Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535

makale
47
OK SERBESTLK DERECEL SSTEMLERN LNEER
OLMAYAN TTREM: GENELLETRLM
DFERANSYEL QUADRATURE YAKLAIMI

GR
lkemizde son 10 ylda meydana gelen iddetli depremler;
deprem mhendislii ve dolaysyla yap dinamii disiplininin
nemini bir daha vurgulamtr. Bir baka ifadeyle bilginin
ne kadar pahal olduu ve bunun ihmali durumunda ise bize ne kadar
pahalya patlayacan ok iyi vurgulamtr. ada deprem
mhendislii; standartlarda snrlar belirtilen kk veya orta iddetli
depremlerde yaplarn elastik, daha yksek iddetli depremlerde ise
elasto-plastik snrlar iinde deformasyonlar yapmasn ngrr [1].
Yani, orta iddetli byklkte kabul edilecek bir deprem iin herhangi
bir ekonomik kayba neden olmadan veya hasar olumayacak ekilde
yapnn yant vermesi, bundan daha byk depremlerde ise yapda
geici veya kalc eitli deformasyonlar olusa da yap elemanlarnn
gevrek ve ani krlmalar yapmamas veya tamamyla mekanizme
durumuna gememesi istenir. Bu amalara ulamak; yapnn
tasarlanmas, analizi ve gerekletirilmesi sresince pek ok faktre
baldr. Ancak, yap sistemlerinin analizi kapsamnda her zaman;
daha hassas sonulara daha az bilgisayar ihtiyac ve daha ksa zaman
kullanarak ulamak esastr. Yani elde edilecek zmn ekonomik
olmas istenir. Fiziksel bir sistemin matematik modelinin elde edilmesi,
mhendislik uygulamalarndaki ilk aamadr. Bu denklem; sistemin
srekli ve ayrk kabul zmne gre, ksmi veya adi trevli bir
diferansiyel, bir integral veya nadir olarak bir lineer denklem sistemi
elde edilir. Gerek mhendisliin; akkanlar ve kat cisimler mekanii,
srekli ortamlar mekanii gibi uygulamal alanlarnda ve gerekse temel
bilimlerde karlalan denklemler genelde lineer ya da nonlineer trde
bir ksmi diferansiyel denklem olmakta ve problem neticede bir snr
deer veya balang deer probleminin zmne indirgenmektedir
[2,3]. Daha az dm noktas kullanarak daha ksa srede sonuca
ulama abalar neticesinde diferansiyel quadrature metodu
nerilmitir. Metot; arlk katsaylarnn hesaplanmasndaki glklerin
giderilmesi ve kullanlan yaklam fonksiyonlarnn bulunmasndan
sonra yaygnlam ve ancak 1987 ylndan sonra yap mekanii ve
akkanlar mekanii problemlerine baaryla uygulanmtr [4, 5, 6, 7, 8].
Gnmze kadar son on yl iinde plak, kabuk ve kirilerin statik, dinamik
ve stabilite hesabnda baaryla kullanlm olup, diferansiyel quadrature
mer CVALEK *,
Hikmet Hseyin ATAL**
Genelletirilmi diferansiyel quadrature metodu ok
serbestlik dereceli sistemlerin lineer olmayan serbest ve
zorlanm titreim analizine uygulanmtr. ok serbestlik
dereceli sisteme ait hareket denklemi diferansiyel
quadrature metodu ile, zm blgesindeki dm
noktalarnda bilinmeyen fonksiyon deerleri olarak
tanmlanm bir lineer denklem takmna indirgenmitir.
Sistem dinamik yant olarak; deplasmanlar hesaplanmtr.
Bulunan sonular yap dinamii asndan yeter dorulua
ve hassasiyete sahiptir.
Anahtar szckler : ok serbestlik dereceli sistem,
lineer olmayan titreim, genelletirilmi diferansiyel
quadrature
Generalized differential quadrature method is applied to
the nonlinear free and forced vibration analysis of the
multi degree of freedom systems. The equation of motion
of the multi degree of freedom system is reduced to a
linear algebraic equation in terms of the unknown function
values at the grid points in the field domain via differential
quadrature method. Displacements are found as the
dynamic response of the system. It is found that the
obtained results are accurate and efficient in point view
of the structural dynamic disciplines.
Keywords : Multi degree of freedom system, nonlinear
vibration, generalized differential quadrature.
*
Yrd. Do.Dr., Akdeniz niversitesi, naat Mh.
Bl., Mekanik Ana Bilim Dal
*
Dokuz Eyll niversitesi, naat Mh. Bl.,
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
48
elemanlar metodu, 1992 ylnda genelletirilmi
diferansiyel quadrature (GDQ) ve 1995 ylnda
harmonik diferansiyel quadrature(HDQ) metodu gibi
farkl versiyonu nerilmi olup arlk katsaylarnn
hesaplanmas ve seilen polinom fonksiyonu asndan
orijinal diferansiyel quadrature'dan farkllk gsterir[9,
10, 11, 12, 13, 14, 15]. Bu almann amac ok
serbestlik dereceli (SD) olarak modellenen fiziksel
sistemlerin dinamik analizini idare eden matematik
modellerinin uygun balang koullar ile birlikte
genelletirilmi diferansiyel quadrature metodu ile
zmektir.
DFERANSYEL QUADRATUR (DQ)
METODU
Diferansiyel quadrature metodu; bir fonksiyonun
verilen bir ayrk noktadaki bir uzay deikenine gre
ksmi trevi, o deiken blgesinin btn ayrk
noktalarndaki fonksiyon deerlerinin arlkl bir lineer
toplam ile ifade edilir, eklinde tanmlanan dnceye
dayanr. Yeter yaklakta sonular elde etmek iin daha
az sayda grid kullanan diferansiyel quadrature metodu;
fizik ve mhendislikte karlalan balang deer ve
snr deer problemleri iin farkl bir yaklam ortaya
koymutur. Diferansiyel quadrature metodunun
uygulanmas srasnda ortaya kan en nemli kavram
arlk katsaylarnn hesabdr. Bu amala test fonksiyonu
olarak eitli tipte polinomlar ve fonksiyonlar
nerilmitir. Spektral yntemlere benzer olarak eitli
tipteki orthogonal polinomlarn (Chebyshev, Lagrange,
Legendre vb.) kullanld Genelletirilmi Diferansiyel
Quadrature (GDQ), kuvvet fonksiyonlarnn kullanld
orijinal Diferansiyel Quadrature (DQ) veya son
zamanlarda yaplan baz almalarda grdmz
harmonik fonksiyonlarn kullanlmasn neren
Harmonik Diferansiyel Quadrature (HDQ) metotlar
literatrde bilinen ve kullanlan yntemlerdir. Kuvvet
polinomlarnn kullanlmas ile tek boyutlu bir y (x)
fonksiyonun birinci trevini xi (i=1,2,...,N) noktalarnda
N ayrk nokta iin gz nne alrsak i .nci ayrk nokta
iin birinci trev
);
x
(
a
x

)
x
(
j
N
1 j
ij
x
i
x
i
x

i=1,2,.....,N (1)
olacaktr. Burada xj deiken blgesindeki ayrk noktalar,
Y(xj) bu noktalardaki fonksiyon deerlerini, ve aij birinci
dereceden trev iin bu deerleri fonksiyon deerlerine
balayan arlk katsaylarn ifade eder. Kuvvet
polinomlar kullanmnda (1) denklemi tam olarak
alndnda, test fonksiyonu olarak (N-1) veya daha kk
dereceden seilen polinom fonksiyonu iin;
Yk(x) = x
k-1
, k = 1,2,...,N (2)
verilen denklem (1)'de yerine yazlrsa aada belirtildii
formda bir lineer denklem takm verir.
( )
x a x
1 k
1 k
j
N
1 j
ij
2 k
i

(3)
i = 1,2,........,N ve k = 1,2,........,N iin
Benzer ilemler iki ve daha fazla dereceden trev ifadeleri
iin de yazlabilir. Bylece, her bir dereceden trev iin
arlk ifadeleri birinci dereceden trev ifadesinden farkl
olmaktadr. kinci dereceden trev iin metot
( ) );
x
(
b
x

j
N
1 j
ij
x
i
x
2
2
i
xx

i = 1,2,........,N (4)
olarak verilir. Burada bij ikinci dereceden trev iin arlk
katsaysdr. Denklem (4) birinci dereceden arlk
katsaylar cinsinden
( ) )
x
(
A A
x
x
k
N
1 k
jk
N
1 j
ij
x
i
x
2
2
i xx

i= 1,2,........,N (5)
olarak yazlr. Denklem (2) ile verilen polinom fonksiyon
uygulanrsa ikinci dereceden trev ifadesi
( )( )
x B x
2 k 1 k
1 k
j
N
1 j
ij
3 k
i

(6)
olmaktadr. Bu denklem yukarda verilen (3) denklemine
benzer yaklamla zlr. Eer spesifik yani zel olarak
hesap yaplmak istenen bir nokta var ise bu noktaya gre
dzenlenmi eit olmayan aralkl grid nokta seimi de
benzer olarak yaplr.
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
49
GENELLETRLM DFERANSYEL
QUADRATURE (GDQ)
lk nerilen diferansiyel quadrature yaklamnda
arlk katsaylarnn hesaplanmasnda eitli glkler
ortaya kmaktadr. Birinci yntemde elde edilen
denklemin katsaylar matrisi Vandermonde sistemi
olduundan determinantnn hesabnda glk kar ve
denklemin zm tekildir. zellikle grid says arttka
sonularn hassasiyeti azalabilmektedir. N grid says 20
den byk olduu durumlarda sonularn gvenirlilii
azalmaktadr. Bunlara ilaveten, her bir ilem admnda
NxN denklem takmn zme zorunluluu vardr. kinci
yaklamda ise farkl snr artlar ve geometri iin metodun
uygulanabilirlii azalmaktadr. Yani; gerek, daha az sayda
grid noktas seilerek her ilem admnda bir lineer
denklem takm zmeyi gerektiren birinci yntemde
gerekse de dm noktalarnn dalmn kstlayan
Legendre yaklamnda metodun uygulanabilirlii
asndan eitli glkler vardr. Dolaysyla; hem bu
glkleri gidermek asndan hem de metodun kullanm
alan ve uygulanabilirliini kolaylatrmaya ynelik abalar
sonucunda iki ayr grup tarafndan bamsz olarak metot
gelitirilerek arlk katsaylarnn hesab farkl grid
noktalar ve yksek dereceden trevler iin uygun bir
formda elde edilebilmi ve genelletirilmi diferansiyel
quadrature metodu ortaya kmtr. Shu ve Richards [5]
arlk katsaylar iin herhangi bir tekillie neden olmayan
ve byk sayda lineer denklem takm zm
gerektirmeyen analitik ifadeler nermilerdir. Bu metotta
birinci ve ikinci dereceden trevler iin;
,
N
., 1,2,...... j i, ;
)
x
(
M
)
x x
(
)
x
(
M
A
i
x
j
(1)
j i
i
(1)
(1)
j

j i
(7)
,
N
., 1,2,...... j i, ;
) y (
P
) y y (
) y (
P
B
i
y
j
(1)
j i
i
(1)
(1)
j

j i
(8)
Burada
) y y ( ) y (
P
),
x x
( )
x
(
M
j
N
y
i j 1, j
i i
(1)
j
N
x
i j 1, j
i
(1)
i


(9,10)
;
x x
A
A A
r
A
] [
j i
1) (r
ij
(1)
ij
1) (r
ii
(r)
ij

i,j =1,2,....,Nx , ji; ve r = 2,3,...., Nx-1 (11)

;
y y
A
B B
s
B
] [
j i
1) (s
ij
(1)
ij
1) (s
ii
(s)
ij

i,j =1,2,....,Ny ,
ji; ve s = 2,3,....., Ny-1 iin (12)
1
N
1,2,....., r
ve N .., 1,2,... i ;
A
x
x
N
x
i j 1, j
(r)
ij
(r)
ii
A



(13)
1
N
1,2,....., r ve N .., 1,2,... i ;
B
y y
N
y
i j 1, j
(s)
ij
(s)
ii
B


(14)
niform grid noktalar iin denklem (7) ve (8) ile verilen
aadaki forma indirgenir.
( )
( )( )( )! j N ! 1 j j i x
! i N ! ) 1 i (
) 1 (
A
j i
ij



+
i, j = 1,2,.....,N, ji (15)
( )( )
( )( )( )! j M ! 1 j j i y
! i M ! 1 i
) 1 (
B
j i
ij



+
i, j = 1,2,.....,M ji (16)
Burada Dx = xi -xi-1 ve Dy = yi -yi-1. Btn grid
noktalarndaki fonksiyon deerleri hesaplannca herhangi
bir noktadaki trev yaklamlar
(x) ) y ,
x
( ) y (x,
i j
N
x
1 i
i
j

(17)
(y) ) y ,
x
( y) ,
x
(
j j
N
y
1 j
i i

(18)
(y) (x) ) y ,
x
( y) (x,
j
i
j
N
y
1 j
i
N
x
1 i


(19)
Burada (x)
i
ve
(y)
j
deerleri srasyla x ve y
dorultularndaki Lagranj enterpolasyon polinom
fonksiyonlardr. Diferansiyel quadrature metodunda
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
50
zmn hassasiyeti baz problem trlerinde snr
koullarna bal olsa da (snr deer problemlerinde)
genelde bu hassasiyet dm (grid) noktalarnn
seimine ve saysna baldr. Dm noktalar sonlu
farklar metodunda tekil edilen ebeke (network)
seimi, veya sonlu elemanlar metodunda seilen sonlu
eleman a tipi ile hemen hemen benzerdir. Bu benzerlik
yapsal bir benzerlik olmayp fiziksel sistemi temsil eden
matematik model iin zmn bulunaca temel
noktalar bazndadr. Daha nce yaplan almalarda
gsterilmitir ki; lineer trden denklemler ve homojen
snr koullarna sahip problemlerde eit aralkl seilen
dm noktalar zm hassasiyeti asndan yeterlidir.
Eit aralkl noktalar ile ilem ksmen kolay ve
uygulamas daha basittir, ancak eit olmayan nokta
aral iin az da olsa sonularn hassasl azalp
bazlarnda artar [16, 17]. Dm noktalarnn
seiminde ska kullanlan bir yntem her dorultuda
yani her bir koordinat ynnde (zamana bal
problemlerde zaman ekseninde) eit aralkl seilen grid
dalm semektir. Bu tr grid [4,5]:
1
N
1 i
x
x
i

; i = 1,2,..........Nx (20)
olarak verilir.
OK SERBESTLK DERECEL SSTEMLER
Mhendislik yaplarnn byk bir ounluu
kullanm sreleri boyunca bir veya daha fazla dinamik
yklemeye maruz kalrlar. Yapya etkiyen kuvvetler en
genel manada; periyodik ve periyodik olmayan kuvvetler
veya deterministik ve keyfi (random) kuvvetler olarak
drt farkl grupla snflandrlabilir. Yaplarn serbest veya
zorlanm titreim etkileri altnda dinamik analizi,
deprem mhendislii ve yap dinamii disiplininin temel
kavramlarndan biridir. Depreme dayankl yap tasarm;
titreim frekanslar, mod ve kar gelen mukabele
spektrumlar gibi parametreler ile ilgilenir. Dinamik
ykler etkisindeki yaplarn analizi ve dizayn zamana
bal deien kuvvetlerin dikkate alnmasn gerektirir.
Kuvvetler zamana bal olup, yapnn karakteristikleri
ve davran nemlidir. Rzgar, deprem, darbe, patlama
kuvvetleri, endstriyel yaplarda makina ve motorlarn
oluturduu titreim kuvvetleri, fabrika krenlerinde
oluan titreimlerin yapya etkileri veya uak-uzay
sanayinde kullanlan gvde ve kanat gibi elemanlarn
maruz olduu aero-dinamik yklerin oluturduu etkiler
rnek olarak verilebilir. Etkiyen kuvvetlerin sabit bir
deeri yoktur. Yani ykler zamann bir fonksiyonu
eklinde ifade edilirler. Bylece yap ktlesine etkiyen
kuvvetlerde zamanla deieceinden yapnn yantnn
deimesine neden olacaktr. Statik zmlemede tek
bir sonu olduu halde, dinamik analiz neticesinde elde
edilen zm zamana bal bir fonksiyon eklinde olup,
bir zm kmesi eklindedir. Bu zm kmesinin
veya fonksiyonun ekstrem deerleri zm olarak alnr.
Bunlardan baka ve en nemlisi, statik zmlemede
yer deitirmelere karlk dinamik analizde atalet
kuvvetleri oluur. Sonsuz serbestlik dereceli sistemlerinin
zmnde eitli matematik glkler ortaya kmakta
buna karn sreksiz ortam problemlerinin zmnde
gerekli olan hesaplayc kapasitesi ve hesap sresi
artmaktadr. Tek serbestlik dereceli bir sistemde ktlenin
tek bir noktada topland kabul matematik modelleme
yaplabilmektedir. ou mhendislik sisteminde bu
yaklam mhendislik analizi asndan yeter hassasiyette
saysal sonular verir. Baz durumlarda, rnein bir
kesme erevesinde veya deprem etkisindeki bir yapda
her kata gelen kuvvetlerin, her katn rlatif
deplasmanlar veya titreim frekanslarnn bulunmas
gerekebilir. Bu gibi durumlarda sistem uygun bir ekilde
ve yeter sayda ayrk sisteme ayrlarak analiz yoluna gidilir.
Bylece, sistemin hareketi sadece bir tek koordinat
dorultusu ile ifade edilemez. Sonu olarak sistem; ktle,
snm, rijitlik terimleri asndan deplasman says
dikkate alnarak matris formda yazlr. Bu amala ekil
1'de grlen ereveyi dikkate alalm.
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
51

F3 (t)
F2 (t)
F1 (t)


Ktle Snm Rijitlik
m3 c3 k3
m2 c2 k2
m1 c1 k1


ekil 1. (a) ok Serbestlik Dereceli rnek Bir Sistem

m
1
m
2
m
3
F
3
(t)
c
1
c
2
c
3

k
1 k
2

k
3
u
1

u
2
u
3
F
1
(t) F
2
(t)
ekil 1. (b) Ktle-Yay- Snm Eleman Olarak Matematik Model
Her bir ktle iin hareketin denge denkleminden
( ) ( ) (t)
F u k u k k u c u c c u m
1 2 2 1 2 1 2 2 1 2 1 1 1
+ + + + & & & &
( ) ( )
(t)
F u k u
k k u k u c u c c u c u m
2 3 3 2
3 2 1 2 3 3 2 3 2 1 2 2 2

+ + + + & & & & &
(t)
F u k u k u c u c u m
3 3 3 2 3 3 3 2 3 3 3
+ + & & & &
elde edilir. Bu denklemler kapal matris formda
} F(t) { }
U
]{
K
[ }
U
]{
C
[ }
U
]{
M
[
i j ij j ij j ij
+ + & & &
(21)
olarak yazlr. Burada ktle, snm ve rijitlik matrisleri;
1
1
1
]
1

m
0 0
0
m
0
0 0
m
]
M
[
3
2
1
ij
;
1
1
1
]
1

+
+

c c
0
c c c c
0
c c c
]
C
[
3 3
3 3 2 2
2 2 1
ij
1
1
1
]
1

+
+

k k
0
k k k k
0
k k k
]
K
[
3 3
3 3 2 2
2 2 1
ij
olarak tanmlar. Ayrca deplasman, hz, ivme ve kuvvet
vektrleri srasyla
{ }

'

U
U
U
U
3
2
1
ij
,
{ }

'

U
U
U
U
3
2
1
ij
&
&
&
&
,
{ }

'

U
U
U
U
3
2
1
ij
& &
& &
& &
& &
ve
{ }

'

F
F
F
) t ( F
3
2
1
ij
eklinde verilir. Serbest titreim durumunda hareket denklemi
) t ( F u ] K [
dt
du
] C [
t
d
du
] M [
2
2
+ +
(22)
olarak verilir. Bu denklemde [M], ktle, [C] snm ve
[K] rijitlik matrislerini, u = deplasman vektrn belirtir.
Denklem t = t / Dt iin boyutsuzlatrlarak tekrar
dzenlenirse
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
52
) t ( F u ] K [
d
du
t
1
] C [
d
du
t) (
1
] M [
2
2
2
+

+

(23)
ifadesi elde edilir. Burada t [0, Dt]. Diferansiyel
quadrature formunda denklem [23];
) t ( F
u
] K [
u A
t
1
] C [
u B
t) (
1
] M [
j j ij j
N
1 j
ij
2
N
1 j
+

(24)
olarak yazlr. Denklemde Aij ve Bij ifadeleri bir nceki
blmde hesaplanmas verilen diferansiyel quadrature
yntemi iin gerekli birinci ve ikinci mertebeden arlk
katsaylardr. Bylece her bir zaman adm iin bilinmeyen
deplasmanlar hesaplanr.
Lineer Olmayan Dinamik Analiz
Herhangi bir sistemde, malzemenin yk-deformasyon
erisi tek deerli ve daha nce oluan hareketten
etkilenmiyorsa esnek davran, tersi duruma ise esnek
olmayan davran denilir. Bununla birlikte yapnn esnek
olmas ayn zamanda yapnn dorusal davranmasn
gerektirmez. Esneklik snrlar zerinde deformasyona
urayan birok yap eleman dorusal olmayan davran
gsterebilir ve i srtnmeler, plastik kaymalar nedeni
ile sahip olduu mekanik enerjinin bir ksmn kaybeder.
Bu olaya histeresis, bu gibi elemanlardan oluan esnek
olmayan sistemlere ise histerestik sistemler denir.
Betonarme ve elik yap elemanlarnn ounda
deformasyonlar belirli bir deeri anca dorusal olmayan
histerestik davran oluur. Dinamik sistemlerin lineer
analizinde; yay eleman ile kazanlan yk, deplasman ile,
viskoz snmleme mekanizmas vastasyla snmlenen
enerjinin, hz ile orantl olduu kabul edilmi idi. Bu
modelde ktle zaman ile deimez zelliktedir. Bylece
sistemin hareket denklemi ikinci mertebeden sabit katsayl
lineer bir diferansiyel denklem olur. Bununla birlikte;
yapnn dinamik karakteristiklerinin lineer durumda
olduu gibi hemen ifade edilmesi mmkn olmayan baz
fiziksel durumlarda vardr. Byle sistemlerin analizi; yay
kuvvetinin deplasman veya snm kuvvetinin hz ile
orantl olarak deimedii bir model ile tanmlanr.
Sonu olarak hareket denklemi lineer olmayan bir
denklem olur ve zm biraz daha karmak olup
baz saysal ilemler ve yntemler ile yaplr. Bu
yntemler arasnda en fazla bilinen adm adm
integrasyon veya iterasyon metotlardr. Bu yntemler
iinde bilinen ve en fazla kullanlanlar; matris
iterasyonuna dayal Stodola-Vianello, transfer matrisi
olarak da bilinen Holzer, Rayleigh, Newmark-b,
Wilson-q, Adams-Stormer metodu, Hilber- a metodu,
merkezi farklar, sonlu elemanlar, Houbolt, saysal
integrasyona dayal; trapez kural, sabit ivme ve ortalama
ivme yntemleri verilebilir. Lineer olmayan analizde
sistemin rijitlii sabit olmaz. Bu durumda (24) denklemi
) t ( F ) s ( F u A
t
1
] C [
u B
t) (
1
] M [
j
j ij j
N
1 j
ij
2
N
1 j
+

(25)
olarak ifade edilir. Burada F(s) her bir admda rijitlik
deiimine bal olarak hesaplanacak lineer olmayan yay
kuvvetidir. Hareketin lineer olmayan denkleminin mmkn
bir zm iin pek ok metot vardr. Bunlar arasnda en
etkili olan yntem adm adm integrasyondur. Bu metotta,
mukabele Dt gibi bir zaman artmyla ve genellikle eit
aralkl olarak elde edilir. Her bir aralk banda dinamik
denge art kurulur. Sonra Dt zaman artm iin mukabele
yaklak olarak elde edilir. Ancak bu ilem sresince k ve c
deerlerinin Dt aral sresince sabit kald kabul edilir.
Bu katsaylarn lineer deimemesi nedeniyle her bir zaman
artmnn banda yeniden oluturularak ileme devam
edilir. Bylece mukabele, her bir zaman aral sonunda
hesaplanan deplasman ve hz deerlerinin bir sonraki adm
iin balang koulu olarak alnmas ile elde edilir. Rijitlik
katsays ve snm katsays deerleri ilk admda hesaplanr
ve bir sonraki zaman artmna kadar sabit kald kabul
edilir. Bylece lineer olmayan bir sistem ardk lineer
sistemlerin davranna indirgenir.
Herhangi bir yap sistemde plastik akmaya yani plastik
blgede deformasyona msaade edilirse tekrar kazanlan
kuvvet ekil 2' de gsterildii gibi olur [19]. Bu eride
lineer elastik davrann olduu bir blge ve daha byk
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
53
ekil deitirmeler iin plastik akma blgesi oluur. Yap
yklenmedii zaman, ilave ters yklemenin oluturduu
basn, plastik akma oluuncaya kadar davran tekrar
elastik olur. Bu duruma kar gelen kuvvet-deplasman
erisi ekil 3'de [19] verilmitir. Bu ekilde Rt ve Rc ekme
ve basndaki kuvveti, ut ve uc ise bunlara karlk gelen
deplasmanlar gsterir [19].
Malzeme ve/veya geometrik bakmdan lineer
olmayan bir sistemin davran edeer bir dorusal yani
davran lineer olan sistemden u bakmlardan farkldr.
Dorusal olmayan bir sistem dorusal sisteme gre daha
yumuaktr ve bu nedenle grnr frekans daha
dktr. Yine dorusal olmayan sistemde histeresis varsa
sistemin titreim enerjisinin bir ksmn bu histeresis
nedeniyle kaybeder.
UYGULAMA
rnek 1: Yukarda anlatlan yntemin yeterliliini
gstermek amacyla serbestlik dereceli bir sistemin
zorlanm titreimini dikkate alalm. Sisteme ait ktle,
snm ve rijitlik matrisleri ile ktlelere etkiyen yk vektr
srasyla;
[ ]
1
1
1
]
1

1 0 0
0 1 0
0 0 1
M
;
[ ]
1
1
1
]
1

66 . 0 66 . 0 0
66 . 0 26 . 1 60 . 0
0 60 . 0 26 . 1
C
;
[ ]
1
1
1
]
1

10 10 0
10 20 10
0 10 20
K { } t
20
9
sin
2 . 0
2 . 0
2 . 0
) t ( F

'

;
0 t 20 ve { } 0 ) t ( F ; t > 20
eklinde tanmldr. Sisteme ait balang koullar
0 ) 0 ( ) 0 ( ) 0 (
u u u 3 2 1

ve
0 ) 0 ( ) 0 ( ) 0 (
u u u 3 2 1

& & &
zm neticesinde elde edilen deplasmanlar ilk 7
saniye ve her bir ktle iin ekil 4, 5 ve 6'da Shahruz

Deplasman
Kazanlan kuvvet
plastik
plastik
Elastik
ykleme
Elastik
boaltma
ekil 2. Gerek Plastik Davran

Deplasman (u)
Kuvvet ( R )
plastik
plastik
u
max
T
C
R
c
R
t
E
1
E
2
E
0
u
t
uc
ekil 3. Elasto-Plastik Ykleme Boaltma Diyagram Modeli
u(1)
-0,5
-0,4
-0,3
-0,2
-0,1
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0 1 2 3 4 5 6 7
Zaman(t)
D
e
p
l
a
s
m
a
n
GDQ Shahruz,1999
ekil 4. Birinci Deplasman Dorultusunda Elde Edilen Sonularn
Karlatrlmas
Deplasman (u)
Rt
u
max
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
54
ve Lords tarafndan [18] verilen sonular ile birlikte
verilmitir.
rnek 2: katl ve tek aklkl ereveye her bir
kat hizasnda aada verilen (ekil 7) gen ykler
etkimektedir. Sistem parametreleri; k1 = k2 = k3 = 1500
Kg /cm ve ktleler srasyla m1 = m2 = m3 = m =
0.3886 Kg / sn
2
cm. Hesaplanan deplasman deerleri
ekil 8'de karlatrmal olarak verilmitir.
rnek 3: Aada verilen gergili sistemin
gergilerine(halat) ait malzeme gerilme-ekil deitirme
bants nonlineerdir. ereve geometri ve gergilerine
ait gerilme-ekil deitirme bantlar aadadr.
lemler Dt = 0.25 ve 0 t 3.0 sn iin yaplacaktr.
Sistem ktle, rijitlik ve snm matrisleri ile balang
koullar aada zetlenmitir. Ktle matrisi
1
]
1

1 0
0 1
M
Balang rijitlik matrisi
1
1
1
]
1

1
1
1
1
1
]
1

100 100
100 200

cos
L
AE

cos
L
AE

cos
L
AE

cos
L
AE
2
K
2 2
2 2
u(3)
-0,5
-0,4
-0,3
-0,2
-0,1
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0 1 2 3 4 5 6 7
Zaman(t)
D
e
p
l
a
s
m
a
n
GDQ Shahruz,1999
ekil 6. nc Deplasman Dorultusunda Elde Edilen Sonularn
Karlatrlmas

F3
u2
u3
m

m

u1
m

F2
F1


t [sn]
F (t) [Kg]
1000
2000
3000
0.2


ekil 7. Katl ereve Sistem ve Etkiyen Ykler
u(2)
-0,5
-0,4
-0,3
-0,2
-0,1
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0 1 2 3 4 5 6 7
Zaman(t)
D
e
p
l
a
s
m
a
n
GDQ Shahruz,1999
ekil 5. kinci Deplasman Dorultusunda Elde Edilen Sonularn
Karlatrlmas
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
55
-18
-15
-12
-9
-6
-3
0
3
6
9
12
15
18
0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 0.35 0.4 0.45 0.5
u-1(Paz-1998)
u-1(HDQ)
u-2(Paz-1998)
u-2(HDQ)
u-3(Paz-1998)
u-3(HDQ)

t
u(cm)
ekil 8. Katl-Tek Aklkl Kat erevesinin Snmsz Zorlanm Titreim
Birinci balantda (halatta) akma balaynca K1
1
1
1
]
1

1
1
1
1
1
]
1

100 100
100 120

cos
L
AE

cos
L
AE

cos
L
AE

cos
L
AE
) 1 (
K
2 2
2 2
1
kinci balantda (halatta) akma balaynca K2
1
1
1
]
1

1
1
1
1
1
]
1

20 20
20 120

cos
L
AE

cos
L
AE

cos
L
AE

cos
L
AE
) 1 (
K
2 2
2 2
2

y
E
1
E
2
= E
1
m
1
= m
2
= 1 kg*sn
2
/cm
A
1
= A
2
= 2.5 cm
2
E
1
= 37500 kg / cm
2

E
2
= 7500 kg / cm
2

y
= 75 kg /cm
2


y
= 0.002
L = 400 cm
h = 300 cm
= 0.20

u
1
u
2
E, A
1
E, A
2
h
h
L
ekil 9. ki Katl Gergili ereve ve Nonlineer Gerilme-ekil Deitirme Erisi
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
56
Her iki balantda (halatta) akma balaynca K
12
1
1
1
]
1

1
1
1
1
1
]
1

20 20
20 40

cos
L
AE

cos
L
AE

cos
L
AE

cos
L
AE
2
K
2 2
2 2
12
Snm matrisi
1
]
1

1 1
1 2
C
Balang koullar

'

'

0
0
) 0 (
u
) 0 (
u
20
10
ve

'

'

50
30
) 0 (
u
) 0 (
u
20
10
&
&
olarak verilmitir. Hesaplanan deplasman deerleri ekil
10'da verilmitir.
SONU
almada GDQ metodu ok serbestlik dereceli
sistemlerin lineer ve lineer olmayan titreim hesabna
uygulanmtr. GDQ metodu arlk katsaylarnn
hesabnda herhangi bir tekillik dourmamakta ve daha az
dm nokta says ile daha hassas sonular vermektedir.
DQ metodu ise daha doru sonular iin daha fazla sayda
dm noktasna ihtiya duymakta, ancak daha ok dm
says kullanlnca hesap sresi artmaktadr. GDQ metodu
ile arlk katsaylarnn hesab cebirik bir formlasyon ile
yaplabilmektedir. Sonularn yaklakl, gerektirdii
hesaplayc kapasitesi ve uygulama alannn eitlii dikkate
alnnca DQ metotlarnn farkl geometri ve malzeme
zelliklerine sahip yaplarn dinamik hesabnda kullanlacak
etkili bir metot olaca ve bu ilemlerin lineer olmayan
analiz iinde gelitirilebilecei sylenebilir.
TEEKKR
Yazarlar; uyarlar ve dzeltmeleriyle yaznn mevcut
durumuna gelmesinde byk katklar olan deerli
Hakemlere teekkr eder. Birinci yazar Akdeniz
niversitesinin maddi katklar iin teekkr eder.
KAYNAKA
1. Chopra, A.K., Dynamics of Structures, Theory and
Applications to Earthquake Engineering, Prentice- Hall, New
Jersy,1995.
2. Celia, M .A., Gray, W.G., Numerical Methods For Differential
Equations, Fundamental Concepts For Scientific And
Engineering Applications, Prentice Hall, New Jersey,1992.
3. Crandall, S.H., Engineering Analysis, A Survey of Numerical
Procedures, McGraw-Hill, Book Company, New York, 1956.
4. Du H, Lim MK, Lin, RM. Application of Generalized
Differential Quadrature Method to Structural Problems.
International Journal for Numerical Methods in Engineering
1994; 37:1881-1896.
5. Shu C, Richards BE. Application of Generalized Differential
Quadrature to Solve Two- Dimensional Incompressible Navier
-Stokes equations. International Journal for Numerical Methods
in Fluids 1992;15:791-798.
6. Civalek, ., ok Serbestlik Dereceli Sistemlerin Harmonik
Diferansiyel Quadrature (HDQ) Metodu ile Lineer ve Lineer
Olmayan Dinamik Analizi, Doktora Tezi, Dokuz Eyll
niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, zmir, 2003.
7. Civalek, ., Application of Differential Quadrature (DQ) and
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 0,25 0,5 0,75 1 1,25 1,5 1,75 2 2,25 2,5 2,75 3
GDQ-u1 GDQ-u2
ekil 10. ki Katl Gergili erevenin Sistemin Snml Lineer
Olmayan Serbest Titreimi (1 ve 2.Kat Hizasndaki Deplasmanlar)
Mhendis ve Makina - Cilt: 45 Say: 535
makale
57
Harmonic Differential Quadrature (HDQ) for Buckling Analysis
of Thin Isotropic Plates and Elastic Columns, Engineering
Structures, An International Journal, 26(2), 171-186,2004.
8. Civalek, ., lker, M., Harmonic Differential Quadrature
(HDQ) For Axisymmetric Bending Analysis Of Thin Isotropic
Circular Plates, International Journal of Structural Engineering
and Mechanics, Vol. 17(1), 1-14, 2004.
9. Civalek, ., atal, H.H., Plaklarn Diferansiyel Quadrature
Metodu ile Stabilite ve Titreim Analizi, IMO Teknik Dergi,
2003; Vol. 14 (1), 2835-2852.
10. Civalek, ., atal, H.H., Diktrtgen ve Kare Plaklarn
Diferansiyel Quadrature Metodu ile Statik Hesab., Dokuz
Eyll niversitesi Fen ve Mhendislik Dergisi,2003(Baskda).
11. Civalek, ., atal, H.H., Linear Static And Vibration
Analysis Of Circular And Annular Plates By The Harmonic
Differential Quadrature (HDQ) Method, Osmangazi
niversitesi, Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi
Dergisi,Vol.16(1),45-76, 2003.
12. Civalek, ., Diferansiyel Quadrature Metodu le Elastik
ubuklarn Statik, Dinamik ve Burkulma Analizi, XVI
Mhendislik Teknik Kongresi, Kasm, ODTU, Ankara, 2001.
13. Civalek, ., atal, H.H., Diferansiyel Quadrature
Yntemleriyle Yaplarn Karlatrmal Dinamik Analizi,
Beinci Ulusal Deprem Mhendislii Konferans, 26-30 Mays
2003, Bildiri no : AT-033, .T.., stanbul.
14. Civalek, ., atal,H.H., Bir ve ki Boyutlu Yaplarn
Genelletirilmi Diferansiyel Quadrature Yntemiyle Dinamik
Analizi, Trkiye naat Mhendisleri Odas, Mhendislik
Haberleri, Say 417, s.39-46,2002.
15. Civalek, ., atal, H.H., Stability and Vibration Analysis
Of Plates By Differential Quadrature Method, Turkish
Chamber of Civil Engineerings, Digest, 14, December, 2003.
16. Civalek, ., Three Different Type Differential Quadrature
Methods (DQM) For Linear Buckling Analysis Of Uniform
Elastic Columns, Technical Journal of Yldz Technique
University, 4,51-59, 2003.
17. Civalek, ., Diferansiyel Quadrature Metodlar ve
Mhendislik Alanndaki Uygulama Potansiyeli, Yap Dnyas,
ubat, Say:95,37-42,2004.
18. Shahruz, S.M, Lords, T.R.C, Upper Bounds on Responses
of Linear Systems Under Transient Loads, J.of Sound and
Vibration, 1999; 227(4), 886-894.
19. Paz, M., Structural dynamics, theory and computation,
Champman & Hall.,1997.

Ad-Soyad :......................................................................................................................................................
Meslek :......................................................................................................................................................
yeri Ad :......................................................................................................................................................
Adres ve Posta Kodu : ........................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
Telefon :......................................................................................................................................................
e-posta :......................................................................................................................................................
Kaytl Olduunuz ODA :......................................................................................................................................................
Oda Sicil No :......................................................................................................................................................

STENLEN DERG

Dergi Yllk Abone Bedeli

[ ] Mhendis ve Makina ................................................................................................................................. 30.000.000
[ ] Endstri Mhendislii ................................................................................................................................ 15.000.000
[ ] Tesisat Mhendislii .................................................................................................................................. 18.000.000

Tek Dergi Bedelsiz u Mhendis ve Makina u Endstri Mhendislii u Tesisat Mhendislii

denen Miktar :......................................................................................................................................................
deme ekli :......................................................................................................................................................

Gereini bilgilerinize sunarm. Tarih ........ / ......... / 2004 mza

96954 No.lu Posta eki hesabna, fotokopisiyle beraber bir dileke
Bankas Yeniehir/ANK. b. 4218 89872 Hs. Banka dekontu ile beraber bir dileke


ODA DERGLER 2004 YILI ABONE FORMU