s t n k a l a b a l ziyade, sevk olunacak asker derece-i k f i y y e d e o l m a d halde kendilerini hatar ve teh likeye koymak demek olup bu ise hi bir vehile caiz o l m y a c a misill ibu hal-i isyana meydan verilir ise daha k u v v e t b u l m a s ve allah etmesin etrafa dahi sirayet eylemesi m l h a z a s dahi der pi olunmak l z m g e l e c e i n d e n bu i k i d a k i k a y tevfik ederek ve icra olunacak tedabir ve h a r e k t - askeriyeye pek ziyade d i k k a t edilerek m a s l h a t n semt-i s h l e t i b u l u n m a s yani silah k u l l a n m a a hacet getirmiyerek yalnz n m a y i - i a s k e r ile tahvif edile rek ve k a r a l t g s t e r i l e r e k bununla cemiyetlerinin t e f r i k i iin i b raz- mesir-i reviyyet ve fetanete fevk-el-gaye sarf- m e s a ve gay ret oluna ve zaruret-i sahihe haline m n h a s r olarak irae ve imal-i kuvvete ihtiya g r n d halde yine usul-i rfk u m l a y e m e t el den b r a k l m a y p ziyadesile m e r h a m e t k r a n e olunmak ve baz seb k m a z a n n eser-i t e s v i l t a l t n d a hareket e y l e m i olan aceze-i ahalinin hasar g r m e m e s i n e ve lzumsuz olarak ferdin burnu ka rt a m a m a s n a kemalile d i k k a t k l n m a k ve birde hey'eti isyaniyede

124

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

VESKALAR

125

bulunanlara icra olunacak nesayih tesir etmeyip de maslahat k u v ve-i cebriye imaline d a y a n d halde asakir-i nizamiye-i Hazret-i a h a n e n i n kffe-i h a r e k t usul ve k a v a i d t a h t n d a bulunarak yal nz harbce vezaif-i zimmetlerini icra ile y z l e r i n d e n zarar m e d d i bir keyfiyet zuhura g e l m i y e c e i m s e l l e m isede faraza ahaliden bazlar bu h a r e k t - h a r b i y e y i z u u m l a r n c a z a m a n - frsat ittihazyla onlar dahi bir koldan reaya z e r i n e h c u m etmek y a m a ve istirkak g i b i e y l e r e t e s a d d eylemek vadilerinde baz halt vukua gelecek olur ise bunun netayic-i vahime ve m u z r r a s he saba gelmez olmasiyla bu s r a l a r n dahi h s n - i idaresine b a k l m a k f a r z e d e n d i r . B a l d a tahrir ve beyan klnd vehile u hareket mahallince b a z t a a d d i y a t n eser-i mellimi o l a s melhuz isede b a z taraflarn ifalat t e s i r a t y l a olmas dahi m l h a z a d a n g a y r - b a d o l d u u misill b u madde yalnz orada m t e k e v v i n ve mahalline mahsus olup veyahat h d a nekerde ( Ji .\J^) beru taraflar r e a y a s dahi ittifakda olarak bir b y k silsile-i isyaniyenin ucu olmas d a h te emml ve t e f e k k r olunacak b i r e y o l m a s y l a b u babda t a h k i k a t - a m k a icrasiyla u hareketin sebeb ve m e n e i nedir ve b e r taraflarla bir g n a eser-i itirk var mdr, var ise ne taraflara d o r u rahatszlk emaresi g r l y o r ve bunun n kestirilmesi ne esbaba mevkuftur; u r a l a r n a dahi ziyadesiyle sarf- efkr oluna rak ve mesel bu hadise e s b a b - mahsuseden n e ' e t etmi ve bu cihetle mahallihe m n h a s r g r n d halde dahi a y e d a r a b u k b a s t r l a m y a c a k yahut tedabir-i i c a b y e yolunda tutul a m y a c a k olur ise yine sirayet mahzurunu ve enva' uygun suzluklar clib o l a c a n d a n b u r a s dahi h a t r d a n karlmyarak istihsal olunacak m a l m a t n s r ' a t - i iysaline himmet buyrula. bu hareket-i isyaniyeye c r e t eden kariyeler S r b i s tan'n c i v a r n d a o l d u u n d a n H k m e t - i S r b i y e mukteza-i farza-i sadakati z e r e S r p eyaleti ahalisinin bu maddede ehl-i isyanla her g n a m a r e k e t ve muavenetten ber o l m a s n a a l a c a me'mul olup hatta buna dair icra-i teminat e y l e m i ise de mahalince m a s l h a t a t e e b b s olundu-u ve hususen hareket-i askeriyeye balanld vakit bunun hilfna olarak t e taraf ahalisinden ehl-i isyana ma 'nen veya maddiyen muavenet ve m z a h e r e t eseri g s terilecek olur ise olbabda Emaret-i S r b i y e t a r a f n a ifdt- lzime icrasna Ferik-i m a r n i l e y h mezundur; ve h u d u d - eyalette bulunan ahalinin etvar ve mivar ne surettedir ve bir g n a eser-i
: c j

m a r e k e t ve muavenetleri var mdr; b u r a l a r n tahkik ile keyfiye tin b u tarafa i ' a r n a m s a r a a t edecektir. Ferik-i m a r n i l e y h gerek icra-i tahkikat ve gerek ittihaz olunacak tedabir iktizasn dan olarak taleb-i muavenet ve m z a h e r e t iin etrafta bulunan v l t ve memurin ile muhabereye mezun olup her b i r taraftan tahkik e d e b i l e c e i ahvalin serian ve peyderpey bu tarafa i ' a r na ve buraca y a p l a c a k ve lzmu halinde ittihaz olunacak teda b i r - i klliyenin dahi i h t a r n a himmet e y l i y e c e i misill V a r n a ' d a n t V i d i n ' e kadar g e e c e i yollarda dahi bizzat ahval-i reayaya medd-i nazar- d i k k a t eyliyerek ve m m k n mertebe tahkikat icra ederek her ne m a l m a t istihsal eyler ise b u tarafa b i l d i r m e e m s a r a a t b u y u r a c a k t r . Celb ve cem' olunacak asakir-i nusretmesir-i hazret-i a h a n e n i n saye-i m e l - v y e - i c e n b - e h i n h d e her g n a e s b b - istirahatlerinin h u s l n e b a k p bir g n a zaruret ve sknt e k m e m e l e r i ve gerek esna-i rahda ve gerek t a h a t g h l a r olan mahallerde zad u zahirelerinin v a k t z a m a n ile tedarik ve istihzar z m n n d a her b i r tarafn m e m u r l a r n a vesaya ve t e b l i a t icrasiyla vesil-i istirahat-i kmilelerinin istihsal olun m a s hususuna himmeti bilhassa dirayet ve gayret-i m a l m e ve m c e r r e b e s i n e muhavveldir.,, VII Der-i A l i y y e d e mukim ngiltere elisi Sir Stratford Canning c e n a p l a r t a r a f n d a n 1850 senesi A u s t o s u n u n on d r d tarihi ile sefaret b a t e r c m a n M s y o Pizani'ye verilen bir k t ' a talimatn t e r c m e s i "Muahharan Bulgaristan t a r a f n d a serzede-i zuhur olan v u k u at- mteellime sahib-i insaniyet bulunan kaffe-i zul-ukln kalbini p r s t r a p ve mell ederek h a y r h a h n - S a l t a n a t - Seniyyenin kemal derece esef ve e n d h u n u m s t e l z i m o l m u t u r . Bu bapta tarafnzdan D e v l e t l l P a a hazretlerine ifade ve t e b l i olunan ihtarat benim t a r a f m d a n dahi bizzat h a k i p y - i lyy-i hazret-i S a d a r e t p e n a h y e arz u takdim klnm olmakla Tuna sevahilinde
2
1

Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266, Mustafa Reit Paa-

melfuflanndan.

126

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

VESKALAR

127

bulunan ngiltere k o n s o l o s l a r n n inha ve t a h r i r a t l a r z e r i n e muahharan L o r d Palmerston c e n a p l a r canibinden tarafma v a r i d ve vasl olan b i r k t ' e talimnamede mnderi bulunduu zere h u s u s - mezbura dair Ingilere D e v l e t i nezdinde hasl olan efkr ve m t a l e a t V k e l - i S a l t a n a t - Seniyyeden m a r n i l e y h i m a i k i zat- f e h a m e t - s i m a t n ( o ^ ^ - . U j ) m a l m u b u y r u l m u t u r . K a l d k i zikrolunan talimnamenin yedime v u s u l h e n g m n d a taraf- ahardan ahz olunan habere g r e evvel emirde zuhur e t m i olan uri ve i h t i l l d e n d o l a y S r b i s t a n d a l a r i y l e etraf ve c i v a r n a iltica eden Bulgar familyalar h a k k n d a m c e d d e d e n b i r t a k m sui-muamele v u kua gelip ibu vak'a-i a h r e n i n m t e f e r r i a t n d a n olmak z e r e V k e l - i H z r a - i S a l t a n a t - Seniyye h a z a r a t n n m a l m l a r buyruld u u v e h i l e Devlet-i A l i y y e n i n e s h a b - m e r t i b - i refasndan bulunan b a z memurin c n i b i n d e n aff- u m u m y e dair n e r iln o l u n m u olan m e v i d - i aleniyenin klliyen hilf olarak b i r t a k m h a r e k t - menfre ve muamele-i g a y r - l y k a i r t i k b olunmutur. H a l b u k i Devlet-i A l i y y e ' n i n zr-i d e s t a n bulunan ahali beyninde k a v a i d - i itaat ve i n k i y a d icra ve tenefize ve isyan ve tuyana dair olan meyi i s t i d a d n hemen alimi zuhurunda ve hususiyle b u i s t i d a d n ecnebiyyeden b a z k e s n n tahrikiyle mtekevvin o l d u u hakkan meznun bulundukta b u n l a r men' ve zecr etmee memurin ve m s t a h d e m i n - i S a l t a n a t - Seniyyenin istihkak ve mecburiyetleri d e r k r idii t a r a f m d a n hi bir v e h i l e i n k r olunm a y p V k e l - i S a l t a n a t - Seniyye canibinden dahi b i h a k k n m m e n i n menfru bulunan v u k u a t - m e z k r e t a k b i h olunarak t e k r a r zuhurunu men' etmek z e r e icap eden tedabiri ittihaz edecekleri vaad buyruldukca bu vaad ve takbihlerinin ihls ve samimiyet z e r e o l d u u n u her vehile teslim etmekte olduum umr- v a z h a d a n bulunmu ise de zat- evket-simat- hazret-i mlknenin mahz- rahm efkat-i b i - n h a y e s i n i m b n olan m e v i d - i celilelerinden ve v k e l - i fiham h a z a r a t n n m e h u d ve msellem bulunan ltfu merhametlerinden ve irade-i nsfat-dei zat-i hazret-i e h r i y a r y e imtisalen usul-i idare-i s a l t a n a t - seniyyeye t a t b i k ve ilve k l m a n islhat- a d d e den sarf- nazar olunarak z u l m r e n c i ve etvar u h a r e k t - mut a a s s b a n e n i n kesret-i vukuundan nai Devlet t a r a f n d a n himayet v e s y a n e t o l u n a c a k l a r hususunda ahalinin emniyet-i k m i l e s i hasl o l m a d n a binaen en ziyade nfi' olacak slhatn bazan bi-faide

ve bazan dahi muzr o l a b i l d i i d e r k r d r . .Kald k i ibu azm u y g u n s u z l u u n a r e s i t a r a m e m u r l a r n n i n t i h a b n d a evvelkinden ziyade d i k k a t olunarak memurin-i merkumenin nezd-i S a l t a n a t - Seniyyede daha ziyade mes'ul t u t u l m a s n d a n ve bir nevi fesad zuhurunda bunun d e f izalesi z m n n d a m c e r r e t a s k i r - i nizami yenin istihdam o l u n m a s n d a n ve s l m d a n o l m y a n z a b t a n ve me murinin ehl-i rz ve m s t a k i m - - l e t v a r b u l u n m a s n a im'an- nazar buyrulduktan sonra b u n l a r n sfat- resmiyeleVine reayet-i lzmann icra ve iyfa ettirilmesinden ve asi u esas m s b e t bulunan itik ve i s t i r h m t a havale-i sem'-i itibar olunarak ref'i a r e s i n e ba k l m a k t a n ibaret o l a c a v a z h a t t a n b u l u n d u u misill Devlet-i A l i y y e n i n d e r k r buyrulan l u t f u merhamet ve adaletini ibe-i p h e d e n tahlis z m n n d a muahharan serzede-i zuhur olan vukua tn e s b a b t e c e s s s ve taharri olunup v u k u a t - m e z k r e n i n netay i c i olarak zuhura gelen e n t m sebeb ve m r t e k i b i bulunan e h a s n m s t a h a k o l d u k l a r v e h i l e terbiye ve tekdir b u y r u l m a s iktiza-i halden b u l u n m u t u r . n k i Bulgar taifesinin zuhur eden kabahatleri ve d u a r o l d u k l a r z u l m ve taaddiyata t a h a m m l edememeleri e c n e b t a r a f n d a n v a k i olan t a h r i k t a imtisal eyleme leri sebebile adem-i itaat ve t u y a n m a n a s n d a her ne g n a etvar izharna ictira etmiler ise de bu h a t a l a r n n mukabili olarak r a h m e f k a t t e n a r muamele-i e d d e ibraz o l u n m u o l d u u bi-itibah bulunmakla a r t k m e r k u m l a r n giriftar o l d u k l a r m e s i b - i a d d e n i n saye-i merhamet-vaye-i hazret-i m l k n e d e tahfif ve teskinine b a k l a r a k i m d i y e kadar m c e r r e t havf u h a y e t n a z a r y l a teneffr etmekte o l d u k l a r h k m e t e fmaba ' d (_w^) r a b t - kalple itimad eyle melerini mstelzim baz tedabirin c n i b - i Devlet-i Aliyye'den ittihaz b u y r u l m a s icab ederek bu tedabirin ihtiyaryla S a l t a n a t - Seniy yenin hem istikrar- d a h i l s i n e t a k v i y e t v e r i l e c e i ve hem de ehibba-i hariciyesinin irtibat ve ihtisaslar t e d i d olunarak d s n n tahatti ve t e c a v z e ekva ve enfa' ( ^ ^ s l ) bulunan vesilesinin m e h v u ifna k l n a c a d e r k r b u l u n m u t u r . K a l d k i bu kerre Bulgaristan t a r a f n d a n baz m e b ' u s a n n Dersaadete v r u d u Eyalet-i m e z k r e ahalisi kalbinden s a r - b u z u k i n i n def izalesine ve sekenesin den nicelerinin d u a r o l m u o l d u k l a r r-i t a h a m m l - g d z n i l t i y m n a bir frsat- hasene idii azade-i k a y d u itibahtr. Binaena leyh b a l d a b a s t u beyan olunan ihtarat ve ifadat Vkel-i Salta nat- Seniyye h a z a r a t n n h s n - i m t a l a a l a r n a arz e t m e i vecibe-i

128

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

VESKALAR

129

zimmetimden a d d e t m i ve S a l t a n a t - Seniyyenin menafi-i a z m e s i n i n tervici arzusuyla m e v d - m e z k r e y i halisane ve h a y r h a h a n e ta hattur eylemiimdir. te bu t a l i m a t n t a r a l n z d a n hem D e v l e t l l P a a hazretlerine ve hem de zat- ulyy-i hazret-i sadaretpen a h y e arz ve k r a a t o l u n m a s ve t r k e y e t e r c m e olunup Meclis-i Has azas h a z e r t n a t e b l i olunmak z e r e b i r k t ' a suretinin m a r n i l e y h hazretlerine t a k d i m ve ita klnmas m a t l p ve mltemestir.,, VIII Meclis-i V l dairesinde a k d olunan komisyonda tanzim olunan mazbata .
1

" V i d i n hadisesinin t e k e v v n n e sebebiyyet veren ve r e a y a y y l e b i r harekete mecbur eden mezalim ve t a a d d i y a t - merviye her ne ise klliyen d e f i a r e s i n i n istihsali ile beraber bu maddenin zuhurunda ve evvelce v u k u bulan tedabir-i mahalliyenin hatiyat n d a sebebiyyeti o l a n l a r n derece-i kabahatleri t a h k i k ve t e d k i k olunmak ve o l havalinin islh-i ahvali vesail-i lzmesi d n l mek z e r e buna dair olan evrak ve reaya t a r a f n d a n t a k d i m k l n a n mahzarlar emr ferman- hazret-i e h i n a h mukteza-i celli z e r e Meclis-i V l dairesinde tekil o l u n m u olan komisyona ita b u y r u l d u u n d a n cmlesi k r a a t olunup reaya t a r a f n d a n ifade-i hal eylemek iin g e e n d e g e l m i olan k e s n dahi celb ile sylettirilip i b u vukuatta kendilerini n a z a r - S a l t a n a t - Seniyyede kabahatli g s teren yolsuz hareketleri ma'-el-ma'zeret ( o j J U l ^ t a h t - hicab ve nedamette b u l u n d u r d u u halde s a r - a d l e t - i hikmet-gayet-i cihandarileri h a y a t - b a h - i m l k millet olan veli ni'met-i b m i n n e t i m i z Pa d i a h m z efendimizin efkr- m e r h a m e t - n i s r - c e n a b - e h i n a h l e r i icab- l s i n c e V i d i n h u s u s a t h a k k n d a bu kerre tutulan usul ve tedabir-i m a ' d e l e t k r ve r a i y y e t - p e r v e r pek b y k efkat ve a t fet o l m a s y l a ve hazine-i celilenin m r e t t e b a t olan v e r g i ve cizye emvali hadd-i itidalde bulunmasiyle eltaf- Seniyye-i hazret-i Pad i a h y e t e e k k r d e n ve acz u v a h e t sebebiyle v u k u bulmu olan h a t a l a r n n rehn-i aff- al b u y r u l m a s i s t i d a s n d a n b a k a b i r
1

Ar. 33-5, . 585, 13 evval 1266 melfuflarndan.

diyecekleri o l m a y p fakat B e l g r a d c k ve L o m ve Sahra nahiye lerinde t e d e n b e r i k o s p i t a r l k ( j J ^ L . ^ ) n a m y l a bulunan k y a a l a r n n mezalim ve t a a d d i y a t - mufritalar nezd-i m e r h i m - v e f d - i l d e dahi tecviz b u y r u l m a y a c a n d a n bu a a l k l a r n klliyyen k a l d r l m a s n ve hayvanat-i mevcudeleri iin orman ve d a a r a l a r n d a n top l a d k l a r ottan r a l n m a m a s ve sair a r mltezimleri dahi ora nn b a l c a m a h s u l olan k o k o r o z u y a iken vezn-i kantar ettirip k u r u d u u vakit y i n e o hesap ile ahz ve istihsal ile gadr . t a a d d i y e m t e c a s i r o l m a s h a k l a r n d a b r - g i r a n o l d u u n d a n ot r n n aff ile sair a r n altm i k i senesi bedelatiyle d r t senelik o l a r a k m a k t a n zikr olunan mahaller r e a y a s n a verilmesini mer kumlar niyaz ve istirham eylediklerinden ve muahharan v e r d i k l e r i a r z h a l d e d a h i V i d i n ahalisinden ber mucib-i pusla Ma'ruf kap tan ile L o m l u A r a p ve B e l g r a d k m d r A l i efendi ve sair b a z e h a s - m a l m e y a n l a r n d a bulunan b a b o z u k askeri ile be raber B e l g r a d c k ' a giderek v a r o t a bulunan reayadan e n d neferini kati idam ve i k i y z k r k bu kadar b i n k u r u luk e m l k ve e y a l a r n g a s b u garet e y l e m i o l m a l a r y l a bu babda dahi a h k m - e r y e ve kanuniyenin icras istida o l u n d u u n dan buna dair bir k a defa akdolunan meclisde icab- hal ledelm l h a z a cereyan eden m z a k e r t n h l s a s n d a i b u k y - a a l k lar o r a n n usul-i s a b k a s n d a n k a l m b i r uygunsuz e y olup b i dayet-i T a n z i m a t - h a y r i y e d e b u n l a r n t e d e n b e r i itiyad edindik leri mezalim ve taaddiyat ahzeyledikleri eylerin tadil ve tayin-i m k d a r ile bir nevi tahfif klnm ise de z e r i n d e n yine b a z v a k i t m r u r u ile yani o makule a a l a r frsat b u l d u k a bir tarafdan zu lm ve t a a d d l e r i n i a r t t r p r e a y a y b a y a k e n d i esirleri h k m ne k o y m u ve her b i r i n i n a a s o l d u u k y l e r e g n d e r d i k l e r i ikier refer a d a m l a r n reaya tarafndan y i y i p iip senede biner k u r u a y a k n a k a a l d k t a n fazla V i d i n ' e gelip g i t t i k e y o l h a r l olmak z e r e d r d e r b e e r y z k u r u a k a dahi almakta b u l u n m u o l d u u n d a n ve a r mltezimleri mevsiminde gelip g i t mekte ise de bunlar d a i m surette zikrolunan k y l e r d e oturmakta b u l u n d u k l a r n d a n bu misill taaddiyata t a h a m m l l e r i k a l m a m olup b y l e uygunsuz e y l e r ise memalik-i hazret-i a h a n e n i n her yerinde icras mltezim-i li olan usul-i dile ve n i z a m a t - mlki yenin ve l e m l e r e amil olan rna'delet ve merhamet-i celle-i cenab- m l k d a r n i n hilaf olarak sayei m ' d e l e t - v y e i cenab-

130

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

VESKALAR

131

c i h a n d a r d e ibu usul-i m u z r r a m n s r a t - i ilga ve imhas m l k e ve m a s l a h a t a merkez-i v c u p t a b u l u n d u u misill zikrolunan k y a a l k l a r n n bazlar e c d a d n d a n t e v a r s e n k a l m ve bazlar da hi muaccele ile hazineden alnm o l m a s y l a imdi e s h a b n n y lece b t n b t n m e ' y u s ve mahrum b r a k l m a m a s esbabnn istihsal ve icras dahi veli nimet-i biminnetimiz P a d i a h m z efen dimizin a n - li-i H m y n l a r n a muvafk ve a y a n o l d u u cihetle a r t k u hallere g r e bu a a l k l a r n her ne suretle olursa olsun b e k a s bilvcuh caiz ve m n a s i b o l a m a y p mahallince hemen ale nen mahvu i l g a s y l a k y l e r d e n o makule a a l a r ve t a r a f l a r n d a n memur a d a m l a r klliyen k a l d r l p bu taraftan yedlerine talimat- mahsusa verilerek ve m n a s i p miktar m a a tahsis olunarak m n t a hap m d r l e r tayin ve V i d i n ' de tekili irade-i seniyye iktizasn dan olan meclis-i k e b r marifetile dahi oralara icab m k d a r zapti ye neferat tertib olunup k y - a a l a r n n dahi sayei m e k r i m - v y e - i hazret-i p a d i a h d e mahrum b r a k l m a y a r a k haslat-1 v a k a l a r hak k n d a icra olunacak tahkikat z e r i n e kendilerine m n a s i p m k d a r e y tahsis k l n a c a n n lisan- m n a s i b e ile mahallinde iln ve i a r e t o l u n m a s ve bu a a l k l a r hasltnn istida o l u n d u u vehile b t n b t n afv mahzurdan salim o l a m y a c a n d a n ve o makule k y a a l a r n a t i m r t e s h a b h a k k n d a icra o l u n d u u misill haslat larnn nsf k a y d - hayat a r t y l a verilip nsf- d i e r i masarifat- mahalliyeye karlk olarak Hazine-i c e l l e y e kalmak z e r e bun l a r n i i n d e n tadil ve tenzile a y a n olan eylerin i c a b n a b a k l d halde hem a a l a r m a z h a r - atfet-i seniyye o l m u ve hem de reaya t e d e n b e r i bunlardan g r d k l e r i mezalim ve taaddiyattan kurtu larak v e r d i k l e r i eyler dahi tadil o l u n m u o l u n a c a n d a n ve bu r i v a y t e s n a s n d a usl-i m e z k r e o r a n n k a aded k u r s n d a ca r d i r ve m u t a s a r r f l a r kimlerdir ve yedlerinde olan senedleri ne makule e y l e r d i r ve reayadan a l d k l a r e y l e r bir senede neye b a l i o l m a k t a d r b u r a l a r emirname-i sami-i c e n a b - v e k l e t p e n a hleriyle mahallinden isti'lm o l u n m u o l d u u n d a n ve hazinece m l m a t - kuyudiyesi dahi s o r u l m u i d n d e n gelen cevabname ile Hazinenin m e v r d ' p u s u l a l a r n d a mahal ve m i k d a r ve kemiyet ve h a s l t h a k k n d a izahat- m a t l b e o l m a d misill kffesinin k e y f i y a t n a m a l m a t - tamme hasl o l m a d n d a n b u n l a r n cmlesi ne m i k d a r a b a l i o l a c a k t r ve el'an k u r - i m a l m e ahalisinden a l d k l a r e y ne k a d a r d r ve k e n d l a r a bunun mukabili ne m k d a r

ey verilse h s n - i h o n u d - i halleri hasl olabilir ve bundan ka lacak e y d e n imdi ahval-i d i l e y e tevfikan tayin olunacak m d r l e r ile zaptiye neferatma tahsisi l z m g e l e c e k m a a l a r k o r u d u labilirmi; u r a l a r n n ve t e f e r r a t sairesinin Meclis-i m e z k r tara fndan bil-etraf tahkik ve i s t i k n a h y l a v u k bulacak i ' r a t z e r i n e buraca iktizalarnn m t a l a y a icra klnmas ve ot r y a l n z o r a y a mahsus o l m a y p v a r i d a t - r h e r a d a n olarak memalik-i haz ret-i a h a n e n i n her bir mahallinde m e r ' y l-icra bir keyfiyet o l m a s y l a bunun afv sirayet m a h z u r m m s t e l z i m o l a c a n d a n bu istidaya m s a a d e o l u n m a s m n a s i p o l a m a y a c a g i b i yle m l t e zimlerinin nizamnn m u g a y i r i orman a r a s n d a t o p l a n l a n ve k u r m e r ' a l a r n d a n hasl olan ottan r a l m a l a r m e r o l m a d n d a n mahsusen ekilmi ve t e r k - i ziraatla t a r l a l a r n d a y e t i e r e k t r p a n ile b i i l m e e salih olan ayr o l d u u halde onlardan usl vehile onda bir r a l n m a s ve bu babda bir g n a taaddi v u k u a ge tirilmemesi a r e s i n e b a k l m a s dahi f a r z e d e n o l m a s y l a bu husus h a k k n d a mahallince t a k a y y d t ve tedabir-i k m i l e n i n icra olun m a s ve a r - sairenin ahali-i memlekete ihalesi zihinlere m l yim gelip u kadar k i bu r m a k t i y e t i n d e gerek Vidin'ce ve gerek sair mahallerce d n l e c e k e y l e r tebaa-i S a l t a n a t - Seniyyenin mltezimlerin t a a d d i y a t n d a n k u r t a r l a r a k h o n u t l u k lar e s b a b n n istihsaliyle beraber emval-i Hazinenin v a k t zamanyla tahsil klnmas ve bir de m m u r i y e t - i memalik hasl o l d u k a v a r i d a t - seniyyede g r n e c e k menafi-i Hazinenin ketm h a f d a (U=>-) k a l m a m a s vesail-i kaviyyesinden ibaret olarak reaya-i m e r k m e dahi ibu a a r n k e n d l e r i n e verilmesine m s a a d e b u y r u l d u u halde mahallerince bulunan k a c a b a l a r vesair l z m g e l e n ler ile s y l e i l m e e ve t a a h h d a t - k a v i y y e n i n i c r a s n a m t e v a k kf o l d u u n u ifde e t m e i n bu madde h a k k n d a dahi icab eden tahkikat ve t e d k i k a t n meclis-i m e z k r a havalesiyle, n k a r - merkume altm alt ve a l t m yedi senelerine. m a h s b e n mukad dema ihale o l u n m u o l d u u n d a n b u hale g r e mltezimleri ta r a f n d a n bundan b y l e h i bir y z d e n t a a d d i vukua gelmemek z e r e m a h l - i m e r k m e a r n n reayaya maktuan verilmesi hu susunun m d d e t - i m e z k r e h i t a m n a talik ve tehir o l u n m a s su reti mi m n a s i b olur, y o k s a zikrolunan ihalenin feshiyle i m d i d e n verilmesi mi mahallince daha h a y r l g r n r , b u r a s dahi anla l a r a k tahkikat ve m t a l e a t - mahalliyesinin bil-etraf bu tarafa

132

TANZMAT V E B U L G A R MESELES VESKALAR 133

i'ariyla ona g r e iktizalarnn tesviye ve icra o l u n m a s ve alelhusus v u k u u beyan olunan k a t l - i nfs ve g a s b - emval mad desi g e e n d e dahi r i v a y e t ve istihbar k l n d n d a n o makule fezahata cesaret edenlerin habs tevkif o l u n m a s h a k k n d a v e s y a ve t e n b i h a t - muktaziyeyi amil mahsusen ve serian emirname-i sami-i hazret-i v e k l e t p e n a h l e r i irsal b u y r u l u p gelen cevapta muahharan v u k u u rivayet olunan keyfiytn b asi esas o l d u u t a h k i k ve i'ar o l u n m u ise de hadise-i s a b k a n n d e f i e s b a b n n istihsali a r a s n d a b y l e hayli- fenalklar o l m u ve ite bunun iin meclis-i eyalet fesh k l n m a k z e r e b u l u n m u o l d u u n d a n meclis-i m e z k r z s n d a n ve naip ve mfti efendiler ile e r k n - eyalet ten hadise-i m e z k r e d e u y g u n s u z l u k l a r v k u b u l a n l a r n . ve reaya t a r a f n d a n dahi kabahatli o l a n l a r n muhakemelerinin mahallinde o l m a s n d a pek de m a t l p hasl o l a m y a c a n d a n ve buraya celb ile ind-el-muhakeme t e b e y y n edecek c n h a l a r n a g r e t e d i b t - lzimelerinin i c r a s n d a hal ve tesir b a k a o l a c a n d a n o m a k l e lerin derece-i hata ve kabahatlerinin meclis-i m e z k r marifetiyle t a h k i k ve i'arile beraber kendilerinin l i - ecl-il-muhakeme bu canibe izam ve a r t k ifade-i hal ve isti'taf iin bu tarafa gedenlerin u m t a l a a y a g r e Dersaadet'de d u r m a l a r n a lzum k a l m y a c a n d a n o n l a r n dahi V i d i n ' e iade ve isra klnmas ve h u s u s a t - muharrerenin t a h k i k a t V i d i n eyaletinin u m r - m l k i y e ve ahval-i ,hzrasnn efkr- m a ' d e l e t - s r - c e n a b - e h n i h y e tevfikan s l h a t zikrolunan meclis-i kebirin cmle-i m e m r i y e t i n d e n olma s y l a verilecek talimat ve icra olunacak t e n b i h t ve tefhimt a h k mn m a t l b v e h i l e icra eylemek z e r e meclis-i m e z k r riyase tine tayin buyrulacak zatn dirayet ve fetanet-i k m i l e eshabmdan o l m a s l z m g e l e c e i n e ve Batum k a y m a k a m sa b k Galib efendi bendeleri sfat- m a t l b e ile muttasf ola rak bu memuriyet iin h a t r a gelen b e n d e g n n cmlesine mraccah grndnden h e n z Batum'dan g e l m e d i i cihet le Trabzon Valisi Devletl P a a hazretlerine bil-i'ar ve mu m a i l e y h bendelerinin hemen bu tarafa celbiyle a k t a n v e r i l e c e i n e nazaran imdilik y e d i bin b e y z k u r u m a a ile Meclis-i m e z k r riyasetine tayin o l u n m a s ve b u Meclisin v a z ' n d a V i d i n ' c e olacak t e d k i k a t ve m u h a k e m t n i c r a s n d a bulunmak ve avdetinde kara dan gelerek Rumeli'nin sair t a r a f l a r n d a usl-i T a n z i m a t ' n icraat- fiiliyesi ne merkezde o l d u u n u ve ahali ve r e a y a n n ahval-i ha-

zrasn ve a r maktuiyeti h a k k n d a bilinmesi lzimgelen mevad ve keyfiyeti mahramane ve reviyetmendane tahkik eylemek z e r e Meclis-i V a l ' d a n iktizas v e h i y l e talimat verilerek bir m e m u r - mahsus dahi g n d e r i l m e s i icab- maslahattan o l m a s y l a Meclis-i V a l z a s n d a n S a a d e t l Nail bey efendi bendelerinin liyakat-i zatiye ve bu misill muhakematta m m a r e s e - i v a k a s cihetiyle memuriyeti tensip o l u n m a n mumaileyh bu suretle gidecek ve avdetinde dahi karadan gelecek o l d u u n d a n k e n d y a altm bin k u r u h a r c r a h ve mahallinde bunun iin bir az m d d e t tevakkuf ederek masarift- v a k a s n saye-i ma'delet-vayei- hazreti m l k nede k e n d s u r ' y e t e y l i y e c e i n e ve mr-i mumaileyh zaten dahi m s t a h a k b e n d e g n d a n olarak zalk m a a dahi burada hanesi masarifine terk o l u n a c a n a binaen memuriyeti tarihinden itibaren ibu memuriyet-i m u v a k k a t a s z m n n d a on bin k u r u m a a itas ve m u r - tahririyede bulunmak iin maiyetine bir k t i p terfiki dahi i c a b n d a n o l m a s y l a mazbata o d a s h u l e f a s n d a n Burhan efendi kullarnn maiyet-i mumaileyhe terfikiyle ona da b e bin k u r u h a r c r a h ve i k i b i n k u r u m a a iyfa ve tahsis ettirilmesi ve Meclis-i m e z k r e ulemadan birinin tayini dahi emsali i c a b n d a n ve V i d i n niyabetine r a b t a l bir zatn g n d e r i l m e s i iktiza-i irade-i seniyyeden b u l u n d u u n a ve Y e n i e h i r naibi s a b k m d e r r i s i n d e n Nazif efendi dleri taraf- eref-i f e t v a - p e n h i d e n intihap buyruld u u ihbar o l u n d u u n a mebni cnib-i c e n a b - marnileyhden tensip klnd v e h i l e zalk iin efendi-i mumaileyhe imdilik bin k u r u m a a itas vesair zann dahi mahallince ehl erbab olanlardan ve usl-i a t k a y a mail o l m y a n l a r d a n intihab ve t a y i n o l u n m a s suretinin dahi mahalline i'ar ve tavsiyesiyle gidecek memurun dahi t a l i m a t n a dere ve ilvesi meyane-i c i z a n e m i z d e t e z e k k r ve tasvib klnm o l d u u m u h t - ilm-i l-i v e k l e t p e n a h l e r i b u y r u l d u k t a emr ferman hazret-i m e n - l e h - l - emrindir.

28 L . Sene 66. ( 7 Eyll

1850)

Mehmed Muhtar Mehmed Fuad

Mmtaz Mehmed A r i f Mehmed Rifat

Esseyid brahim Edhem Esseyid Mehmed Emin Al

134

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

" V i d i n v u k u a t n a dair Meclis-i V a l dairesinde b a z zevat- fihamdan m r e k k e b olmak z e r e a k d olunan komisyonda cereyan eden m z a k e r a t mil tanzim ve temhir o l u n m u olan mazbata-i mufassala meclis-i V a l ' d a k r a a t ve h k m ifadesine im'an- n a z e r - d i k k a t olundukta m z a k e r a t - v a k a pek yolunda o l d u u anlalm ve saye-i t e s h i l t - v y e - i hazret-i c i h a n d r d e suver-i icraiyesi o r a l a r n islht- m l k i y e - i m a t l b e s i n i mstelzim o l a c a b e d h i y a t t a n b u l u n m u o l d u u t e z e k k r klnm ise de ol babta ne v e h i l e emr irade-i i s a b e t - d e - i v e k l e t p e n h l e r i mteallik ve e r e f s u d u r b u y r u l u r ise ona g r e icra-i m u k t e z a s babnda emr ferman hazret-i men leh l-emrindir. Seih-i L . Sene 66. (9 Eyll 1850) Esseyid brahim Edhem Mehmed Salih Mehmed A r i f Esseyid H s e y i n Muhsin

Mehmed Said e k i p Efendi (Bugn bulunamad) Mehmed erif Mehmed zzet,,

Esseyid Hasan Tahsin

LE TANZMAT ET L A QUESTION

BULGARE

Nous connaissons peu de chose, dans la p r e m i r e p r i o d e du Tanzimat, c ' e s t - - d i r e entre 1839 et 1853, sur les a c t i v i t s d u peuple bulgare, qui prendra, d s ce moment, g r c e sa popula tion et sa situation g o g r a p h i q u e , une importance p r p o n d rante dans les d e s t i n e s de l'Empire ottoman. En t u d i a n t ici la situation des Bulgares durant ces a n n e s et en recherchant sur tout le c e r a c t r e et les phases d u s o u l v e m e n t des paysans de V i d i n en 1850-qui sera l'objet principal de notre t u d e - , n o u s au rons en m m e tems l'occasion de saisir de faon palpable la si tuation sociale et administrative et l'activit d u gouvernement d u Tanzimat dans ce pays, i l est certain que cela nous fournira sur le p r o b l m e d u Tanzimat des d o n n e s beaucoup plus solides que les t u d e s de c a r a c t r e g n r a l . Les c r i t s des auteurs b u l gares concernant cette p e q u e de leur histoire tirent surtout leur documentation de quelques m m o i r e s l a i s s s par certains mo ines et patriotes ainsi que de quelques livres de voyage. Ces sources, sans doute importantes pour suivre les t a p e s d u rveil du peuple bulgare, sont tout fait insuffisantes pour une t u d e de la situation sociale et administrative et conduisent le plus sou vent ces auteurs des r s u l t a t s e r r o n s . C'est ce que nous constatons g r c e aux recherches faites dans nos archives nati onales. Citons un exemple: d ' a p r s les historiens bulgares, les causes de l'insurrection de V i d i n en 1850, sont, comme pour tou tes les autres insurrections, "l'oppression, le pillage, la r e p a c i t des agents turcs, l'accoissement des i m p t s etc.. . . En v r i t elle est n e surtout d'une v o l u t i o n sociale q u i remonte p l u seurs sicles. Dans les lignes q u i suivent, nous retracerons b r i v e m e n t cette v o l u t i o n , et nous t u d i e r o n s les causes qui ont engen d r dans cette c o n t r e une classe de grando p r o p r i t a i r e s dite des Gospodars ou agas.
1
1

N. Staneff, Blgarija pod igo, 1393 - 1878, Sofya 1935, s. 331.

138

L E TANZMAT E T L A QUESTON B U L G A R E

L E TANZIMAT E T L A QUESTON B U L G A R E

139

La proclamation du Tanzimat marque, dans son sens g n r a l un pas dcisif dans la voie de l ' e n t r e de l'Empire ottoman dans le cercle de la civilisation e u r o p e n n e . Pour les hommes d'Etat du Tanzimat, ce mouvement paraissait le seul moyen de p r s e r v e r l'Empire contre les facteurs d s a g r g e a n t s , intrieurs et e x t r i e u r s . D'abord, on e s p r a i t r u s s i r au dehors, en faisant entrer l'Empire dans le concert e u r o p e n et en prouvant q u ' i l le mritait. Mais ces hommes d'Etat pensaient surtout et naturellement a unifier et fortifier l'Empire au dedans. Dans ce but, un principe mis en oeuvre par les Etats q u i , de leur c t e , d s i r a i e n t la conservation de l'Empire ottoman, fut pris comme base dans' toute la r o r g a n i s a t i o n de l'Etat: O n a n n o n a i t l'galit pure et simple pour tous les sujets de l'Empire. D s o r m a i s , tous les ottomans (Osmanh) devaient t r e g a u x en droits et en devoirs. Voil l ' i d e i n g n i e u s e que les hommes d'Etat du Tanzimat ont t r o u v e pour r g n r e r l'Empire. D'ailleurs une telle politique s'accordait parfaitement avec les i d e s l i b r a l e s et egalitaires de l'Occident. Cependant les v n e m e n t s ont m o n t r qu'ellene pouvait arranger tout elle seule. M a l g r toutes les rformes entreprises dans ce sens pour l'organisation de l'Empire elles ont c h o u d'ailleurs pour la plupart,il restait toujours une question q u i i n t r e s s a i t tout l'difice social, et cette question, t a n t d o n n sa nature et son ampleur, eut pour c o n s q u e n c e la faillite de toutes les s p e r e n c e s : En Roumelie, la plupart des terres appartenaient, non aux paysans qui les cultivaient, mais l'Etat, aux vakifs, et aux agas ou beys; et c'taient surtout ces derniers q u i paraissaient le plus insupportables pour le paysan. E n outre, dans quelques c o n t r e s comme la Bosnie et V i d i n , m a l g r certaines initiatives de gouvernement imprial les relations entre l'aga et le paysan c h r t i e n conservaient un c a r a c t r e tout f o d a l . Cette situation y avait c r e , pour le reaya, des conditions si lourdes que m m e le gouvernement ottoman ne les aurait jamais a p p r o u v e s . Ce sont surtout de telles conditions q u i t a i e n t susceptibles de provoquer dans la p n i n s u l e les s o u l v e ments des masses paysannes et q u i avaient fait des c o n t r e s de Bosnie et de V i d i n le domaine d'insurrections p e r p t u e l l e s . Si le Tanzimat favorisait dans sa politique agraire la petite proprit, et, s'efforait p a r t i c u l i r e m e n t de supprimer toutes les cor-

v e s ' i l ne pouvait faire aucune modification essentielle dans la lgislation foncire q u i d t e r m i n a i t dans l'Empire les conditions de vie des masses, un pas dans ce sens pouvant bouleverser tout l'difice. La r s i s t a n c e des grands p r o p r i t a i r e s n'tait pas un pril moins grave que le m c o n t e n t e m e n t des reaya. Le gouvernement ne voulait donc rien faire q u i p t causer une crise invitable tant q u ' i l ne s'y sentit pas contraint. Mais ce furent les Bulgares q u i , a p r s avoir c h o u dans l'insurrection de Nich en 1841 et dans les tentatives de Kalas et d ' b r a i l en 1841-1842, p r o v o q u r e n t e u x - m m e s une telle crise dans les a n n e s 1849-1850. Le moment paraissait favorable leur dessein : L'Europe tait p l o n g e dans un d s o r d r e g n r a l p r o v o q u par les secousses des r v o l u t i o n s de 1848. Surtout, les a r m e s russes, en envahissant la H o n g r i e et la Roumanie, avaient c r pour l'Empire Ottoman une situation e x t r m e m e n t critique. En Serbie, l'activit agitatrice des r v o l u t i o n n a i r e s serbes q u i r v a i e n t la fondation d ' u n grand Etat des Slaves de Sud, allait croissant. En Bosnie, la situation devenait de plus en plus mena a n t e par suite des troubles n s d'un essai de r f o r m e agraire c o m m e n c e en 1848. L'agitation et le m c o n t e n t e m e n t dans les autres parties de la Roumelie n ' t a i e n t pas moins inquitants. Bref, l'Empire courait de toutes parts de grands dangers, et A b d l m e c i d comprit la n c e s s i t d'appeler au pouvoir le g r a n d homme d'Etat du Tanzimat, Moustafa Rechit pacha. Les Bulgares de la c o n t r e de V i d i n se s o u l e v r e n t d ' a b o r d en avril 1849. Le centre d'insurrection tait le village de Boynitsa (*f-_f.)' Ce premier s o u l v e m e n t , p r o v o q u par les agitateurs bulgares venus de Serbie, fut a p a i s par les efforts des autorit s locales. Mais au printemps de l ' a n n e suivante ( 13 mai 1850 ), les paysans bulgares des kaza de V i d i n , Sahra, Belgraddjik et L o m se s o u l e v r e n t plus violemment encore. Les* i n s u r g s , au nombre de 10.000 au moins dans les diffrentes localits, massacraient et d p o u i l l a i e n t les musulmans qui'ils rencontraient dans la campagne. T o u t d'abord, ils c e r n r e n t les principales forteresses de la c o n t r e ; ils c o u p r e n t la grande route d ' s t a n b u l V i d i n . ils s'efforaient d ' t e n d r e l'insurrection toute la Bulgarie en l a n a n t de toutes parts des bandes d ' agitateurs. A istanbul, ce fut une i n q u i t u d e de plus en plus croissante, quand les nou-

140

L E TANZMAT E T L A Q U E S T I O N

BULGARE

L E TANZMAT E T L A QUESTON

BULGARE

141

velles fcheuses se s u c c d r e n t . Cependant le gouvernement i m p r i a l d c i d a tout de suite d'envoyer V i d i n un commissaire extra ordinaire. L ' o n d s i r a i t surtout une pacification sans violence, d'autant plus que la situation g n r a l e tait grave. Cependant les v n e m e n t s m a r c h r e n t vite V i d i n ; avant que le commissaire A l i Riza pacha y a r r i v t . Les agas de V i d i n o r g a n i s r e n t des bandes de bachibozouks et fondirent sur les a s s i g e a n t s . Les Bulgares se d i s p e r s r e n t sans aucune r s i s t a n c e s r i e u s e devant ces bachibozouks beaucoup mieux a r m s qu'eux. Si Quelques uns des i n s u r g s r e t o u r n r e n t leurs foyers, d'autres se rfugi rent la frontire serbe. Ceux-ci ne r e n t r r e n t dans leurs villages qu'un mois a p r s ces v n e m e n t s , quand Riza pacha parvint fina lement V i d i n . L ' a r r i v e des forces r g u l i r e s - asakir-i n i z a m i apaisa les paysans bulgares terrifis par les assauts violents des bachibozouks. A u x derniers jours de Juillet, on a n n o n a i t au Sultan que les i n s u r g s s ' t a i e n t c o m p l t e m e n t soumis. -Cette insurrection est l'oeuvre des "comits,, bulgares, tra vaillant surtout en Serbie et qui fondaient toutes leurs e s p r a n c e s sur l'appui des Serbes. M m e quelques uns de ces "comits,, y avaient des p o u d r i r e s . Mais le s o u l v e m e n t des paysans bulga res de V i d i n n'est sans doute pas exclusivement le r s u l t a t d'une activit r v o l u t i o n n a i r e . I l existe d'autres raisons essentielles et plus profondes pour que ces masses paysannes aient suivi ces conspirateurs. Nous ne voulons pas r p t e r ici les facteurs g n raux comme le rveil national ou le d v e l o p p e m e n t des rapports internationaux, qui eurent certainement une part c o n s i d r a b l e dans les mouvements insurrectionels parmi les Bulgares. En outre II ne faut pas oublier aussi la situation g o g r a p h i q u e p a r t i c u l i r e de cette con t r e q u i est voisine de la Serbie et de la Valachie, affranchies et pro t g e s par la Russie. Mais avant tout, i l faut insister sur la question agraire, source de tous les m c o n t e n t e m e n t s dans ces r g i o n s . Presque toutes les terres a V i d i n , Sahra, Belgraddjik et L o m appartenaient exclusivement un petit groupe d'agas et toute la vie c o n o m i q u e et administrative y tait en leur pouvoir. Ce ras semblement des terres domaniales aux mains des agas s'est p r o duit surtout par suite de certaines modifications a n t r i e u r e s dans le r g i m e agraire de l'Empire : la plus grande partie des terres en Roumelie tait devenue comme on le sait, d s le d b u t de la

c o n q u t e , la p r o p r i t de 1' Etat. Q u a n d le s y s t m e de timar s'est dissous, ces terres domaniales q u i l u i avaient servi de base, sont p a s s e s de nouveau dans la possession i m m d i a t e de l'Etat. Mais ces terres ne t a r d r e n t pas lui c h a p p e r cause de l'anar chie g n r a l e q u i r g n a i t dans l'administration. O n recourait g n r a l e m e n t , pour les exploiter, l'affermage contre une somme fixe aux e n c h r e s . Mais, faute d'un c o n t r l e rgulier, ceux q u i les achetaient, devenaient en fait les vrais p r o p r i t a i r e s . C'est par cette voie que ces terres domaniales affermes par fermes ( ift lik ) ou par villages, ont c o n t r i b u dans l'Empire la formation d'une classe de grands p r o p r i t a i r e s . Les v n e m e n t s comme l'apparition, au X V I I I e sicle d'une aristocratie locale avec les beys, les agas et les ayans sont au fond la c o n s q u e n c e de cette transformation profonde. Quant V i d i n , l'apparition de la classe des agas, possesseurs des terres avec "tapu,, (<Jj~<* x&> 1 ) ? s'y rattache aussi. Mais, V i d i n , i l y avait encore d'autres con ditions p a r t i c u l i r e s q u i aggravaient tout - fait la situation pour les reayas. Enumerons les principales : 1 - Les terres domaniales n'y sont d o n n e s qu'aux musulmans: parce qu'elles se trouvent dans les marches; 2 - Le paysan n'a jamais pu c h a p p e r , dans cette c o n t r e , aux usages f o d a u x , h r i t s de l'ancienne Bulgarie. Il est soumis la c o r v e pour cultiver les terres de l'aga; 3 - En outre, i l est tenu de l u i donner une partie de ses productions, d'apporter d u bois, de l u i payer, une redevance pour le p t u r a g e ; 4 - Les villages sont sous l'administration des hommes des agas, a p p e l s parfois " s u - b a c h i . Tel es't donc le r g i m e sous lequel se trouvaient presque tous les villages dans les kazas de V i d i n . A v e c la proclamation du Tanzimat (1839) ces reaya protestent contre la c o r v e et on l'abolit d f i n i t i v e m e n t g r c e l'intervention de la Sublime-Porte. L ' o n fixe collectivement entre les agas et les reaya, la part que les premiers prendraient de la p r o d u c t i o n , et le taux des diverses redevances. Mais ces demi-mesures, prises d'ailleurs par un conseil provincial d o m i n par les agas, ne satisfirent point les paysans bulgares. Par contre, nous y voyons encore la vente des terres domaniales. Le paysan paie son aga ou gospodar une somme q u i v a l e n t e au total des i m p t s dus l'Etat. De plus, i l supporte les frais des s u - b a c h i s , subit des amendes arbitraires, paie des

142

L E TANZMAT E T L A Q U E S T I O N B U L G A R E

L E TANZMAT E T L E QUESTON B U L G A R E

143

subsides pour son c l e r g et ses k n z e s . Tant de charges c r a s e n t ce paysan et le r v o l t e n t , car i l travaille sur les terres d ' a u t r u i et donne t o u t le produit de son travail. - Le gouvernement ottoman avait fini par comprendre la n c e s s i t d'une r f o r m e radicale dans cette c o n t r e , et i l renvoya la question au g r a n d conseil des r f o r m e s O --tS^'b ^ f ) O n d c i d a de constituer pour cette affaire, une commission par ticulire, c o m p o s e des plus grands personnages du Tanzimat. A p r s une e n q u t e minutieuse, cette commission p r i t certaines d c i s i o n s administratives et fisacales: T o u t d'abord, on supprima le conseil provincial de V i d i n et l ' o n y constitua un g r a n d con seil t^f^r) q u i devait se trouver plus i m m d i a t e m e n t sous la d p e n d a n c e d u gouvernement central. Les i m p t s seraient per u s r g u l i r e m e n t et d ' a p r s des principes q u i t a b l e s . Mais l'on s ' a p e r u t vite que c'tait le r g i m e des gospodars (Gospodarlar i d a r e s i ) q u i constituait le fond de la question. Les plaintes incessantes des paysans bulgares et les rapports p r cis des agents ottomans finirent par faire comprendre au gou vernement la . n c e s s i t absolue de l supprimer dfinitivement. En janvier 1851, on m e t une ordonnance supprimant les agal i k s ( o u g o s p o r d a r l i k ) et accordant la possession des terres aux reaya contre une fermage (muaccele). Mais devant la r s i s t a n c e sourde des agas et la p r t e n t i o n des reaya q u i voulaient p o s s d e r ces terres en p r o p r i t pure, les nouvelles d c i s i o n s restaient toujours i n a p p l i q u e s . C'est pourquoi, au d b u t de la guerre de C r i m e , en 1853, c l a t e un insurrection plus violente dans cette c o n t r e non satisfaite.
4 s

v n e m e n t s de V i d i n ont eu sans doute une grande influence. Enfin, c'est une v r i t , confirme aussi par les documents que les troupes russes venues Kalafat devant V i d i n j o u r e n t un certaine rle dans l'insurrection de V i d i n . Et cette situation a m n a une intervention officielle du gouvernement anglais q u i , tout en d s a p p r o u v a n t la conduite des' bachibozouks, exigeait l'application exacte des r f o r m e s p r o m u l g u e s . Pour terminer nous dirons encore que l'histoire de la for mation des Etats balkaniques au X I X e sicle est intimement lie celle d u Tanzimat et, qu'une t u d e exacte sur ce sujet est subordonne aux recherches ffectuer dans nos archives nationales.

-Nous avons s i g n a l plus haut les d c i s i o n s de r f o r m e s prises par le gouvernement pour la c o n t r e i n s u r g e . Mais les r p e r c u s s i o n s de l'insurrection de V i d i n n'en sont pas r e s t l. A la m m e date, la province de Bosnie finit par t r e mise g a l e m e n t sous l'administration directe du gouvernement g r c e aux efforts d ' m e r Pacha. O n y constitua tout comme V i d i n , un g r a n d conseil LyT ^M)- Les attributions des gouverneurs devant les a s s e m b l e s provinciales furent l a r g i e s dans tout l'Empire. En somme, on assiste alors une grande activit visant la centralisation de l'Empire, a c t i v i t sur laquelle les

BULGAR

TARH ZERNDE K I S A BR B B L Y O G R A F Y A

Bibliyografik G . Bengesco

eserler Essai d'une notice bibliographique sur la Question d'Orient, Orient e u r o p e n 1821-1897; Bruxelles ve Paris 1897. A n English bibliograpy on the Near Eastern Question, 1481-1906 ; Belgrad 1909. Bibliographie sur l'Histoire de la Turquie et de la Bulgarie, I V eilt, Sofya 1914-1934. L a population de la Turquie et de la Bulgarie au XVIII e et X I X e S . , recherches bibliographico-statistiques ; Sofya 1915. Bibliographie balkanique, Paris 1920-1937. mecmualar:

V . M. Yovanovitch N. V . Michoff N. V . Michoff

L . Savadjian

U m u m eserler ve J . Chr. Engel A . F . Hilferding

C . Jireeck G . Bousquet G . Songeon N. Staneff J . Samuelson L . Lamouche L . de Launay V . Antonoff

: Geschichte der Bulgaren in moesien, Halle 1797. : Geschichte der serben und Bulgaren ( R u s a dan Almancaya eviren, J . E . Schmaler, 2 eilt Bautzen 1856-64). : Geschichte der Bulgaren, Leipzig ve Parag, 1876. : Histoire du peuple Bulgare, Paris 1909. : Histoire de la Bulgarie, Paris 1913. : Histoire chronologique de la Bulgarie, Biblio thque slave No: 10, Sofya 1938. : Bulgaria, past and prsent, London 1888. : L a Bulgarie dans le p a s s et le prsent, Paris 1892. : L a Bulgarie d'hier et de demain, Paris 1907. : Bulgarien vom Beginn staatlichen Bestehens bis auf unsere Tage, 679-1917, Berlin 1917.

146

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

BBLYOGRAFYA

147

A n n u a i r e de l'Universit de Sofia, F a c u l t Historico-philologique. Revue de l ' A c a d m i e Bulgare des Sciences. A r c h i v fr slavische philologie. Revue historique d u Sud-Est e u r o p e n . Revue internationale des Etudes balkaniques. Zeitschrift fr O s t e u r o p i s c h e Geschichte. Orta alarda V . Zlatarski V . Zlatarski Bulgaristan: : Geschichte der Bulgaren, Bulgarische Biblio thek, B d . V I I , Leipzig, 1918. : Istorija na p r v o t o blgarska a r s t v o (lk Bul gar arlnn tarihi), Sofya, 1918-1927 (Bulgarca). : Blgarija pod vizantinjsko vladincestvo, 1018 1187 (Bizans hakimiyeti a l t n d a Bulgaristan) Sofya 1934 (Bulg). : kinci Bulgar Krall, Sofya, 1937 (Bulg.). : O r t a a l a r d a Tatar-Bulgar m n a s e b e t l e r i , Sofya 1921 (Bulg). : V i d i n Beylii tarihi, Sofya, 1922 (Bulg.). : Les monuments de la culture protobulgare et leurs relations hongroises, Archaeologia Hungarica, 1931, V I I . : A Bolgar-Torkk szerepe es m v e l t s e g e (Bulgar T r k l e r i n i n r o l ve medeniyetleri), Budapest, 1940, (Macarca)- Bulgar T r k l e r i n e ait d e e r l i a r a t r m a l a r i y l e t a n n a n bu Macar liminin a y n mevzu z e r i n d e i k i cilt halinde h a z r l a d eser T r k T a r i h K u r u m u t a r a f n d a n Trkeye evirtilmektedir.

A . Refik A . Refik

A . Refik A . Hajek B. Penev Dozon K . - S. C h a n d o n

T r k idaresinde Bulgaristan ( vesikalar), Ede biyat F a k l t e s i m e c m u a s , cilt V I I I . s a y 6-7. O s m a n l m p a r a t o r l u u n d a Fener Patrikhanesi ve Bulgar kilisesi, T r k T a r i h E n c m e n i Mec m u a s , No. 8, Mart 1341. 1284 Bulgar ihtilli, T . T . E. M . , No. 9, M a y s 1341. Bulgarien unter der Turkenherrschaft, Berlin, 1925. L a renaissance Bulgare, Sofya, 1933. Chansons populaires bulgares, Paris 1875. L a Presse bulgare, d s son origine nos jours, Paris, 1933. Bulgarie devant l'Europe, B k r e , 1866. L a f d r a t i o n balkanique, origine, d v e l o p p e ment et perspectives actuelles, Sofya, 1930. S r p l a r n , H r v a t l a r n , Slvonlerin ve Bulgar larn mill birlii, Prag, 1937, ( e k e ) . Recueil d ' i t i n r a i r e s dans la T u r q u i e d'Europe, Paris 1854. Donau-Bulgarien und der Balkan, Leipzig, 1875-1879, 3 cilt ; 1860-1875 senelerine ait tarih, coraf ve etnografik seyahat t e t k i k l e r i . ( F r a n s z c a t e r c m e s i ; Bulgarie danubienne, Paris 1881, 3 cilt). Serbes, Croates et Bulgares, Paris, 1913. L a Bulgarie, Paris, 1885. Le shisme bulgare au point de vue historique, canonique et politique, Sofya 1936. L a politique russe en Orient, le shisme bul gare, Paris 1907. Mir'at- Hakikat, Istanbul 1326-1327. M m o i r e s sur les insurrections Bulgares. En Bulgarie, Paris 1883, (mellif 93 harbinde Rus ordusunda g n l l olarak hizmet etmekte idi ).

V . Zlatarski

D . Michev B. Petkov

ve

P. N i k o v P. N i k o v P. N i k o v Geza Feher

Dr. T. K o k a r i A . Bou Kanitz

Geza Feher

L . Leger L . Leger S. S. Bobtcheff G. Troubetzkoi

O s m a n l idaresinde Bulgaristan: N . Staneff Blgarija pod igo, vazrazdane i osvobozdenie, (Boyunduruk a l t n d a Bulgaristan, u y a n ve K u r t u l u ) , Sofya 1935, (Bulg.). Geschichte der Bulgaren, Bulgarische Bibliothek, Bd. V I . Leipzig, 1917. M. Cellettin P a a Stoanoff D . de I .onlay

N . Staneff

148

TANZMAT V E B U L G A R MESELES

A t t e n t i o n s aux Balkans, B k r e , 1876. "Filibe t a r a f l a r n d a zuhur eden ihtillin tahki k a t h a k k n d a Filibe'de bulunan K o m i s y o n - f e v k a l d e a z a s n d a n b i r z a t n tanzim ile B a b l i y e t a k d i m e y l e d i i lyiha-i m h i m m e n i n su reti,, , Matbu', 195 S. : L a Bulgarie et le T r a i t de Berlin, Cenevre, 1909. : Das F r s t e n t h u m Bulgarien, Prag, 1891.

N D E K S
A n a d o l u - 1, 6, 11, 25, 30, 67, 104;
tmarllar : 87.

A . Caleb C. J i r e e c k

A r n a v u t l u k 52, 84; slhat : 14. lar : 103 : ilgas: 79. A r p a l k 86. A h m e t bey 53. A s k i r - i muvazzafa 55; niza A h m e t Refik 17, 25.26, 29, 31. miye : 47, 51. A h m e t P a a , T o r h o n c u 90. s l e r 29, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 56, A h m e t Vefik 90. 58, 59, 60, 62, 63, 64, 72, 100, 111. A k a r P a l a n k a s 48, 54. A s m tarihi 87. AkdenZ 73; Hakimiyeti. 35. a r 7, 80; mltezimleri; 81; A k k e r m a n 84. tahsildar: 36; tahsili: 80; ver A k s t , A l i Kemali 86, 88. gisi: 80. Aleksandr bey ( S r p b e y i ) A i r e t l e r , 2. Bak. Kara-Yorgeyi A t o s d a 20. A l i a a ( k a p c b a ) 47, 48, 49, Aupick (Fransz maslahatgzar)
50, 53, 54.

10,48.53,55, 63, 69, 71, 79,81, 89, 90, rejimi: 86; tasarrufu : 104. 91, 92,93, 94, 95,96,97,100, 102, 103, A r i f Hikmet (Rumeli mfettii) 104, 106, 110, Hakimiyeti: 95, 110; 28, 29, 30. rejimi: 90, 102 : tahakkm : 77: A r n a v u t l u k 4, 13, 30, 31; aske zmresi: 83, 87. ri : 30. A a l k (gaspodarllk) 100; aalk

A b a d a n , Y a v u z 5. Ancel, J . 11, 14, 15, 18, 26, 90, 101. A b d u l l a h bey (miralay) 47. A n g a r y a 3, 13, 36, 83, 84, 92, 93, A b d l a z i z 3. 97, 101 : ekim: 96; lgas : 76, 95; A b d l m e c i d 6, 43, 81. messesesi: 92. A b d r r a h m a n P a a , Pritineli 31. A p r i l o v , V . 22. A a (Gaspodar) 91,94, 95; ky A r a p memleketleri . leri : 97, 99; snf : 89; aalar: A r a z i k i r a s 96; meselesi : 9;

l Ali Ali Ali

A v r u p a 69, 96; halk: 96; ihti 49, 50, 52, 55, 57, 62, 65, 66, 67, 70, llleri fl848): 11, 14, 16, 69, 110. 71, 75, 76, 80, 81, 90, 94, 100, 101, 102, A v u s t u r y a 7, 11, 32, 60, 91; - ida103, 104, 105, 106.

Paa Paa Hfz Rza

75. A v r a m k h y a ( A b r a h a m Petroni( s v a r i mirlivas) 45. y e v i : S r p hariciye nazr) 4 5 , ( s k p nazr) 31. 46, 47, 59, 60, 62, 64. P a a ( V i d i n Valisi) 9,

37, 43.

150
70, 90, 91, 96; muhafz : 62, 64; resi : 12; mparatorluu; 11, 12, nahiyesi : 91, 92, 102. 14, 61; ordular : 24; Srpllar : 66; Avusturyallar : 25. B e l k o v i a ahalisi 60. A y n 89; ayanlar: 102; kaza ayan Berkofca ( B e r k o v a ) 25,46,49,70. lar : 99. Berlin muahedesi (1878) 17.

151 Bulgar 17, 20, 34, 35, 36, 42, 46, 54, Cevdet P a a 2, 26, 88.
70, 71; siler: 46, 61, 62; beyi: 39; ^ beylii. 111; burjuvazisi. 20, 78; eteleri. 26, 33; orba clar. 21; davas. 23; dili. 23; eksarhl. 20; eksarhyas. 17: halk. 40; halknn, arlarn ve azizlerin tarihi. 20; ihtillcileri. 42, 47, 70 istikll hareketi: 22; isyanlar. 43, 60; kolonileri. 22; komitecileri. 38, 42, 58, 60, 62, 65, kyls. 85; kylleri. 22; ky l kitleleri 111; maarifi. 20^23;

C i z y e 7, 8, 27, 30, 40; emyali

102; tahsili: 78. Vergisi. 36.

Cizyedar 7.
COO Bak. Tsolo ar 32, 35, 38, 39, 51. 69; meti: 15, 35, 38. hk

y n l k 89. Beron, D r . P. 23 A y n a r o z 105. Besarabya 22, 27, 33, 34, 35, 38. A y n i A l i (Defteri h a k a n nazr) Bey, Beyler o, 48, 102, 109;
84, 86. bey-aa snf : 89.

B B a b a d a 51. Babinger, F. 84.

B a b - l 4, 12, 13,15,16,23,27,30,
31, 32, 33, 35, 44, 51, 52, 53, 66, 67, 70, 71, 101, 103, 104, 36, 37, 39, 41, 42, 43, 58, 59, 60, 61, 62, 64, 72, 73, 75, 77, 79, 81, 106.

Beylik 56, 59; hkmeti : 12.

Balkan 8, 24, 55, 56; harpleri: 38;

Balta Liman a n l a m a s (1849) Bosna 7, 9, 10, 12, 13, 14, 16, 56 69,
15.

isyanlar : 100; kavimleri : 25; 2. slvlar : 42; milletleri: 27; mellifleri: 84; reayas: 4,44; Bogorov, D r . . 23. yarm adas : 24, 84. 85; Balkan Bohemya d a l a r 40. lar : 1, 4, 11, 13, 16, 17,18, 24, 26, 38, Borilofca k y 97. 39, 41, 43, 73, 101, 109.

B e y t l m a l 84. Bihke 14. Bilsel, Cemil 4. Bizans i m p a r a t o r l u u 18. Blanqui, M . 28, 29, 32, 59. Blerada k y 91. B o b e v , S. S. 78, 79. Bogomil mezhebi 93. B o a z l a r mukavelenamesi ( 1841)

Barkan, Prof. . L . 5,9,10,83,84,

85, 87, 88, 90, 93, 94, 98.

B a b o z u k 53, 54, 64. eteleri.

55, 100; bozuklar harekt; 63, 72, 76. 56; Ba

92, 94, 95, 96, 101, 109, 110, 111; aristokrasisi : 14, beyleri : 101; iftlikt : 101; slhat : 14; ka ds : 95; mslman beylerinin is yan : 110; reayas : 4, 13.

Debidour, A . 39. Bulgaristan 7, 10, 13, 15, 16, 19, 21 Defterdar 53, 76, 77. 22, 25, 26, 27, 28, 32, 33, 34, 35, 36, D e f t e r h n e 88. 37, 39, 40, 44, 45, 49, 50, 52, 53, 66, Deny, J. 83, 88. 67, 69, 70, 71, 72, 81, 101, 103, 104, 105, 107, 109, 111; muhtariyeti. Departman Meclisi 6.
66; reayas. 4, 42; sekenesi. 12; Dersaadet 7, 16. ticareti. 18. Despot 53.

maarif ve edebiyat. 21; mek tepleri. 23; meselesi; 44; milleti 10, 9, milliyetseverleri. 21; muhacirleri. 33 35; reayas. 28, 81, tacirleri; 21, 22, 23; ta ifesi. 39; uyan. 21; Bulgarlar 1, 9, 14, 17, 18, 20, 24, 25, 26, 28, 29, 31, 32, 33, 38, 39, 42, 43, 44, 53, 55, 58, 60, 62 63, 64, 67, 69, 71, 75 78, Daskal 46. 93, 105, 106, 109, 110, 111.

a r l k 38, 42. a r i g r a d s k i Vesnik 23. a r t o r i s k i , A d a m (Leh ihtill ko mitesi reisi) 41. o r b a c l a r 53, 66, 78. o r b a c N i z m n m e s i 79. D

B a k n e z 79, 99. Batovvski, H . 17, 41, 42. B a y a z t 84. Bedel-i askeriyye 8. Bedirhan bey t a h k i k a t 52. Bell-Lancaster sistemi 22.

Bosna ve Hersek 13. Bousquet, G. 22.

Boyar 85; boyarlar : 84, 92.

gaze Devlet e s h a m 88. Devlet hazinesi 102, 12. B k r e 15, 22, 34, 40, 51, 52,61, 70, Devlet-i l i y y e 4, 12, 15, 35, 42, Bulgarski Orel ( i l k bulgar tesi) 23.
71. 72, 91, 105.

Boynica
45, 96.

( Boynitza ) kariyesi

B l k ba oo. Bregova ( k y ) 44. Belgrat 47, 51, 60, 66, 70; Sefe B u d a p e t e 23. B u d a r l k 92, 94, 96, 97. r i : 93. B e l g r a t c k 37, 47, 48, 49, 54, 55, 56, B u d a n 12, 15, 37, 40; beyi: 25.

Devlet-i Osmaniyye 39. B y k devletler 17, 69, 75. D i l v e r P a a (Rumeli Valisi) 31. D i m i t r i (Rahip) 50. C D i r l i k 86. Canning, Sir Stradford ( s t a n b u l - D i y a r b e k i r 6. Dobruca 2 5 . da ngiliz e l i s i ) 72, 73. D o a n c 85. C e b e l 86. Cenup Svlan 29, 56; devleti: D'Ohssan, M . 85, 86.
41, 42, 44; birlii: 43.

152 Filibe 21, 49, 51, 70; - Kayma Driault,.E. 34, 35, kaml : 52. D u k a i n (Srp ihtilalcilerinden)42. Fotinov, K . 23. D r z i l e r 32. Fransa 15, 16, 32, 34, 39; hk
meti : 43; ihtilli : 44.

153 Halil Kmil P a a ( H a l e p Valisi)52. Halim P a a , Ferik ( B k r e t e Os manl komiseri) 61, 62, 70. Hammer 84. H a r a 7. Hasan ( T a t a r ) 48, Haslar 88. Hassa Miri 51. Hassa ordusu 26. Hatt H m a y u n (1839) 3, 8,
43, 44.

care-i muaccele 88, 89, 93. timai meseleler 101. d a r e - i m a s l a h a t l k 111 llirya- Bulgaristan- S r b i s t a n dev leti 42. ltizam u s u l 7, 87, 88. lyo ( o r b a c ) 44, 59. m p a r a t o r l u k 6, 9, 11, 32, 44, 71,
85, 88, 89, 92, 96. 97, 100, 101, 109 110, 111, arazi rejimi : 83; tebaas : 6.

Edirne 26, 28, 43, 48, 51, 81;

F r a n s z l a r 35, 73; memurlar :

Eflk 12, 19, 37, 39, 40, 41, 51, 52, Fuad Efendi ( m e h u r Fuad P a a )
61, 69, 70, 71, 72, 109; beyi: 24, 25, 34;beylii : 33; ihtilli : 14; memleketi : 91 ; ta Rus igali: 71. 15, 75.

36; tahriktlar: 34. msalhas (1829) : 27; Valisi : 52. F r a n s a l offiyaller 8, 37.

E f l k - B u d a n 1, 14, 16, 18, 27, 33,

38, 39, 69 ; beyleri : 33.

E e denizi 17. E r i d e r e 25. Ekim a n g a r y a s 93. E k s a r h h k f e r m a n 17. Elenizm 26. Engel (kolonel) 33.

G a b r o v a 21, 22, 28, 39, 40, 43. G a r b Bulgaristan 38, 40, 42. G a r b T r a k y a 84. G a r a a n i n , E. ( S r p devlet a d a m )
41, 42.

m p a r a t o r l u u m e r k e z i l e t i r m e po H a t t erif (1839) 28. litikas 111. H a y d u k 26. ncil 19. Haydutlar 26. H r i s t i y a n ahali 36; aza: 77;K- ngiltere 15, 36, 39, 69, 72, 73,
110; devleti : 72. nezler: 78Kyller 93; reaya: 1, ngiliz 35; diplomasisi : 72; 16, 90. elilii ; 72;elisi : 39; konsolos Hrzma 92, 96, 97; zahiresi: 94 lar : 37. H e i d l b r o n 43. o r g a , N . 11, 15, 33,34, 35,39, 41.
: :

Engelhardt 3, 4, 6, 9, 13, 37, 77. G r i d 34. 39; Cemiyeti : 35;me Enis Efendi 66. selesi : 35. Erdel beyi 25. Golmanova 46. Ermeniler 6. G S p o d a r Bak: Aa. Erzurum 6. G o s p o d a r l k 63, 77, 81, 90, 100, Esad Efendi 28, 102, 103; arazisi : 103, 105, 106i E s h a b - iftlikt 96, 97. haslat : 104; idaresi : 110; E s k i - Z a r a 28, 43. meselesi : 67, 76, 104; rejimi : 70 90, 93, 101, 102; varidat: 80, 104. E k i y a 27, 47, 85. G o s p o d a r l k l a r 102. Eyalet M e c l i s i , 77. Gramada oo. Eyalet tekilt 76. Gritzi ( k y ) 47. G l h a n e H a t t 3, 5, 6, 7. Fazl Mustafa P a a ( K p r l zade 25. Fener 18; Rum Patriki; 19. Feodolizm 11. Feodal rejim 10, 101. F e s a t l a r 47, 105. H Hac Hac Hac Halil A b b a s 54. Hasan 99. Sabri a a 53. H m i t P a a 87.

Garp devletleri 16. Garp zihniyeti 77. G a r p l l a m a 2, 3.

H i l a r y o n 19. Hiliandar m a n a s t r 19, 20. H r v a t l a r 12, 46. H r v a t i s t a n 7. Hocabey 24. H u r i t P a a (Rumeli m u t a s a r r f )

49.

rtica devresi 60. slhat (Bosna'da) o. slhat ferman (1856) 3, 8. slhat hareketleri 73; projesi:
101; tatbiki : 110; teebbs: 98.

slv 1. 12; alemi: 38, 40;

birlii : 41, 58; lavlar : 12, 42. j devleti : 12; s-

H n k r iskelesi muahedesi (1833)

35.

slvllk d u y g u l a n 38, 110; ha H s e y i n ( V r a n y a zaptiye memu reketi : 40; ideolojisi 40. ru) 31. slimye 27. H s e y i n P a a , a a , ( V i d i n valisi) smail P a a (Sofya m u h a s s l )
1

10, 15, 29, 30, 31, 32, 46, 50.

49, 56, 60.

smail A d i l efendi ( T r n o v a kay m a k a m ) 39, 40. s t a n b u l 21, 23, 26, 28, 29, 31, 32, b r a h i m efendi ( V i d i n d e f t e r d a r )
45.

brail 2 2 , 33, 34, 39, 40; bulgar

lar : 33; lesi : 35.

42, 47, 48, 51, 53,. 54, 56, 60, 61, 75, 80, 95, 96, 101; hkmeti: 60

hadisesi : 35 ; mese s y a n

zinbol

komiteleri 38. 25.

154 zmir 21, 23; mollas: 89. zvor m a n a s t r 104. Irak l . J J i r e e c k , c 19, 22, 64. K K a d 76. K h y a 99. Kalafat 52, 71, 110. Kalas 33, 34. K a m a n i a 30. Kanica (knez) 92. Kanunu e s a s 3. Kapodistirya 17. K a r a d a 39; Karadallar, 42. Karal, E. Z. 2, 106. K K a r a g m r k l e r i 43, 81. Karatasso ( Y u n a n i h t i l l c i s i ) 34. Kara - Yorgevi, Aleksandr ( S r p p r e n s i ) 12, 41, 46, 59 vd. K a r a - Y o r g i ( K a r a George, S r p s e r g e r d e s i ) 29. 41. Karnobat 27. K a r y e a a l a r Bak. ky aalan. K t i p e l e b i 85. Kaza m d r l e r i 76, 99, 102. Kazak askeri 71;taburlar : 71. K e r i m bey 30. Kilise m c a d e l e s i 20. Kinef 24. K a , Aleksandr (Eflk beyi) 33. Krm harbi (1853-1856) 14, 16,
39, 40, 50, 66, 67, 73, 107.

155 K z a n l k 28, 43 Knez 29, 78, 79, 80, 96. K o c a b a 7, 53, 78. Koca sekban b a 87. 91 Koi bey 7,. 86; 88. Komiteciler 65 vd. 6, 75, 104;faa
liyeti: 65.

Komiteler 22. Konsoloslar 72. K o r n i (Rus komiseri) 32. Kosova 30. Kospodar bak : gospodar. Kospodarlk, Kospitarlk
gospodarlk.

bak .

Kosto, M a r k o o l u ( k o m i t e c i )
67, 69.

Lenvir ( Lehli O s m a n l a j a n ) 60. Mehmet, K p r l 25. Mehmet Nail efendi 90. Leskofca 29, 31. Mehmet Tahir P a a ( Bosna V a l i Lheritier, M . 34, 35. Liubitsa ( S r p Prensesi) 29, 31. si ) 13. Liuboslavya(Bulgar m e c m u a s ) 23 Mehmet R t 54, 55. Lom 47, 48, 49, 54, 56, 70, 90, 95, Mehmet S r e y y a 52. 106; nahiyesi : 91, 102; rea Memleket o r b a c l a r 78. yas : 48. Memleketeyn Bak : Eflak-Bugdan. L d e r s ( Rus genereli) 71. Merkeziyetilik 102. Ltf: 5, 6, 8, 13, 14. 15, 28, 29, 30, M e r u t i y e t ( 1876) 4. 31, 32, 76, 105. Metropolitler 19, 50. Michoff, N . . M Mithat P a a 24, 40, 78. Maarif meselesi (Bulgarlarda) 24. Miha! bey ( Miel, S r p P r e n s i )
Macar 66; beyi : 14; 11, 12, 14, 46. 61. Macarlar : 29, 31, 42, 59, 60, 64.

K o t e l 27. Kotine b o a z 29, 30. K p r l , Prof. D r . M . F. 85. K y a a l a r 47, 50, 54, 75, 95, 98,
99, 100;aalklar: 102.Khyalar 95;kocabalar. 78 reayas: 105; subalar: 95, 99. K y l S y a n i 16; kyam : 109.
:

K r o n t a d t . 23. K u r a a l a r ! Bak. ky aalar. Kurat, Prof. D r . A . N . 38, 41. K k slv devletleri 39. K r t . K s t e n d i l 24, 25. L L i k l e m e 3. Lamartine, A . 24. L a v i 48. Lavisse. E. 69. Leger, L . 17, 18, 20, 21, 24.
Leh ihtillcileri 41; ihtill komi tesi : 41; Lehliler: 42.

Mahall y n 99. Mahall meclisler m . Mahmut I I 27, 28, 43, 102. Malet, A . 69. Makedonya 84; Komitesi : 35 M a m a r e f 27. M a n a s t r 26, 84, 94. M a n d r a p a r a s 94. M a r n i l e r 32. Mastilitza 47, Meclis-i A h k m - adliye 5, 6, 9,

Milliyetlerin uyan 44. Mill aireti . M i l y o ( k o c a b a ) 28, 29, 30. Mir topraklar ( a r a z i ) 84, 87,
88, 90, 98, 102, 105; araz muta sarrflar : 98: arazi rejimi 89, 85; arazi sahipleri : 89, 98; kyler : 90, 91, 94; mukataat: 89;
:

Mito ( k o m i t e c i ) 67.
MlSir 28, 39; buhran : 34; Kahire = 89; Paas : 34.

Molla Feyzi 54. Mora 84. 10, 43, 48, 64, 73, 75, 77, 79, 80, Moskova 22. 81, 90, 95, 98, 101, 103. Moskof 39, 40Meclis-i has 31, 35, 61, 76; Muaccele 91, 103. Meclis-i kebir 14, 77. Muacceleli mukataalar sistemi 92. Meclis-i m e v e r e t 51. MuhaSSll 89; Emval: 7 MeCS- V a l Bak : Meclis-i Ah- Mukataa 86, 87, 88; ihalesi :
km- Adliye.

Meclis-i V i d i n 91, 94, 99. Mehmet P a a , Muhsin zade (Sad Mustafa I I I . 89. Mustafa a a 53. razam 89. Mustafa N u r i P e a 79, 86. Mehmet A l i P a a , K a v a l a l 2.

89; sistemi : 92; Mukataalar. 7, 87, 88, 89, 90; mukataat mir = 86.

156 Mustafa Reit Bak. Reit Paa. O b r e n o v i , Milo ( S r p P r e n s i ) Mfti 6, 53, 76, 77. 28, 29, 41, 42, 45, 59, 60, 64; Mltezim 7, 77, 80, 88, 98, 105; Odesa 22; Bulgarlar : 21. O d u n t a m a a n g a r y a s 96. M r r tezkeresi 62. M s l m a n a a l a r 54, 78, 90, 93; O h r i d a b a k e s k o p o s l u u 19. O n d a l k a n a m s a y c l a r 48. zmresi : 83. M s l m a n y n 77. O r t o d o k s 26; tebaa : 18; Orto dokslar. 6. M s l m a n beyler 90. O r t o d o s l u k siyaseti 38. M s t e c i r 104. Osman bey 54. M t a f c a 30. Osman efendi ( R a h v a kariyesi m d r ) 56. N Osman N u r i 8 9 , 99. N a i l bey 94, 103, 104, 105. O s m a n l l k 4, 11; siyaseti : 3 N a i l P a a 80. O s m a n l Devleti ( m p a r a t o r l u u ) Naima 24. 1, 2, 4, 9, 11, 12, 14, 16, 18, 32, N a m k Kemal 5. N a p o l y o n I . 41. N a z r mahallesi k y 54. N e m e memleketi Bak : Avusturya. Neofit 22. Nesselrode, K o n t ( R u s n a z n ) 4, 34, 69. Nbolu
60, 99. 35, 36, 38, 44, 59, 83, 85, 89, 90, 93, 94, 95, 109 eyaletleri 35; hakimiyeti : 38, 109; hkmeti : 16, 23, 27, 32, 33, 34, 53, 60; idaresi : 24, 76, 78, 85, idareci leri. 30; messeseleri, 92; ni zam : 8, 92: ricali : 12; top rak rejimi : 83, 90; Osmanllar. 12, 15, 84, 103. gruhu : 50, 100; leri : 91. suiistimal tahrikat : 50; Obernoviler. 60.

157 Palmerston ( ingiliz zr) 72. Paisii (Bulgar Panslavizm Paris 41, 42. P a m a k l k 86. Patrik 18. Patriklik 18, 19. P a z v a n t o l u 21. P a v l o v i , H r i s t a k i 20. Peskopos 19. keii) 20, 21. 38. hariciye na
105, 106, 109, 110: orbaclar 46; fesad 60; isyanlar : 3, 10, 24; kitlesi 83; kocabas : 7, 78; meselesi; 4, mmessil leri . 28, 80, 101, 102.
: : :

Redif a l a y l a r 35; snf. 13. Reni 34. Resm-i ift 85, 91. Resm-i harman 93, Resm-i otlak 36. Reit P a a , Koca ( S a d r a z a m )
3, 12, 23, 103, 109; hkmeti; 110.

Rifat P a a (Meclis-i V a l reisi)75. Pirot 24, 28. Rila M a n a s t r 19, 22. Pizani ( i n g i l i z sefareti b a t e r c Roma 18. m a n ) 73. Romanoflar 41. Plakovo m a n a s t r 27. Romanya 22, 35, 38. Plevne 106. Rumlar 17, 18, 20, 34 fetreti: 2; Polomye nahiyesi 63, 91. kilisesi ; 20; Patriki; 6, 18; Patrikhanesi; 18, ruhban; 21. Preznik 25. R u m l a t r m a 18, 19. P r i t i n e 66. Prokuple 30. P u y o 45, 46, 47. R Rahva (Orehovo) 56. Rakovia ( R a k o v i t z a ) 44, 48,
100; 53, 56, 59, 65, 58; 105.

Rumeli 1, 5, 6, 10, 11, 13, 25, 27,

30, 84, 84; 26; 35; 35. 37, 41, 44, 48, 49, 51, 81, 105, 109, 110; - cebelleri: 84; eyaleti; 84, 93; hudutlar, isyanlar; 90; ordusu;14, ordusu miri; 50; reayas; - valisi; 37, 38, 52.

hariciye

49, 71, 84; sanca :

O t l a k i y e 94; creti : 96. Ot r 80.

N i k o l a I 17. Nikolayef 24. Ni n , 26, 28, 29, 31, mer

Manastr : Rumen, Rumenler 14, 15, 33, kyls; 14.

71.

32, 46, 50, 51, 60, 66, 70; hadisa't : 34; m e r (Halife) 84. isyan : 31, 32, 33, 34, 35, 40, 58; m e r Ltfi P a a (Rumeli ordusu isyan(1841) : 30, 59, 65, 67; - ko miri ) 11, 14, 42, 50. 56, 58 mitesi : 66; meselesi : 33; met60, 63, 64, 65, 66, 67, 70. ropolidi : 65; mutasarrf : 49, r 80, 93, 95. 52, 61; sanca : 49, 52; Va lisi : 52. vchu .- 30-

efendi, H a c 99.

Rambaud, A . 69. Ranke, L . V o n , 31, 59. Rait efendi 81. Rait 89. Reaya 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 16,
25, 43, 55, 72, 84, 96, 29, 44, 56, 75, 85, 97, 30, 46, 57, 76, 88, 98, 31, 47, 62, 77, 89, 99, 32, 48, 63, 78, 91, 100,

R u s u k 24, 28, 43, 51, 55, 70, 81.

RUS 15, 26, 35, 70; - askeri; 71; ajanlar. 69; casuslar; 4; ar 70; elilii; 42; generali. 71; hkmeti. 13, 34, 59, 70, 71, 72: idaresi. 34; igali. 15; mec lisi. 39; nfuzu. 16, 43; ordu su. 27, 69, 38, 109; tahrikleri. 39, 70; yardm. 38; Ruslar. 15, 21, 26, 40, 68, 70, 71, 72, 107, 110; mdahaleleri; 16.

Ni - V i d i n h a t t . Nizamiye askeri 80.

P a d i a h 5; dirlii : 86;
yas . 100.

36, 37, 39, 40, 49, 50, 52, 54, 65, 67, 69, 71, 79.- 80, 8 , 83, 92, 93, 94, 95, 102, 103, 104, Rusya 12, 16, 21,
1

32, 35, 38, 39,

158
42, 44, 69, 86; bozkr; 40; S r b i y a g o s p o d a r 63. hamilii; 59; hkmeti; 4; Rus- S r p - Bulgar birlii 42, yalu; 15; 16, 24, 60, 61.

159

Timar

85, 88, 89,

Rstern P a a ( Sadrazam ) 7, 88. R s u m - i ihtisabiye 43.

S r p l a r ( S r p l l a r ) 11, 12, 20, 29,

31, 41, 42, 43, 46, 53, 58, 59. 60, 61, 63, 64, 67, 110; - ahvali. 62. Srp arazisi 61 askeri. 62; beyi- 31 61, 63, 64, 79; beylii. 39, 45, 46, 64; biladi. 12; ha riciyesi. 46, 59; hududu. 55, 57. 58; hkmeti. 13, 59, 61, 62, 63, 64; ihtillcileri. 12, 43, 58, 60, 66, 70, kapkethdas. 61; memleketi. 91; nfuzu. 63, va tanperverleri. 42; yardm. 58.

Sabri P a a ( Ni v a l i s i ) 30,31 Sahra ( K u l a ) 29, 48, 63, 70, 95.

nahiyesi. 47, 90. 91, 102; na hiyesi mdr. 45, 58, 61.

a m hadiseleri 32. a r k meselesi 11. a r k Bulgaristan 24. T i m a r h sipahi 86, 93, 95. e h i r k y 25, 29, 40, 49, 70. Timok 28. e k i p efendi (Meclis-i v a l a z a s ) T i t o f (Rusya m a s l a h a t g z a r )
65, 76, 78, 103, 105, 106.

arazisi. 88: rejimi. 84: sa hibi: 91; sistemi: 83, 84, 85, 86, 91, 92; Timarlar; 86, 37, 93, 102.

66, 67. e aleti. 84; Staneff, N . 17, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 31, 33, 34, 38, 40, 42, 50, 60 65, 79, 84, 90. Simi, A l e k s i ( S r p adliye nazr ) 62, 63' Stavrovitza k y 48. Silistre 28,43, 51; valisi. 34, 48, 52.

Sait P a a (Silistre v a l i s i ) 34. Salih bey ( m i r a l a y , Tuna b a b u u ) 15.' Salih yazc ( O s m a n l casusu)34 Samakov 23. Saray bosna 14. Schafarick 17. Sekban 79. S e l n i k 21, 23, 34. St. Petresburg 21, 22, 39, 71. Serasker P a a . Serf 85: Sergi ( R a h i p ) 27 Serhad b l g e s i 90 Kaleleri 90

S k u p i n a 63. Slavon 42. Slavonca 18. Sobernheim, M . 8 7 . Sofroni, (Stoiko Vladislavof; V r a a peskoposu) 19, 20, 21, 38;
hatrat : 19, 21:

er'iye imal imal umnu ura-i

T o h a r ( k o m i t e c i ) 67. T o p u neferi 48. T Topolovitza 49. Tacan, Necati 26. T o p r a k aristokrasisi 111. T a h r i k i l e r 46, 49. T o p r a k ve i s k n siyaseti 11. Taillandier, S a i n t - R e n 29, 59, 60. T o p r a k ileri 75. Tanzimat 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, T o p r a k k l e s i (serf) 84.
11, 13, 28, 29, 30,- 36, 37, 73, 76, 77 78, 79, 81, 91, 97, 99, 102, 111 ; adamlar : 97 ; anlay : 101; bykleri : 75 ; devri : 92, 93, 94 - esaslar : 6 ; Hatt (1839) : 95 iln . 44, 93 : slhat . 39, 52, 69 ; Meclisi : ; prensipleri ; 23 ; ricali : 101; siyaseti : 9, 72; Tarihi. 111; Tanzimatlar - 10, 98.

mahkemeleri 105. A f r i k a memleketleri l . Bulgaristan 27. 26, 28, 43, 51, 56. devlet 3,

4. 34, 69.

T r n o v a - - 21, 27, 28, 40, 43, 49, 51, 70,

78, 84; hadisesi (1835); 34, is yan: 34; katedrali: 19;kaymaka m: 39, 78, kazas: 78, kyl leri: 78.

Sofya

25, 26, 49, 51, 70, 84, 93;

vilyeti rea

T o p r a k meselesi 9, 83, 90, 97, 98,

101, 103.

kaymakaml : 52; yas : 93.

Stanko ( komite reislerinden)

T o p r a k rejimi 83,100 T a p r a k siyaseti 10, 98. T o p r a k l sipahiler 85. Transilvanya rumenleri 14. Tsanko, Ignad (Vladika) 99. Tsolo ( B e l g r a t c k b a k n e z i )
58, 65, 79.

Sinan P a a ( Sadrazam ) 24. S t u r c , mihal (Eflk beyi) 15, 24. S p a h 69, 85, 88, 93; Kethda Stveta-troitsa m a n a s t r 65.
lar: 84, 92, 93, 94.

Topolof 58. T u n a 1, 17, 33, 69; kylan: 71; ordusu: 26; tesi islvlar. 41; T a p u 103, 104, 106; resmi : 85,
88; senedi : 97; temesskleri ; 88 ; usul : 104. sa ve sol sahilleri islv kavimleri nin kurtuluu cemiyeti. 34; ehirleri. 71, 72; Vilyeti 24; yallar. 109;

Siverek .

S u b a 48, 95, 99; snf : 95;

Subalar. 47, 50, 80, 93, 98, 99, 100.

S r n d a k ( komiteci ) 46. S u b a l k 99. S r b i s t a n 1, 12, 13, 16, 17, 29, 30, 31, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, Sungu, h s a n 5, 44, 46, 47, 56, 58, 59, 60, 61, 62, Suno ( k o m i t e c i ) 66. 63, 64, 65, 66, 104, 111; ahalisi Suriye l .

T a r a meclisi 6 ; -.11 Temlikname 87.

60, 61: hududu. 61, 63; da Obenoviler partisi. 60; toprak S l e y m a n , K a n u n 7, 88, 93. S l e y m a n S u d 43, lar. 59.

T u r i 33. Tesalya 34. 84. Cemiyeti : 35. T f e n k c i 79. Testa, Baron . de. 32. T r k 109; ariv vesikalar. 33; T e t a n i , Stoyan (Srp meclisi aza feodalitesi. 90; hakimiyeti. 25; s n d a n ) 50, 62. siyaseti. 60; Trkler. 7, 17, 19, 59, 60, 71. Tezkire u s u l 36. Ticaret muahedesi (1838) 36. T r k i y e 29, 37, 77. T r k m e n 1.

160
u 101; metrepolidi. 65; mntakas 67, 77, 101; muhafzl . 99; reayas. 79, 81, 91, 94, 95, 107; Sanca. 58, 81, 99, 101; Valilii. 50, 52, 106, Valisi. 48, 49, 51, 52, 54, 5 5 . - V c h u (yan) 50, 53,106; yollar . 59, Vidinliler . 37, 50. 53 81.

161 Z Zara 37.

Zaptiye 47; neferi. 48, 102;
sergerdesi. 46; Zaptiye-ler. 48, 79, 80.

Zayar naalniki (kaza mdr)

46, 47, 61.

Ubicini l , 6, 48. Ulfeli asker 86. Uzunarh, Prof. 1. Hakk 87.

Zeamet 85,88,89.

r g p 31.
skp 24; eyaleti
repolidi : 65.

Zitovi 21, 22, 43, 71, 81. Ziya P a a (Trhala mutasarrf)

50, 52, 76, 79.

Zarif efendi (Paa) l , 2, 106.

84; met- Vidin-Ni

mntakas 75.

Vilyet idaresi 76, 77; ileri: 76

tekilt . 6, 23, 77. V V i y a n a 22. Vadisi (papaz) 45. Volkof, Vasil 33. V a r n a i, 28. Voynuk 84. V a r o orbaclar 46, 50. V o y v o d a 8,89, 91, 99; Voyvodalar. Vasf P a a (Belgrad muhafz) 45, 47, 56, 106. 89, 93.

V e l o 27, 34, 45. Velentzas 34. Veliko - Trnova isyan 24. Venedik 18. Venelin, Jorj Ivanovi 21, 22.
Vergi 7, 8,36, 62; emvali . 102;
meselesi . 36; mltezimleri ; 95; senedi . 40; tahsildarlar ,

V o y v o d a l k , 66. V r a n y a 31. V u i ( Srp knezlerinden ) 59

60.

V k e l meclisi 75. Y

Yahudiler 6. Vidin 9, 10, 14, 16, 21, 24, 28, 29, Yakup Paa (Edirne valisi) 31, 31, 40, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 50, 51 Yanbolu 27. 52, 53, 54, 55, 56, 62, 65, 66, 71, 72 Y a a r a a (Boynica karyesi a a
47; tevzii ve tahsili : 78. 75, 76, 77, 78, 79, 84, 88, 89, 90, 92 93, 95, 97, 100, 103, 104, 105, 106, 109, 110; aalar . 98 ; aalar rejimi . 92, ayaklanmas . 109; yan. 76; blgesi ; 83, 65; dalar ; 45 ; despotu . 46 ; eyaleti . 10: eyaleti reayas. 100, Gospodarlk rejimi. 83, 92; hadi sesi . 61, 69, 71, 72; havalisi . 55, 58, 98; isyan. 7, 8, 9, 10, 11 14, 15, 18, 28, 35, 40, 43, 44, 45, 50 58, 60, 61, 65, 67, 78, 79, 90, 97, 98 111; kalesi. 53; kyleri. 95, kylleri. 111; meclisi. 46, 50, 51 53, 76, 77, 95; meselesi. 75, 77,

s)

53, 96.

Yegovitsa 30. Yenieriler 25. Yenipazar 56. Y e n i - Z a r a 27. Y e r k y 15' 51.

Yugo-slavya 12, 41; birlii 41,
:

59; Krall : 42.

Yunanllar 20, 27.

Y u n a n 34, 38. hkmeti. 34;
klasikleri 19; meselesi. 34. ruh ban. 19. siyaseti. 35.

HAL

TERCMEM

1916 da stanbul'da dodum. lk tahsilimi Ankara, Orta tahsi limi Balkesir'de tamamladktan sonra 1935 de yeni kurulan A n kara Dil ve T a r i h - C o r a f y a Fakltesinin at harlkl talebe msabaka snavn kazananlar arasnda bu Faklteye girdim. Esas disiplin olarak tarihten Yeni ve Y a k n Zamanlar ubesini seerek Prof. Muzaffer Gker, Prof. Enver Ziya Karal, D o . Dr. Bekir Stk Baykal, D o . Dr. inasi A l t u n d a ve D o Dr. Cemal Tukin'den 8 smestr bu ubenin derslerini ve 6 smestr de Prof. Dr. Fuat K p rl'den Ortazaman tarihi, Prof. Dr. Herbert Louis'den Corafya derslerini takip ettim. 1940 da Faklteyi bitirerek Faklte Tarih Enstitsnde ilm yardmc olarak kaldm ve doktora yapmak zere almaa baladm. Tanzimat devrinde Bulgar meselesine dair bil hassa Baveklet A r i v dairesindeki O s m a n l vesikalar zerinde yaptm aratrmalar sonunda bu tez meydana geldi. Tez, 29.VI.1942 de Prof. Enver Ziya Karal, Dr. A k d e s Nimet Kurat, Dr. Bekir Stk Baykal ve Dr. inasi Altunda'dan mrekkep bir komisyon nnde mdafaa ve Doktora tezi olarak kabul edildi. imdi yayn alanna karken onu, en ok kendilerine borlu olduum hocalrma ithaf edebilmekle esiz bir sevin duyuyorum. Halil nalck