ANKARA NVERSTES RASATHANES

Genel Astronomiye Giri

ASTRONOM
Gk olaylarn, yani gezegenlerin, yldzlarn ve yldz sistemlerinin gkyzndeki hareketlerini ve yerlerini, onlarn fiziksel yap ve kimyasal bileimlerini inceleyen bir bilimdaldr.

Astronomi temel dala ayrlr :

Astronomi, konum astronomisi , astrofizik ve kuramsal astronomi diye temel dala ayrlr. Bunlar , alt dallar ile birlikte zetle belirtecek olursak : I. Kresel astronomi ve konum astronomisi: Gkcisimlerinin gk kresi zerindeki hareket ve yerlerinin saptanmas, yldzlarn koordinatlarn deitiren nedenlerin incelenmesi, tutulmalardaki koullarn saptanmas ve aletsel hatalarn hesaplanmas ile urar.

II.Teorik astronomi: Gzlemlerin sonularn yorumlayarak, gkcisimlerinin hareketlerini dzenleyen kanunlar bulur ve onlarn yrngelerini hesaplar. Buna gk mekanii de denir. III. Astrofizik: Gkcisimlerinin fiziksel zelliklerini inceler. Eer gzn hassas olduu nm aral incelenirse optik astrofizik , atmosferimizin msaade ettii birka milimetre ile 20 metre dalgaboyu arasndaki nm aral incelenirse radyo astronomi olur. Ayrca Uzay astrofizii ile ilgili bir alma alan : Roketler veya suni uydular zerine konmu aletler vastasyla atmosferimizin geirmedii nm aralklarn incelerler.

Ankara niversitesi Gzlemevinde ; Yakn ift yldz ve bnyesel deien yldzlarn gzlemlerini yaparak ilgili cisimlerin doasna ilikin baz dinamik ve fiziksel zellikleri ortaya karlmakta ve uluslararas projelerde kampanya gzlemlerine de katlarak bu alanlardaki veri ve incelemelerle literatre katk salanmaktadr.

nsanolu gkyznn gizini zmek iin binlerce yldr gzlem yapyor. lk zamanlar plak gzle yaplan gzlemler, teleskoplarn icat edilmesiyle gkyz ile ilgili yarglar deitirdi. Elektromanyetik nm dedektrleri fotoraf plaklarnn yerini alarak, gkcisimlerinin fotorafik grntlerinin gerektirdiinden 100 kat daha ksa srede dedektr grntleri alnabilmi ve bu grntler bilgisayar ortamnda kaydedilip incelenmesi yaplabilmitir. 1960larda astronomlar verilerini, teleskoplarn arkasna balanan bir fotoraf makinesi araclyla kaynaklarn fotoraflarn ekerek elde ediyorlard. Bugnlerde pek ok teleskobun civarnda fotoraf plaklarna rastlanmaz. Yldzlardan ve galaksilerden gelen zayf k, CCD (charge coupled device) ad verilen, gelimi fotoelektrik aletleri yardmyla bilgisayar ortamna kaydediliyor. Gnmzde ise Evren, sadece Yerdeki teleskoplarla deil, uzayda uydular zerinde tanan teleskoplarla da gzleniyor.

ncelemek zere Gzlenen Gkcisimlerini sralarsak;

1) 2) 3) 4) Gne ve Gne Sistemi, Yldzlar ve Kmeler Bulutsular, D Galaksiler

PARLAKLIK
Hipparchus (M..120) ve Ptolemy (M.S.180) yldzlarn parlaklklarn belirten kadir leini tanmlanmtr.

En parlak yldz 1.kadir

En snk yldz 6. kadir

Bu yldz Bu yldzdan 100 kat daha parlaktr [Pogson (1856)] 1 kadirin deiimi = parlakln 2.512 katdr

-12.0 -5.0 -1.5 -0.0 4.5 6.0 7.0 14 25 29

Dolunay Vens Sirius Vega Andromeda Galaksisi Gz Neptn Pluto 4m yarapl yer tabanl teleskobun limiti Hubble Uzay Teleskobunun limiti

Yerden baknca A yldz, B yldzndan daha parlak gzkmektedir. Bu durumda ya A yldz B yldzdan daha parlaktr ya da A yldz B yldzndan bize biraz daha yakn mdr ? Bunu ileride tartalm.

A yldznn parlakl mv=1 ve B yldznn parlakl mv=6 Inm Ak oranlar; 100

fA = 2.512 mV ( A) mV ( B ) fB
= 2.5125 = 100

Ak 1 1 Grsel parlaklk, mv 6

ki yldzn parlakl biliniyorsa, ak oranlarn

fA mV ( A ) mV ( B ) = 2.512 fB
Frmlnden hesaplayabiliriz. Veya iki yldzn parlaklklar oran biliniyorsa o zaman yldzlarn parlaklklarnn fark mB - mA = mv = 2.5 log10(fA/fB) hesaplanabilir.

 Bizim gzmzn grebilecei en snk parlaklk mv=6m. Hubble Uzay Teleskobu (HST) ise mv=29m parlakln grebilir. Bu deer ne kadar snktr? FHST/Fgz = 100(mHST-mgz)/5 = 10 (mHST-mgz)/2.5 = 109.2 HST gzmzn milyar kez daha snk yldzlar grmektedir.

 Yldzlar Dnyadan 10 parsek uzaklnda bulunduklar zaman grnen parlaklklarna mutlak parlaklk denir. Fotoraf filminin gze oranla mavi a daha duyarldr. Bunun zerine ortaya yeni bir lek kt: bu da; fotorafik parlaklk (mp) Daha nceki parlaklksa "grnr parlaklk (mv)" olarak deitirildi. Bir cismin tm dalgaboylarndaki parlaklnaysa bolometrik parlaklk denir. Grnr ve mavi renklerdeki parlaklklarn fark, yldzn renginin, dolaysyla da scaklnn belirlenmesine olanak tanyordu. Gnmzde, bu lmler, deiik renklerde filtreler kullanlarak yaplyor. En ok kullanlan filtreler mortesi (U), mavi (B) ve grnr (V) dalgaboylarn geiren filtrelerdir. B-V, bir yldzn scaklk leini verir. Eer bu deer kkse yldz scak, bykse souktur.

Yldzlarn gkyznde grnen parlakln bilmek ok yararldr. Fakat, yldzlarn hepsi Dnyadan farkl uzaklklarda bulunmaktadr. Bu yzden bir yldzn yzey nm gcn lmek daha anlamldr.

Herhangi bir cisimden gelen ak, uzakln karesinin tersi ile azalmaktadr.

nmgc gzlenen ak 2 d
rnek: Parlakl m olan ve d uzaklnda bulunan bir yldzn aks Fm olsun. Eer bu yldz 10 parsek uzaklkta ve aks FM ise o zaman: Parlaklk tanmna gre:

Fm 10 pc = 2 FM d
m B m A = m V = 2 .5 log 10 fA fB

m B m A = m V = 2 .5 log 10
FM m M = 2.5 log10 Fm
2

fA fB

d = 5 log d 5 log (10) = 2.5 log 10 10 10 10

m M = 5 log10 d 5
m-M uzaklk modl denir. Gnein mutlak parlakl (V band) : +4.6 kadirdir.

Farkl filtrelerde Parlaklk mleri

Yldzlar farkl scaklklara sahiptir => farkl renklere Scak yldz, Gne ve souk bir yldzn tayflar grlmektedir.

Ak

4400 5500 7000

Dalga boyu (Angstroms)

1 AB ~ 150,000,000 km

UZAKLIK

Proxima Centauri yldz Gnee 40 trilyon km (4.22 k yl = 40 x 1012 km) Oort Bulutunun snr 1.5-15 trilyon km arasndadr.

Dnya

AB 1
Astronomi Birimi (AB)

Ik yl
GNE

Parsek

1 k yl =10 000 milyar km =1013 km

Dnya

10000 milyar km

1 AB

GNE

Yer-tabanl teleskoplar ile uzakl 20 parsek veya 60 k yl olan yldzlarn paralakslarn lebiliyoruz. Daha uzak yldzlarn paralakslarn lebilmek iin Yerin atmosferin dnda gzlem yaplmaldr.

1 yay saniyesi

1 AB

1 parsek

Yer- Gne uzakln 1 yay-saniyesi a altnda gren yldzn uzakl 1 parsektir.

1 p(") = d( pc)

YILDIZLARDA KTLE ve YARIAP

Gkkresi nedir?
Gk cisimlerinin zerinde bulunduu ve Dnyann etrafn saran biimde algladmz bir kredir.

Gk ekvatoru nedir?
Yer ekvatorunun, gk kresi zerindeki uzantsdr.

Gnlk Hareket: Dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesidir.

le Vakti

Sabah

Dnya batdan douya doru hareket etmektedir.

Akam Gece Yars

Gnlk Hareket
9:00 PM 1.Gn

Annual Motion Affects the Gnlk Hareket Nighttime Sky

8:56 PM 2.Gn

Annual Motion Affects the Gnlk Hareket Nighttime Sky

8:52 PM 3.Gn

Dnyann Dolanmas: Yllk Harekettir.

lkbahar

Yaz
Summer Stars

Sonbahar

Dnyann Gne Etrafnda Dnnn (Yllk Hareket) Sonular

1) 2) 3) 4) 5) 6) Mevsimlerin olumasna ve deimesine sebep olur. Mevsimlik scaklk farklar meydana gelir. Kara ve denizler aras scaklk farklar oluur. Muson rzgarlar meydana gelir. Gece - gndz uzunluklar deiir. Gnein ufuk zerinde doduu yer ve saat ile, Gnein ufukta batt yer ve saat deiir. 7) Gne nlarnn yeryzne dme alar deiir. 8) Cisimlerin glge boylar deiir. 9) Aydnlanma emberi mevsimlere gre yer deitirir. 10) Gne nlar yl boyunca dnencelere bir kez, dnenceler arasna iki kez dik der.

Domayan-Batmayan Yldzlar
Gnlk hareketleri ufku kesmeyen yldzlar ya hi domazlar ya da hi batmazlar. Ufkun stndeki yldzlar ufuk iin hi batmayan yldzlar dr. Ufkun altndaki yldzlar ufuk iin hi domayan yldzlar dr. Ekvatorda bulunan bir gzlemci iin btn yldzlarn gn ve gece yaylar eittir; batmayan ve domayan yldz yoktur.

Batmayan yldzlar

Kuzey

Kuzey

Domayan yldzlar

Zenit
Kuzey Gk Kutbu

Gk Ekvatoru

Bat Gney Dou Kuzey

Ufuk Dzlemi

Gney Gk Kutbu

Nadir

TAYF

Beyaz k

Hidrojen

Helyum

Karbon

Tayfsal Snflama

WN

RN

OBAFGKML-T WC S

Tayfsal Snflama

A0 A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 F0

Oh Be A F ine

Scak 50.000 K

Girl /Guy K iss Me L

Gne (G2) 6.000 K

O-F Erken Tr Yldz G-M-L Ge Tr Yldz

T
Souk 900 K

Benzerlikleri ve farkllklar anlamak iin yldzlarn tayflar snflara ayrld. 1890 lara kadar Harward Gzlemevinde gelitirilen snflama bugn hala kullanlmaktadr. Tayf bata Hidrojen (H) izgilerinin iddetine gre snfland. En kuvvetli olanlara A, sonra B, C O ya kadar. Daha sonra C, D, gibi baz harflere gerek olmad anlald. OBAFGKM dizisi ortaya kt. Bunun bir scaklk ve dolaysyla bir renk sralamas olduu anlald: O, B mavi; M krmz. Daha sonraki almalar bunun kaba bir snflandrma olduunu gsterdi ve her snf 10 alt snfa blnd: B1, B2, B3,.B9; A0, A1, A2,...gibi.

19111913 yllarnda Danimarkal astronom Ejnar Hertzsprung ve Amerikal astronom Henry Noris Russel birbirlerinden habersiz olarak yakn yldzlar, renkleri bir eksende, ma gleri dier eksende olmak zere bir diyagrama yerletirdiler. Bu diyagram, yldzlarn renkleri ile ma gleri arasnda bir iliki olduunu gsteriyordu; Ima gc daha yksek yldzlarn renkleri de daha mavimsiydi. Eer belli bir renkteki yldzlarn ma gleri birbirlerinden ok farkl olabilseydi, o zaman HR diyagramna yerletirilen yldzlarn diyagramn her yerine dalm olmalar gerekirdi. HR diyagramnda yldzlarn ounluunun zerinde bulunduu banda Anakol band denir. Bu kolun alt ucunda yer alan yldzlar krmz renkli ve snk, st ucunda yer alan yldzlar ise mavi renkli ve ok parlaktr. Anakolda yldzn yerini belirleyen en nemli faktr, yldzn ktlesidir.

Deneb Rigel

Sperdevler

Ia Antares Ib II

Devler Arcturus

III

Vega Anakol

Mutlak Parlaklk

Altair

Gne ne

IV

Beyaz Cce Yldzlar C Y ld zlar

V VI

Tayfsal Snflama

Gnein Grnen Hareketi

Gnlk harekete nazaran Gne gnde 4 dakika geri kalr. Yani gnlk hareketin ters ynde (douya doru) hareket ettii grlr. Bir yl boyunca gn ve gece yaylar devaml deiir.

Kuzey Gk Kutbu

Gk Kresi

Yaz Dnencesi Sonbahar Noktas 23 Eyll 23.5 22 Haziran

Ekliptik
K Dnencesi 22 Aralk

lkbahar Noktas 21 Mart

Gk Ekvatoru

Gney Gk Kutbu

Ayn Grnen Hareketi

Ay da dier gk cisimleri gibi gnlk yrngesi zerinde dou ufku civarnda bir noktadan doar, ufuk stnde ykselir ve alalarak bat ufku civarnda bir noktada batarak ufuk altndaki hareketine devam eder.

K L

Kuzey Gk Kutbu

Gk Kresi

5o 8 23.5

Ekliptik

Gk Ekvatoru
L

n Ay esi g rn Y

Gney Gk Kutbu

Ayn Evreleri
lk Drdn ikin Ay Hilal Yeniay Gne Inlar ikin Ay Son Drdn Hilal

Dolunay

Mevsimler
1.lkbahar Ekinoksu:
Gne Inlar

Kuzey yarmkrede ilkbahar, Gney yarmkrede sonbahar balar.

2.Yaz Gndnm:
Kuzey yarmkrede yaz, Gney yarmkrede k balar.

4. K Gndnm:
4 Kuzey yarmkrede k, Gney yarmkrede yaz balar.

2 3

3. Sonbahar Ekinoksu:
Kuzey yarmkrede sonbahar,Gney yarmkrede ilkbahar balar..

Gezegenlerin Grnen Hareketleri

Vens Mars Jpiter Urans Satrn Neptn

Merkr

Dnya

Gezegenlerle Yldzlar arasndaki gzlemsel farkllklar:

Yldzlar gkyznde her yere dalmlardr, gezegenler ise Gnein gndz hareket ettii yola yakn ok bir blge iinde bulunurlar. Gezegenlerin sabit grlr (zellikle parlak gezegenlerin), yldzlarn nda olduu gibi titremezler (yanp snyormu gibi gzkmez). Kk bir teleskop yada drbnle bakldnda byk gezegenler disk biiminde grlr, yldzlar en byk teleskoplarda bile nokta kaynaklardr. Yldzlar binlerce yl birbirlerine gre konumlarn korurken, gezegenler yldzlara gre gkyzndeki yerlerini deitirirler.

Ay Tutulmas
(Gne nn bir ksm rtlnce) (Gne tamamen rtlnce)

Yer, Ay ile birlikte Gne evresinde yrnge hareketlerini yaparken Gne'e dnk yzleri aydnlk, br yzleri karanlktr ve karanlk tarafta uzayda birer glge konisi olutururlar. Ay, Yer'in glge konisine girdiinde Ay tutulmas meydana gelir.

Gne Tutulmas

A tam tutulmada glge konisi B halkal tutulmada glge konisi C paral tutulmada glge konisi