You are on page 1of 298

www.eBooksBrasil.

org

Mcnorias Posiunas dc Dras Culas (1881}
MacIado dc Assis, Joaquin Maria (1839-1908}

Fonic digiial.
Minisicrio da Culiura
Fundaao DIDLIOTECA NACIONAL
Dcariancnio Nacional do Livro
www.ln.lr

CoyrigIi
2000,2006 Joaquin Maria MacIado dc Assis

Memrias Pstumas
de
Brs Cubas

Machado de Assis

NDICE
Noia Infornaiiva. 5
O Auior. 6
ndicc da Olra. 289

Memrias Pstumas de
Brs Cubas
Machado de Assis

Nota Informativa
Uiilizaran-sc, ara a rcvisao c fiaao do icio dc
Mcnus Pstunus dc Hus CuIus, as scguinics ullicacs do
ronancc.
1} MacIado dc Assis, Olra Conlcia, Volunc I
Honunccs Fio dc Janciro, Ediiora Josc Aguilar Lida., 1962
Organizaao dc Afranio CouiinIo.
2} MacIado dc Assis, Mcnus Pstunus dc Hus CuIus,
Dillioicca FolIa Ediouro Pullicacs S.A. Iniroduao c noias
dc Ivan Cavalcanii Procna 1995.
Nos casos dc duvidas, foran consuliadas a cdiao
rinccs c a quaria cdiao do ronancc, anlos cisicnics na
Fundaao Dillioicca Nacional.
Scguindo a iradiao das cdics anicriorcs, foran
nodcrnizadas a oriografia, os noncs rorios c os diiongos cn
ou, iransfornados cn oi, confornc a liao aiual.
Mcnus stunus dc Hus CuIus c un ronancc
fundancnial na olra dc MacIado dc Assis, nao acnas orquc
inaugura o csiilo sicologico no ronancc lrasilciro cono
ianlcn inlica a nudana qualiiaiiva na cscriia do auior.
Marcia Cavalcanii

O Autor

JOAQUIM MARIA
MACHADO DE ASSIS

NOME LITERRIO:
ASSIS, JOAQUIM MAFIA MACHADO DE
NOME COMPLETO: JOAQUIM MAFIA MACHADO DE ASSIS
NASCIMENTO: 21 dc junIo dc 1839, Fio dc Janciro
FALECIMENTO: 29 dc agosio dc 1908, Fio dc Janciro
BIOGRAFIA
JOAQUIM MAFIA MACHADO DE ASSIS nasccu no Fio dc
Janciro, cn 21 dc junIo dc 1839 c falcccu, ncsia ncsna
cidadc, cn 29 dc agosio dc 1908.
Mcsiio, dc origcn Iunildc filIo dc un inior dc
arcdcs c dc una inigranic aoriana auiodidaia, sofrcndo a
incviiavcis rcsirics dc sua dcsccndcncia social, MacIado dc
Assis, icndo crdido ccdo sua gcniiora, foi criado or una
nadrasia, quc o cuidou con carinIo. A dcsciio dc iudo,
MacIado dc Assis aiingiu iodas as glorias das lciras nacionais.
Sua roduao alrangc a ocsia, o conio, o cnsaio, o
icairo, o ullicisno, a crnica, nas foi no ronancc, solrciudo
os cinco icios aos 1881, quc clc aiingiu os naiorcs nvcis dc
criaiividadc c claloraao fornal.
o auior lrasilciro dc nais vasia foriuna criica, nao
acnas cnirc os criicos nacionais nas ianlcn cnirc os
csirangciros quc o considcran un caso raro dc ariisia c
iniclcciual.
As varias ccgcscs dc sua olra rcvclan sua gcnialidadc c
aonian ara o noralisia, irnico c rcfinado, c o Iunorisia, no
scniido inglcs do icrno, con ciraordinaria agudcza dc csriio.
Ao longo dc sua vida, luiou conira as dificuldadcs dc sua
saudc rccaria c conira os rcconcciios sociais or culiivar una
crsonalidadc ancna, caiivanic, scnrc avcsso s
conirovcrsias lanais, rcfcrindo dccifrar a condiao Iunana
con sua liicraiura inigualavcl. Por cssa razao, conIcccno-lo
cono o lruo do Cosnc VclIo, rcfcrindo ao lairro do Fio dc
Janciro ondc norou dcsdc a dccada dc 1870 aic sua noric.

MEMRIAS PSTUMAS DE
BRS CUBAS
Machado de Assis

AO VERME QUE PRIMEIRO ROEU AS FRIAS CARNES DO
MEU CADVER DEDICO COMO SAUDOSA LEMBRANA
ESTAS MEMRIAS PSTUMAS


Ao cto
Quc SicndIal confcssassc Iavcr cscriio un dc scus livros
ara ccn lciiorcs, coisa c quc adnira c consicrna. O quc nao
adnira, ncn rovavclncnic consicrnara, c sc csic ouiro livro
nao iivcr os ccn lciiorcs dc SicndIal, ncn cinqucnia, ncn
vinic, c quando nuiio, dcz. Dcz? Talvcz cinco. Traia-sc, na
vcrdadc, dc una olra difusa, na qual cu, Dras Culas, sc adoici
a forna livrc dc un Sicrnc, ou dc un Xavicr dc Maisirc, nao sci
sc lIc ncii algunas ralugcns dc cssinisno. Podc scr. Olra dc
finado. Escrcvia-a con a cna da galIofa c a iinia da
nclancolia, c nao c difcil anicvcr o quc odcra sair dcssc
conulio. Acrcscc quc a gcnic gravc acIara no livro unas
aarcncias dc uro ronancc, ao asso quc a gcnic frvola nao
acIara nclc o scu ronancc usual; ci-lo a fica rivado da csiina
dos gravcs c do anor dos frvolos, quc sao as duas colunas
nainas da oiniao.
Mas cu ainda cscro angariar as sinaiias da oiniao, c o
rinciro rcncdio c fugir a un rologo clciio c longo. O
nclIor rologo c o quc conicn ncnos coisas, ou o quc as diz dc
un jciio olscuro c iruncado. Conscguinicncnic, cviio coniar o
roccsso ciraordinario quc cnrcguci na conosiao dcsias
Mcnus, iralalIadas ca no ouiro nundo. Scria curioso, nas
niniancnic cicnso, alias dcsncccssario ao cnicndincnio da
olra. A olra cn si ncsna c iudo. sc ic agradar, fino lciior,
ago-nc da iarcfa; sc ic nao agradar, ago-ic con un iaroic,
c adcus.
Dras Culas

CAPTULO 1
bito do Autor

Algun icno Icsiici sc dcvia alrir csias ncnorias clo
rincio ou clo fin, isio c, sc oria cn rinciro lugar o ncu
nascincnio ou a ninIa noric. Suosio o uso vulgar scja
concar clo nascincnio, duas considcracs nc lcvaran a
adoiar difcrcnic nciodo. a rincira c quc cu nao sou
roriancnic un auior dcfunio, nas un dcfunio auior, ara
qucn a cana foi ouiro lcro; a scgunda c quc o cscriio ficaria
assin nais galanic c nais novo. Moiscs, quc ianlcn coniou a
sua noric, nao a s no iniroiio, nas no calo; difcrcna radical
cnirc csic livro c o Pcniaicuco.
Diio isio, circi s duas Ioras da iardc dc una scia-
fcira do ncs dc agosio dc 1869, na ninIa lcla cIacara dc
Caiunli. TinIa uns scsscnia c quairo anos, rijos c roscros,
cra soliciro, ossua ccrca dc irczcnios conios c fui
aconanIado ao ccniicrio or onzc anigos. Onzc anigos!
Vcrdadc c quc nao Iouvc carias ncn anuncios. Acrcscc quc
cIovia cncirava una cIuvinIa niuda, irisic c consianic,
iao consianic c iao irisic, quc lcvou un daquclcs ficis da uliina
Iora a inicrcalar csia cngcnIosa idcia no discurso quc rofcriu
lcira dc ninIa cova.
"Vos, quc o conIcccsics, ncus scnIorcs, vos odcis
dizcr conigo quc a naiurcza arccc csiar cIorando a crda
irrcaravcl dc un dos nais lclos caracicrcs quc icn Ionrado a
Iunanidadc. Esic ar sonlrio, csias goias do ccu, aquclas
nuvcns cscuras quc colrcn o azul cono un crcc funcrco,
iudo isso c a dor crua c na quc lIc roi naiurcza as nais
niinas cniranIas; iudo isso c un sullinc louvor ao nosso
ilusirc finado."
Don c ficl anigo! Nao, nao nc arrccndo das vinic
aoliccs quc lIc dcici. E foi assin quc cIcguci clausula dos
ncus dias; foi assin quc nc cncaninIci ara o undscouccd
count dc Hanlci, scn as ansias ncn as duvidas do noo
rncic, nas ausado c ircgo, cono qucn sc rciira iardc do
csciaculo. Tardc c alorrccido. Viran-nc ir unas novc ou dcz
cssoas, cnirc clas ircs scnIoras, ninIa irna Salina, casada
con o Coirin, a filIa, un lrio-do-valc, c... TcnIan
acicncia! daqui a ouco lIcs dirci qucn cra a icrccira scnIora.
Conicnicn-sc dc salcr quc cssa annina, ainda quc nao
arcnia, adcccu nais do quc as arcnias. vcrdadc, adcccu
nais. Nao digo quc sc carissc, nao digo quc sc dciassc rolar
clo cIao, convulsa. Ncn o ncu oliio cra coisa aliancnic
dranaiica... Un solicirao quc cira aos scsscnia c quairo
anos, nao arccc quc rcuna cn si iodos os clcncnios dc una
iragcdia. E dado quc sin, o quc ncnos convinIa a cssa
annina cra aarcnia-lo. Dc c, calcccira da cana, con os
olIos csiuidos, a loca cnircalcria, a irisic scnIora nal odia
crcr na ninIa ciinao.
Morio! norio! dizia consigo.
a inaginaao dcla, cono as ccgonIas quc un ilusirc
viajanic viu dcsfcrircn o vo dcsdc o Ilisso s rilas africanas,
scn cnlargo das runas c dos icnos, a inaginaao dcssa
scnIora ianlcn voou or solrc os dcsiroos rcscnics aic s
rilas dc una frica juvcnil... Dcia-la ir; la ircnos nais iardc;
la ircnos quando cu nc rcsiiiuir aos rinciros anos. Agora,
qucro norrcr iranquilancnic, nciodicancnic, ouvindo os
soluos das danas, as falas laias dos Ioncns, a cIuva quc
ianlorila nas folIas dc iinIorao da cIacara, c o son csirdulo
dc una navalIa quc un anolador csia afiando la fora, oria
dc un corrcciro. Juro-lIcs quc cssa orqucsira da noric foi
nuiio ncnos irisic do quc odia arcccr. Dc ccrio onio cn
dianic cIcgou a scr dcliciosa. A vida csirclucIava-nc no ciio,
con uns ncios dc vaga narinIa, csvaa-sc-nc a conscicncia,
cu dcscia inolilidadc fsica c noral, c o coro fazia-sc-nc
lania, c cdra, c lodo, c coisa ncnIuna.
Morri dc una ncunonia; nas sc lIc disscr quc foi ncnos
a ncunonia, do quc una idcia grandiosa c uiil, a causa da
ninIa noric, c ossvcl quc o lciior nc nao crcia, c iodavia c
vcrdadc. Vou cor-lIc sunariancnic o caso. Julguc-o or si
ncsno.

CAPTULO 2
O Emplasto

Con cfciio, un dia dc nanIa, csiando a asscar na
cIacara, cndurou-sc-nc una idcia no iraczio quc cu iinIa
no ccrclro. Una vcz cndurada, cnirou a lraccjar, a crncar, a
fazcr as nais arrojadas calriolas dc volaiin, quc c ossvcl crcr.
Eu dcici-nc csiar a conicnla-la. Suliio, dcu un grandc
salio, csicndcu os lraos c as crnas, aic ionar a forna dc un
X. dccifra-nc ou dcvoro-ic.
Essa idcia cra nada ncnos quc a invcnao dc un
ncdicancnio sullinc, un cnlasio anii-Iiocondraco,
dcsiinado a aliviar a nossa nclancolica Iunanidadc. Na ciiao
dc rivilcgio quc cniao rcdigi, cIanci a aicnao do govcrno ara
cssc rcsuliado, vcrdadcirancnic crisiao. Todavia, nao ncguci
aos anigos as vaniagcns ccuniarias quc dcvian rcsuliar da
disiriluiao dc un roduio dc iananIos c iao rofundos
cfciios. Agora, orcn, quc csiou ca do ouiro lado da vida, osso
confcssar iudo. o quc nc influiu rincialncnic foi o gosio dc
vcr inrcssas nos jornais, nosiradorcs, folIcios, csquinas, c
cnfin nas caiinIas do rcncdio, csias ircs alavras. Enusto
Hus CuIus. Para quc ncga-lo? Eu iinIa a aiao do arrudo, do
cariaz, do fogucic dc lagrinas. Talvcz os nodcsios nc arguan
cssc dcfciio; fio, orcn, quc cssc ialcnio nc Iao dc rcconIcccr
os Ialcis.
Assin, a ninIa idcia irazia duas faccs, cono as ncdalIas,
una virada ara o ullico, ouira ara nin. Dc un lado,
filaniroia c lucro; dc ouiro lado, scdc dc noncada. Diganos.
anor da gloria.
Un iio ncu, cncgo dc rclcnda inicira, cosiunava dizcr
quc o anor da gloria icnoral cra a crdiao das alnas, quc so
dcvcn coliar a gloria cicrna. Ao quc rciorquia ouiro iio, oficial
dc un dos aniigos icros dc infaniaria, quc o anor da gloria cra
a coisa nais vcrdadcirancnic Iunana quc Ia no Ioncn, c,
conscguinicncnic, a sua nais gcnuna fciao.
Dccida o lciior cnirc o niliiar c o cncgo; cu volio ao
cnlasio.

CAPTULO 3
Genealogia

Mas, ja quc falci nos ncus dois iios, dcia-nc fazcr aqui
un curio csloo gcncalogico.
O fundador dc ninIa fanlia foi un ccrio Daniao Culas,
quc florcsccu na rincira nciadc do scculo XVIII. Era ianociro
dc ofcio, naiural do Fio dc Janciro, ondc icria norrido na
cnuria c na olscuridadc, sc soncnic ccrccssc a ianoaria.
Mas nao; fcz-sc lavrador, laniou, colIcu, crnuiou o scu
roduio or loas c Ionradas aiacas, aic quc norrcu, dciando
grosso calcdal a un filIo, o liccnciado Lus Culas. Ncsic raaz
c quc vcrdadcirancnic conca a scric dc ncus avos dos avos
quc a ninIa fanlia scnrc confcssou , orquc o Daniao
Culas cra afinal dc conias un ianociro, c ialvcz nau ianociro,
ao asso quc o Lus Culas csiudou cn Coinlra, rinou no
Esiado, c foi un dos anigos ariicularcs do vicc-rci condc da
CunIa.
Cono csic aclido dc Culas lIc cIcirassc cccssivancnic
a ianoaria, alcgava ncu ai, lisncio do Daniao, quc o diio
aclido fora dado a un cavalciro, Icroi nas jornadas da Africa,
cn rcnio da faanIa quc raiicou arrclaiando irczcnias
culas aos nouros. Mcu ai cra Ioncn dc inaginaao; cscaou
ianoaria nas asas dc un cucnIou. Era un lon caraicr,
ncu ai, varao digno c lcal cono oucos. TinIa, c vcrdadc, uns
funos dc acIolicc; nas qucn nao c un ouco acIola ncssc
nundo? Fclcva noiar quc clc nao rccorrcu invcniiva scnao
dcois dc ccrincniar a falsificaao; rincirancnic,
cnironcou-sc na fanlia daquclc ncu fanoso Ionnino, o
caiiao-nor Dras Culas, quc fundou a vila dc Sao Viccnic,
ondc norrcu cn 1592, c or cssc noiivo c quc nc dcu o nonc
dc Dras. Os-sc-lIc, orcn, a fanlia do caiiao-nor, c foi
cniao quc clc inaginou as irczcnias culas nouriscas.
Vivcn ainda alguns ncnlros da ninIa fanlia, ninIa
solrinIa Vcnancia, or ccnlo, o lrio-do-valc, quc c a flor das
danas do scu icno; vivc o ai, o Coirin, un sujciio quc... Mas
nao aniccicnos os succssos; acalcnos dc una vcz cono
nosso cnlasio.

CAPTULO 4
A Idia Fixa

A ninIa idcia, dcois dc ianias calriolas, consiiiura-sc
idcia fia. Dcus ic livrc, lciior, dc una idcia fia; anics un
arguciro, anics una iravc no olIo. Vc o Cavour; foi a idcia fia
da unidadc iialiana quc o naiou. Vcrdadc c quc Disnarcl nao
norrcu; nas cunrc advcriir quc a naiurcza c una grandc
caricIosa c a Iisioria una cicrna lourcira.
Por ccnlo, Sucinio dcu-nos un Claudio, quc cra un
sinlorio, ou una alolora" cono lIc cIanou Scncca, c un
Tiio, quc ncrcccu scr as dclcias dc Fona. Vcio nodcrnancnic
un rofcssor c acIou ncio dc dcnonsirar quc dos dois ccsarcs,
o dclicioso, o vcrdadcirancnic dclicioso, foi o "alolora" dc
Scncca. E iu, nadana Lucrccia, flor dos Dorgias, sc un ocia
ic iniou cono a Mcssalina caiolica, aarcccu un Crcgorovius
incrcdulo quc ic aagou nuiio cssa qualidadc, c, sc nao vicsic a
lrio, ianlcn nao ficasic aniano. Eu dcio-nc csiar cnirc o
ocia c o salio.
Viva ois a Iisioria, a voluvcl Iisioria quc da ara iudo; c,
ionando idcia fia, dirci quc c cla a quc faz os varcs forics c
os doidos; a idcia nolil, vaga ou furia-cor c a quc faz os
Claudios, fornula Sucinio.
Era fia a ninIa idcia, fia cono... Nao nc ocorrc nada
quc scja assaz fio ncssc nundo. ialvcz a lua, ialvcz as
iranidcs do Egiio, ialvcz a finada dicia gcrnanica. Vcja o lciior
a conaraao quc nclIor lIc quadrar, vcja-a c nao csicja da a
iorccr-nc o nariz, so orquc ainda nao cIcganos aric
narraiiva dcsias ncnorias. La ircnos. Crcio quc rcfcrc a
ancdoia rcflcao, cono os ouiros lciiorcs, scus confradcs, c
acIo quc faz nuiio lcn. Pois la ircnos. Todavia, inoria dizcr
quc csic livro c cscriio con acIorra, con a acIorra dc un
Ioncn ja dcsafroniado da lrcvidadc do scculo, olra
suinancnic filosofica, dc una filosofia dcsigual, agora ausicra,
logo lrincalIona, coisa quc nao cdifica ncn dcsiroi, nao
inflana ncn rcgcla, c c iodavia nais do quc assaicno c
ncnos do quc aosiolado.
Vanos la; rciifiquc o scu nariz, c iorncnos ao cnlasio.
Dcicnos a Iisioria con os scus caricIos dc dana clcganic.
NcnIun dc nos clcjou a laialIa dc Salanina, ncnIun
cscrcvcu a confissao dc Augslurgo; cla ninIa aric, sc
alguna vcz nc lcnlro dc Cronwcll, c so cla idcia dc quc Sua
Alicza, con a ncsna nao quc irancara o arlancnio, icria
inosio aos inglcscs o cnlasio Dras Culas. Nao sc rian dcssa
viioria conun da farnacia c do uriianisno. Qucn nao salc
quc ao c dc cada landcira grandc, ullica, osicnsiva, Ia
nuiias vczcs varias ouiras landciras nodcsiancnic
ariicularcs, quc sc Iasician c fluiuan sonlra daqucla, c
nao oucas vczcs lIc solrcvivcn? Mal conarando, c cono a
arraia-niuda, quc sc acolIia sonlra do casiclo-fcudal; caiu
csic c a arraia ficou. Vcrdadc c quc sc fcz grauda c casicla...
Nao, a conaraao nao rcsia.

CAPTULO 5
Em Que Aparece a Orelha
de Uma Senhora

Scnao quando, csiando cu ocuado cn rcarar c aurar
a ninIa invcnao, rcccli cn cIcio un golc dc ar; adocci logo,
c nao nc iraici. TinIa o cnlasio no ccrclro; irazia conigo a
idcia fia dos doidos c dos forics. Via-nc, ao longc, asccndcr do
cIao das iurlas, c rcnoniar ao ccu, cono una aguia inorial, c
nao c dianic dc iao ccclso csciaculo quc un Ioncn odc
scniir a dor quc o ungc. No ouiro dia csiava ior; iraici-nc
cnfin, nas inconlciancnic, scn nciodo, ncn cuidado, ncn
crsisicncia; ial foi a origcn do nal quc nc irouc cicrnidadc.
Salcn ja quc norri nuna scia-fcira, dia aziago, c crcio Iavcr
rovado quc foi a ninIa invcnao quc nc naiou. Ha
dcnonsiracs ncnos lucidas c nao ncnos iriunfanics.
Nao cra inossvcl, cnircianio, quc cu cIcgassc a galgar o
cino dc un scculo, c a figurar nas folIas ullicas, cnirc
nacrolios. TinIa saudc c rolusicz. SuonIa-sc quc, cn vcz dc
csiar lanando os aliccrccs dc una invcnao farnaccuiica,
iraiava dc coligir os clcncnios dc una insiiiuiao oliica, ou
dc una rcforna rcligiosa. VinIa a corrcnic dc ar, quc vcncc cn
cficacia o calculo Iunano, c la sc ia iudo. Assin corrc a soric
dos Ioncns.
Con csia rcflcao nc dcscdi cu da nulIcr, nao dirci
nais discrcia, nas con ccricza nais fornosa cnirc as
conicnorancas suas, a annina do rinciro caiulo, a ial,
cuja inaginaao scnclIana das ccgonIas do Ilisso... TinIa
cniao 54 anos, cra una runa, una inoncnic runa. Inaginc o
lciior quc nos ananos, cla c cu, nuiios anos anics c quc un
dia, ja cnfcrno, vcjo-a assonar oria da alcova...

CAPTULO 6
Chimne, qui l'et dit?
Rodrigue, qui l'et cru?

Vcjo-a assonar oria da alcova, alida, conovida,
irajada dc rcio, c ali ficar duranic un ninuio, scn anino dc
cnirar ou dciida cla rcscna dc un Ioncn quc csiava
conigo. Da cana, ondc jazia, conicnlci-a duranic cssc icno,
csquccido dc lIc dizcr nada ou dc fazcr ncnIun gcsio. Havia ja
dois anos quc nos nao vanos, c cu via-a agora nao qual cra,
nas qual fora, quais franos anlos, orquc un Ezcquias
nisicrioso fizcra rccuar o sol aic os dias juvcnis. Fccuou o sol,
sacudi iodas as niscrias, c csic unIado dc o, quc a noric ia
csalIar na cicrnidadc do nada, dc nais do quc o icno, quc
c o ninisiro da noric. NcnIuna agua dc Juvcnia igualaria ali a
sinlcs saudadc.
Crcian-nc, o ncnos nau c rccordar; ningucn sc fic da
fclicidadc rcscnic; Ia ncla una goia da lala dc Cain. Corrido
o icno c ccssado o csasno, cniao sin, cniao ialvcz sc odc
gozar dcvcras, orquc cnirc una c ouira dcssas duas iluscs,
nclIor c a quc sc gosia scn docr.
Nao durou nuiio a cvocaao; a rcalidadc doninou logo; o
rcscnic ccliu o assado. Talvcz cu conIa ao lciior, cn
algun canio dcsic livro, a ninIa icoria das cdics Iunanas.O
quc or agora inoria salcr c quc Virglia cIanava-sc
Virglia cnirou na alcova, firnc, con a gravidadc quc lIc
davan as rouas c os anos, c vcio aic o ncu lciio. O csiranIo
lcvaniou-sc c saiu. Era un sujciio, quc nc visiiava iodos os
dias ara falar do canlio, da colonizaao c da ncccssidadc dc
dcscnvolvcr a viaao fcrrca; nada nais inicrcssanic ara un
norilundo. Saiu; Virglia dciou-sc csiar dc c; duranic algun
icno ficanos a olIar un ara o ouiro, scn ariicular alavra.
Qucn diria? Dc dois grandcs nanorados, dc duas aics scn
frcio, nada nais Iavia ali, vinic anos dcois; Iavia acnas dois
coracs nurcIos, dcvasiados cla vida c saciados dcla, nao sci
sc cn igual dosc, nas cnfin saciados.Virglia iinIa agora a
lclcza da vclIicc, un ar ausicro c naicrnal; csiava ncnos
nagra do quc quando a vi, cla uliina vcz, nuna fcsia dc Sao
Joao, na Tijuca; c orquc cra das quc rcsisicn nuiio, so agora
concavan os calclos cscuros a inicrcalar-sc dc alguns fios dc
raia.
Anda visiiando os dcfunios? Dissc-lIc cu. Ora,
dcfunios! rcsondcu Virglia con un nuoo. E dcois dc nc
acriar as naos. Ando a vcr sc onIo os vadios ara a rua.
Nao iinIa a carcia lacrinosa dc ouiro icno; nas a voz
cra aniga c docc. Scniou-sc. Eu csiava so, cn casa, con un
sinlcs cnfcrnciro; odanos falar un ao ouiro, scn
crigo.Virglia dcu-nc longas noicias dc fora, narrando-as con
graa, con un ccrio iravo dc na lngua, quc cra o sal da
alcsira; cu, rcsics a dciar o nundo, scniia un razcr
saianico cn nofar dclc, cn crsuadir-nc quc nao dciava
nada.
Quc idcias cssas! Inicrroncu-nc Virglia un ianio
zangada. OlIc quc cu nao volio nais. Morrcr! Todos nos
Iavcnos dc norrcr; lasia csiarnos vivos.
E vcndo o rclogio.
Jcsus! sao ircs Ioras. Vou-nc cnlora.
Ja?
Ja; virci ananIa ou dcois.
Nao sci sc faz lcn, rciorqui; o docnic c un solicirao c a
casa nao icn scnIoras...
Sua nana?
Ha dc vir ca assar uns dias, nas nao odc scr anics dc
salado.
Virglia rcflciiu un insianic, lcvaniou os onlros c dissc
con gravidadc.
Esiou vclIa! Ningucn nais rcara cn nin. Mas, ara
coriar duvidas, virci con o NIonI.
NIonI cra un lacIarcl, unico filIo dc scu casancnio,
quc, na idadc dc cinco anos, fora cunlicc inconscicnic dc
nossos anorcs. Vicran junios, dois dias dcois, c confcsso quc,
ao vc-los ali, na ninIa alcova, fui ionado dc un acanIancnio
quc ncn nc crniiiu corrcsondcr logo s alavras afavcis do
raaz. Virglia adivinIou-nc c dissc ao filIo.
NIonI, nao rcarcs ncssc grandc nanIoso quc a
csia; nao qucr falar ara fazcr crcr quc csia noric.
Sorriu o filIo, cu crcio quc ianlcn sorri, c iudo acalou
cn ura galIofa, Virglia csiava scrcna c risonIa, iinIa o
asccio das vidas inaculadas. NcnIun olIar susciio, ncnIun
gcsio quc udcssc dcnunciar nada; una igualdadc dc alavra c
dc csriio, una doninaao solrc si ncsna, quc arccian c
ialvcz fosscn raras. Cono iocasscnos, casualncnic, nuns
anorcs ilcgiinos, ncio sccrcios, ncio divulgados, via-a falar
con dcsdcn c un ouco dc indignaao da nulIcr dc quc sc
iraiava, alias sua aniga. O filIo scniia-sc saiisfciio, ouvindo
aqucla alavra digna c foric, c cu crguniava a nin ncsno o
quc dirian dc nos os gavics, sc Duffon iivcssc nascido gaviao...
Era o ncu dclrio quc concava.

CAPTULO 7
O Delrio

Quc nc consic, ainda ningucn rclaiou o scu rorio
dclrio; fao-o cu, c a cicncia no agradcccra. Sc o lciior nao c
dado conicnlaao dcsics fcnncnos ncniais, odc saliar o
caiulo; va dirciio narraao. Mas, or ncnos curioso quc
scja, scnrc lIc digo quc c inicrcssanic salcr o quc sc assou
na ninIa calca duranic uns vinic a irinia ninuios.
Princirancnic, ionci a figura dc un larlciro cIincs,
lojudo, dcsiro, cscanIoando un nandarin, quc nc agava o
iralalIo con lclisccs c confciios. caricIos dc nandarin.
Logo dcois, scnii-nc iransfornado na Sunu Tcoogcu dc
Sao Tonas, inrcssa nun volunc, c cncadcrnada cn
narroquin, con fccIos dc raia c csianas; idcia csia quc nc
dcu ao coro a nais conlcia inolilidadc; c ainda agora nc
lcnlra quc, scndo as ninIas naos os fccIos do livro, c
cruzando-as cu solrc o vcnirc, algucn as dcscruzava (Virglia
dcccrio}, orquc a aiiiudc lIc dava a inagcn dc un dcfunio.
Uliinancnic, rcsiiiudo forna Iunana, vi cIcgar un
Iiooiano, quc nc arrclaiou. Dcici-nc ir, calado, nao sci sc
or ncdo ou confiana; nas, dcniro cn ouco, a carrcira dc ial
nodo sc iornou vcriiginosa, quc nc aircvi a inicrroga-lo, c con
alguna aric lIc dissc quc a viagcn nc arccia scn dcsiino.
Engana-sc, rclicou o aninal, nos vanos origcn dos
scculos.
Insinuci quc dcvcria scr nuiissino longc; nas o
Iiooiano nao nc cnicndcu ou nao nc ouviu, sc c quc nao
fingiu una dcssas coisas; c, crguniando-lIc, visio quc clc
falava, sc cra dcsccndcnic do cavalo dc Aquilcs ou da asna dc
Dalaao, rciorquiu-nc con un gcsio cculiar a csics dois
quadrucdcs. alanou as orclIas. Pcla ninIa aric fccIci os
olIos c dcici-nc ir vcniura. Ja agora nao sc nc da dc
confcssar quc scniia unas iais ou quais coccgas dc
curiosidadc, or salcr ondc ficava a origcn dos scculos, sc cra
iao nisicriosa cono a origcn do Nilo, c solrciudo sc valia
alguna coisa nais ou ncnos do quc a consunaao dos ncsnos
scculos. rcflccs dc ccrclro cnfcrno. Cono ia dc olIos
fccIados, nao via o caninIo; lcnlra-nc so quc a scnsaao dc
frio auncniava con a jornada, c quc cIcgou una ocasiao cn
quc nc arcccu cnirar na rcgiao dos gclos cicrnos. Con cfciio,
alri os olIos c vi quc o ncu aninal galoava nuna lancic
lranca dc ncvc, con una ou ouira nonianIa dc ncvc,
vcgciaao dc ncvc, c varios aninais grandcs c dc ncvc. Tudo
ncvc; cIcgava a gclar-nos un sol dc ncvc. Tcnici falar, nas
acnas udc grunIir csia crgunia ansiosa.
Ondc csianos?
Ja assanos o dcn.
Dcn; arcnos na icnda dc Alraao.
Mas sc nos caninIanos ara iras! rcdarguiu
noicjando a ninIa cavalgadura.
Fiquci vcado c aiurdido. A jornada cnirou a arcccr-nc
cnfadonIa c ciravaganic, o frio incnodo, a conduao violcnia,
c o rcsuliado inalavcl. E dcois cogiiacs dc cnfcrno
dado quc cIcgasscnos ao fin indicado, nao cra inossvcl quc
os scculos, irriiados con lIcs dcvassarcn a origcn, nc
csnagasscn cnirc as unIas quc dcvian scr iao sccularcs cono
clcs. Enquanio assin cnsava, anos dcvorando caninIo, c a
lancic voava dclaio dos nossos cs, aic quc o aninal
csiacou, c udc olIar nais iranquilancnic cn iorno dc nin.
OlIar soncnic; nada vi, alcn da incnsa lrancura da ncvc, quc
dcsia vcz invadira o rorio ccu, aic ali azul. Talvcz, a csaos,
nc aarccia una ou ouira lania, cnornc, lruicsca, ncncando
ao vcnio as suas largas folIas. O silcncio daqucla rcgiao cra
igual ao do sculcro. disscra-sc quc a vida das coisas ficara
csiuida dianic do Ioncn.
Caiu do ar? dcsiacou-sc da icrra? nao sci; sci quc un
vulio incnso, una figura dc nulIcr nc aarcccu cniao,
fiiando-nc uns olIos ruiilanics cono o sol. Tudo ncssa figura
iinIa a vasiidao das fornas sclvaiicas, c iudo cscaava
conrccnsao do olIar Iunano, orquc os coniornos crdian-
sc no anlicnic, c o quc arccia cscsso cra nuiia vcz diafano.
Esiucfaio, nao dissc nada, nao cIcguci scqucr a soliar un
griio; nas, ao calo dc algun icno, quc foi lrcvc, crgunici
qucn cra c cono sc cIanava. curiosidadc dc dclrio.
CIana-nc Naiurcza ou Pandora; sou iua nac c iua
ininiga.
Ao ouvir csia uliina alavra, rccuci un ouco, ionado dc
susio. A figura soliou una gargalIada, quc roduziu cn iorno
dc nos o cfciio dc un iufao; as lanias iorccran-sc c un longo
gcnido quclrou a nudcz das coisas cicrnas.
Nao ic assusics, dissc cla, ninIa ininizadc nao naia; c
solrciudo cla vida quc sc afirna. Vivcs. nao qucro ouiro
flagclo.
Vivo? crgunici cu, cnicrrando as unIas nas naos,
cono ara ccriificar-nc da cisicncia.
Sin, vcrnc, iu vivcs. Nao rcccics crdcr cssc andrajo
quc c icu orgulIo; rovaras ainda, or algunas Ioras, o ao da
dor c o vinIo da niscria. Vivcs. agora ncsno quc cnsandcccsic,
vivcs; c sc a iua conscicncia rcouvcr un insianic dc sagacidadc,
iu diras quc qucrcs vivcr.
Dizcndo isio, a visao csicndcu o lrao, scgurou-nc clos
calclos c lcvaniou-nc ao ar, cono sc fora una luna. So
cniao, udc vcr-lIc dc crio o rosio, quc cra cnornc. Nada nais
quicio; ncnIuna coniorao violcnia, ncnIuna crcssao dc
odio ou fcrocidadc; a fciao unica, gcral, conlcia, cra a da
inassililidadc cgosia, a da cicrna surdcz, a da voniadc
inovcl. Faivas, sc as iinIa, ficavan cnccrradas no coraao. Ao
ncsno icno, ncssc rosio dc crcssao glacial, Iavia un ar dc
juvcniudc, ncscla dc fora c vio, dianic do qual nc scniia cu o
nais dclil c dccrciio dos scrcs.
Enicndcsic-nc? dissc cla, no fin dc algun icno dc
nuiua conicnlaao.
Nao, rcsondi; ncn qucro cnicndcr-ic; iu cs alsurda,
iu cs una falula. Esiou sonIando, dcccrio, ou, sc c vcrdadc
quc cnlouqucci, iu nao assas dc una conccao dc alicnado,
isio c, una coisa va, quc a razao auscnic nao odc rcgcr ncn
alar. Naiurcza, iu? a Naiurcza quc cu conIco c so nac c
nao ininiga; nao faz da vida un flagclo, ncn, cono iu, iraz cssc
rosio indifcrcnic, cono o sculcro. E or quc Pandora?
Porquc lcvo na ninIa lolsa os lcns c os nalcs, c o
naior dc iodos, a cscrana, consolaao dos Ioncns. Trcncs?
Sin; o icu olIar fascina-nc.
Crcio; cu nao sou soncnic a vida; sou ianlcn a noric,
c iu csias rcsics a dcvolvcr-nc o quc ic cnrcsici. Crandc
lascivo, cscra-ic a voluiuosidadc do nada.
Quando csia alavra ccoou, cono un irovao, naquclc
incnso valc, afigurou-nc quc cra o uliino son quc cIcgava a
ncus ouvidos; arcccu-nc scniir a dcconosiao suliia do
nin ncsno. Eniao, cncarci-a con olIos suliccs, c cdi nais
alguns anos.
Polrc ninuio! cclanou. Para quc qucrcs iu nais
alguns insianics dc vida? Para dcvorar c scrcs dcvorado dcois?
Nao csias fario do csciaculo c da luia? ConIcccs dc solcjo
iudo o quc cu ic dcarci ncnos iorc ou ncnos afliiivo. o alvor
do dia, a nclancolia da iardc, a quiciaao da noiic, os asccios
da icrra, o sono, cnfin, o naior lcncfcio das ninIas naos.
Quc nais qucrcs iu, sullinc idioia?
Vivcr soncnic, nao ic co nais nada. Qucn nc s no
coraao csic anor da vida, sc nao iu? c, sc cu ano a vida, or
quc ic Ias dc golcar a ii ncsna, naiando-nc?
Porquc ja nao rcciso dc ii. Nao inoria ao icno o
ninuio quc assa, nas o ninuio quc vcn. O ninuio quc vcn c
foric, jocundo, suc irazcr cn si a cicrnidadc, c iraz a noric, c
crccc cono o ouiro, nas o icno sulsisic. Egosno, dizcs iu?
Sin, cgosno, nao icnIo ouira lci. Egosno, conscrvaao. A
ona naia o novilIo orquc o raciocnio da ona c quc cla dcvc
vivcr, c sc o novilIo c icnro ianio nclIor. cis o csiaiuio
univcrsal. Solc c olIa.
Isio dizcndo, arrclaiou-nc ao alio dc una nonianIa.
Inclinci os olIos a una das vcricnics, c conicnlci, duranic un
icno largo, ao longc, airavcs dc un ncvociro, una coisa unica.
Inagina iu, lciior, una rcduao dos scculos, c un dcsfilar dc
iodos clcs, as raas iodas, iodas as aics, o iunulio dos
incrios, a gucrra dos aciiics c dos odios, a dcsiruiao
rccroca dos scrcs c das coisas. Tal cra o csciaculo, accrlo c
curioso csciaculo. A Iisioria do Ioncn c da icrra iinIa assin
una inicnsidadc quc lIc nao odian dar ncn a inaginaao
ncn a cicncia, orquc a cicncia c nais lcnia c a inaginaao
nais vaga, cnquanio quc o quc cu ali via cra a condcnsaao
viva dc iodos os icnos. Para dcscrcvc-la scria rcciso fiar o
rclanago. Os scculos dcsfilavan nun iurlilIao, c, nao
olsianic, orquc os olIos do dclrio sao ouiros, cu via iudo o
quc assava dianic dc nin, flagclos c dclcias, dcsdc cssa
coisa quc sc cIana gloria aic cssa ouira quc sc cIana niscria,
c via o anor nuliilicando a niscria, c via a niscria agravando
a dclilidadc. A vinIan a colia quc dcvora, a colcra quc
inflana, a invcja quc lala, c a cnada c a cna, unidas dc
suor, c a anliao, a fonc, a vaidadc, a nclancolia, a riqucza, o
anor, c iodos agiiavan o Ioncn, cono un cIocalIo, aic
dcsiru-lo, cono un farrao. Eran as fornas varias dc un nal,
quc ora nordia a vsccra, ora nordia o cnsancnio, c asscava
cicrnancnic as suas vcsics dc arlcquin, cn dcrrcdor da
csccic Iunana. A dor ccdia alguna vcz, nas ccdia
indifcrcna, quc cra un sono scn sonIos, ou ao razcr, quc cra
una dor lasiarda. Eniao o Ioncn, flagclado c rclcldc, corria
dianic da faialidadc das coisas, airas dc una figura nclulosa c
csquiva, fciia dc rcialIos, un rcialIo dc inalavcl, ouiro dc
inrovavcl, ouiro dc invisvcl, cosidos iodos a onio rccario,
con a agulIa da inaginaao; c cssa figura, nada ncnos quc
a quincra da fclicidadc, ou lIc fugia crciuancnic, ou
dciava-sc aanIar cla fralda, c o Ioncn a cingia ao ciio, c
cniao cla ria, cono un cscarnio, c sunia-sc, cono una ilusao.
Ao conicnlar iania calanidadc, nao udc rcicr un griio
dc angusiia, quc Naiurcza ou Pandora cscuiou scn roicsiar
ncn rir; c nao sci or quc lci dc iransiorno ccrclral, fui cu quc
nc us a rir, dc un riso dcsconassado c idioia.
Tcns razao, dissc cu, a coisa c divcriida c valc a cna,
ialvcz nonoiona nas valc a cna. Quando Jol
analdioava o dia cn quc fora concclido, c orquc lIc davan
ganas dc vcr ca dc cina o csciaculo. Vanos la, Pandora, alrc
o vcnirc, c digcrc-nc; a coisa c divcriida, nas digcrc-nc.
A rcsosia foi conclir-nc foricncnic a olIar ara laio,
c a vcr os scculos quc coniinuavan a assar, vclozcs c
iurlulcnios, as gcracs quc sc sucrunIan s gcracs,
unas irisics, cono os Hclrcus do caiivciro, ouiras alcgrcs,
cono os dcvassos dc Cnodo, c iodas clas oniuais na
sculiura. Quis fugir, nas una fora nisicriosa nc rciinIa os
cs; cniao dissc conigo. Dcn, os scculos vao assando,
cIcgara o ncu, c assara ianlcn, aic o uliino, quc nc dara a
dccifraao da cicrnidadc." E fici os olIos, c coniinuci a vcr as
idadcs, quc vinIan cIcgando c assando, ja cniao iranquilo c
rcsoluio, nao sci aic sc alcgrc. Talvcz alcgrc. Cada scculo irazia
a sua orao dc sonlra c dc luz, dc aaiia c dc conlaic, dc
vcrdadc c dc crro, c o scu coricjo dc sisicnas, dc idcias novas,
dc novas iluscs; cn cada un dclcs rclcniavan as vcrduras dc
una rinavcra, c anarclccian dcois, ara rcnoar nais
iardc. Ao asso quc a vida iinIa assin una rcgularidadc dc
calcndario, fazia-sc a Iisioria c a civilizaao, c o Ioncn, nu c
dcsarnado, arnava-sc c vcsiia-sc, consirua o iugurio c o
alacio, a rudc aldcia c Tclas dc ccn orias, criava a cicncia,
quc crscruia, c a aric quc cnlcva, fazia-sc orador, nccanico,
filosofo, corria a facc do glolo, dcscia ao vcnirc da icrra, sulia
csfcra das nuvcns, colalorando assin na olra nisicriosa, con
quc cnirciinIa a ncccssidadc da vida c a nclancolia do
dcsanaro. Mcu olIar, cnfarado c disirado, viu cnfin cIcgar o
scculo rcscnic, c airas dclc os fuiuros. Aquclc vinIa agil,
dcsiro, vilranic, cIcio dc si, un ouco difuso, audaz, salcdor,
nas ao calo iao niscravcl cono os rinciros, c assin assou c
assin assaran os ouiros, con a ncsna raidcz c igual
nonoionia. Fcdolrci dc aicnao; fiici a visia; ia cnfin vcr o
uliino, o uliino!; nas cniao ja a raidcz da narcIa cra ial,
quc cscaava a ioda a conrccnsao; ao c dcla o rclanago
scria un scculo. Talvcz or isso cniraran os oljcios a
irocarcn-sc; uns crcsccran, ouiros ninguaran, ouiros
crdcran-sc no anlicnic; un ncvociro colriu iudo, ncnos o
Iiooiano quc ali nc iroucra, c quc alias concou a
dininuir, a dininuir, a dininuir, aic ficar do iananIo dc un
gaio. Era cfciivancnic un gaio. Encarci-o lcn; cra o ncu gaio
Suliao, quc lrincava oria da alcova, con una lola dc
acl...

CAPTULO 8
Razo Contra Sandice

Ja o lciior conrccndcu quc cra a Fazao quc voliava
casa, c convidava a Sandicc a sair, clanando, c con nclIor jus,
as alavras dc Tariufo. Lu nuson cst u no, c'cst u uous d'cn
sot.
Mas c scsiro aniigo da Sandicc criar anor s casas
alIcias, dc nodo quc, acnas scnIora dc una, dificilncnic lIa
farao dcscjar. scsiro; nao sc iira da; Ia nuiio quc lIc
calcjou a vcrgonIa. Agora, sc advcriirnos no incnso nuncro dc
casas quc ocua, unas dc vcz, ouiras duranic as suas csiacs
calnosas, concluircnos quc csia anavcl crcgrina c o icrror
dos roriciarios. No nosso caso, Iouvc quasc un disiurlio
oria do ncu ccrclro, orquc a advcnicia nao qucria cnircgar
a casa, c a dona nao ccdia da inicnao dc ionar o quc cra scu.
Afinal, ja a Sandicc sc conicniava con un caniinIo no soiao.
Nao, scnIora, rclicou a Fazao, csiou cansada dc lIc
ccdcr soiaos, cansada c ccrincniada, o quc vocc qucr c
assar nansancnic do soiao sala dc janiar, da dc visiias c
ao rcsio.
Esia lcn, dcic-nc ficar algun icno nais, csiou na
isia dc un nisicrio...
Quc nisicrio?
Dc dois, cncndou a Sandicc; o da vida c o da noric;
co-lIc so uns dcz ninuios.
A Fazao s-sc a rir.
Has dc scr scnrc a ncsna coisa... scnrc a ncsna
coisa... scnrc a ncsna coisa.
E, dizcndo isio, iravou-lIc dos ulsos c arrasiou-a ara
fora; dcois cnirou c fccIou-sc. A Sandicc ainda gcncu
algunas sulicas, grunIiu algunas zangas; nas dcscnganou-
sc dcrcssa, dciiou a lngua dc fora, cn ar dc surriada, c foi
andando...

CAPTULO 9
Transio

E vcjan agora con quc dcsircza, con quc aric fao cu a
naior iransiao dcsic livro. Vcjan. o ncu dclrio concou cn
rcscna dc Virglia; Virglia foi o ncu grao ccado da
juvcniudc; nao Ia juvcniudc scn ncninicc; ncninicc suc
nascincnio; c cis aqui cono cIcganos nos, scn csforo, ao dia
20 dc ouiulro dc 1805, cn quc nasci. Viran? NcnIuna
juniura aarcnic, nada quc diviria a aicnao ausada do lciior.
nada. Dc nodo quc o livro fica assin con iodas as vaniagcns
do nciodo, scn a rigidcz do nciodo. Na vcrdadc, cra icno.
Quc isio dc nciodo, scndo, cono c, una coisa indiscnsavcl,
iodavia c nclIor ic-lo scn gravaia ncn suscnsorios, nas un
ouco frcsca c solia, cono qucn nao sc lIc da da vizinIa
fronicira, ncn do inscior dc quaricirao. E cono a cloqucncia,
quc Ia una gcnuna c vilranic, dc una aric naiural c fciiiccira,
c ouira icsa, cngonada c cIocIa.Vanos ao dia 20 dc ouiulro.

CAPTULO 10
Naquele Dia

Naquclc dia, a arvorc dos Culas lroiou una graciosa flor.
Nasci; rccclcu-nc nos lraos a Pascocla, insignc aricira
ninIoia, quc sc galava dc icr alcrio a oria do nundo a una
gcraao inicira dc fidalgos. Nao c inossvcl quc ncu ai lIc
ouvissc ial dcclaraao; crcio, iodavia, quc o scniincnio aicrno
c quc o induziu a graiifica-la con duas ncias dolras. Lavado c
cnfaiado, fui dcsdc logo o Icroi da nossa casa. Cada qual
rognosiicava a ncu rcsciio o quc nais lIc quadrava ao salor.
Mcu iio Joao, o aniigo oficial dc infaniaria, acIava-nc un ccrio
olIar dc Donaaric, coisa quc ncu ai nao dc ouvir scn
nauscas; ncu iio Ildcfonso, cniao sinlcs adrc, farcjava-nc
cncgo.
Cncgo c o quc clc Ia dc scr, c nao digo nais or nao
arcccr orgulIo; nas nao nc adniraria nada sc Dcus o
dcsiinassc a un lisado... vcrdadc, un lisado; nao c coisa
inossvcl. Quc diz vocc, nano Dcnio?
Mcu ai rcsondia a iodos quc cu scria o quc Dcus
quiscssc; c alava-nc ao ar, cono sc inicniassc nosirar-nc
cidadc c ao nundo; crguniava a iodos sc cu nc arccia con
clc, sc cra inicligcnic, loniio...
Digo cssas coisas or alio, scgundo as ouvi narrar anos
dcois; ignoro a nor aric dos orncnorcs daquclc fanoso dia.
Sci quc a vizinIana vcio ou nandou cunrincniar o rcccn-
nascido, c quc duranic as rinciras scnanas nuiias foran as
visiias cn nossa casa. Nao Iouvc cadcirinIa quc nao
iralalIassc; avcniou-sc nuiia casaca c nuiio calao. Sc nao
conio os ninos, os lcijos, as adniracs, as lcnaos, c orquc,
sc os coniassc, nao acalaria nais o caiulo, c c rcciso acala-
lo.
Iicn, nao osso dizcr nada do ncu laiizado, orquc nada
nc rcfcriran a ial rcsciio, a nao scr quc foi una das nais
galIardas fcsias do ano scguinic, 1806; laiizci-nc na Igrcja dc
Sao Doningos, una icra-fcira dc naro, dia claro, luninoso c
uro, scndo adrinIos o coroncl Fodrigucs dc Maios c sua
scnIora. Un c ouiro dcsccndian dc vclIas fanlias do noric c
Ionravan dcvcras o sanguc quc lIcs corria nas vcias, ouirora
dcrranado na gucrra conira Holanda. Cuido quc os noncs dc
anlos foran das rinciras coisas quc arcndi; c ccriancnic os
dizia con nuiia graa, ou rcvclava algun ialcnio rccocc,
orquc nao Iavia cssoa csiranIa dianic dc qucn nc nao
olrigasscn a rcciia-los.
NIonI, diga a csics scnIorcs cono c quc sc cIana
scu adrinIo.
Mcu adrinIo? c o Ecclcnissino ScnIor coroncl Paulo
Vaz Lolo Ccsar dc Andradc c Sousa Fodrigucs dc Maios; ninIa
nadrinIa c a Ecclcnissina ScnIora Dona Maria Luisa dc
Maccdo Fcscndc c Sousa Fodrigucs dc Maios.
nuiio cscrio o scu ncnino, cclanavan os ouvinics.
Muiio cscrio, concordava ncu ai; c os olIos
lalavan-lIc dc orgulIo, c clc csalnava a nao solrc a ninIa
calca, fiiava-nc longo icno, nanorado, cIcio dc si.
Iicn, conccci a andar, nao sci lcn quando, nas anics do
icno. Talvcz or arcssar a naiurcza, olrigavan-nc ccdo a
agarrar s cadciras, cgavan-nc da fralda, davan-nc
carrinIos dc au.
So so, nIonI, so so, dizia-nc a nucana. E cu, airado
clo cIocalIo dc laia, quc ninIa nac agiiava dianic dc nin, la
ia ara a frcnic, cai aqui, cai acola; c andava, rovavclncnic
nal, nas andava, c fiquci andando.

CAPTULO 11
O Menino Pai do Homem

Crcsci; c nisso c quc a fanlia nao inicrvcio; crcsci
naiuralncnic, cono crcsccn as nagnolias c os gaios. Talvcz os
gaios sao ncnos nairciros, c, con ccricza, as nagnolias sao
ncnos inquicias do quc cu cra na ninIa infancia. Un ocia
dizia quc o ncnino c ai do Ioncn. Sc isio c vcrdadc, vcjanos
alguns lincancnios do ncnino.
Dcsdc os cinco anos ncrcccra cu a alcunIa dc "ncnino
dialo"; c vcrdadcirancnic nao cra ouira coisa; fui dos nais
nalignos do ncu icno, arguio, indiscrcio, iraquinas c
voluniarioso. Por ccnlo, un dia quclrci a calca dc una
cscrava, orquc nc ncgara una colIcr do docc dc coco quc
csiava fazcndo, c, nao conicnic con o nalcfcio, dciici un
unIado dc cinza ao iacIo, c, nao saiisfciio da iravcssura, fui
dizcr ninIa nac quc a cscrava c quc csiragara o docc or
irraa"; c cu iinIa acnas scis anos. Prudcncio, un nolcquc
dc casa, cra o ncu cavalo dc iodos os dias; unIa as naos no
cIao, rccclia un cordcl nos qucios, guisa dc frcio, cu
ircava-lIc ao dorso, con una varinIa na nao, fusiigava-o,
dava nil volias a un c ouiro lado, c clc olcdccia, algunas
vczcs gcncndo, nas olcdccia scn dizcr alavra, ou, quando
nuiio, un ai, nIonI!" ao quc cu rciorquia. Cala a
loca, lcsia!" Escondcr os cIacus das visiias, dciiar ralos
dc acl a cssoas gravcs, uar clo ralicIo das calclciras,
dar lclisccs nos lraos das naironas, c ouiras nuiias
faanIas dcsic jacz, cran nosiras dc un gcnio indocil, nas
dcvo crcr quc cran ianlcn crcsscs dc un csriio rolusio,
orquc ncu ai iinIa-nc cn grandc adniraao; c sc s vczcs
nc rcrccndia, visia dc gcnic, fazia-o or sinlcs fornalidadc.
cn ariicular dava-nc lcijos.
Nao sc conclua daqui quc cu lcvassc iodo o rcsio da ninIa
vida a quclrar a calca dos ouiros ncn a cscondcr-lIcs os
cIacus; nas oiniaiico, cgosia c algo conicnior dos Ioncns,
isso fui; sc nao assci o icno a cscondcr-lIcs os cIacus,
alguna vcz lIcs uci clo ralicIo das calclciras.
Ouirossin, afcioci-nc conicnlaao da injusiia
Iunana, inclinci-nc a aicnua-la, a clica-la, a classifica-la or
arics, a cnicndc-la, nao scgundo un adrao rgido, nas ao
salor das circunsiancias c lugarcs. MinIa nac douirinava-nc
a scu nodo, fazia-nc dccorar alguns rccciios c oracs; nas
cu scniia quc, nais do quc as oracs, nc govcrnavan os
ncrvos c o sanguc, c a loa rcgra crdia o csriio, quc a faz
vivcr, ara sc ionar una va fornula. Dc nanIa, anics do
ningau, c dc noiic, anics da cana, cdia a Dcus quc nc
crdoassc, assin cono cu crdoava aos ncus dcvcdorcs; nas
cnirc a nanIa c a noiic fazia una grandc naldadc, c ncu ai,
assado o alvoroo, dava-nc ancadinIas na cara, c cclanava
a rir. AI! lrcjciro! aI! lrcjciro!
Sin, ncu ai adorava-nc. MinIa nac cra una scnIora
fraca, dc ouco ccrclro c nuiio coraao, assaz crcdula,
sinccrancnic icdosa, cascira, acsar dc loniia, c nodcsia,
acsar dc alasiada; icncnic s irovoadas c ao narido. O
narido cra na icrra o scu dcus. Da colaloraao dcssas duas
criaiuras nasccu a ninIa cducaao, quc, sc iinIa alguna coisa
loa, cra no gcral viciosa, inconlcia, c, cn arics, ncgaiiva.
Mcu iio cncgo fazia s vczcs alguns rcaros ao irnao; dizia-lIc
quc clc nc dava nais lilcrdadc do quc cnsino c nais afciao do
quc cncnda; nas ncu ai rcsondia quc alicava na ninIa
cducaao un sisicna inicirancnic sucrior ao sisicna usado; c
or csic nodo, scn confundir o irnao, iludia-sc a si rorio.
Dc cnvolia con a iransnissao c a cducaao, Iouvc ainda o
ccnlo csiranIo, o ncio doncsiico. Vinos os ais; vcjanos os
iios. Un dclcs, o Joao, cra un Ioncn dc lngua solia, vida
galanic, convcrsa icarcsca. Dcsdc os onzc anos cnirou a
adniiir-nc s ancdoias rcais ou nao, civadas iodas dc
olsccnidadc ou inundcic. Nao nc rcsciiava a adolcsccncia,
cono nao rcsciiava a laiina do irnao; con a difcrcna quc
csic fugia logo quc clc cnvcrcdava or assunio cscalroso. Eu
nao; dciava-nc csiar, scn cnicndcr nada, a rincio, dcois
cnicndcndo c cnfin acIando-lIc graa. No fin dc ccrio icno,
qucn o rocurava cra cu; c clc gosiava nuiio dc nin, dava-nc
doccs, lcvava-nc a asscio. En casa, quando la ia assar
alguns dias, nao oucas vczcs nc aconicccu acIa-lo, no fundo
da cIacara, no lavadouro, a alcsirar con as cscravas quc
laiian roua; a c quc cra un dcsfiar dc ancdoias, dc diios, dc
crgunias, c un csialar dc risadas, quc ningucn odia ouvir,
orquc o lavadouro ficava nuiio longc dc casa. As rcias, con
una ianga no vcnirc, a arrcgaar-lIcs un alno dos vcsiidos,
unas dcniro do ianquc, ouiras fora, inclinadas solrc as cas
dc roua, a laic-las, a cnsaloa-las, a iorcc-las, ian ouvindo c
rcdarguindo s ilIcrias do iio Joao, c a concnia-las dc quando
cn quando con csia alavra.
Cruz, dialo!... Esic sinI Joao c o dialo!
Dcn difcrcnic cra o iio cncgo. Essc iinIa nuiia
ausicridadc c urcza; iais doics, coniudo, nao rcalavan un
csriio sucrior, acnas concnsavan un csriio ncdocrc.
Nao cra Ioncn quc vissc a aric sulsiancial da Igrcja; via o
lado cicrno, a Iicrarquia, as rccnincncias, as solrcclizcs,
as circunflccs. VinIa anics da sacrisiia quc do aliar. Una
lacuna no riiual cciiava-o nais do quc una infraao dos
nandancnios. Agora, a ianios anos dc disiancia, nao csiou
ccrio sc clc odcria aiinar facilncnic con un irccIo dc
Tcriuliano, ou cor, scn iiiulcar, a Iisioria do snlolo dc
Niccia; nas ningucn, nas fcsias caniadas, salia nclIor o
nuncro c caso das coricsias quc sc dcvian ao oficianic. Cncgo
foi a unica anliao dc sua vida; c dizia dc coraao quc cra a
naior dignidadc a quc odia asirar. Picdoso, scvcro nos
cosiuncs, ninucioso na olscrvancia das rcgras, frouo,
acanIado, sulalicrno, ossua algunas viriudcs, cn quc cra
ccnlar, nas carccia alsoluiancnic da fora dc as incuiir, dc
as inor aos ouiros.
Nao digo nada dc ninIa iia naicrna, Dona Encrcnciana,
c alias cra a cssoa quc nais auioridadc iinIa solrc nin; cssa
difcrcnava-sc grandcncnic dos ouiros; nas vivcu ouco icno
cn nossa conanIia, uns dois anos. Ouiros arcnics c alguns
niinos nao ncrcccn a cna dc scr ciiados; nao iivcnos una
vida conun, nas inicrniicnic, con grandcs claros dc
scaraao. O quc inoria c a crcssao gcral do ncio
doncsiico, c cssa a fica indicada, vulgaridadc dc caracicrcs,
anor das aarcncias ruiilanics, do arrudo, frouidao da
voniadc, donnio do caricIo, c o nais. Dcssa icrra c dcssc
csirunc c quc nasccu csia flor.

CAPTULO 12
Um Episdio de 1814

Mas cu nao qucro assar adianic, scn coniar
sunariancnic un galanic cisodio dc 1814; iinIa novc anos.
Naolcao, quando cu nasci, csiava ja cn iodo o cslcndor
da gloria c do odcr; cra incrador c granjcara inicirancnic a
adniraao dos Ioncns. Mcu ai, quc fora dc crsuadir os
ouiros da nossa nolrcza acalara crsuadindo-sc a si rorio,
nuiria conira clc un odio urancnic ncnial. Era isso noiivo dc
rcnIidas conicndas cn nossa casa, orquc ncu iio Joao, nao
sci sc or csriio dc classc c sinaiia dc oficio, crdoava no
dcsoia o quc adnirava no gcncral, ncu iio adrc cra inflcvcl
conira o corso, os ouiros arcnics dividian-sc; da as
conirovcrsias c as rusgas.
CIcgando ao Fio dc Janciro a noicia da rincira qucda dc
Naolcao, Iouvc naiuralncnic grandc alalo cn nossa casa,
nas ncnIun cIasco ou rcnoquc. Os vcncidos, icsicnunIas do
rcgozijo ullico, julgaran nais dccoroso o silcncio; alguns
foran alcn c laicran alnas. A oulaao, cordialncnic
alcgrc, nao rcgaicou dcnonsiracs dc afcio rcal fanlia;
Iouvc iluninacs, salvas, Tc Dcun, coricjo c aclanacs.
Figurci ncsscs dias con un csadin novo, quc ncu adrinIo
nc dcra no dia dc Sanio Aninio; c, francancnic, inicrcssava-
nc nais o csadin do quc a qucda dc Donaaric. Nunca nc
csqucccu cssc fcnncno. Nunca nais dcici dc cnsar conigo
quc o nosso csadin c scnrc naior do quc a csada dc
Naolcao. E noicn quc cu ouvi nuiio discurso, quando cra
vivo, li nuiia agina runorosa dc grandcs idcias c naiorcs
alavras, nas nao sci or quc, no fundo dos alausos quc nc
arrancavan da loca, la ccoava alguna vcz csic concciio dc
ccrincniado.
Vai-ic cnlora, iu so cuidas do csadin.
Nao sc conicniou a ninIa fanlia cn icr un quinIao
annino no rcgozijo ullico; cnicndcu ooriuno c
indiscnsavcl cclclrar a dcsiiiuiao do incrador con un
janiar, c ial janiar quc o rudo das aclanacs cIcgassc aos
ouvidos dc Sua Alicza, ou quando ncnos, dc scus ninisiros.
Diio c fciio.Vcio alaio ioda a vclIa raiaria, Icrdada do ncu
av Lus Culas; vicran as ioalIas dc Flandrcs, as grandcs
jarras da ndia; naiou-sc un caado; cnconcndaran-sc s
nadrcs da Ajuda as conoias c narncladas; lavaran-sc,
arcaran-sc, oliran-sc as salas, cscadas, casiiais, arandclas,
as vasias nangas dc vidro, iodos os aarclIos do luo classico.
Dada a Iora, acIou-sc rcunida una socicdadc sclcia, o
juiz dc fora, ircs ou quairo oficiais niliiarcs, alguns
concrcianics c lcirados, varios funcionarios da adninisiraao,
uns con suas nulIcrcs c filIas, ouiros scn clas, nas iodos
conungando no dcscjo dc aiolar a ncnoria dc Donaaric no
ao dc un cru. Nao cra un janiar, nas un Tc Dcun, foi o
quc ouco nais ou ncnos dissc un dos lcirados rcscnics, o
Douior Vilaa, glosador insignc, quc acrcsccniou aos raios dc
casa o accic das nusas. Lcnlra-nc, cono sc fossc onicn,
lcnlra-nc dc o vcr crgucr-sc, con a sua longa calclcira dc
ralicIo, casaca dc scda, una csncralda no dcdo, cdir a ncu
iio adrc quc lIc rcciissc o noic, c, rcciido o noic, cravar os
olIos na icsia dc una scnIora, dcois iossir, alar a nao
dirciia, ioda fccIada, ncnos o dcdo ndicc, quc aoniava ara o
icio; c, assin osio c conosio, dcvolvcr o noic glosado. Nao
fcz una glosa, nas ircs; dcois jurou aos scus dcuscs nao
acalar nais. Pcdia un noic, davan-lIo, clc glosava-o
roniancnic, c logo cdia ouiro c nais ouiro; a ial onio quc
una das scnIoras rcscnics nao dc calar a sua grandc
adniraao.
A scnIora diz isso, rciorquia nodcsiancnic o Vilaa,
orquc nunca ouviu o Docagc, cono cu ouvi, no fin do scculo,
cn Lisloa. Aquilo sin! quc facilidadc! c quc vcrsos! Tivcnos
luias dc una c duas Ioras, no loicquin do Nicola, a glosarnos,
no ncio dc alnas c lravos. Incnso ialcnio o do Docagc! Era o
quc nc dizia, Ia dias, a ScnIora duqucsa dc Cadaval...
E csias ircs alavras uliinas, crcssas con nuiia
cnfasc, roduziran cn ioda a asscnllcia un frcniio dc
adniraao c asno. Pois cssc Ioncn iao dado, iao sinlcs,
alcn dc lciicar con ocias, discrcicava con duqucsas! Un
Docagc c una Cadaval! Ao coniaio dc ial Ioncn, as danas
scniian-sc sucrfinas; os varcs olIavan-no con rcsciio,
alguns con invcja, nao raros con incrcdulidadc. Elc,
cnircianio, ia caninIo, a acunular adjciivo solrc adjciivo,
advcrlio solrc advcrlio, a dcsfiar iodas as rinas dc tuno c dc
usuudo. Era solrcncsa; ningucn ja cnsava cn concr. No
inicrvalo das glosas, corria un lurlurinIo alcgrc, un alavrcar
dc csinagos saiisfciios; os olIos nolcs c unidos, ou vivos c
calidos, csrcguiavan-sc ou saliiiavan dc una onia ouira
da ncsa, aiulIada dc doccs c fruias, aqui o ananas cn faiias,
ali o nclao cn ialIadas, as conoiciras dc crisial dciando vcr
o docc dc coco, financnic ralado, anarclo cono una gcna,
ou cniao o nclado cscuro c grosso, nao longc do qucijo c do
cara. Dc quando cn quando un riso jovial, anlo,
dcsaloioado, un riso dc fanlia, vinIa quclrar a gravidadc
oliica do lanqucic. No ncio do inicrcssc grandc c conun,
agiiavan-sc ianlcn os cqucnos c ariicularcs. As noas
falavan das nodinIas quc Iavian dc caniar ao cravo, c do
ninucic c do solo inglcs; ncn faliava nairona quc roncicssc
lailar un oiiavado dc conasso, so ara nosirar cono folgara
nos scus lons icnos dc criana. Un sujciio, ao c dc nin,
dava a ouiro noicia rcccnic dos ncgros novos, quc csiavan a
vir, scgundo carias quc rccclcra dc Luanda, una caria cn quc
o solrinIo lIc dizia icr ja ncgociado ccrca dc quarcnia calcas,
c ouira caria cn quc... Trazia-as jusiancnic na algilcira, nas
nao as odia lcr naqucla ocasiao. O quc afianava c quc
odanos coniar, so ncssa viagcn, uns ccnio c vinic ncgros,
clo ncnos.
Tras... iras... iras... fazia o Vilaa laicndo con as naos
una na ouira. O runor ccssava dc suliio, cono un csiacado
dc orqucsira, c iodos os olIos sc voliavan ara o glosador.
Qucn ficava longc aconcIcava a nao airas da orclIa ara nao
crdcr alavra; a nor aric, anics ncsno da glosa, iinIa ja un
ncio riso dc alauso, irivial c candido.
Quanio a nin, la csiava, soliiario c dcslcnlrado, a
nanorar una ccria conoia da ninIa aiao. No fin dc cada
glosa ficava nuiio conicnic, cscrando quc fossc a uliina, nas
nao cra, c a solrcncsa coniinuava iniacia. Ningucn sc
lcnlrava dc dar a rincira voz. Mcu ai, calcccira, salorcava
a golcs cicnsos a alcgria dos convivas, nirava-sc iodo nos
carcs alcgrcs, nos raios, nas florcs, dcliciava-sc con a
faniliaridadc iravada cnirc os nais disianics csriios, influo
dc un lon janiar. Eu via isso, orquc arrasiava os olIos da
conoia ara clc c dclc ara a conoia, cono a cdir-lIc quc
na scrvissc; nas fazia-o cn vao. Elc nao via nada; via-sc a si
ncsno. E as glosas succdian-sc, cono laicgas d'agua,
olrigando-nc a rccolIcr o dcscjo c o cdido. Pacicnici quanio
udc; c nao udc nuiio. Pcdi cn voz laia o docc; cnfin,
lradci, lcrrci, laii con os cs. Mcu ai, quc scria caaz dc nc
dar o sol, sc cu lIo cigissc, cIanou un cscravo ara nc scrvir
o docc; nas cra iardc. A iia Encrcnciana arrancara-nc da
cadcira c cnircgara-nc a una cscrava, nao olsianic os ncus
griios c rcclcs.
Nao foi ouiro o dcliio do glosador. rciardara a conoia c
dcra causa ninIa cclusao. Tanio lasiou ara quc cu
cogiiassc una vingana, qualqucr quc fossc, nas grandc c
ccnlar, coisa quc dc alguna nancira o iornassc ridculo. Quc
clc cra un Ioncn gravc o Douior Vilaa, ncdido c lcnio,
quarcnia c scic anos, casado c ai. Nao nc conicniava o ralo
dc acl ncn o ralicIo da calclcira; Iavia dc scr coisa ior.
Enirci a csrciia-lo, duranic o rcsio da iardc, a scgui-lo, na
cIacara aondc iodos dcsccran a asscar. Vio-o convcrsando
con Dona Eusclia, irna do sargcnio-nor Doningucs, una
rolusia donzclona, quc sc nao cra loniia, ianlcn nao cra fcia.
Esiou nuiio zangada con o scnIor, dizia cla.
Por quc?
Porquc... nao sci or quc... orquc c a ninIa sina...
crcio s vczcs quc c nclIor norrcr...
TinIan cncirado nuna cqucna noiia; cra lusco-fusco;
cu scgui-os. O Vilaa lcvava nos olIos unas cIisas dc vinIo c
dc voluia.
Dcic-nc, dissc cla.
Ningucn nos vc. Morrcr, ncu anjo? Quc idcias sao
cssas! Vocc salc quc cu norrcrci ianlcn... quc digo?... norro
iodos os dias, dc aiao, dc saudadcs...
Dona Eusclia lcvou o lcno aos olIos. O glosador
vasculIava na ncnoria algun cdao liicrario c acIou csic,
quc nais iardc vcrifiquci scr dc una das ocras do Judcu.
Nao cIorcs, ncu lcn; nao quciras quc o dia ananIca
con duas auroras.
Dissc isio; uou-a ara si; cla rcsisiiu un ouco, nas
dciou-sc ir; uniran os rosios, c cu ouvi csialar, nuiio ao dc
lcvc, un lcijo, o nais ncdroso dos lcijos.
O Douior Vilaa dcu un lcijo cn Dona Eusclia! lradci
cu corrcndo cla cIacara.
Foi un csiouro csia ninIa alavra; a csiucfaao
inolilizou a iodos; os olIos csraiavan-sc a una c ouira
landa; irocavan-sc sorrisos, scgrcdos, socaa, as nacs
arrasiavan as filIas, rciciando o scrcno. Mcu ai uou-nc
as orclIas, disfaradancnic, irriiado dcvcras con a indiscriao;
nas, no dia scguinic, ao alnoo, lcnlrando o caso, sacudiu-nc
o nariz, a rir. AI! lrcjciro! aI! lrcjciro!

CAPTULO 13
Um Salto

Unanos agora os cs c dcnos un salio or cina da
cscola, a cnfadonIa cscola, ondc arcndi a lcr, cscrcvcr, coniar,
dar cacIolcias, aanIa-las, c ir fazcr dialruras, ora nos
norros, ora nas raias, ondc qucr quc fossc rocio a ociosos.
TinIa anarguras cssc icno; iinIa os ralIos, os casiigos,
as lics arduas c longas, c ouco nais, nui ouco c nui lcvc.
So cra csada a alnaioria, c ainda assin... alnaioria,
icrror dos ncus dias ucris, iu quc fosic o concc ntuc con
quc un vclIo ncsirc, ossudo c calvo, nc incuiiu no ccrclro o
alfalcio, a rosodia, a siniac, c o nais quc clc salia, lcnia
alnaioria, iao ragucjada dos nodcrnos, qucn nc dcra icr
ficado sol o icu jugo, con a ninIa alna inlcrlc, as ninIas
ignorancias, c o ncu csadin, aquclc csadin dc 1814, iao
sucrior csada dc Naolcao! Quc qucrias iu, afinal, ncu
vclIo ncsirc dc rinciras lciras? Liao dc cor c conosiura na
aula; nada nais, nada ncnos do quc qucr a vida, quc c a
ncsira das uliinas lciras; con a difcrcna quc iu, sc nc nciias
ncdo, nunca nc ncicsic zanga. Vcjo-ic ainda agora cnirar na
sala, con as iuas cIinclas dc couro lranco, caoic, lcno na
nao, calva nosira, larla raada; vcjo-ic scniar, lufar,
grunIir, alsorvcr una iiada inicial, c cIanar-nos dcois
liao. E fizcsic isio duranic vinic c ircs anos, calado, olscuro,
oniual, nciido nuna casinIa da Fua do PiolIo, scn cnfadar o
nundo con aiua ncdiocridadc, aic quc un dia dcsic o grandc
ncrgulIo nas ircvas, c ningucn ic cIorou, salvo un rcio
vclIo, ningucn, ncn cu, quc ic dcvo os rudincnios da
cscriia.
CIanava-sc Ludgcro o ncsirc; qucro cscrcvcr-lIc o nonc
iodo ncsia agina. Ludgcro Daraia, un nonc funcsio, quc
scrvia aos ncninos dc cicrno noic a cIufas. Un dc nos, o
Quincas Dorla, cssc cniao cra crucl con o olrc Ioncn. Duas,
ircs vczcs or scnana, Iavia dc lIc dciar na algilcira das
calas, unas largas calas dc cnfiar , ou na gavcia da
ncsa, ou ao c do iiniciro, una laraia noria. Sc clc a
cnconirava ainda nas Ioras da aula, dava un ulo, circulava os
olIos cIancjanics, dizia-nos os uliinos noncs. cranos
scvandijas, caadocios, nalcriados, nolcqucs. Uns ircnian,
ouiros rosnavan; o Quincas Dorla, orcn, dciava-sc csiar
quicio, con os olIos csciados no ar.
Una flor, o Quincas Dorla. Nunca cn ninIa infancia,
nunca cn ioda a ninIa vida, acIci un ncnino nais gracioso,
invcniivo c iravcsso. Era a flor, c nao ja da cscola, scnao dc
ioda a cidadc. A nac, viuva, con alguna coisa dc scu, adorava
o filIo c irazia-o aninado, asscado, cnfciiado, con un visioso
ajcn airas, un ajcn quc nos dciava gazcar a cscola, ir caar
ninIos dc assaros, ou crscguir lagariias nos norros do
Livrancnio c da Concciao, ou sinlcsncnic arruar, ioa,
cono dois cralias scn cnrcgo. E dc incrador! Era un gosio
vcr o Quincas Dorla fazcr dc incrador nas fcsias do Esriio
Sanio. Dc rcsio, nos nossos jogos ucris, clc cscolIia scnrc
un acl dc rci, ninisiro, gcncral, una surcnacia, qualqucr
quc fossc. TinIa garlo o iraquinas, c gravidadc, ccria
nagnificcncia nas aiiiudcs, nos ncncios. Qucn diria quc...
Suscndanos a cna; nao adianicnos os succssos. Vanos dc
un salio a 1822, daia da nossa indccndcncia oliica, c do
ncu rinciro caiivciro cssoal.

CAPTULO 14
Primeiro Beijo

TinIa dczcsscic anos; ungia-nc un luozinIo quc cu
forccjava or irazcr a ligodc. Os olIos, vivos c rcsoluios, cran a
ninIa fciao vcrdadcirancnic nascula. Cono osicniassc ccria
arrogancia, nao sc disiinguia lcn sc cra una criana con
funos dc Ioncn, sc un Ioncn con arcs dc ncnino. Ao calo,
cra un lindo garao, lindo c audaz, quc cnirava na vida dc
loias c csoras, cIicoic na nao c sanguc nas vcias, cavalgando
un corccl ncrvoso, rijo, vcloz, cono o corccl das aniigas
laladas, quc o ronaniisno foi luscar ao casiclo ncdicval, ara
dar con clcs nas ruas do nosso scculo. O ior c quc o
csiafaran a ial onio, quc foi rcciso dciia-lo nargcn, ondc o
rcalisno o vcio acIar, conido dc lazcira c vcrncs, c, or
conaiao, o iransoriou ara os scus livros.
Sin, cu cra cssc garao loniio, airoso, alasiado; c
facilncnic sc inagina quc nais dc una dana inclinou dianic
dc nin a fronic cnsaiiva, ou lcvaniou ara nin os olIos
coliosos. Dc iodas orcn a quc nc caiivou logo foi una...
una... nao sci sc diga; csic livro c casio, ao ncnos na inicnao;
na inicnao c casissino. Mas va la; ou sc Ia dc dizcr iudo ou
nada. A quc nc caiivou foi una dana csanIola. Marccla, a
linda Marccla", cono lIc cIanavan os raazcs do icno. E
iinIan razao os raazcs. Era filIa dc un Ioriclao das Asiurias;
dissc-no cla ncsna, nun dia dc sinccridadc, orquc a oiniao
acciia c quc nasccra dc un lcirado dc Madri, viina da invasao
franccsa, fcrido, cncarccrado, csingardcado, quando cla iinIa
acnas dozc anos. Cosus dc Esunu. Qucn qucr quc fossc,
orcn, o ai, lcirado ou Ioriclao, a vcrdadc c quc Marccla nao
ossua a inoccncia rusiica, c nal cIcgava a cnicndcr a noral
do codigo. Era loa noa, lcida, scn cscruulos, un ouco
iolIida cla ausicridadc do icno, quc lIc nao crniiia
arrasiar clas ruas os scus csiouvancnios c lcrlindas;
luuosa, inacicnic, aniga dc dinIciro c dc raazcs. Naquclc
ano, cla norria dc anorcs or un ccrio Xavicr, sujciio alasiado
c isico, una crola.
Via-a, cla rincira vcz, no Fossio Crandc, na noiic das
luninarias, logo quc consiou a dcclaraao da indccndcncia,
una fcsia dc rinavcra, un ananIcccr da alna ullica.
ranos dois raazcs, o ovo c cu; vnIanos da infancia, con
iodos os arrclaiancnios da juvcniudc. Via-a sair dc una
cadcirinIa, airosa c visiosa, un coro cslclio, ondulanic, un
dcsgarrc, alguna coisa quc nunca acIara nas nulIcrcs uras.
Scguc-nc, dissc cla ao ajcn. E cu scguia-a, iao ajcn cono
o ouiro, cono sc a ordcn nc fossc dada, dcici-nc ir
nanorado, vilranic, cIcio das rinciras auroras. A ncio
caninIo, cIanaran-lIc linda Marccla", lcnlrou-nc quc
ouvira ial nonc a ncu iio Joao, c fiquci, confcsso quc fiquci
ionio.
Trcs dias dcois crguniou-nc ncu iio, cn scgrcdo, sc
qucria ir a una ccia dc noas, nos Cajuciros. Fonos; cra cn
casa dc Marccla. O Xavicr, con iodos os scus iulcrculos,
rcsidia ao lanqucic noiurno, cn quc cu ouco ou nada coni,
orquc so iinIa olIos ara a dona da casa. Quc gcniil quc
csiava a csanIola! Havia nais una ncia duzia dc nulIcrcs,
iodas dc ariido , c loniias, cIcias dc graa, nas a
csanIola... O cniusiasno, alguns golcs dc vinIo, o gcnio
incrioso, csiouvado, iudo isso nc lcvou a fazcr una coisa
unica; sada, oria da rua, dissc a ncu iio quc cscrassc
un insianic, c iornci a sulir as cscadas.
Esqucccu alguna coisa? crguniou Marccla dc c no
aianar.
O lcno.
Ela ia alrir-nc caninIo ara iornar sala; cu scgurci-lIc
nas naos, uci-a ara nin, c dci-lIc un lcijo. Nao sci sc cla
dissc alguna coisa, sc griiou, sc cIanou algucn; nao sci nada;
sci quc dcsci ouira vcz as cscadas, vcloz cono un iufao, c
inccrio cono un clrio.

CAPTULO 15
Marcela

Casici irinia dias ara ir do Fossio Crandc ao coraao dc
Marccla, nao ja cavalgando o corccl do ccgo dcscjo, nas o asno
da acicncia, a un icno nanIoso c icinoso. Quc, cn
vcrdadc, Ia dois ncios dc granjcar a voniadc das nulIcrcs. o
violcnio, cono o iouro dc Euroa, c o insinuaiivo, cono o cisnc
dc Lcda c a cIuva dc ouro dc Danac, ircs invcnios do adrc
Zcus, quc, or csiarcn fora da noda, a fican irocados no
cavalo c no asno. Nao dirci as iraas quc urdi, ncn as ciias,
ncn as alicrnaiivas dc confiana c icnor, ncn as cscras
laldadas, ncn ncnIuna ouira dcssas coisas rclininarcs.
Afirno-lIcs quc o asno foi digno do corccl, un asno dc
SancIo, dcvcras filosofo, quc nc lcvou casa dcla, no fin do
ciiado crodo; acci-nc, laii-lIc na anca c nandci-o asiar.
Princira conoao da ninIa juvcniudc, quc docc quc nc
fosic! Tal dcvia scr, na criaao lllica, o cfciio do rinciro sol.
Inagina iu cssc cfciio do rinciro sol, a laicr dc cIaa na facc
dc un nundo cn flor. Pois foi a ncsna coisa, lciior anigo, c sc
alguna vcz coniasic dczoiio anos, dcvcs lcnlrar-ic quc foi
assin ncsno.
Tcvc duas fascs a nossa aiao, ou ligaao, ou qualqucr
ouiro nonc, quc cu dc noncs nao curo; icvc a fasc consular c a
fasc incrial. Na rincira, quc foi curia, rcgcnos o Xavicr c cu,
scn quc clc janais acrcdiiassc dividir conigo o govcrno dc
Fona; nas, quando a crcdulidadc nao dc rcsisiir cvidcncia,
o Xavicr dcs as insgnias, c cu conccnirci iodos os odcrcs na
ninIa nao; foi a fasc ccsariana. Era ncu univcrso; nas, ai
irisic! nao o cra dc graa. Foi-nc rcciso coligir dinIciro,
nuliilica-lo, invcnia-lo. Princiro clorci as larguczas dc ncu
ai; clc dava-nc iudo o quc cu lIc cdia, scn rcrccnsao, scn
dcnora, scn fricza; dizia a iodos quc cu cra raaz c quc clc o
fora ianlcn. Mas a ial circno cIcgou o aluso, quc clc
rcsiringiu un ouco as franquczas, dcois nais, dcois nais.
Eniao rccorri a ninIa nac, c induzi-a a dcsviar alguna coisa,
quc nc dava s cscondidas. Era ouco; lancci nao dc un
rccurso uliino; cnirci a sacar solrc a Icrana dc ncu ai, a
assinar olrigacs, quc dcvia rcsgaiar un dia con usura.
En vcrdadc, dizia-nc Marccla, quando cu lIc lcvava
alguna scda, alguna joia; cn vcrdadc, vocc qucr lrigar
conigo... Pois isio c coisa quc sc faa... un rcscnic iao caro...
E, sc cra joia, dizia isio a conicnla-la cnirc os dcdos, a
rocurar nclIor luz, a cnsaia-la cn si, c a rir, c a lcijar-nc
con una rcincidcncia inciuosa c sinccra; nas, roicsiando,
dcrranava-lIc a fclicidadc dos olIos, c cu scniia-nc fcliz con
vc-la assin. Cosiava nuiio das nossas aniigas dolras dc ouro,
c cu lcvava-lIc quanias odia olicr; Marccla juniava-as iodas
dcniro dc una caiinIa dc fcrro, cuja cIavc ningucn nunca
janais soulc ondc ficava; cscondia-a or ncdo dos cscravos. A
casa cn quc norava, nos Cajuciros, cra roria. Eran solidos c
lons os novcis, dc jacaranda lavrado, c iodas as dcnais alfaias,
csclIos, jarras, laicla, una linda laicla da ndia, quc lIc
doara un dcscnlargador. Daicla do dialo, dcsic-nc grandcs
rcclcs aos ncrvos. Dissc-o nuiia vcz roria dona; nao lIc
dissinulava o icdio quc nc fazian csscs c ouiros dcsojos dos
scus anorcs dc anianIo. Ela ouvia-nc c ria, con crcssao
candida, candida c ouira coisa, quc cu ncssc icno nao
cnicndia lcn, nas agora, rclcnlrando o caso, cnso quc cra
un riso nisio, cono dcvia icr a criaiura quc nasccssc, or
ccnlo, dc una lrua dc SIalcscarc con un scrafin dc
Klosiocl. Nao sci sc nc clico. E orquc iinIa noicia dos
ncus zclos iardios, arccc quc gosiava dc os aular nais.
Assin foi quc un dia, cono cu lIc nao udcssc dar ccrio colar,
quc cla vira nun joalIciro, rciorquiu-nc quc cra un sinlcs
graccjo, quc o nosso anor nao rccisava dc iao vulgar csinulo.
Nao lIc crdo, sc vocc fizcr dc nin cssa irisic idcia,
concluiu ancaando-nc con o dcdo.
E logo, suliia cono un assarinIo, csalnou as naos,
cingiu-nc con clas o rosio, uou-nc a si c fcz un ircjciio
gracioso, un nono dc criana. Dcois, rcclinada na narqucsa,
coniinuou a falar daquilo, con sinlicidadc c franqucza.
Janais conscniiria quc lIc conrasscn os afcios. Vcndcra
nuiia vcz as aarcncias, nas a rcalidadc, guardava-a ara
oucos. Duaric, or ccnlo, o alfcrcs Duaric, quc cla anara
dcvcras, dois anos anics, so a cusio conscguia dar-lIc alguna
coisa dc valor, cono nc aconiccia a nin; cla so lIc acciiava
scn rcluiancia os ninos dc cscasso rco, cono a cruz dc
ouro, quc lIc dcu, una vcz, dc fcsias.
Esia cruz...
Dizia isio, ncicndo a nao no scio c iirando una cruz fina,
dc ouro, rcsa a una fiia azul c cndurada ao colo.
Mas cssa cruz, olscrvci cu, nao nc disscsic quc cra icu
ai quc...
Marccla alanou a calca con un ar dc lasiina.
Nao crcclcsic quc cra ncniira, quc cu dizia isso ara
ic nao nolcsiar? Vcn ca, cIquto, nao scjas assin dcsconfiado
conigo... Anci a ouiro; quc inoria, sc acalou? Un dia,
quando nos scararnos...
Nao digas isso! lradci cu.
Tudo ccssa! Un dia...
Nao dc acalar; un soluo csirangulou-lIc a voz;
csicndcu as naos, ionou das ninIas, concIcgou-nc ao scio, c
sussurrou-nc laio ao ouvido.
Nunca, nunca, ncu anor! Eu agradcci-lIo con os olIos
unidos. No dia scguinic lcvci-lIc o colar quc Iavia rccusado.
Para ic lcnlrarcs dc nin, quando nos scararnos,
dissc cu.
Marccla icvc rinciro un silcncio indignado, dcois fcz
un gcsio nagnfico. icniou aiirar o colar rua. Eu rciivc-lIc o
lrao; cdi-lIc nuiio quc nao nc fizcssc ial dcsfciia, quc
ficassc con a joia. Sorriu c ficou.
Enircianio, agava-nc faria os sacrifcios; csrciiava os
ncus nais rccndiios cnsancnios; nao Iavia dcscjo a quc nao
acudissc con alna, scn csforo, or una csccic dc lci da
conscicncia c ncccssidadc do coraao. Nunca o dcscjo cra
razoavcl, nas un caricIo uro, una criancicc, vc-la irajar dc
ccrio nodo, con iais c iais cnfciics, csic vcsiido c nao aquclc, ir
a asscio ou ouira coisa assin, c cla ccdia a iudo, risonIa c
alrcira.
Vocc c das Aralias, dizia-nc.
E ia r o vcsiido, a rcnda, os lrincos, con una
olcdicncia dc cncaniar.

CAPTULO 16
Uma Reflexo Imoral

Ocorrc-nc una rcflcao inoral, quc c ao ncsno icno
una corrcao dc csiilo. Cuido Iavcr diio, no caiulo 14, quc
Marccla norria dc anorcs clo Xavicr. Nao norria, vivia.Vivcr
nao c a ncsna coisa quc norrcr; assin o afirnan iodos os
joalIciros dcssc nundo, gcnic nuiio visia na granaiica. Dons
joalIciros, quc scria do anor sc nao fosscn os vossos dics c
fiados? Un icro ou un quinio do univcrsal concrcio dos
coracs. Esia c a rcflcao inoral quc cu rcicndia fazcr, a qual
c ainda nais olscura do quc inoral, orquc nao sc cnicndc
lcn o quc cu qucro dizcr. O quc cu qucro dizcr c quc a nais
lcla icsia do nundo nao fica ncnos lcla, sc a cingir un
diadcna dc cdras finas; ncn ncnos lcla, ncn ncnos anada.
Marccla, or ccnlo, quc cra lcn loniia, Marccla anou-nc...

CAPTULO 17
Do Trapzio e Outras
Coisas

...Marccla anou-nc duranic quinzc ncscs c onzc conios
dc rcis; nada ncnos. Mcu ai, logo quc icvc aragcn dos onzc
conios, solrcssaliou-sc dcvcras; acIou quc o caso cccdia as
raias dc un caricIo juvcnil.
Dcsia vcz, dissc clc, vais ara a Euroa; vais cursar una
univcrsidadc, rovavclncnic Coinlra; qucro-ic ara Ioncn
scrio c nao ara arruador c gaiuno. E cono cu fizcssc un gcsio
dc csanio. Caiuno, sin, scnIor; nao c ouira coisa un filIo
quc nc faz isio...
Sacou da algilcira os ncus iiulos dc dvida, ja rcsgaiados
or clc, c sacudiu-nos na cara. Vcs, cralia? c assin quc un
noo dcvc zclar o nonc dos scus? Pcnsas quc cu c ncus avos
ganIanos o dinIciro cn casas dc jogo ou a vadiar clas ruas?
Pclinira! Dcsia vcz ou ionas juzo, ou ficas scn coisa ncnIuna.
Esiava furioso, nas dc un furor icncrado c curio. Eu
ouvi-o calado, c nada ous ordcn da viagcn, cono dc ouiras
vczcs fizcra; runinava a idcia dc lcvar Marccla conigo. Fui icr
con cla; cus-lIc a crisc c fiz-lIc a roosia. Marccla ouviu-
nc con os olIos no ar, scn rcsondcr logo; cono insisiissc,
dissc-nc quc ficava, quc nao odia ir ara a Euroa.
Por quc nao?
Nao osso, dissc cla con ar dolcnic; nao osso ir
rcsirar aquclcs arcs, cnquanio nc lcnlrar dc ncu olrc ai,
norio or Naolcao...
Qual dclcs. o Ioriclao ou o advogado?
Marccla franziu a icsia, caniarolou una scguidilIa, cnirc
dcnics; dcois quciou-sc do calor, c nandou vir un coo dc
alua. Trouc-lIo a nucana, nuna salva dc raia, quc fazia
aric dos ncus onzc conios. Marccla ofcrcccu-nc olidancnic
o rcfrcsco; ninIa rcsosia foi dar con a nao no coo c na
salva; cniornou-lIc o lquido no rcgao, a rcia dcu un griio,
cu lradci-lIc quc sc fossc cnlora. Ficando a sos, dcrranci iodo
o dcscscro dc ncu coraao; dissc-lIc quc cla cra un nonsiro,
quc janais nc iivcra anor, quc nc dciara dcsccr a iudo, scn
icr ao ncnos a dcscula da sinccridadc; cIanci-lIc nuiios
noncs fcios, fazcndo nuiios gcsios dcsconosios. Marccla
dciara-sc csiar scniada, a csialar as unIas nos dcnics, fria
cono un cdao dc narnorc. Tivc ncios dc a csirangular; dc
a IunilIar ao ncnos, suljugando-a a ncus cs. Ia ialvcz fazc-
lo; nas a aao irocou-sc nouira; fui cu quc nc aiirci aos cs
dcla, coniriio c sulicc; lcijci-lIos, rccordci aquclcs ncscs da
nossa fclicidadc soliiaria, rccii-lIc os noncs qucridos dc ouiro
icno, scniado no cIao, con a calca cnirc os joclIos dcla,
acriando-lIc nuiio as naos; ofcganic dcsvairado, cdi-lIc
con lagrinas quc nc nao dcsanarassc... Marccla csicvc
alguns insianics a olIar ara nin, calados anlos, aic quc
lrandancnic nc dcsviou c, con un ar cnfasiiado.
Nao nc alorrca, dissc.
Lcvaniou-sc, sacudiu o vcsiido, ainda nolIado, c
caninIou ara a alcova. Nao! lradci cu; nao Ias dc cnirar...
nao qucro... Ia a lanar-lIc as naos. cra iardc; cla cnirara c
fccIara-sc.
Sa dcsaiinado; gasici duas noriais Ioras cn vagucar
clos lairros nais cccniricos c dcscrios, ondc fossc difcil dar
conigo. Ia nasiigando o ncu dcscscro, con una csccic dc
gula norlida; cvocava os dias, as Ioras, os insianics dc dclrio,
c ora nc conrazia cn crcr quc clcs cran cicrnos, quc iudo
aquilo cra un csadclo, ora, cnganando-nc a nin ncsno,
icniava rcjciia-los dc nin, cono un fardo inuiil. Eniao rcsolvia
cnlarcar incdiaiancnic ara coriar a ninIa vida cn duas
nciadcs, c dclciiava-nc con a idcia dc quc Marccla, salcndo
da ariida, ficaria ralada dc saudadcs c rcnorsos. Quc cla
anara-nc a ionia, dcvia dc scniir alguna coisa, una
lcnlrana qualqucr, cono do alfcrcs Duaric... Nisio, o dcnic do
ciunc cnicrrava-nc no coraao; c ioda a naiurcza nc lradava
quc cra rcciso lcvar Marccla conigo.
Por fora... or fora... dizia cu fcrindo o ar con una
unIada.
Enfin, iivc una idcia salvadora... AI! iraczio dos ncus
ccados, iraczio das concccs alsirusas! A idcia salvadora
iralalIou nclc, cono a do cnlasio (caiulo 2}. Era nada
ncnos quc fascina-la, fascina-la nuiio, dcslunlra-la, arrasia-
la; lcnlrou-nc cdir-lIc or un ncio nais concrcio do quc a
sulica. Nao ncdi as conscqucncias. rccorri a un dcrradciro
cnrcsiino; fui Fua dos Ourivcs, conrci a nclIor joia da
cidadc, ircs diananics grandcs, cncasioados nun cnic dc
narfin; corri casa dc Marccla.
Marccla csiava rcclinada nuna rcdc, o gcsio nolc c
cansado, una das crnas cndcnics, a vcr-lIc o czinIo
calado dc ncia dc scda, os calclos solios, dcrranados, o olIar
quicio c sonolcnio.
Vcn conigo, dissc cu, arranjci rccursos... icnos nuiio
dinIciro, icras iudo o quc quiscrcs... OlIa, iona.
E nosirci-lIc o cnic con os diananics. Marccla icvc un
lcvc solrcssalio, crgucu nciadc do coro, c, aoiada nun
coiovclo, olIou ara o cnic duranic alguns insianics curios;
dcois rciirou os olIos; iinIa-sc doninado. Eniao, cu lancci-lIc
as naos aos calclos, coligi-os, cnlacci-os rcssa, inrovisci
un ioucado, scn ncnIun alinIo, c rcnaici-o con o cnic dc
diananics; rccuci, iornci a aroinar-nc, corrigi-lIcs as
nadcias, alaici-as dc un lado, lusquci alguna sinciria
naqucla dcsordcn, iudo con una ninuciosidadc c un carinIo
dc nac.
Pronio, dissc cu.
Doido! foi a sua rincira rcsosia.
A scgunda foi uar-nc ara si, c agar-nc o sacrifcio
con un lcijo, o nais ardcnic dc iodos. Dcois iirou o cnic,
adnirou nuiio a naicria c o lavor, olIando a csaos ara
nin, c alanando a calca, con un ar dc rcrccnsao.
Ora vocc! dizia. Vcns conigo?
Marccla rcflciiu un insianic. Nao gosici da crcssao con
quc asscava os olIos dc nin ara a arcdc, c da arcdc ara
a joia; nas ioda a na inrcssao sc dcsvancccu, quando cla nc
rcsondcu rcsoluiancnic.
Vou. Quando cnlarcas?
Daqui a dois ou ircs dias.
Vou.
Agradcci-lIo dc joclIos. TinIa acIado a ninIa Marccla
dos rinciros dias, c dissc-lIo; cla sorriu, c foi guardar a joia,
cnquanio cu dcscia a cscada.

CAPTULO 18
Viso do Corredor

No fin da cscada, ao fundo do corrcdor cscuro, arci
alguns insianics ara rcsirar, aalar-nc, convocar as idcias
discrsas, rcavcr-nc cnfin no ncio dc ianias scnsacs
rofundas c conirarias. AcIava-nc fcliz. Ccrio c quc os
diananics corronian-nc un ouco a fclicidadc; nas nao c
ncnos ccrio quc una dana loniia odc nuiio lcn anar os
grcgos c os scus rcscnics. E dcois cu confiava na ninIa loa
Marccla; odia icr dcfciios, nas anava-nc...
Un anjo! nurnurci cu olIando ara o icio do corrcdor.
E a, cono un cscarnio, vi o olIar dc Marccla, aquclc
olIar quc ouco anics nc dcra una sonlra dc dcsconfiana, o
qual cIisava dc cina dc un nariz, quc cra ao ncsno icno o
nariz dc DallaraI c o ncu. Polrc nanorado das Mil c una
noiics! Vi-ic ali ncsno corrcr airas da nulIcr do vizir, ao longo
da galcria, cla a accnar-ic con a ossc, c iu a corrcr, a corrcr, a
corrcr, aic a alancda conrida, dondc sasic rua, ondc iodos
os corrcciros ic auaran c dcsancaran. Eniao arcccu-nc
quc o corrcdor dc Marccla cra a alancda, c quc a rua cra a dc
Dagda. Con cfciio, olIando ara a oria, vi na calada ircs dos
corrcciros, un dc laiina, ouiro dc lilrc, ouiro aisana, os
quais iodos ircs cniraran no corrcdor, ionaran-nc clos
lraos, ncicran-nc nuna scgc, ncu ai dirciia, ncu iio
cncgo csqucrda, o da lilrc na lolcia, c la nc lcvaran casa
do inicndcnic dc olcia, dondc fui iransoriado a una galcra
quc dcvia scguir ara Lisloa. Inagincn sc rcsisii; nas ioda a
rcsisicncia cra inuiil.
Trcs dias dcois scgui larra fora, alaiido c nudo. Nao
cIorava scqucr, iinIa una idcia fia... Maldiias idcias fias! A
dcssa ocasiao cra dar un ncrgulIo no occano, rcciindo o
nonc dc Marccla.

CAPTULO 19
A Bordo

ranos onzc assagciros, un Ioncn doido,
aconanIado cla nulIcr, dois raazcs quc ian a asscio,
quairo concrcianics c dois criados. Mcu ai rcconcndou-nc a
iodos, concando clo caiiao do navio, quc alias iinIa nuiio
quc cuidar dc si, orquc, alcn do nais, lcvava a nulIcr isica
cn uliino grau.
Nao sci sc o caiiao susciiou alguna coisa do ncu
funclrc rojcio, ou sc ncu ai o s dc solrcaviso; sci quc nao
nc iirava os olIos dc cina; cIanava-nc ara ioda a aric.
Quando nao odia csiar conigo, lcvava-nc ara a nulIcr. A
nulIcr ia quasc scnrc nuna canilIa rasa, a iossir nuiio, c a
afianar quc nc Iavia dc nosirar os arrcdorcs dc Lisloa. Nao
csiava nagra, csiava iransarcnic; cra inossvcl quc nao
norrcssc dc una Iora ara ouira. O caiiao fingia nao crcr na
noric roina, ialvcz or cnganar-sc a si ncsno. Eu nao salia
ncn cnsava nada. Quc nc inoriava a nin o dcsiino dc una
nulIcr isica, no ncio do occano? O nundo ara nin cra
Marccla.
Una noiic, logo no fin dc una scnana, acIci cnscjo
rocio ara norrcr. Suli cauicloso, nas cnconirci o caiiao,
quc, junio anurada, iinIa os olIos fiios no Iorizonic.
Algun icnoral? dissc cu.
Nao, rcsondcu clc csircncccndo; nao; adniro o
cslcndor da noiic. Vcja; csia cclcsiial!
O csiilo dcsncniia da cssoa, assaz rudc c aarcnicncnic
alIcia a locucs rcluscadas. Fiici-o; clc arcccu salorcar o
ncu csanio. No fin dc alguns scgundos, cgou-nc na nao c
aoniou ara a lua, crguniando-nc or quc nao fazia una odc
noiic; rcsondi-lIc quc nao cra ocia. O caiiao rosnou
alguna coisa, dcu dois assos, ncicu a nao no lolso, sacou
un cdao dc acl, nuiio anarroiado; dcois, luz dc una
lanicrna, lcu una odc Ioraciana solrc a lilcrdadc da vida
nariina. Eran vcrsos dclc.
Quc ial?
Nao nc lcnlra o quc lIc dissc; lcnlra-nc quc clc nc
acriou a nao con nuiia fora c nuiios agradccincnios; logo
dcois rcciiou-nc dois soncios; ia rcciiar-nc ouiro, quando o
vicran cIanar da aric da nulIcr. La vou, dissc clc; c
rcciiou-nc o icrcciro soncio, con ausa, con anor.
Fiquci so; nas a nusa do caiiao varrcra-nc do csriio
os cnsancnios naus; rcfcri dornir, quc c nodo inicrino dc
norrcr. No dia scguinic, acordanos dclaio dc un icnoral,
quc ncicu ncdo a ioda a gcnic, ncnos ao doido; cssc cnirou a
dar ulos, a dizcr quc a filIa o nandava luscar, nuna
lcrlinda; a noric dc una filIa fora a causa da loucura. Nao,
nunca nc Ia dc csqucccr a figura Icdionda do olrc Ioncn,
no ncio do iunulio das gcnics c dos uivos do furacao, a
caniarolar c a lailar, con os olIos a saliarcn-lIc da cara,
alido, calclo arrciado c longo. s vczcs arava, crguia ao ar
as naos ossudas, fazia unas cruzcs con os dcdos, dcois un
adrcz, dcois unas argolas, c ria nuiio, dcscscradancnic. A
nulIcr nao odia ja cuidar dclc; cnircguc ao icrror da noric,
rczava or si ncsna a iodos os sanios do ccu. Enfin, a
icncsiadc anainou. Confcsso quc foi una divcrsao ccclcnic
icncsiadc do ncu coraao. Eu, quc ncdiiava ir icr con a
noric, nao ousci fiia-la quando cla vcio icr conigo.
O caiiao crguniou-nc sc iivcra ncdo, sc csiivcra cn
risco, sc nao acIara sullinc o csciaculo. iudo isso con un
inicrcssc dc anigo. Naiuralncnic a convcrsa vcrsou solrc a
vida do nar; o caiiao crguniou-nc sc nao gosiava dc idlios
iscaiorios; cu rcsondi-lIc ingcnuancnic quc nao salia o quc
cra.
Vai vcr, rcsondcu.
E rcciiou-nc un ocnazinIo, dcois ouiro, una
cgloga, c cnfin cinco soncios, con os quais rcnaiou ncssc
dia a confidcncia liicraria. No dia scguinic, anics dc nc rcciiar
nada, clicou-nc o caiiao quc so or noiivos gravcs alraara
a rofissao nariina, orquc a avo qucria quc clc fossc adrc, c
con cfciio ossua algunas lciras laiinas; nao cIcgou a scr
adrc, nas nao dciou dc scr ocia, quc cra a sua vocaao
naiural. Para rova-lo, rcciiou-nc logo, dc coro rcscnic, una
ccnicna dc vcrsos. Noici un fcnncno. os adcnancs quc clc
usava cran iais, quc una vcz nc fizcran rir; nas o caiiao,
quando rcciiava, dc ial soric olIava ara dcniro dc si ncsno,
quc nao viu ncn ouviu nada. Os dias assavan, c as aguas, c
os vcrsos, c con clcs ia ianlcn assando a vida da nulIcr.
Esiava or ouco. Un dia, logo dcois do alnoo, dissc-nc o
caiiao quc a cnfcrna ialvcz nao cIcgassc ao fin da scnana.
Ja! cclanci.
Passou nuiio nal a noiic.
Fui vc-la; acIci-a, na vcrdadc, quasc norilunda, nas
falando ainda dc dcscansar cn Lisloa alguns dias, anics dc ir
conigo a Coinlra, orquc cra scu roosiio lcvar-nc
univcrsidadc. Dcici-a consicrnado; fui acIar o narido a olIar
ara as vagas, quc vinIan norrcr no cosiado do navio, c iraici
dc o consolar; clc agradcccu-nc, rclaiou-nc a Iisioria dos scus
anorcs, clogiou a fidclidadc c a dcdicaao da nulIcr, rclcnlrou
os vcrsos quc lIc fcz, c rcciiou-nos. Ncsic onio vicran lusca-
lo da aric dcla; corrcnos anlos; cra una crisc. Essc c o dia
scguinic foran crucis; o icrcciro foi o da noric; cu fugi ao
csciaculo, iinIa-lIc rcugnancia. Mcia Iora dcois cnconirci o
caiiao, scniado nun nolIo dc calos, con a calca nas naos;
dissc-lIc alguna coisa dc conforio.
Morrcu cono una sania, rcsondcu clc; c, ara quc
csias alavras nao udcsscn scr lcvadas conia dc fraqucza,
crgucu-sc logo, sacudiu a calca, c fiiou o Iorizonic, con un
gcsio longo c rofundo. Vanos, coniinuou, cnircgucno-la
cova quc nunca nais sc alrc.
Efciivancnic, oucas Ioras dcois, cra o cadavcr lanado
ao nar, con as ccrinnias do cosiunc. A irisicza nurcIara
iodos os rosios; o do viuvo irazia a crcssao dc un calco
rijancnic lascado clo raio. Crandc silcncio. A vaga alriu o
vcnirc, acolIcu o dcsojo, fccIou-sc, una lcvc ruga, c a
galcra foi andando. Eu dcici-nc csiar alguns ninuios, oa,
con os olIos naquclc onio inccrio do nar cn quc ficava un dc
nos... Fui dali icr con o caiiao, ara disira-lo.
Olrigado, dissc-nc clc conrccndcndo a inicnao; crcia
quc nunca nc csqucccrci dos scus lons scrvios. Dcus c quc
lIos Ia dc agar. Polrc Lcocadia! iu ic lcnlraras dc nos no
ccu.
Enugou con a nanga una lagrina inoriuna; cu
lusquci un dcrivaiivo na ocsia, quc cra a aiao dclc. Falci-
lIc dos vcrsos, quc nc lcra, c ofcrcci-nc ara inrini-los. Os
olIos do caiiao aninaran-sc un ouco. Talvcz acciic, dissc
clc; nas nao sci... sao lcn frouos vcrsos. Jurci-lIc quc nao;
cdi quc os rcunissc c nos dcssc anics do dcscnlarquc.
Polrc Lcocadia! nurnurou clc scn rcsondcr ao
cdido. Un cadavcr... o nar... o ccu... o navio...
No dia scguinic vcio lcr-nc un ciccdio conosio dc
frcsco, cn quc csiavan ncnoradas as circunsiancias da noric
c da sculiura da nulIcr; lcu-no con a voz conovida dcvcras,
c a nao ircnula; no fin crguniou-nc sc os vcrsos cran dignos
do icsouro quc crdcra.
Sao, dissc cu.
Nao Iavcra csiro, ondcrou clc, no fin dc un insianic,
nas ningucn nc ncgara scniincnio, sc nao c quc o rorio
scniincnio rcjudicou a crfciao...
Nao nc arccc; acIo os vcrsos crfciios.
Sin, cu crcio quc... Vcrsos dc narujo.
Dc narujo ocia.
Elc lcvaniou os onlros, olIou ara o acl, c iornou a
rcciiar a conosiao, nas ja cniao scn ircnuras, accniuando
as inicncs liicrarias, dando rclcvo s inagcns c nclodia aos
vcrsos. No fin, confcssou-nc quc cra a sua olra nais acalada;
cu dissc-lIc quc sin; clc acriou-nc nuiio a nao c rcdissc-
nc un grandc fuiuro.

CAPTULO 20
Bacharelo-me

Un grandc fuiuro! Enquanio csia alavra nc laiia no
ouvido, dcvolvia cu os olIos, ao longc, no Iorizonic nisicrioso c
vago. Una idcia cclia ouira, a anliao dcsnoniava Marccla.
Un grandc fuiuro? Talvcz naiuralisia, liicraio, arqucologo,
lanquciro, oliico ou aic liso, liso quc fossc, una vcz
quc fossc un cargo, una rccnincncia, una grandc rcuiaao,
una osiao sucrior. A anliao, dado quc fossc aguia,
quclrou ncssa ocasiao o ovo, c dcsvcndou a uila fulva c
cnciranic. Adcus, anorcs! adcus, Marccla! dias dc dclrio,
joias scn rco, vida scn rcginc, adcus. Ca nc vou s fadigas c
gloria; dcio-vos con as calcinIas da rincira idadc.
E foi assin quc dcscnlarquci cn Lisloa c scgui ara
Coinlra. A univcrsidadc cscrava-nc con as suas naicrias
arduas; csiudci-as nuiio ncdiocrcncnic, c ncn or isso crdi o
grau dc lacIarcl; dcran-no con a solcnidadc do csiilo, aos os
anos da lci; una lcla fcsia quc nc cncIcu dc orgulIo c dc
saudadcs, rincialncnic dc saudadcs. TinIa cu
conquisiado cn Coinlra una grandc noncada dc foliao; cra
un acadcnico csiroina, sucrficial, iunuliuario c ciulanic,
dado s avcniuras, fazcndo ronaniisno raiico c lilcralisno
icorico, vivcndo na ura fc dos olIos rcios c das consiiiuics
cscriias. No dia cn quc a univcrsidadc nc aicsiou, cn
crganinIo, una cicncia quc cu csiava longc dc irazcr
arraigada no ccrclro, confcsso quc nc acIci dc algun nodo
logrado, ainda quc orgulIoso. Elico-nc. o dilona cra una
caria dc alforria; sc nc dava a lilcrdadc, dava-nc a
rcsonsalilidadc. Cuardci-o, dcici as nargcns do Mondcgo, c
vin or ali fora assaz dcsconsolado, nas scniindo ja uns
ncios, una curiosidadc, un dcscjo dc acoiovclar os ouiros,
dc influir, dc gozar, dc vivcr, dc rolongar a univcrsidadc
cla vida adianic...

CAPTULO 21
O Almocreve

Vai cniao, cnacou o juncnio cn quc cu vinIa noniado;
fusiiguci-o, clc dcu dois corcovos, dcois nais ircs, cnfin nais
un, quc nc sacudiu fora da scla, c con ial dcsasirc, quc o c
csqucrdo nc ficou rcso no csirilo; icnio agarrar-nc ao vcnirc
do aninal, nas ja cniao, csaniado, disarou cla csirada
afora. Digo nal. icniou disarar, c cfciivancnic dcu dois salios,
nas un alnocrcvc, quc ali csiava, acudiu a icno dc lIc cgar
na rcdca c dcic-lo, nao scn csforo ncn crigo. Doninado o
lruio, dcsvcncilIci-nc do csirilo c us-nc dc c.
OlIc do quc vosnccc cscaou, dissc o alnocrcvc.
E cra vcrdadc; sc o jurancnio corrc or ali fora,
coniundia-nc dcvcras, c nao sci sc a noric nao csiaria no fin
do dcsasirc; calca ariida, una congcsiao, qualqucr
iransiorno ca dcniro, c la sc nc ia a cicncia cn flor. O
alnocrcvc salvara-nc ialvcz a vida; cra osiiivo; cu scniia-o no
sanguc quc nc agiiava o coraao. Don alnocrcvc! Enquanio cu
iornava conscicncia dc nin ncsno, clc cuidava dc conscriar
os arrcios do juncnio, con nuiio zclo c aric. Fcsolvi dar-lIc
ircs nocdas dc ouro das cinco quc irazia conigo; nao orquc
ial fossc o rco da ninIa vida, cssa cra incsiinavcl; nas
orquc cra una rcconcnsa digna da dcdicaao con quc clc
nc salvou. Esia diio, dou-lIc as ircs nocdas.
Pronio, dissc clc, arcscniando-nc a rcdca da
cavalgadura.
Daqui a nada, rcsondi; dcia-nc, quc ainda nao csiou
cn nin...
Ora qual!
Pois nao c ccrio quc ia norrcndo?
Sc o juncnio corrc or a fora, c ossvcl; nas, con a
ajuda do ScnIor, viu vosnccc quc nao aconicccu nada.
Fui aos alforjcs, iirci un colcic vclIo, cn cujo lolso irazia
as cinco nocdas dc ouro, c duranic cssc icno cogiici sc nao
cra cccssiva a graiificaao, sc nao lasiavan duas nocdas.
Talvcz una. Con cfciio, una nocda cra lasianic ara lIc dar
csircnccs dc alcgria. Eaninci-lIc a roua; cra un olrc-
dialo, quc nunca janais vira una nocda dc ouro. Porianio,
una nocda. Tirci-a, via-a rcluzir luz do sol; nao a viu o
alnocrcvc, orquc cu iinIa lIc voliado as cosias; nas
susciiou-o ialvcz, cnirou a falar ao juncnio dc un nodo
significaiivo; dava-lIc consclIos, dizia-lIc quc ionassc juzo,
quc o scnIor douior" odia casiiga-lo; un nonologo aicrnal.
ValIa-nc Dcus! aic ouvi csialar un lcijo. cra o alnocrcvc quc
lIc lcijava a icsia.
Olc! cclanci.
Qucira vosnccc crdoar, nas o dialo do licIo csia a
olIar ara a gcnic con iania graa...
Fi-nc, Icsiici, ncii-lIc na nao un cruzado cn raia,
cavalguci o juncnio, c scgui a iroic largo, un ouco vcado,
nclIor dirci un ouco inccrio do cfciio da raiinIa. Mas a
algunas lraas dc disiancia, olIci ara iras, o alnocrcvc fazia-
nc grandcs coricsias, con cvidcnics nosiras dc
conicniancnio. Advcrii quc dcvia scr assin ncsno; cu agara-
lIc lcn, agara-lIc ialvcz dcnais. Mcii os dcdos no lolso do
colcic quc irazia no coro c scnii unas nocdas dc colrc; cran
os vinicns quc cu dcvcra icr dado ao alnocrcvc, cn lugar do
cruzado cn raia. Porquc, cnfin, clc nao lcvou cn nira
ncnIuna rcconcnsa ou viriudc, ccdcu a un inulso naiural,
ao icncrancnio, aos Ialiios do ofcio; acrcscc quc a
circunsiancia dc csiar, nao nais adianic ncn nais airas, nas
jusiancnic no onio do dcsasirc, arccia consiiiu-lo sinlcs
insiruncnio dc Providcncia; c dc un ou dc ouiro nodo, o
ncriio do aio cra osiiivancnic ncnIun. Fiquci dcsconsolado
con csia rcflcao, cIanci-nc rodigo, lancci o cruzado conia
das ninIas dissiacs aniigas; iivc (or quc nao dirci iudo?},
iivc rcnorsos.

CAPTULO 22
Volta ao Rio

Juncnio dc una figa, coriasic-nc o fio s rcflccs. Ja
agora nao digo o quc cnsci dali aic Lisloa, ncn o quc fiz cn
Lisloa, na cnnsula c cn ouiros lugarcs da Euroa, da vclIa
Euroa, quc ncssc icno arccia rcnoar. Nao, nao dirci quc
assisii s alvoradas do ronaniisno, quc ianlcn cu fui fazcr
ocsia cfciiva no rcgao da Iialia; nao dirci coisa ncnIuna.Tcria
dc cscrcvcr un diario dc viagcn c nao unas ncnorias, cono
csias sao, nas quais so cnira a sulsiancia da vida.
Ao calo dc alguns anos dc crcgrinaao, aicndi s
sulicas dc ncu ai. Vcn, dizia clc na uliina caria; sc nao
vicrcs dcrcssa acIaras iua nac noria!" Esia uliina alavra foi
ara nin un golc. Eu anava ninIa nac; iinIa ainda dianic
dos olIos as circunsiancias da uliina lcnao quc cla nc dcra,
a lordo do navio. Mcu irisic filIo, nunca nais ic vcrci",
soluava a olrc scnIora acriando-nc ao ciio. E cssas
alavras rcssoavan-nc agora, cono una rofccia rcalizada.
Noic-sc quc cu csiava cn Vcncza, ainda rcccndcnic aos
vcrsos dc od Dyron; la csiava, ncrgulIado cn lcno sonIo,
rcvivcndo o rcicriio, crcndo-nc na Scrcnssina Fcullica.
vcrdadc; una vcz aconicccu-nc crguniar ao locandciro sc o
dogc ia a asscio ncssc dia.
Quc dogc, sgno no? Ca cn nin, nas nao confcssci a
ilusao; dissc-lIc quc a ninIa crgunia cra un gcncro dc
cIarada ancricana; clc nosirou conrccndcr, c acrcsccniou
quc gosiava nuiio das cIaradas ancricanas. Era un
locandciro. Pois dcici iudo isso, o locandciro, o dogc, a Ponic
dos Susiros, a gndola, os vcrsos do od, as danas do Fialio,
dcici iudo c disarci cono una lala na dircao do Fio dc
Janciro.
Vin... Mas nao; nao alongucnos csic caiulo. s vczcs,
csquco-nc a cscrcvcr, c a cna vai concndo acl, con gravc
rcjuzo ncu, quc sou auior. Caiulos conridos quadran
nclIor a lciiorcs csadcs; c nos nao sonos un ullico n-oo,
nas n-l2, ouco icio, larga nargcn, iio clcganic, coric
dourado c vinIcias... rincialncnic vinIcias... Nao, nao
alongucnos o caiulo.

CAPTULO 23
Triste, Mas Curto

Vin. Nao ncgo quc, ao avisiar a cidadc naial, iivc una
scnsaao nova. Nao cra cfciio da ninIa airia oliica, cra-o do
lugar da infancia, a rua, a iorrc, o cIafariz da csquina, a
nulIcr dc naniilIa, o rcio do ganIo, as coisas c ccnas da
ncninicc, luriladas na ncnoria. Nada ncnos quc una
rcnasccna. O csriio, cono un assaro, nao sc lIc dcu da
corrcnic dos anos, arrciou o vo na dircao da fonic original, c
foi lclcr da agua frcsca c ura, ainda nao ncsclada do cnurro
da vida.
Fcarando lcn, Ia a un lugar-conun. Ouiro lugar-
conun, irisicncnic conun, foi a consicrnaao da fanlia. Mcu
ai alraou-nc con lagrinas. Tua nac nao odc vivcr,
dissc-nc clc. Con cfciio, nao cra ja o rcunaiisno quc a
naiava, cra un cancro no csinago. A infcliz adccia dc un
nodo cru, orquc o cancro c indifcrcnic s viriudcs do sujciio;
quando roi, roi; rocr c o scu ofcio. MinIa irna Salina, ja cniao
casada con o Coirin, andava a cair dc fadiga. Polrc noa!
dornia ircs Ioras or noiic, nada nais. O rorio iio Joao
csiava alaiido c irisic. Dona Eusclia c algunas ouiras
scnIoras la csiavan ianlcn, nao ncnos irisics c nao ncnos
dcdicadas.
Mcu filIo!
A dor suscndcu or un ouco as icnazcs; un sorriso
aluniou o rosio da cnfcrna, solrc o qual a noric laiia a asa
cicrna. Era ncnos un rosio do quc una cavcira. a lclcza
assara, cono un dia lrilIanic; rcsiavan os ossos, quc nao
cnagrcccn nunca. Mal odcria conIccc-la; Iavia oiio ou novc
anos quc nos nao vanos. AjoclIado, ao c da cana, con as
naos dcla cnirc as ninIas, fiquci nudo c quicio, scn ousar
falar, orquc cada alavra scria un soluo, c nos icnanos
avisa-la do fin. Vao icnor! Ela salia quc csiava rcsics a
acalar; dissc-no; vcrificano-lo na scguinic nanIa.
Longa foi a agonia, longa c crucl, dc una crucldadc
ninuciosa, fria, rcisada, quc nc cncIcu dc dor c csiucfaao.
Era a rincira vcz quc cu via norrcr algucn. ConIccia a noric
dc oiiiva; quando nuiio iinIa-a visio ja cirificada no rosio dc
algun cadavcr, quc aconanIci ao ccniicrio, ou irazia-lIc a
idcia cnlrulIada nas anlificacs dc rciorica dos rofcssorcs
dc coisas aniigas, a noric alcivosa dc Ccsar, a ausicra dc
Socraics, a orgulIosa dc Caiao. Mas cssc duclo do scr c do nao-
scr, a noric cn aao, dolorida, conirada, convulsa, scn
aarclIo oliico ou filosofico, a noric dc una cssoa anada,
cssa foi a rincira vcz quc a udc cncarar. Nao cIorci; lcnlra-
nc quc nao cIorci duranic o csciaculo. iinIa os olIos
csiuidos, a gargania rcsa, a conscicncia loquialcria. Quc?
una criaiura iao docil, iao nciga, iao sania, quc nunca janais
fizcra vcricr una lagrina dc dcsgosio, nac carinIosa, csosa
inaculada, cra fora quc norrcssc assin, iraicada,nordida clo
dcnic icnaz dc una docna scn niscricordia? Confcsso quc
iudo aquilo nc arcccu olscuro, incongrucnic, insano...
Trisic caiulo; asscnos a ouiro nais alcgrc.

CAPTULO 24
Curto, Mas Alegre

Fiquci rosirado. E coniudo cra cu, ncssc icno, un ficl
concndio dc irivialidadc c rcsunao. Janais o rollcna da
vida c da noric nc orinira o ccrclro; nunca aic cssc dia nc
dclruara solrc o alisno do Inclicavcl; faliava-nc o
csscncial, quc c o csinulo, a vcriigcn...
Para lIcs dizcr a vcrdadc ioda, cu rcflciia as oinics dc
un calclcirciro, quc acIci cn Modcna, c quc sc disiinguia or
nao as icr alsoluiancnic. Era a flor dos calclcirciros; or nais
dcnorada quc fossc a ocraao do ioucado, nao cnfadava
nunca; clc inicrcalava as cnicadclas con nuiios noics c
ulIas, cIcios dc un ico, dc un salor... Nao iinIa ouira
filosofia. Ncn cu. Nao digo quc a univcrsidadc nc nao iivcssc
cnsinado alguna; nas cu dccorci-lIc so as fornulas, o
vocalulario, o csquclcio. Traici-a cono iraici o laiin. cnlolsci
ircs vcrsos dc Virglio, dois dc Horacio, una duzia dc locucs
norais c oliicas, ara as dcscsas da convcrsaao. Traici-os
cono iraici a Iisioria c a jurisrudcncia. ColIi dc iodas as
coisas a frascologia, a casca, a ornancniaao.
Talvcz csanic ao lciior a franqucza con quc lIc conIo
c rcalo a ninIa ncdiocridadc; adviria quc a franqucza c a
rincira viriudc dc un dcfunio. Na vida, o olIar da oiniao, o
conirasic dos inicrcsscs, a luia das colias olrigan a gcnic a
calar os iraos vclIos, a disfarar os rasgcs c os rcncndos, a
nao csicndcr ao nundo as rcvclacs quc faz conscicncia; c o
nclIor da olrigaao c quando, fora dc cnlaar os ouiros,
cnlaa-sc un Ioncn a si ncsno, orquc cn ial caso oua-
sc o vcanc, quc c una scnsaao cnosa, c a Iiocrisia, quc c
un vcio Icdiondo. Mas, na noric, quc difcrcna! quc dcsalafo!
quc lilcrdadc! Cono a gcnic odc sacudir fora a caa, dciiar ao
fosso as lcnicjoulas, dcsrcgar-sc, dcsiniar-sc, dcsafciiar-sc,
confcssar lisancnic o quc foi c o quc dciou dc scr! Porquc, cn
suna, ja nao Ia vizinIos, ncn anigos, ncn ininigos, ncn
conIccidos, ncn csiranIos; nao Ia laicia. O olIar da oiniao,
cssc olIar agudo c judicial, crdc a viriudc, logo quc isanos o
icrriiorio da noric; nao digo quc clc sc nao csicnda ara ca, c
nos nao caninc c julguc; nas a nos c quc nao sc nos da do
canc ncn do julgancnio. ScnIorcs vivos, nao Ia nada iao
inconcnsuravcl cono o dcsdcn dos finados.

CAPTULO 25
Na Tijuca

Ui! la nc ia a cna a cscorrcgar ara o cnfaiico. Scjanos
sinlcs, cono cra sinlcs a vida quc lcvci na Tijuca, duranic as
rinciras scnanas dcois da noric dc ninIa nac.
No sciino dia, acalada a nissa funclrc, iravci dc una
csingarda, alguns livros, roua, cIaruios, un nolcquc, o
Prudcncio do caiulo 11, c fui ncicr-nc nuna vclIa casa dc
nossa roricdadc. Mcu ai forccjou or nc iorccr a rcsoluao,
nas cu c quc nao odia ncn qucria olcdcccr-lIc. Salina
dcscjava quc cu fossc norar con cla algun icno duas
scnanas, ao ncnos; ncu cunIado csicvc a onio dc nc lcvar
fina fora. Era un lon raaz csic Coirin; assara dc csiroina a
circunsccio. Agora concrciava cn gcncros dc csiiva, laluiava
dc nanIa aic a noiic, con ardor, con crscvcrana. Dc noiic,
scniado jancla, a cncaracolar as suas, nao cnsava cn
ouira coisa. Anava a nulIcr c un filIo, quc cniao iinIa, c quc
lIc norrcu alguns anos dcois. Dizian quc cra avaro.
Fcnuncici iudo; iinIa o csriio ainiio. Crcio quc or
cniao c quc concou a dcsaloioar cn nin a Iiocondria, cssa
flor anarcla, soliiaria c norlida, dc un cIciro inclrianic c
suiil. Quc lon quc c csiar irisic c nao dizcr coisa
ncnIuna!" Quando csia alavra dc SIalcscarc nc cIanou
a aicnao, confcsso quc scnii cn nin un cco, un cco dclicioso.
Lcnlra-nc quc csiava scniado, dclaio dc un ianarinciro,
con o livro do ocia alcrio nas naos, c o csriio ainda nais
calislaio do quc a figura, ou jururu, cono dizcnos das
galinIas irisics. Acriava ao ciio a ninIa dor iaciiurna, con
una scnsaao unica, una coisa a quc odcria cIanar voluia
do alorrccincnio. Voluia do alorrccincnio. dccora csia
crcssao, lciior; guarda-a, canina-a, c sc nao cIcgarcs a
cnicndc-la, odcs concluir quc ignoras una das scnsacs nais
suiis dcssc nundo c daquclc icno.
s vczcs caava, ouiras dornia, ouiras lia, lia nuiio,
ouiras cnfin nao fazia nada; dciava-nc aioar dc idcia cn
idcia, dc inaginaao cn inaginaao, cono una lorlolcia vadia
ou faninia. As Ioras ian ingando una a una, o sol caa, as
sonlras da noiic vclavan a nonianIa c a cidadc. Ningucn nc
visiiava; rcconcndci crcssancnic quc nc dciasscn so. Un
dia, dois dias, ircs dias, una scnana inicira assada assin,
scn dizcr alavra, cra lasianic ara sacudir-nc da Tijuca fora
c rcsiiiuir-nc ao lulcio. Con cfciio, ao calo dc scic dias,
csiava fario da solidao; a dor alacara; o csriio ja sc nao
conicniava con o uso da csingarda c dos livros, ncn con a
visia do arvorcdo c do ccu.
Fcagia a nocidadc, cra rcciso vivcr. Mcii no lau o
rollcna da vida c da noric, os Iiocondracos do ocia, as
canisas, as ncdiiacs, as gravaias, c ia fccIa-lo, quando o
nolcquc Prudcncio nc dissc quc una cssoa do ncu
conIccincnio sc nudara na vcscra ara una casa roa,
siiuada a duzcnios assos da nossa.
Qucn?
NIonI ialvcz nao sc lcnlrc nais dc Dona Eusclia...
Lcnlra-nc... cla?
Ela c a filIa. Vicran onicn dc nanIa.
Ocorrcu-nc logo o cisodio dc 1814, c scnii-nc vcado;
nas advcrii quc os aconiccincnios iinIan-nc dado razao. Na
vcrdadc, fora inossvcl cviiar as rclacs niinas do Vilaa
con a irna do sargcnio-nor; anics ncsno do ncu cnlarquc,
ja sc loqucjava nisicriosancnic no nascincnio dc una
ncnina. Mcu iio Joao nandou-nc dizcr dcois quc o Vilaa, ao
norrcr, dciara un lon lcgado a Dona Eusclia, coisa quc dcu
nuiio quc falar cn iodo o lairro. O rorio iio Joao, guloso dc
cscandalos, nao iraiou dc ouiro assunio na caria, alias dc
nuiias folIas. TinIan-nc dado razao os aconiccincnios. Ainda
orcn quc na nao dcsscn, 1814 la ia longc, c, con clc, a
iravcssura, c o Vilaa, c o lcijo da noiia; finalncnic, ncnIunas
rclacs csirciias cisiian cnirc nin c cla. Fiz conigo cssa
rcflcao c acalci dc fccIar o lau.
NIonI nao vai visiiar sinIa Dona Eusclia? Pcrguniou-
nc o Prudcncio. Foi cla qucn vcsiiu o coro da ninIa dcfunia
scnIora.
Lcnlrci-nc quc a vira, cnirc ouiras scnIoras, or ocasiao
da noric c do cnicrro; ignorava orcn quc cla Iouvcssc
rcsiado a ninIa nac cssc dcrradciro olscquio. A ondcraao
do nolcquc cra razoavcl; cu dcvia-lIc una visiia; dcicrninci
fazc-la incdiaiancnic, c dcsccr.

CAPTULO 26
O Autor Hesita

Suliio ouo una voz. Ola, ncu raaz, isio nao c vida!
Era ncu ai, quc cIcgava con duas roosias na algilcira.
Scnici-nc no lau c rcccli-o scn alvoroo. Elc csicvc alguns
insianics dc c, a olIar ara nin; dcois csicndcu-nc a nao
con un gcsio conovido.
Mcu filIo, conforna-ic con a voniadc dc Dcus.
Ja nc confornci, foi a ninIa rcsosia, c lcijci-lIc a
nao.
Nao iinIa alnoado; alnoanos junios. NcnIun dc nos
aludiu ao irisic noiivo da ninIa rcclusao. Una so vcz falanos
nisso, dc assagcn, quando ncu ai fcz rccair a convcrsa na
Fcgcncia. foi cniao quc aludiu caria dc csancs quc un dos
Fcgcnics lIc nandara. Trazia a caria consigo, ja lasianic
anarroiada, ialvcz or Iavc-la lido a nuiias ouiras cssoas.
Crcio Iavcr diio quc cra dc un dos Fcgcnics. Lcu-na duas
vczcs.
Ja lIc fui agradcccr csic sinal dc considcraao,
concluiuncu ai, c acIo quc dcvcs ir ianlcn...
Eu?
Tu; c un Ioncn noiavcl, faz Iojc as vczcs dc
Incrador. Dcnais irago conigo una idcia, un rojcio, ou...
sin, digo-ic iudo; irago dois rojcios, un lugar dc dcuiado c
un casancnio.
Mcu ai dissc isio con ausa, c nao no ncsno ion, nas
dando s alavras un jciio c disosiao, cujo fin cra cava-las
nais rofundancnic no ncu csriio. A roosia, orcn,
dcsdizia ianio das ninIas scnsacs uliinas, quc cu cIcguci a
nao cnicndc-la lcn. Mcu ai nao fraqucou c rcciiu-a;
cncarcccu o lugar c a noiva.
Acciias?
Nao cnicndo dc oliica, dissc cu dcois dc un insianic;
quanio noiva... dcic-nc vivcr cono un urso, quc sou.
Mas os ursos casan-sc, rclicou clc.
Pois iraga-nc una ursa. OlIc, a Ursa Maior...
Fiu-sc ncu ai, c dcois dc rir, iornou a falar scrio. Era-
nc ncccssaria a carrcira oliica, dizia clc, or vinic c ianias
razcs, quc dcduziu con singular volulilidadc, ilusirando-as
con ccnlos dc cssoas do nosso conIccincnio.Quanio
noiva, lasiava quc cu a vissc; sc a vissc, iria logo cdi-la ao ai,
logo, scn dcnora dc un dia. Ecrincniou assin a fascinaao,
dcois a crsuasao, dcois a iniinaao; cu nao dava rcsosia,
afiava a onia dc un aliio ou fazia lolas dc niolo dc ao, a
sorrir ou a rcflciir; c, ara iudo dizcr, ncn docil ncn rclcldc
roosia. Scniia-nc aiurdido. Una aric dc nin ncsno dizia
quc sin, quc una csosa fornosa c una osiao oliica cran
lcns dignos dc arco; ouira dizia quc nao; c a noric dc ninIa
nac nc arccia cono un ccnlo da fragilidadc das coisas,
dasafcics, da fanlia...
Nao vou daqui scn una rcsosia dcfiniiiva, dissc ncu
ai. Dc-fi-ni-ii-va! rcciiu, laicndo as slalas con o dcdo.
Dclcu o uliino golc dc cafc; rcoircou-sc, c cnirou a falar
dc iudo, do Scnado, da Canara, da Fcgcncia, da rcsiauraao,
do Evarisio, dc un cocIc quc rcicndia conrar, da nossa casa
dc Maiacavalos... Eu dciava-nc csiar ao canio da ncsa, a
cscrcvcr dcsvairadancnic nun cdao dc acl, con una
onia dc lais; iraava una alavra, una frasc, un vcrso, un
nariz, un iriangulo, c rcciia-os nuiias vczcs, scn ordcn, ao
acaso, assin.
Arna virunquc Cano
A
Arna virunquc cano
arna virunquc cano

arna virunquc

arna virunquc cano
virunquc
Maquinalncnic iudo isio; c, nao olsianic, Iavia ccria
logica, ccria dcduao; or ccnlo, foi o virunquc quc nc fcz
cIcgar ao nonc do rorio ocia, or causa da rincira slala;
ia a cscrcvcr virunquc, c sai-nc Virglio, cniao coniinuci.
Vir Virglio
Virglio Virglio
Virglio
Virglio
Mcu ai, un ouco dcsciiado con aqucla indifcrcna,
crgucu-sc, vcio a nin, lanou os olIos ao acl...
Virglio! cclanou. Es iu, ncu raaz; a iua noiva
cIana-sc jusiancnic Virglia.

CAPTULO 27
Virglia?

Virglia? Mas cniao cra a ncsna scnIora quc alguns anos
dcois...? A ncsna; cra jusiancnic a scnIora, quc cn 1869
dcvia assisiir aos ncus uliinos dias, c quc anics, nuiio anics,
icvc larga aric nas ninIas nais niinas scnsacs. Naquclc
icno coniava acnas uns quinzc ou dczcsscis anos; c cra
ialvcz a nais aircvida criaiura da nossa raa, c, con ccricza, a
nais voluniariosa. Nao digo quc ja lIc coulcssc a rinazia da
lclcza, cnirc as nocinIas do icno, orquc isio nao c ronancc,
cn quc o auior solrcdoura a rcalidadc c fccIa os olIos s
sardas c csinIas; nas ianlcn nao digo quc lIc naculassc o
rosio ncnIuna sarda ou csinIa, nao. Era loniia, frcsca, saa
das naos da naiurcza, cIcia daquclc fciiio, rccario c cicrno,
quc o indivduo assa a ouiro indivduo, ara os fins sccrcios
dacriaao. Era isio Virglia, c cra clara, nuiio clara, faccira,
ignoranic, ucril, cIcia dc uns ncios nisicriosos; nuiia
rcguia c alguna dcvoao, dcvoao, ou ialvcz ncdo; crcio
quc ncdo.
A icn o lciior, cn oucas linIas, o rciraio fsico c noral
da cssoa quc dcvia influir nais iardc na ninIa vida; cra aquilo
con dczcsscis anos. Tu quc nc lcs, sc ainda forcs viva, quando
csias aginas vicrcn luz, iu quc nc lcs, Virglia anada,
nao rcaras na difcrcna cnirc a linguagcn dc Iojc c a quc
rinciro cnrcguci quando ic vi? Crc quc cra iao sinccro cniao
cono agora; a noric nao nc iornou ralugcnio, ncn injusio.
Mas, diras iu, cono c quc odcs assin disccrnir a
vcrdadc daquclc icno, c crini-la dcois dc ianios anos?
AI! indiscrcia! aI! ignoraniona! Mas c isso ncsno quc nos
faz scnIorcs da icrra, c cssc odcr dc rcsiaurar o assado, ara
iocar a insialilidadc das nossas inrcsscs c a vaidadc dos
nossos afcios. Dcia la dizcr Pascal quc o Ioncn c un canio
cnsanic. Nao; c una crraia cnsanic, isso sin. Cada csiaao
da vida c una cdiao, quc corrigc a anicrior, c quc scra
corrigida ianlcn, aic a cdiao dcfiniiiva, quc o cdiior da dc
graa aos vcrncs.

CAPTULO 28
Contanto que...

Virglia? inicrroni cu.
Sin, scnIor; c o nonc da noiva. Un anjo, ncu aicia,
un anjo scn asas. Inagina una noa assin, dcsia aliura, viva
cono un azouguc, c uns olIos... filIa do Duira...
Quc Duira?
O ConsclIciro Duira, nao conIcccs; una influcncia
oliica. Vanos la, acciias?
Nao rcsondi logo; fiici or alguns scgundos a onia do
loiin; dcclarci dcois quc csiava disosio a caninar as duas
coisas, a candidaiura c o casancnio, conianio quc...
Conianio quc?
Conianio quc nao fiquc olrigado acciiar as duas; crcio
quc osso scr scaradancnic Ioncn casado ou Ioncn
ullico...
Todo o Ioncn ullico dcvc scr casado, inicrroncu
scnicnciosancnic ncu ai. Mas scja cono qucrcs; csiou or
iudo; fico ccrio dc quc a visia fara fc! Dcnais, a noiva c o
arlancnio sao a ncsna coisa... isio c, nao... salcras dcois...
Va; acciio a dilaao, conianio quc...
Conianio quc?... inicrroni cu, iniiando-lIc a voz.
AI! lrcjciro! Conianio quc nao ic dcics ficar a inuiil,
olscuro, c irisic; nao gasici dinIciro, cuidados, cncnIos, ara
ic nao vcr lrilIar, cono dcvcs, c ic convcn, c a iodos nos; c
rcciso coniinuar o nosso nonc, coniinua-lo c ilusira-lo ainda
nais. OlIa, csiou con scsscnia anos, nas sc fossc ncccssario
concar vida nova, concava, scn Icsiiar un so ninuio. Tcnc
a olscuridadc, Dras; fogc do quc c nfino. OlIa quc os Ioncns
valcn or difcrcnics nodos, c quc o nais scguro dc iodos c
valcr cla oiniao dos ouiros Ioncns. Nao csiragucs as
vaniagcns da iua osiao, os icus ncios...
E foi or dianic o nagico, a agiiar dianic dc nin un
cIocalIo, cono nc fazian, cn cqucno, ara cu andar
dcrcssa, c a flor da Iiocondria rccolIcu-sc ao loiao ara
dciar a ouira flor ncnos anarcla, c nada norlida, o anor
da noncada,o cnlasio Dras Culas.

CAPTULO 29
A Visita

Vcnccra ncu ai; disus-nc a acciiar o dilona c o
casancnio, Virglia c a Canara dos Dcuiados. As duas
Virglias, dissc clc nun assono dc icrnura oliica. Acciici-os;
ncu ai dcu-nc dois forics alraos. Era o scu rorio sanguc
quc clc, cnfin, rcconIccia.
Dcsccs conigo?
Dcso ananIa. Vou fazcr rincirancnic una visiia a
Dona Eusclia...
Mcu ai iorccu o nariz, nas nao dissc nada; dcscdiu-sc c
dcsccu. Eu, na iardc dcssc ncsno dia, fui visiiar Dona
Eusclia. AcIci-a a rcrccndcr un rcio jardinciro, nas dciou
iudo ara vir falar-nc, con un alvoroo, un razcr iao sinccro,
quc nc dcsacanIou logo. Crcio quc cIcgou a cingir-nc con o
scu ar dc lraos rolusios. Fcz-nc scniar ao c dc si, na
varanda, cnirc nuiias cclanacs dc conicniancnio.
Ora, o DrasinIo! Un Ioncn! Qucn diria, Ia anos...
Un Ioncnzarrao! E loniio! Qual! Vocc nao sc lcnlra lcn dc
nin...
Dissc-lIc quc sin, quc nao cra ossvcl csqucccr una
aniga iao faniliar dc nossa casa. Dona Eusclia concou a
falar dc ninIa nac, con nuiias saudadcs, con ianias
saudadcs, quc nc caiivou logo, osio nc cnirisicccssc. Ela
crcclcu-o nos ncus olIos, c iorccu a rcdca convcrsaao;
cdiu-nc quc lIc coniassc a viagcn, os csiudos, os nanoros...
Sin, os nanoros ianlcn; confcssou-nc quc cra una vclIa
aiusca. Nisio rccordci-nc do cisodio dc 1814, cla, o Vilaa, a
noi-ia, o lcijo, o ncu griio; c csiando a rccorda-lo, ouo un
rangcr dc oria, un farfalIar dc saias c csia alavra.
Manac... nanac...

CAPTULO 30
A Flor da Moita

A voz c as saias cricncian a una nocinIa norcna, quc
sc dcicvc oria, alguns insianics, ao vcr gcnic csiranIa.
Silcncio curio c consirangido. Dona Eusclia quclrou-o, cnfin,
con rcsoluao c franqucza.
Vcn ca, Eugcnia, dissc cla, cunrincnia o Douior Dras
Culas, filIo do ScnIor Culas; vcio da Euroa.
E voliando-sc ara nin.
MinIa filIa Eugcnia.
Eugcnia, a flor da noiia, nal rcsondcu ao gcsio dc
coricsia quc lIc fiz; olIou-nc adnirada c acanIada, c
lcniancnic sc aroinou da cadcira da nac. A nac arranjou-
lIc una das iranas do calclo, cuja onia sc dcsnancIara.
AI! iravcssa! dizia. Nao inagina, douior, o quc isio c... E lcijou-
a con iao cansiva icrnura quc nc conovcu un ouco;
lcnlrou-nc ninIa nac, c dirci iudo, iivc unas coccgas
dc scr ai.
Travcssa? dissc cu. Pois ja nao csia cn idadc roria,
ao quc arccc.
Quanios lIc da?
Dczcsscic.
Mcnos un.
Dczcsscis. Pois cniao! c una noa.
Nao dc Eugcnia cncolrir a saiisfaao quc scniia con
csia ninIa alavra, nas cncndou-sc logo, c ficou cono danics,
crcia, fria c nuda. En vcrdadc, cla arccia ainda nais nulIcr
do quc cra; scria criana nos scus folgarcs dc noa; nas assin
quicia, inassvcl, iinIa a conosiura da nulIcr casada.
Talvcz cssa circunsiancia lIc dininua un ouco da graa
virginal. Dcrcssa nos faniliarizanos; a nac fazia-lIc grandcs
clogios, cu cscuiava-os dc loa sonlra, c cla sorria, con os
olIos fulgidos, cono sc la dcniro do ccrclro lIc csiivcssc a voar
una lorlolciinIa dc asas dc ouro c olIos dc diananic...
Digo la dcniro, orquc ca fora o quc csvoaou foi una
lorlolcia rcia, quc suliiancnic cncirou na varanda, c
concou a laicr as asas cn dcrrcdor dc Dona Eusclia. Dona
Eusclia dcu un griio, lcvaniou-sc, ragucjou unas alavras
solias.
T'csconjuro!... sai, dialo!... Virgcn Nossa ScnIora!...
Nao icnIa ncdo, dissc cu; c, iirando o lcno, ccli a
lorlolcia. Dona Eusclia scniou-sc ouira vcz, ofcganic, un
ouco cnvcrgonIada; a filIa, odc scr quc alida dc ncdo,
dissinulava a inrcssao con nuiia fora dc voniadc. Acrici-
lIcs a nao c sai, a rir conigo da sucrsiiao das duas
nulIcrcs, un rir filosofico, dcsinicrcssado, sucrior. Dc iardc,
vi assar a cavalo a filIa dc Dona Eusclia, scguida dc un
ajcn; fcz-nc un cunrincnio con a onia do cIicoic; c
confcsso quc nc lisonjcci con a idcia dc quc, alguns assos
adianic, cla voliaria a calca ara iras; nas nao voliou.

CAPTULO 31
A Borboleta Preta

No dia scguinic, cono cu csiivcssc a rcarar-nc ara
dcsccr, cnirou no ncu quario una lorlolcia, iao ncgra cono a
ouira, c nuiio naior do quc cla. Lcnlrou-nc o caso da
vcscra, c ri-nc; cnirci logo a cnsar na filIa dc Dona Eusclia,
no susio quc iivcra c na dignidadc quc, acsar dclc, soulc
conscrvar. A lorlolcia, dcois dc csvoaar nuiio cn iorno dc
nin, ousou-nc na icsia. Sacudi-a, cla foi ousar na vidraa;
c, orquc cu sacudissc dc novo, saiu dali c vcio arar cn cina
dc un vclIo rciraio dc ncu ai. Era ncgra cono a noiic.O gcsio
lrando con quc, una vcz osia, concou a novcr as asas,
iinIa un ccrio ar cscarninIo, quc nc alorrcccu nuiio. Dci dc
onlros, sa do quario; nas iornando la, ninuios dcois, c
acIando-a ainda no ncsno lugar, scnii un rcclao dos ncrvos,
lancci nao dc una ioalIa, laii-lIc c cla caiu.
Nao caiu noria; ainda iorcia o coro c novia as farinIas
da calca. Aicdci-nc; ionci-a na alna da nao c fui dc-la
no ciioril da jancla. Era iardc; a infcliz cirou dcniro dc
alguns scgundos. Fiquci un ouco alorrccido, inconodado.
Tanlcn or quc dialo nao cra cla azul? dissc cu
conigo.
E csia rcflcao, una das nais rofundas quc sc icn
fciio dcsdc a invcnao das lorlolcias, nc consolou do
nalcfcio, c nc rcconciliou conigo ncsno. Dcici-nc csiar a
conicnlar o cadavcr, con alguna sinaiia, confcsso. Inaginci
quc cla sara do naio, alnoada c fcliz. A nanIa cra linda. Vcio
or ali fora, nodcsia c ncgra, csaircccndo as suas
lorlolciiccs, sol a vasia cuula dc un ccu azul, quc c scnrc
azul, ara iodas as asas. Passa cla ninIa jancla, cnira c da
conigo. SuonIo quc nunca icria visio un Ioncn; nao salia,
orianio, o quc cra o Ioncn; dcscrcvcu infiniias volias cn
iorno do ncu coro, c viu quc nc novia, quc iinIa
olIos,lraos, crnas, un ar divino, una csiaiura colossal.
Eniao dissc consigo. Esic c rovavclncnic o invcnior das
lorlolcias." A idcia suljugou-a, aicrrou-a; nas o ncdo, quc c
ianlcn sugcsiivo, insinuou-lIc quc o nclIor nodo dc agradar
ao scu criador cra lcija-lo na icsia, c lcijou-nc na icsia.
Quando cnoiada or nin, foi ousar na vidraa, viu dali o
rciraio dc ncu ai, c nao c inossvcl quc dcscolrissc ncia
vcrdadc, a salcr, quc csiava ali o ai do invcnior das
lorlolcias, c voou a cdir-lIc niscricordia.
Pois un golc dc ioalIa rcnaiou a avcniura. Nao lIc valcu
a incnsidadc azul, ncn a alcgria das florcs, ncn a ona das
folIas vcrdcs, conira una ioalIa dc rosio, dois alnos dc linIo
cru. Vcjan cono c lon scr sucrior s lorlolcias! Porquc, c
jusio dizc-lo, sc cla fossc azul, ou cor dc laranja, nao icria nais
scgura a vida; nao cra inossvcl quc cu a airavcssassc con
un alfincic, ara rccrcio dos olIos. Nao cra. Esia uliina idcia
rcsiiiuiu-nc a consolaao; uni o dcdo grandc ao olcgar,
dcscdi un iaroic c o cadavcr caiu no jardin. Era icno; a
vinIan ja as rovidas fornigas... Nao, volio rincira idcia;
crcio quc ara cla cra nclIor icr nascido azul.

CAPTULO 32
Coxa de Nascena

Fui dali acalar os rcaraiivos da viagcn. Ja agora nao
nc dcnoro nais. Dcso incdiaiancnic; dcso, ainda quc algun
lciior circunsccio nc dcicnIa ara crguniar sc o caiulo
assado c acnas una scnsaloria ou sc cIcga a cnulIaao...
Ai, nao coniava con Dona Eusclia. Esiava ronio, quando nc
cnirou or casa. VinIa convidar-nc ara iransfcrir a dcscida, c
ir la janiar ncssc dia. CIcguci a rccusar; nas insiou ianio,
ianio, ianio, quc nao udc dciar dc acciiar; dcnais, cra-lIc
dcvida aqucla concnsaao; fui.
Eugcnia dcsaiaviou-sc ncssc dia or ninIa causa. Crcio
quc foi or ninIa causa, sc c quc nao andava nuiia vcz
assin. Ncn as licIas dc ouro, quc irazia na vcscra, lIc
cndian agora das orclIas, duas orclIas financnic rccoriadas
nuna calca dc ninfa. Un sinlcs vcsiido lranco, dc
cassa,scn cnfciics, icndo ao colo, cn vcz dc lrocIc, un loiao
dc nadrccrola, c ouiro loiao nos unIos, fccIando as
nangas, c ncn sonlra dc ulscira.
Era isso no coro; nao cra ouira coisa no csriio. Idcias
claras, nanciras cIas, ccria graa naiural, un ar dc scnIora, c
nao sci sc alguna ouira coisa; sin, a loca, caiancnic a loca
da nac, a qual nc lcnlrava o cisodio dc 1814, c cniao dava-
nc ncios dc glosar o ncsno noic filIa...
Agora vou nosirar-lIc a cIacara, dissc a nac, logo quc
csgoianos o uliino golc dc cafc.
Sanos varanda, dali cIacara, c foi cniao quc noici
una circunsiancia. Eugcnia cocava un ouco, iao ouco, quc
cu cIcguci a crguniar-lIc sc nacIucara o c. A nac calou-sc;
a filIa rcsondcu scn iiiulcar.
Nao, scnIor, sou coa dc nasccna.
Mandci-nc a iodos os dialos; cIanci-nc dcsasirado,
grosscirao. Con cfciio, a sinlcs ossililidadc dc scr coa cra
lasianic ara lIc nao crguniar nada. Eniao lcnlrou-nc quc
da rincira vcz quc a vi na vcscra a noa cIcgara-sc
lcniancnic cadcira da nac, c quc naquclc dia, ja a acIci
ncsa dc janiar. Talvcz fossc ara cncolrir o dcfciio; nas orquc
razao o confcssava agora? OlIci ara cla c rcarci quc ia irisic.
Traici dc aagar os vcsigios dc ncu dcsazo; nao nc foi
difcil, orquc a nac cra, scgundo confcssara, una vclIa
aiusca, c roniancnic iravou dc convcrsa conigo. Vinos ioda
a cIacara, arvorcs, florcs, ianquc dc aios, ianquc dc lavar,
una infinidadc dc coisas, quc cla nc ia nosirando, c
concniando, ao asso quc cu, dc soslaio, crscruiava os olIos
dc Eugcnia...
Palavra quc o olIar dc Eugcnia nao cra coo, nas dirciio,
crfciiancnic sao; vinIa dc uns olIos rcios c iranquilos. Crcio
quc duas ou ircs vczcs laiaran, un ouco iurvados; nas
duas ou ircs vczcs soncnic; cn gcral, fiiavan-nc con
franqucza, scn icncridadc, ncn liocos.

CAPTULO 33
Bem-Aventurados os Que
No Descem

O ior c quc cra coa. Uns olIos iao lucidos, una loca iao
frcsca, una conosiura iao scnIoril; c coa! Essc conirasic
faria susciiar quc a naiurcza c s vczcs un incnso cscarnio.
Por quc loniia, sc coa? or quc coa, sc loniia? Tal cra a
crgunia quc cu vinIa fazcndo a nin ncsno ao voliar ara
casa, dc noiic, scn aiinar con a soluao do cnigna. O nclIor
quc Ia, quando sc nao rcsolvc un cnigna, c sacudi-lo cla
jancla fora; foi o quc cu fiz; lancci nao dc una ioalIa c cnoici
cssa ouira lorlolcia rcia, quc nc adcjava no ccrclro. Fiquci
aliviado c fui dornir. Mas o sonIo, quc c una frcsia do csriio,
dciou novancnic cnirar o licIinIo, c ai fiquci cu a noiic ioda
a cavar o nisicrio, scn clica-lo.
AnanIcccu cIovcndo, iransfcri a dcscida; nas no ouiro
dia, a nanIa cra lnida c azul, c acsar disso dcici-nc ficar,
nao ncnos quc no icrcciro dia, c no quario, aic o fin da
scnana. ManIas loniias, frcscas, convidaiivas; la cnlaio a
fanlia a cIanar-nc, c a noiva, c o arlancnio, c cu scn acudir
a coisa ncnIuna, cnlcvado ao c da ninIa Vcnus Manca.
Enlcvado c una nancira dc rcalar o csiilo; nao Iavia cnlcvo,
nas gosio, una ccria saiisfaao fsica c noral.Qucria-lIc, c
vcrdadc; ao c dcssa criaiura iao singcla, filIa csuria c coa,
fciia dc anor c dcsrczo, ao c dcla scniia-nc lcn, c cla crcio
quc ainda sc scniia nclIor, ao c dc nin. E isio na Tijuca.
Una sinlcs cgloga. Dona Eusclia vigiava-nos, nas ouco;
icncrava a ncccssidadc con a convcnicncia. A filIa, ncssa
rincira closao da naiurcza, cnircgava-nc a alna cn flor.
O scnIor dcscc ananIa? Dissc-nc cla no salado.
Prcicndo.
Nao dcsa.
Nao dcsci, c acrcsccnici un vcrsculo ao EvangclIo.
Dcn-avcniurados os quc nao dcsccn, orquc dclcs c o rinciro
lcijo das noas. Con cfciio, foi no doningo cssc rinciro lcijo
dc Eugcnia, o rinciro quc ncnIun ouiro varao janais lIc
ionara, c nao furiado ou arrclaiado, nas candidancnic
cnircguc, cono un dcvcdor Ioncsio aga una dvida. Polrc
Eugcnia! Sc iu soulcsscs quc idcias nc vagavan cla ncnic
fora naqucla ocasiao! Tu, ircnula dc conoao, con os lraos
nos ncus onlros, a conicnlar cn nin o icu lcn-vindo
csoso, c cu con os olIos cn 1814, na noiia, no Vilaa, c a
susciiar quc nao odias ncniir ao icu sanguc, iua origcn...
Dona Eusclia cnirou incscradancnic, nas nao iao
suliia, quc nos aanIassc ao c un do ouiro. Eu fui aic a
jancla. Eugcnia scniou-sc a conscriar una das iranas. Quc
dissinulaao graciosa! quc aric infiniia c dclicada! quc iariuficc
rofunda! c iudo isso naiural, vivo, nao csiudado, naiural cono
o aciiic, naiural cono o sono. Tanio nclIor! Dona Eusclia
nao susciiou nada.

CAPTULO 34
A Uma Alma Sensvel

Ha a, cnirc as cinco ou dcz cssoas quc nc lccn, Ia a
una alna scnsvcl, quc csia dcccrio un ianio agasiada con o
caiulo anicrior, conca a ircncr cla soric dc Eugcnia, c
ialvcz..., sin, ialvcz, la no fundo dc si ncsna, nc cIanc cnico.
Eu cnico, alna scnsvcl? Pcla coa dc Diana! Esia injuria
ncrccia scr lavada con sanguc, sc o sanguc lavassc alguna
coisa ncssc nundo. Nao, alna scnsvcl, cu nao sou cnico, cu
fui Ioncn; ncu ccrclro foi un iallado cn quc sc dcran cas
dc iodo gcncro, o drana sacro, o ausicro, o icgas, a concdia
loua, a dcsgrcnIada farsa, os auios, as lufoncrias, un
andcnnio, alna scnsvcl, una larafunda dc coisas c
cssoas, cn quc odias vcr iudo, dcsdc a rosa dc Snirna aic a
arruda do icu quinial, dcsdc o nagnfico lciio dc Clcoaira aic o
rccanio da raia cn quc o ncndigo iiriia o scu sono. Cruzavan-
sc nclc cnsancnios dc varia casia c fciao. Nao Iavia ali a
ainosfcra soncnic da aguia c do lcija-flor; Iavia ianlcn a da
lcsna c do sao. Fciira, ois, a crcssao, alna scnsvcl,
casiiga os ncrvos, lina os oculos, quc isso s vczcs c dos
oculos, c acalcnos dc una vcz con csia flor da noiia.

CAPTULO 35
O Caminho de Damasco

Ora aconicccu, quc, oiio dias dcois, cono cu csiivcssc no
caninIo dc Danasco, ouvi una voz nisicriosa, quc nc
sussurrou as alavras da Escriiura (Aci., IX, 7}. "Lcvania-ic, c
cnira na cidadc." Essa voz saia dc nin ncsno, c iinIa duas
origcns. a icdadc, quc nc dcsarnava anic a candura da
cqucna, c o icrror dc vir a anar dcvcras, c dcsosa-la. Una
nulIcr coa! Quanio a csic noiivo da ninIa dcscida, nao Ia
duvidar quc cla o acIou c no dissc. Foi na varanda, na iardc dc
una scgunda-fcira, ao anunciar-lIc quc na scguinic nanIa
viria ara laio. Adcus, susirou cla csicndcndo-nc a nao
con sinlicidadc; faz lcn. E cono cu nada disscssc,
coniinuou.
Faz lcn cn fugir ao ridculo dc casar conigo. Ia dizcr-
lIc quc nao; cla rciirou-sc lcniancnic, cngolindo as lagrinas.
Alcancci-a a oucos assos, c jurci-lIc or iodos os sanios do
ccu quc cu cra olrigado a dcsccr, nas quc nao dciava dc lIc
qucrcr c nuiio; iudo Iicrlolcs frias, quc cla cscuiou scn dizcr
nada.
Acrcdiia-nc? crgunici cu no fin.
Nao, c digo-lIc quc faz lcn.
Quis rcic-la, nas o olIar quc nc lanou nao foi ja dc
sulica, scnao dc incrio. Dcsci da Tijuca, na nanIa scguinic,
un ouco anargurado, ouiro ouco saiisfciio.VinIa dizcndo a
nin ncsno quc cra jusio olcdcccr a ncu ai, quc cra
convcnicnic alraar a carrcira oliica... quc a consiiiuiao...
quc a ninIa noiva... quc o ncu cavalo...

CAPTULO 36
A Propsito de Botas

Mcu ai, quc nc nao cscrava, alraou-nc cIcio dc
icrnura c agradccincnio. Agora c dcvcras? dissc clc. Posso
cnfin...?
Dcici-o ncssa rciiccncia, c fui dcscalar as loias, quc
csiavan acriadas. Una vcz aliviado, rcsirci larga, c dciici-
nc a fio conrido, cnquanio os cs, c iodo cu airas dclcs,
cniravanos nuna rclaiiva lcn-avcniurana. Eniao considcrci
quc as loias acriadas sao una das naiorcs vcniuras da icrra,
orquc, fazcndo docr os cs, dao azo ao razcr dc as dcscalar.
Moriifica os cs, dcsgraado, dcsnoriifica-os dcois, c a icns a
fclicidadc laraia, ao salor dos saaiciros c dc Eicuro.
Enquanio csia idcia nc iralalIava no faoso iraczio, lanava
cu os olIos ara a Tijuca, c via a alcijadinIa crdcr-sc no
Iorizonic do rcicriio, c scniia quc o ncu coraao nao iardaria
ianlcn a dcscalar as suas loias. E dcscalou-as o lascivo.
Quairo ou cinco dias dcois, salorcava cssc raido, incfavcl c
incocrcvcl noncnio dc gozo, quc succdc a una dor ungcnic,
a una rcocuaao, a un incnodo... Daqui infcri cu quc a
vida c o nais cngcnIoso dos fcnncnos, orquc so agua a
fonc, con o fin dc dcarar a ocasiao dc concr, c nao invcniou
os calos, scnao orquc clcs acrfcioan a fclicidadc icrrcsirc.
En vcrdadc vos digo quc ioda a salcdoria Iunana nao valc un
ar dc loias curias.
Tu, ninIa Eugcnia, c quc nao as dcscalasic nunca; fosic
a cla csirada da vida, nanqucjando da crna c do anor, irisic
cono os cnicrros olrcs, soliiaria, calada, laloriosa, aic quc
vicsic ianlcn ara csia ouira nargcn... O quc cu nao sci c sc
a iua cisicncia cra nuiio ncccssaria ao scculo. Qucn salc?
Talvcz un conarsa dc ncnos fizcssc aicar a iragcdia
Iunana.

CAPTULO 37
Enfim!

Enfin! cis aqui Virglia. Anics dc ir casa do ConsclIciro
Duira, crgunici a ncu ai sc Iavia algun ajusic rcvio dc
casancnio.
NcnIun ajusic. Ha icnos, convcrsando con clc a icu
rcsciio, confcssci-lIc o dcscjo quc iinIa dc ic vcr dcuiado; c
dc ial nodo falci, quc clc roncicu fazcr alguna coisa, c crcio
quc o fara. Quanio noiva, c o nonc quc dou a una
criaiurinIa, quc c una joia, una flor, una csircla, una coisa
rara... c a filIa dclc; inaginci quc, sc casasscs con cla, nais
dcrcssa scrias dcuiado.
So isio?
So isio.
Fonos dali casa do Duira. Era una crola cssc Ioncn,
risonIo, jovial, airioia, un ouco irriiado con os nalcs
ullicos, nas nao dcscscrando dc os curar dcrcssa. AcIou
quc a ninIa candidaiura cra lcgiina; convinIa, orcn,
cscrar alguns ncscs. E logo nc arcscniou nulIcr, una
csiinavcl scnIora, c filIa, quc nao dcsncniiu cn nada o
ancgrico dc ncu ai. Juro-vos quc cn nada. Fclcdc o caiulo
27. Eu, quc lcvava idcias a rcsciio da cqucna, fiici-a dc ccrio
nodo; cla, quc nao sci sc as iinIa, nao nc fiiou dc nodo
difcrcnic; c o nosso olIar rinciro foi ura c sinlcsncnic
conjugal. No fin dc un ncs csiavanos niinos.

CAPTULO 38
A Quarta Edio

VcnIa ca janiar ananIa, dissc-nc o Duira una noiic.
Acciici o conviic. No dia scguinic, nandci quc a scgc nc
cscrassc no Largo dc Sao Francisco dc Paula, c fui dar varias
volias. Lcnlra-vos ainda a ninIa icoria das cdics Iunanas?
Pois salci quc, naquclc icno, csiava cu na quaria cdiao,
rcvisia c cncndada, nas ainda inada dc dcscuidos c
larlarisnos; dcfciio quc, alias, acIava alguna concnsaao no
iio, quc cra clcganic, c na cncadcrnaao, quc cra luuosa.
Dadas as volias, ao assar cla Fua dos Ourivcs, consulio o
rclogio c cai-nc o vidro na calada. Eniro na rincira loja quc
iinIa nao; cra un culculo, ouco nais, cnocirado c
cscuro.
Ao fundo, or iras do lalcao, csiava scniada una nulIcr,
cujo rosio anarclo c lcigucnio nao sc dcsiacava logo
rincira visia; nas logo quc sc dcsiacava cra un csciaculo
curioso. Nao odia icr sido fcia; ao conirario, via-sc quc fora
loniia, c nao ouco loniia; nas a docna c una vclIicc rccocc
dcsiruran-lIc a flor das graas. As lcigas iinIan sido
icrrvcis; os sinais, grandcs c nuiios, fazian salicncias c
cncarnas, dcclivcs c aclivcs, c davan una scnsaao dc lia
grossa, cnorncncnic grossa. Eran os olIos a nclIor aric do
vulio, c alias iinIan una crcssao singular c rcugnanic, quc
nudou, cnircianio, logo quc cu conccci a falar. Quanio ao
calclo, csiava ruo c quasc iao ocnio cono os oriais da loja.
Nun dos dcdos da nao csqucrda fulgia-lIc un diananic. Crc-
cis, osicros? cssa nulIcr cra Marccla.
Nao a conIcci logo; cra difcil; cla orcn conIcccu-nc
acnas lIc dirigi a alavra. Os olIos cIisaran c irocaran a
crcssao usual or ouira, ncia docc c ncia irisic. Vi-lIc un
novincnio cono ara cscondcr-sc ou fugir; cra o insiinio da
vaidadc, quc nao durou nais dc un insianic. Marccla
aconodou-sc c sorriu.
Qucr conrar alguna coisa? dissc cla csicndcndo-nc a
nao.
Nao rcsondi nada. Marccla conrccndcu a causa do ncu
silcncio (nao cra difcil}, c so Icsiiou, crcio cu, cn dccidir o quc
doninava nais, sc o assonlro do rcscnic, sc a ncnoria do
assado. Dcu-nc una cadcira, c, con o lalcao crncio, falou-
nc longancnic dc si, da vida quc lcvara, das lagrinas quc cu
lIc fizcra vcricr, das saudadcs, dos dcsasircs, cnfin das
lcigas, quc lIc cscalavraran o rosio, c do icno, quc ajudou a
nolcsiia, adianiando-lIc a dccadcncia. Vcrdadc c quc iinIa a
alna dccrciia. Vcndcra iudo, quasc iudo; un Ioncn, quc a
anara ouirora, c lIc norrcu nos lraos, dciara-lIc aqucla loja
dc ourivcsaria, nas, ara quc a dcsgraa fossc conlcia, cra
agora ouco luscada a loja ialvcz cla singularidadc dc a
dirigir una nulIcr. En scguida cdiu-nc quc lIc coniassc a
ninIa vida. Casici ouco icno cn dizcr-lIa; nao cra longa,
ncn inicrcssanic.
Casou? dissc Marccla no fin dc ninIa narraao.
Ainda nao, rcsondi sccancnic.
Marccla lanou os olIos ara a rua, con a aionia dc qucn
rcflcic ou rclcnlra; cu dcici-nc ir cniao ao assado, c, no
ncio das rccordacs c saudadcs, crgunici a nin ncsno or
quc noiivo fizcra ianio dcsaiino. Nao cra csia ccriancnic a
Marccla dc 1822; nas a lclcza dc ouiro icno valia una icra
aric dos ncus sacrifcios? Era o quc cu luscava salcr,
inicrrogando o rosio dc Marccla. O rosio dizia-nc quc nao; ao
ncsno icno os olIos nc coniavan quc, ja ouirora, cono Iojc,
ardia nclcs a flana da colia. Os ncus c quc nao soulcran
vcr-lIa; cran olIos da rincira cdiao.
Mas or quc cnirou aqui? Viu-nc da rua? Pcrguniou
cla, saindo daqucla csccic dc ioror.
Nao, suunIa cnirar nuna casa dc rclojociro; qucria
conrar un vidro ara csic rclogio; vou a ouira aric;
dcsculc-nc; icnIo rcssa.
Marccla susirou con irisicza. A vcrdadc c quc cu nc
scniia ungido c alorrccido, ao ncsno icno, c ansiava or nc
vcr fora daqucla casa. Marccla, cnircianio, cIanou un
nolcquc, dcu-lIc o rclogio, c, acsar da ninIa oosiao,
nandou-o, a una loja na vizinIana, conrar o vidro. Nao
Iavia rcncdio; scnici-nc ouira vcz. Dissc cla quc dcscjava icr a
roicao dos conIccidos dc ouiro icno; ondcrou quc nais
iardc ou nais ccdo cra naiural quc nc casassc, c afianou quc
nc daria finas joias or cos Iuutos. Nao dissc rcos
laraios, nas usou una nciafora dclicada c irans-arcnic.
Enirci a dcsconfiar quc nao adcccra ncnIun dcsasirc (salvo a
nolcsiia}, quc iinIa o dinIciro a lon rccado, c quc ncgociava
con o unico fin dc acudir aiao do lucro,quc cra o vcrnc
rocdor daqucla cisicncia; foi isso ncsno quc nc disscran
dcois.

CAPTULO 39
O Vizinho

Enquanio cu fazia conigo ncsno aqucla rcflcao, cnirou
na loja un sujciio laio, scn cIacu, irazcndo cla nao una
ncnina dc quairo anos.
Cono assou dc Iojc dc nanIa? dissc clc a Marccla.
Assin, assin. Vcn ca, Maricoia.
O sujciio lcvaniou a criana clos lraos c assou-a ara
dcniro do lalcao.
Anda, dissc clc; crgunia a Dona Marccla cono assou
a noiic. Esiava ansiosa or vir ca, nas a nac nao iinIa odido
vcsii-la... Eniao, Maricoia? Tona a lcnao... OlIa a vara dc
narnclo! Assin... Nao inagina o quc cla c la cn casa; fala na
scnIora a iodos os insianics, c aqui arccc una anonIa.
Ainda onicn... Digo, Maricoia?
Nao diga, nao, aai.
Eniao foi alguna coisa fcia? crguniou Marccla laicndo
na cara da ncnina.
Eu lIc digo; a nac cnsina-lIc a rczar iodas as noiics
un adrc-nosso c una avc-naria, ofcrccidos a Nossa ScnIora;
nas a cqucna onicn vcio cdir-nc con voz nuiio Iunildc...
inaginc o quc?... quc qucria ofcrccc-los a Sania Marccla.
CoiiadinIa! dissc Marccla lcijando-a.
un nanoro, una aiao, cono a scnIora nao
inagina... A nac diz quc c fciiio...
Coniou nais algunas coisas o sujciio, iodas nui
agradavcis, aic quc saiu lcvando a ncnina, nao scn dciiar-nc
un olIar inicrrogaiivo ou susciioso. Pcrgunici a Marccla qucn
cra clc.
un rclojociro dc vizinIana, un lon Ioncn; a
nulIcr ianlcn; c a filIa c galanic, nao? Parcccn gosiar nuiio
dc nin... c loa gcnic.
Ao rofcrir csias alavras Iavia un ircnor dc alcgria na
voz dc Marccla; c no rosio cono quc sc lIc csraiou una onda
dc vcniura...

CAPTULO 40
Na Sege

Nisio cnirou o nolcquc irazcndo o rclogio con o vidro
novo. Era icno; ja nc cusiava csiar ali; dci una nocdinIa dc
raia ao nolcquc; dissc a Marccla quc voliaria nouira ocasiao, c
sa a asso largo. Para dizcr iudo, dcvo confcssar quc o coraao
nc laiia un ouco; nas cra una csccic dc dolrc dc finados.
O csriio ia iravado dc inrcsscs oosias. Noicn quc aquclc
dia ananIcccra alcgrc ara nin. Mcu ai, ao alnoo, rcciiu-
nc, or anicciaao, o rinciro discurso quc cu iinIa dc
rofcrir na Canara dos Dcuiados; rino-nos nuiio, c o sol
ianlcn, quc csiava lrilIanic, cono nos nais lclos dias do
nundo; do ncsno nodo quc Virglia dcvia rir, quando cu lIc
coniassc as nossas faniasias do alnoo. Vai scnao quando, cai-
nc o vidro do rclogio; cniro na rincira loja quc nc fica nao;
c cis nc surgc o assado, ci-lo quc nc laccra c lcija; ci-lo quc
nc inicrroga, con un rosio coriado dc saudadcs c lcigas...
La o dcici; ncii-nc s rcssas na scgc, quc nc cscrava
no Largo dc Sao Francisco dc Paula, c ordcnci ao lolcciro quc
rodassc clas ruas fora. O lolcciro aiiou as lcsias, a scgc
cnirou a sacolcjar-nc, as nolas gcnian, as rodas sulcavan
raidancnic a lana quc dciara a cIuva rcccnic, c iudo isso
nc arccia csiar arado. Nao Ia, s vczcs, un ccrio vcnio
norno, nao foric ncn ascro, nas alafadio, quc nos nao lcva
o cIacu da calca, ncn rodonoinIa nas saias das nulIcrcs,
c iodavia c ou arccc scr ior do quc sc fizcssc una c ouira
coisa, orquc alaic, afroua, c cono quc dissolvc os csriios?
Pois cu iinIa cssc vcnio conigo; c, ccrio dc quc clc nc sorava
or acIar-nc naqucla csccic dc gargania cnirc o assado c o
rcscnic, alncjava or sair lancic do fuiuro. O ior c quc a
scgc nao andava.
Joao, lradci cu ao lolcciro. Esia scgc anda ou nao
anda?
Uc! nIonI! Ja csianos arados na oria dc sinI
ConsclIciro.

CAPTULO 41
A Alucinao

E cra vcrdadc. Enirci arcssado; acIci Virglia ansiosa,
nau Iunor, fronic nullada. A nac, quc cra surda, csiava na
sala con cla. No fin dos cunrincnios dissc-nc a noa con
scquidao.
Escravanos quc vicssc nais ccdo.
Dcfcndi-nc do nclIor nodo; falci do cavalo quc cnacara,
c dc un anigo, quc nc dciivcra. Dc rccnic norrc-nc a voz nos
lalios, fico iolIido dc assonlro. Virglia... scria Virglia aqucla
noa? Fiici-a nuiio, c a scnsaao foi iao cnosa, quc rccuci un
asso c dcsvici a visia. Tonci a olIa-la. As lcigas iinIan-lIc
conido o rosio; a clc, ainda na vcscra iao fina, rosada c ura,
aarccia-nc agora anarcla, csiignada clo ncsno flagclo quc
dcvasiara o rosio da csanIola. Os olIos, quc cran iravcssos,
fizcran-sc nurcIos; iinIa o lalio irisic c a aiiiudc cansada.
OlIci-a lcn; cguci-lIc na nao, c cIanci-a lrandancnic a
nin.Nao nc cnganava; cran as lcigas. Crcio quc fiz un gcsio
dc rculsa.
Virglia afasiou-sc, c foi scniar-sc no sofa. Eu fiquci algun
icno a olIar ara os ncus rorios cs. Dcvia sair ou ficar?
Fcjciici o rinciro alviirc, quc cra sinlcsncnic alsurdo, c
cncaninIci-nc ara Virglia, quc la csiava scniada c calada.
Ccus! Era ouira vcz a frcsca, a juvcnil, a florida Virglia. En vao
rocurci no rosio dcla algun vcsigio da docna; ncnIun Iavia;
cra a clc fina c lranca do cosiunc.
Nunca nc viu? crguniou Virglia, vcndo quc a
cncarava con insisicncia.
Tao loniia, nunca.
Scnici-nc, cnquanio Virglia, calada, fazia csialar as
unIas. Scguiran-sc alguns scgundos dc ausa. Falci-lIc dc
coisas csiranIas ao incidcnic; cla orcn nao nc rcsondia
nada, ncn olIava ara nin. Mcnos o csialido, cra a csiaiua do
Silcncio. Una so vcz nc dciiou os olIos, nas nuiio dc cina,
socrgucndo a oniinIa csqucrda do lalio, coniraindo as
solrancclIas, ao onio dc as unir; c iodo cssc conjunio dc
coisas dava-lIc ao rosio una crcssao ncdia cnirc cnica c
iragica.
Havia alguna afciaao naquclc dcsdcn; cra un arrcliquc
do gcsio. La dcniro, cla adccia, c nao ouco, ou fossc nagoa
ura, ou so dcsciio; c orquc a dor quc sc dissinula doi nais,
c nui rovavcl quc Virglia adcccssc cn dolro do quc
rcalncnic dcvia adcccr. Crcio quc isio c nciafsica.

CAPTULO 42
Que Escapou a Aristteles

Ouira coisa quc ianlcn nc arccc nciafsica c isio.
Da-sc novincnio a una lola, or ccnlo; rola csia, cnconira
ouira lola, iransniic-lIc o inulso, c cis a scgunda lola a rolar
cono a rincira rolou. SuonIanos quc a rincira lolan sc
cIana... Marccla, c una sinlcs suosiao; a scgunda, Dras
Culas; a icrccira, Virglia. Tcnos quc Marccla, rccclcndo un
iaroic do assado rolou aic iocar cn Dras Culas, o qual,
ccdcndo fora inulsiva, cnirou a rolar ianlcn aic cslarrar
cn Virglia, quc nao iinIa nada con a rincira lola; c cis a
cono, cla sinlcs iransnissao dc una fora, sc iocan os
circnos sociais, c sc csialclccc una coisa quc odcrcnos
cIanar solidaricdadc do alorrccincnio Iunano. Cono c quc
csic caiulo cscaou a Arisioiclcs?

CAPTULO 43
Marquesa, Porque eu Serei
Marqus

Posiiivancnic, cra un dialrcic Virglia, un dialrcic
angclico, sc qucrcn, nas cra-o, c cniao...
Eniao aarcccu o Lolo Ncvcs, un Ioncn quc nao cra
nais cslclio quc cu, ncn nais clcganic, ncn nais lido, ncn
nais sinaiico, c iodavia foi qucn nc arrclaiou Virglia c a
candidaiura, dcniro dc oucas scnanas, con un ncio
vcrdadcirancnic ccsariano. Nao rcccdcu ncnIun dcsciio;
nao Iouvc a ncnor violcncia dc fanlia. Duira vcio dizcr-nc,
un dia, quc cscrassc ouira aragcn, orquc a candidaiura dc
Lolo Ncvcs cra aoiada or grandcs influcncias. Ccdi; ial foi o
conco da ninIa dcrroia. Una scnana dcois, Virglia
crguniou ao Lolo Ncvcs, a sorrir, quando scria clc ninisiro.
Pcla ninIa voniadc, ja; cla dos ouiros, daqui a un
ano.
Virglia rclicou.
Proncic quc algun dia nc fara laroncsa?
Marqucsa, orquc cu scrci narqucs.
Dcsdc cniao fiquci crdido. Virglia conarou a aguia c o
avao, c clcgcu a aguia, dciando o avao con o scu csanio, o
scu dcsciio, c ircs ou quairo lcijos quc lIc dcra. Talvcz cinco
lcijos; nas dcz quc fosscn nao qucria dizcr coisa ncnIuna. O
lalio do Ioncn nao c cono a aia do cavalo dc iila, quc
csicrilizava o solo cn quc laiia; c jusiancnic o conirario.

CAPTULO 44
Um Cubas!

Mcu ai ficou ainiio con o dcscnlacc, c qucr-nc arcccr
quc nao norrcu dc ouira coisa. Eran ianios os casiclos quc
cngcnIara, ianios c ianissinos os sonIos, quc nao odia vc-
los assin csloroados, scn adcccr un foric alalo no
organisno. A rincio nao quis crc-lo. Un Culas! un galIo da
arvorc ilusirc dos Culas! E dizia isio con ial convicao, quc cu,
ja cniao infornado da nossa ianoaria, csqucci un insianic a
voluvcl dana, ara so conicnlar aquclc fcnncno, nao raro,
nas curioso. una inaginaao graduada cn conscicncia.
Un Culas! Fcciia-nc clc na scguinic nanIa, ao
alnoo.
Nao foi alcgrc o alnoo; cu rorio csiava a cair dc
sono.TinIa vclado una aric da noiic. Dc anor? Era
inossvcl; nao sc ana duas vczcs a ncsna nulIcr, c cu, quc
iinIa dc anar aqucla, icnos dcois, nao lIc csiava agora
rcso or ncnIun ouiro vnculo, alcn dc una faniasia
assagcira, alguna olcdicncia c nuiia faiuidadc. E isio lasia a
clicar a viglia; cra dcsciio, un dcsciiozinIo agudo cono
onia dc alfincic, o qual sc dcsfcz, con cIaruios, nurros,
lciiuras iruncadas, aic roncr a aurora, a nais iranquila das
auroras.
Mas cu cra noo, iinIa o rcncdio cn nin ncsno. Mcu
ai c quc nao dc suoriar facilncnic a ancada. Pcnsando
lcn, odc scr quc nao norrcssc rccisancnic do dcsasirc; nas
quc o dcsasirc lIc conlicou as uliinas dorcs, c osiiivo.
Morrcu da a quairo ncscs, acalrunIado, irisic, con una
rcocuaao inicnsa c coninua, scnclIana dc rcnorso,un
dcscncanio norial quc lIc sulsiiiuiu os rcunaiisnos c iosscs.
Tcvc ainda una ncia Iora dc alcgria; foi quando un dos
ninisiros o visiiou. Vi-lIc, lcnlra-nc lcn, vi-lIc o graio
sorriso dc ouiro icno, c nos olIos una conccniraao dc luz,
quc cra, or assin dizcr, o uliino lancjo da alna ciranic.
Mas a irisicza ionou logo, a irisicza dc norrcr scn nc vcr
osio cn algun lugar alio, cono alias nc calia.
Un Culas!
Morrcu alguns dias dcois da visiia do ninisiro, una
nanIa dc naio, cnirc os dois filIos, Salina c cu, c nais o iio
Ildcfonso c ncu cunIado. Morrcu scn lIc odcr valcr a cicncia
dos ncdicos, ncn o nosso anor, ncn os cuidados, quc foran
nuiios, ncn coisa ncnIuna; iinIa dc norrcr, norrcu.
Un Culas!

CAPTULO 45
Notas

Soluos, lagrinas, casa arnada, vcludo rcio nos oriais,
un Ioncn quc vcio vcsiir o cadavcr, ouiro quc ionou a ncdida
do caiao, caiao, cssa, iocIciros, conviics, convidados quc
cniravan. Lcniancnic, a asso surdo, c acriavan a nao
fanlia, alguns irisics, iodos scrios c calados, adrc c sacrisiao,
rczas, ascrscs d'agua lcnia, o fccIar do caiao a rcgo c
nariclo, scis cssoas quc o ionan da cssa, c o lcvanian, c o
dcsccn a cusio cla cscada, nao olsianic os griios, soluos c
novas lagrinas da fanlia, c vao aic o cocIc funclrc, c o
colocan cn cina c irasassan c acrian as corrcias, o rodar
do cocIc, o rodar dos carros, un a un... Isio quc arccc un
sinlcs invcniario, cran noias quc cu Iavia ionado ara un
caiulo irisic c vulgar quc nao cscrcvo.

CAPTULO 46
A Herana

Vcja-nos agora o lciior, oiio dias dcois da noric dc ncu
ai, ninIa irna scniada nun sofa, ouco adianic, o
Coirin, dc c, cncosiado a un consolo, con os lraos cruzados
c a nordcr o ligodc, cu a asscar dc un lado ara ouiro,
con os olIos no cIao. Luio csado. Profundo silcncio.
Mas afinal, dissc Coirin; csia casa ouco nais odc
valcr dc irinia conios; dcnos quc valIa irinia c cinco...
Valc cinqucnia, ondcrci; a Salina salc quc cusiou
cinqucnia c oiio...
Podia cusiar aic scsscnia, iornou Coirin; nas nao sc
scguc quc os valcssc, c ncnos ainda quc os valIa Iojc. Vocc
salc quc as casas, aqui Ia anos, laiaran nuiio. OlIc, sc csia
valc os cinqucnia conios, quanios nao valc a quc vocc dcscja
ara si, a do Cano?
Nao falc nisso! Una casa vclIa.
VclIa! cclanou Salina, lcvaniando as naos ao icio.
Parccc-lIc nova, aosio?
Ora, nano, dcic-sc dcssas coisas, dissc Salina,
crgucndo-sc do sofa; odcnos arranjar iudo cn loa anizadc, c
con lisura. Por ccnlo, o Coirin nao acciia os rcios, qucr so
o lolcciro dc aai c o Paulo...
O lolcciro nao, acudi cu; fico con a scgc c nao Ici dc ir
conrar ouiro.
Dcn, fico con o Paulo c o Prudcncio.
O Prudcncio csia livrc.
Livrc?
Ha dois anos.
Livrc? Cono scu ai arranjava csias coisas ca or casa,
scn dar aric a ningucn! Esia dirciio. Quanio raia... crcio
quc nao lilcriou a raia?
TnIanos falado na raia, a vclIa raiaria do icno dc
Don Josc I, a orao nais gravc da Icrana, ja clo lavor, ja
cla vciusicz, ja cla origcn da roricdadc; dizia ncu ai quc
o Condc da CunIa, quando vicc-rci do Drasil, a dcra dc
rcscnic a ncu lisav Lus Culas.
Quanio raia, coniinuou o Coirin, cu nao faria
qucsiao ncnIuna, sc nao fossc o dcscjo quc sua irna icn dc
ficar con cla; c acIo-lIc razao. Salina c casada, c rccisa dc
una coa digna, arcscniavcl. Vocc c soliciro, nao rccclc,
nao...
Mas osso casar.
Para quc? inicrroncu Salina.
Era iao sullinc csia crgunia, quc or alguns insianics
nc fcz csqucccr os inicrcsscs. Sorri; cguci na nao dc Salina,
laii-lIc lcvcncnic na alna, iudo isso con iao loa sonlra,quc
o Coirin inicrrciou o gcsio cono dc aquicsccncia, c
agradcccu-no.
Quc c la? rcdargui; nao ccdi coisa ncnIuna, ncn ccdo.
Ncn ccdc?
Alanci a calca.
Dcia, Coirin, dissc ninIa irna ao narido; vc sc clc
qucr ficar ianlcn con a nossa roua do coro, c so o quc falia.
Nao falia nais nada. Qucr a scgc, qucr o lolcciro, qucr
a raia, qucr iudo. OlIc, c nuiio nais sunario ciiar-nos a juzo
c rovar con icsicnunIas quc Salina nao c sua irna, quc cu
nao sou scu cunIado, c quc Dcus nao c Dcus. Faa isio, cnao
crdc nada, ncn una colIcrinIa. Ora, ncu anigo, ouiro oficio!
Esiava iao agasiado, c cu nao ncnos, quc cnicndi ofcrcccr
un ncio dc conciliaao. dividir a raia. Fiu-sc c crguniou-nc
a qucn calcria o lulc c a qucn o aucarciro; c dcois dcsia
crgunia, dcclarou quc icranos icno dc liquidar a rcicnsao,
quando ncnos cn juzo. Enircianio, Salina fora aic a jancla
quc dava ara a cIacara, c dcois dc un insianic, voliou, c
ros ccdcr o Paulo c ouiro rcio, con a condiao dc ficar con
a raia; cu ia dizcr quc nao nc convinIa, nas o Coirin
adianiou-sc c dissc a ncsna coisa.
Isso nunca! nao fao csnolas! dissc clc.
Janianos irisics. Mcu iio cncgo aarcccu solrcncsa, c
ainda rcscnciou una cqucna alicrcaao.
Mcus filIos, dissc clc, lcnlrcn-sc quc ncu irnao
dciou un ao lcn grandc ara scr rcariido or iodos.
Mas Coirin.
Crcio, crcio. A qucsiao, orcn, nao c dc ao, c dc
naniciga. Pao scco c quc cu nao cngulo.
Fizcran-sc finalncnic as ariilIas, nas nos csiavanos
lrigados. E digo-lIcs quc, ainda assin, cusiou-nc nuiio a
lrigar con Salina. ranos iao anigos! Jogos ucris, furias dc
crianas, risos c irisiczas da idadc adulia, dividinos nuiia vcz
cssc ao da alcgria c da niscria, irnancnic, cono lons irnaos
quc cranos. Mas csiavanos lrigados. Tal qual a lclcza dc
Marccla, quc sc csvaiu con as lcigas.

CAPTULO 47
O Recluso

Marccla, Salina, Virglia... a csiou cu a fundir iodos os
conirasics, cono sc csscs noncs c cssoas nao fosscn nais do
quc nodos dc scr da ninIa afciao inicrior. Pcna dc naus
cosiuncs, aia una gravaia ao csiilo, vcsic-lIc un colcic ncnos
sordido; c dcois sin, dcois vcn conigo, cnira ncssa casa,
csiira-ic ncssa rcdc quc nc cnlalou a nclIor aric dos anos
quc dccorrcran dcsdc o invcniario dc ncu ai aic 1842.Vcn; sc
ic cIcirar a algun arona dc ioucador, nao cuidcs quc o nandci
dcrranar ara ncu rcgalo; c un vcsigio da N. ou da Z. ou da
U. quc iodas cssas lciras naiusculas cnlalaran a a sua
clcganic aljcao. Mas, sc alcn do arona, quiscrcs ouira coisa,
fica-ic con o dcscjo, orquc cu nao guardci rciraios, ncn
carias, ncn ncnorias; a ncsna conoao csvaiu-sc c so nc
ficaran as lciras iniciais.
Vivi ncio rccluso, indo dc longc cn longc a algun lailc, ou
icairo, ou alcsira, nas a naior aric do icno assci-a
conigo ncsno. Vivia; dciava-nc ir ao curso c rccurso dos
succssos c dos dias, ora lulioso, ora aaiico, cnirc a anliao
c o dcsanino. Escrcvia oliica c fazia liicraiura. Mandava
ariigos c vcrsos ara as folIas ullicas c cIcguci a alcanar
ccria rcuiaao dc olcnisia c dc ocia. Quando nc lcnlrava
do Lolo Ncvcs, quc cra ja dcuiado, c dc Virglia, fuiura
narqucsa, crguniava a nin ncsno or quc nao scria nclIor
dcuiado c nclIor narqucs do quc o Lolo Ncvcs, cu, quc
valia nais, nuiio nais do quc clc, c dizia isio a olIar ara a
onia do nariz...

CAPTULO 48
Um Primo de Virglia

Salc qucn cIcgou onicn dc Sao Paulo? Pcrguniou-nc
una noiic Luis Duira.
Lus Duira cra un rino dc Virglia, quc ianlcn rivava
con as nusas. Os vcrsos dclc agradavan c valian nais do quc
os ncus; nas clc iinIa ncccssidadc da sanao dc alguns, quc
lIc confirnassc o alauso dos ouiros. Cono fossc acanIado,
nao inicrrogava a ningucn; nas dclciiava-sc con ouvir alguna
alavra dc arco; cniao criava novas foras c arrcnciia
juvcnilncnic ao iralalIo.
Polrc Lus Duira! Acnas ullicava alguna coisa, corria
ninIa casa, c cnirava a girar cn volia dc nin, csrciia dc
un juzo, dc una alavra, dc un gcsio, quc lIc arovassc a
rcccnic roduao, c cu falava-lIc dc nil coisas difcrcnics, do
uliino lailc do Caicic, da discussao das canaras, dc lcrlindas
c cavalos, dc iudo, ncnos dos scus vcrsos ou rosas. Elc
rcsondia-nc, a rincio con aninaao, dcois nais frouo,
iorcia a rcdca da convcrsa ara o assunio dclc, alria un livro,
crguniava-nc sc iinIa algun iralalIo novo, c cu dizia-lIc quc
sin ou quc nao, nas iorcia a rcdca ara o ouiro lado, c la ia clc
airas dc nin, aic quc cnacava dc iodo c saa irisic. MinIa
inicnao cra fazc-lo duvidar dc si ncsno, dcsanina-lo, clinina-
lo. E iudo isio a olIar ara a onia do nariz...

CAPTULO 49
A Ponta do Nariz

Nariz, conscicncia scn rcnorsos, iu nc valcsic nuiio na
vida... Ja ncdiiasic alguna vcz no dcsiino do nariz, anado
lciior? A clicaao do Douior Pangloss c quc o nariz foi criado
ara uso dos oculos, c ial clicaao confcsso quc aic ccrio
icno nc arcccu dcfiniiiva; nas vcio un dia, cn quc, csiando
a runinar cssc c ouiros onios olscuros dc filosofia,aiinci con
a unica, vcrdadcira c dcfiniiiva clicaao.
Con cfciio, lasiou-nc aicniar no cosiunc do faquir. Salc
o lciior quc o faquir gasia longas Ioras a olIar ara a onia do
nariz, con o fin unico dc vcr a luz cclcsic. Quando clc finca os
olIos na onia do nariz, crdc o scniincnio das coisas
cicrnas, cnlclcza-sc no invisvcl, arccndc o inalavcl,
dcsvincula-sc da icrra, dissolvc-sc, cicriza-sc. Essa sullinaao
do scr cla onia do nariz c o fcnncno nais ccclso do
csriio, c a faculdadc dc a olicr nao cricncc ao faquir
soncnic. c univcrsal. Cada Ioncn icn ncccssidadc c odcr dc
conicnlar o scu rorio nariz, ara o fin dc vcr a luz cclcsic, c
ial conicnlaao, cujo cfciio c a sulordinaao do univcrso a un
nariz soncnic, consiiiui o cquillrio das socicdadcs. Sc os
narizcs sc conicnlasscn cclusivancnic uns aos ouiros, o
gcncro Iunano nao cIcgaria a durar dois scculos. ciinguia-sc
con as rinciras irilos.
Ouo daqui una oljcao do lciior. Cono odc scr
assin, diz clc, sc nunca janais ningucn nao viu csiarcn os
Ioncns a conicnlar o scu rorio nariz?
Lciior oliuso, isso rova quc nunca cnirasic no ccrclro dc
un cIaclciro. Un cIaclciro assa or una loja dc cIacus; c
a loja dc un rival, quc a alriu Ia dois anos; iinIa cniao duas
orias, Iojc icn quairo; roncic icr scis c oiio. Nas vidraas
osicnian-sc os cIacus do rival; clas orias cniran os
frcgucscs do rival; o cIaclciro conara aqucla loja con a sua,
quc c nais aniiga c icn so duas orias, c aquclcs cIacus con
os scus, ncnos luscados, ainda quc dc igual rco.
Moriifica-sc naiuralncnic; nas vai andando, conccnirado,
con os olIos ara laio ou ara a frcnic, a indagar as causas
da roscridadc do ouiro c do scu rorio airaso, quando clc
cIaclciro c nuiio nclIor cIaclciro do quc o ouiro
cIaclciro... Ncssc insianic c quc os olIos sc fian na onia do
nariz.
A conclusao, orianio, c quc Ia duas foras caiiais. o
anor, quc nuliilica a csccic, c o nariz, quc a sulordina ao
indivduo. Procriaao, cquillrio.

CAPTULO 50
Virglia Casada

Qucn cIcgou dc Sao Paulo foi ninIa rina Virglia,
casada con o Lolo Ncvcs, coniinuou Luis Duira.
AI!
E so Iojc c quc cu soulc una coisa, scu naganao...
Quc foi?
Quc vocc quis casar con cla.
Idcias dc ncu ai. Qucn lIc dissc isso?
Ela ncsna. Falci-lIc nuiio cn vocc, c cla cniao
coniou-nc iudo.
No dia scguinic, csiando na Fua do Ouvidor, oria da
iiografia do PlancIcr, vi assonar, a disiancia, una nulIcr
cslcndida. Era cla; so a rcconIcci a oucos assos, iao ouira
csiava, a ial onio a naiurcza c a aric lIc Iavian dado o uliino
auro. Coricjano-nos; cla scguiu; cnirou con o narido na
carruagcn, quc os cscrava un ouco acina; fiquci ainiio.
Oiio dias dcois, cnconirci-a nun lailc; crcio quc
cIcganos a irocar duas ou ircs alavras. Mas nouiro lailc,
dado da a un ncs, cn casa dc una scnIora, quc ornara os
salcs do rinciro rcinado, c nao dcsornava cniao os do
scgundo, a aroinaao foi naior c nais longa, orquc
convcrsanos c valsanos. A valsa c una dcliciosa coisa.
Valsanos; c nao ncgo quc, ao concIcgar ao ncu coro aquclc
coro flcvcl c nagnfico,iivc una singular scnsaao, una
scnsaao dc Ioncn roulado.
Esia nuiio calor, dissc cla, logo quc acalanos. Vanos
ao icrrao?
Nao; odc consiiar-sc. Vanos ouira sala.
Na ouira sala csiava Lolo Ncvcs, quc nc fcz nuiios
cunrincnios, accrca dos ncus cscriios oliicos,
acrcsccniando quc nada dizia dos liicrarios, or nao cnicndcr
dclcs; nas os oliicos cran ccclcnics, lcn cnsados c lcn
cscriios. Fcsondi-lIc con iguais csncros dc coricsia, c
scarano-nos conicnics un do o ouiro.
Ccrca dc ircs scnanas dcois rcccli un conviic dclc ara
una rcuniao niina. Fui; Virglia rccclcu-nc con csia graciosa
alavra. O scnIor Iojc Ia dc valsar conigo.
En vcrdadc, cu iinIa fana c cra valsisia cncriio; nao
adnira quc cla nc rcfcrissc. Valsanos una vcz, c nais ouira
vcz. Un livro crdcu Franccsca; ca foi a valsa quc nos crdcu.
Crcio quc ncssa noiic acrici-lIc a nao con nuiia fora, c cla
dciou-a ficar, cono csquccida, c cu a alraa-la c iodos con os
olIos cn nos, c nos ouiros quc ianlcn sc alraavan c
giravan... Un dclrio.

CAPTULO 51
Minha!

ninIa! dissc cu conigo, logo quc a assci a ouiro
cavalIciro; c confcsso quc duranic o rcsio da noiic, foi-nc a
idcia cniranIando no csriio, nao fora dc nariclo, nas dc
vcrruna, quc c nais insinuaiiva.
ninIa! dizia cu ao cIcgar oria dc casa.
Mas a, cono sc o dcsiino ou o acaso, ou o quc qucr quc
fossc, sc lcnlrassc dc dar algun asio aos ncus arroulos
osscssorios, luziu-nc no cIao una coisa rcdonda c anarcla.
Alaici-nc; cra una nocda dc ouro, una ncia dolra.
ninIa! rccii cu a rir-nc, c ncii-a no lolso.
Ncssa noiic nao cnsci nais na nocda; nas no dia
scguinic, rccordando o caso, scnii uns rcclcs da conscicncia,
c una voz quc nc crguniava or quc dialo scria ninIa una
nocda quc cu nao Icrdara ncn ganIara, nas soncnic acIara
na rua. Evidcnicncnic nao cra ninIa; cra dc ouiro, daquclc
quc a crdcra, rico ou olrc, c ialvcz fossc olrc, algun
ocrario quc nao icria con quc dar dc concr nulIcr c aos
filIos; nas sc fossc rico, o ncu dcvcr ficava o ncsno. Cunria
rcsiiiuir a nocda c o nclIor ncio, o unico ncio, cra fazc-lo or
inicrncdio dc un anuncio ou da olcia. Envici un caria ao
cIcfc dc olcia, rcncicndo-lIc o acIado, c rogando-lIc quc,
clos ncios a scu alcancc, fizcssc dcvolvc-lo s naos do
vcrdadciro dono.
Mandci a caria c alnocci iranquilo, osso aic dizcr quc
juliloso. MinIa conscicncia valsara ianio na vcscra, quc
cIcgou a ficar sufocada, scn rcsiraao; nas a rcsiiiuiao da
ncia dolra foi una jancla quc sc alriu ara o ouiro lado da
noral; cnirou una onda dc ar uro, c a olrc dana rcsirou
larga. Vcniilai as conscicncias! nao vos digo nais nada.
Todavia, dcsido dc quaisqucr ouiras circunsiancias, o ncu aio
cra loniio, orquc crinia un jusio cscruulo, un scniincnio
dc alna dclicada. Era o quc nc dizia a ninIa dana inicrior,
con un nodo ausicro c ncigo a un icno; c o quc cla nc
dizia, rcclinada ao ciioril da jancla alcria.
Fizcsic lcn, Culas; andasic crfciiancnic. Esic ar nao
c so uro, c lalsanico, c una iransiraao dos cicrnos jardins.
Qucrcs vcr o quc fizcsic, Culas?
E a loa dana sacou un csclIo c alriu-no dianic dos
olIos. Vi, clarancnic visia, a ncia dolra da vcscra, rcdonda,
lrilIanic, niida, nuliilicando-sc or si ncsna, scr dcz
dcois irinia dcois quinIcnias, crinindo assin o
lcncfcio quc nc daria na vida c na noric o sinlcs aio da
rcsiiiuiao. E cu csraiava iodo o ncu scr na conicnlaao
daquclc aio, rcvia-nc nclc, acIava-nc lon, ialvcz grandc. Una
sinlcs nocda, Icn? Vcjan o quc c icr valsado un ouquinIo
nais. Assin, cu, Dras Culas, dcscolri una lci sullinc, a lci da
cquivalcncia das janclas, c csialclcci quc o nodo dc concnsar
una jancla fccIada c alrir ouira, a fin dc quc a noral ossa
arcjar coniinuancnic a conscicncia. Talvcz nao cnicndas o quc
a fica; ialvcz quciras una coisa nais concrcia, un cnlrulIo,
or ccnlo, un cnlrulIo nisicrioso. Pois iona la o cnlrulIo
nisicrioso.

CAPTULO 52
O Embrulho Misterioso

Foi o caso quc, alguns dias dcois, indo cu a Doiafogo,
iroccci nun cnlrulIo, quc csiava na raia. Nao digo lcn;
Iouvc ncnos irocao quc oniac. Vcndo un cnlrulIo, nao
grandc, nas lino c corrciancnic fciio, aiado con un larlanic
rijo, una coisa quc arccia alguna coisa, lcnlrou-nc laicr-lIc
con o c, assin or ccricncia, c laii, c o cnlrulIo rcsisiiu.
Fclanccci os olIos cn volia dc nin; a raia csiava dcscria; ao
longc uns ncninos lrincavan, un cscador curava as rcdcs
ainda nais longc, ningucn quc udcssc vcr a ninIa aao;
inclinci-nc, aanIci o cnlrulIo c scgui.
Scgui, nas nao scn rcccio. Podia scr una ulIa dc
raazcs. Tivc idcia dc dcvolvcr o acIado raia, nas aalci-o
c rcjciici a idcia. Un ouco adianic, dcsandci o caninIo c guici
ara casa.
Vcjanos, dissc cu ao cnirar no galincic.
E Icsiici un insianic, crcio quc or vcrgonIa; assaliou-nc
ouira vcz o rcccio da ulIa. E ccrio quc nao Iavia ali ncnIuna
icsicnunIa cicrna; nas cu iinIa dcniro dc nin ncsno un
garoio, quc Iavia dc assoliar, guincIar, grunIir, aicar,
auar, cacarcjar, fazcr o dialo, sc nc vissc alrir o cnlrulIo c
acIar dcniro un duzia dc lcnos vclIos ou duas duzias dc
goialas odrcs. Era iardc; a curiosidadc csiavaa guada, cono
dcvc csiar a do lciior; dcsfiz o cnlrulIo, c vi... acIci... conici...
rcconici nada ncnos dc cinco conios dc rcis. Nada ncnos.
Talvcz uns dcz nil rcis nais. Cinco conios cn loas noias c
dolras, iudo asscadinIo c arranjadinIo, un acIado raro.
EnlrulIci-as dc novo. Ao janiar arcccu-nc quc un dos
nolcqucs falara a ouiro con os olIos. Tcr-nc-ian csrciiado?
Inicrroguci-os discrciancnic, c conclu quc nao. Solrc o janiar,
fui ouira vcz ao galincic, caninci o dinIciro, c ri-nc dos ncus
cuidados naicrnais a rcsciio dc cinco conios, cu, quc cra
alasiado.
Para nao cnsar nais naquilo fui dc noiic casa do Lolo
Ncvcs, quc insiara nuiio conigo nao dciassc dc frcqucniar as
rccccs da nulIcr. La cnconirci o cIcfc dc olcia; fui-lIc
arcscniado; clc lcnlrou-sc logo da caria c da ncia dolra quc
cu lIc rcncicra alguns dias anics. Avcniou o caso; Virglia
arcccu salorcar o ncu roccdincnio, c cada un dos
rcscnics accriou dc coniar una ancdoia analoga, quc cu ouvi
con inacicncias dc nulIcr Iisicrica.
Dc noiic, no dia scguinic, cn ioda aqucla scnana cnsci o
ncnos quc udc nos cinco conios, c aic confcsso quc os dcici
nuiio quiciinIos na gavcia da sccrciaria. Cosiava dc falar dc
iodas as coisas, ncnos dc dinIciro, c rincialncnicdc dinIciro
acIado; iodavia nao cra crinc acIar dinIciro, cra una
fclicidadc, un lon acaso, cra ialvcz un lancc da Providcncia.
Nao odia scr ouira coisa. Nao sc crdcn cinco conios, cono sc
crdc un lcno dc ialaco. Cinco conios lcvan-sc con irinia nil
scniidos, aalan-sc a niudo, nao sc lIcs iiran os olIos dc
cina, ncn as naos, ncn o cnsancnio, c ara sc crdcrcn
assin ioialncnic, nuna raia, c ncccssario quc... Crinc c quc
nao odia scr o acIado; ncn crinc, ncn dcsonra, ncn nada
quc cnlaciassc o caraicr dc un Ioncn. Era un acIado, un
accrio fcliz, cono a soric grandc, cono as aosias dc cavalo,
cono os ganIos dc un jogo Ioncsio c aic dirci quc a ninIa
fclicidadc cra ncrccida, orquc cu nao nc scniia nau, ncn
indigno dos lcncfcios da Providcncia.
Esics cinco conios, dizia cu conigo, ircs scnanas
dcois, Ici dc cnrcga-los cn alguna aao loa, ialvcz un doic
a alguna ncnina olrc, ou ouira coisa assin... Ici dc vcr...
Ncssc ncsno dia lcvci-os ao Danco do Drasil. La nc
rccclcran con nuiias c dclicadas aluscs ao caso da ncia
dolra, cuja noicia andava ja csalIada cnirc as cssoas do
ncu conIccincnio; rcsondi cnfadado quc a coisa nao valia a
cna dc iananIo csirondo; louvaran-nc cniao a nodcsiia, c
orquc cu nc cncolcrizassc, rclicaran-nc quc cra
sinlcsncnic grandc.

CAPTULO 53
. . . . . . . . .

Virglia c quc ja sc nao lcnlrava da ncia dolra; ioda cla
csiava conccnirada cn nin, nos ncus olIos, na ninIa vida,
no ncu cnsancnio; cra o quc dizia, c cra vcrdadc.
Ha unas lanias quc nasccn c crcsccn dcrcssa; ouiras
sao iardias c ccas. O nosso anor cra daquclas; lroiou con ial
ncio c iania sciva, quc, dcniro cn ouco, cra a nais vasia,
folIuda c culcranic criaiura dos losqucs. Nao lIcs odcrci
dizcr, ao ccrio, os dias quc durou cssc crcscincnio. Lcnlra-nc,
sin, quc, cn ccria noiic, aloioou-sc a flor, ou o lcijo, sc assin
lIc quiscrcn cIanar, un lcijo quc cla nc dcu, ircnula,
coiiadinIa, ircnula dc ncdo, orquc cra ao oriao da
cIacara. Uniu-nos cssc lcijo unico, lrcvc cono a ocasiao,
ardcnic cono o anor, rologo dc una vida dc dclcias, dc
icrrorcs, dc rcnorsos, dc razcrcs quc rcnaiavan cn dor, dc
aflics quc dcsalrocIavan cn alcgria, una Iiocrisia
acicnic c sisicnaiica, unico frcio dc una aiao scn frcio,
vida dc agiiacs, dc colcras, dc dcscscros c dc ciuncs, quc
una Iora agava faria c dc solra; nas ouira Iora vinIa c
cngolia aqucla, cono iudo nais, ara dciar iona as agiiacs
c o rcsio, c o rcsio do rcsio, quc c o fasiio c a sacicdadc. ial foi o
livro daquclc rologo.

CAPTULO 54
A Pndula

Sa dali a salorcar o lcijo. Nao udc dornir; csiirci-nc na
cana, c ccrio, nas foi o ncsno quc nada. Ouvi as Ioras iodas
da noiic. Usualncnic, quando cu crdia o sono, o laicr da
cndula fazia-nc nuiio nal; cssc iiquc-iaquc soiurno, vagaroso
c scco, arccia dizcr a cada golc quc cu ia icr un insianic
ncnos dc vida. Inaginava cniao un vclIo dialo, scniado cnirc
dois sacos, o da vida c o da noric, a iirar as nocdas da vida
ara da-las noric, c a conia-las assin.
Ouira dc ncnos...
Ouira dc ncnos...
Ouira dc ncnos...
Ouira dc ncnos...
O nais singular c quc, sc o rclogio arava, cu dava-lIc
corda, ara quc clc nao dciassc dc laicr nunca, c cu udcssc
coniar iodos os ncus insianics crdidos. Invcncs Ia, quc sc
iransfornan ou acalan; as ncsnas insiiiuics norrcn; o
rclogio c dcfiniiivo c crciuo; o dcrradciro Ioncn, ao
dcscdir-sc do sol frio c gasio, Ia dc icr un rclogio na algilcira,
ara salcr a Iora caia cn quc norrc.
Naqucla noiic nao adcci cssa irisic scnsaao dc cnfado,
nas ouira, c dclciiosa. As faniasias iunuliuavan-nc ca dcniro,
vinIan unas solrc ouiras, scnclIana dc dcvoias quc sc
alalroan ara vcr o anjo-canior das rocisscs. Nao ouvia os
insianics crdidos, nas os ninuios ganIados; dc ccrio icno
cn dianic nao ouvi coisa ncnIuna, orquc o ncu cnsancnio,
ardiloso c iraquinas, saliou cla jancla fora c laicu as asas na
dircao da casa dc Virglia. A acIou ao ciioril dc una jancla o
cnsancnio dc Virglia, saudaran-sc c ficaran dc alcsira. Nos
a rolarnos na cana, ialvcz con frio, ncccssiiados dc rcouso, c
os dois vadios ali osios, a rcciircn o vclIo dialogo dc Adao c
Eva.

CAPTULO 55
O Velho Dilogo de Ado e
Eva

Dras Culas...?
Virglia......
Dras Culas.............................
. . . . . . . . .
Virglia..................!
Dras Culas...............
Virglia..........................................
..................................... ?........................................
............................................................................
Dras Culas.....................
Virglia.......
Dras Culas
...................................................................
................................!...........................!.....................!
Virglia.......................................?
Dras Culas.....................!
Virglia.....................!

CAPTULO 56
O Momento Oportuno

Mas, con a lrcca! qucn nc clicara a razao dcsia
difcrcna?
Un dia vino-nos, iraianos o casancnio, dcsfizcno-o c
scarano-nos, a frio, scn dor, orquc nao Iouvcra aiao
ncnIuna; nordcu-nc acnas algun dcsciio c nada
nais.Corrcn anos, iorno a vc-la, danos ircs ou quairo giros dc
valsa, c cis-nos a anar un ao ouiro con dclrio. A lclcza dc
Virglia cIcgara, c ccrio, a un alio grau dc auro, nas nos
cranos sulsiancialncnic os ncsnos, c cu, ninIa aric, nao
nc iornara nais loniio ncn nais clcganic. Qucn nc clicara
a razao dcssa difcrcna?
A razao nao odia scr ouira scnao o noncnio ooriuno.
Nao cra ooriuno o rinciro noncnio, orquc, sc ncnIun dc
nos csiava vcrdc ara o anor, anlos o csiavanos ara o nosso
anor; disiinao fundancnial. Nao Ia anor ossvcl scn a
ooriunidadc dos sujciios. Esia clicaao acIci-a cu ncsno,
dois anos dcois do lcijo, un dia qucVirglia sc nc quciava dc
un inialcgrcic quc la ia c icnazncnic a galanicava.
Quc inoriuno! dizia cla fazcndo una carcia dc raiva.
Esircncci, fiici-a, vi quc a indignaao cra sinccra; cniao
ocorrcu-nc quc ialvcz cu iivcssc rovocado alguna vcz aqucla
ncsna carcia, c conrccndi logo ioda a grandcza da ninIa
cvoluao. TinIa vindo dc inoriuno a ooriuno.

CAPTULO 57
Destino

Sin scnIor, anavanos. Agora, quc iodas as lcis sociais
no-lo incdian, agora c quc nos anavanos dcvcras.
AcIavano-nos jungidos un ao ouiro, cono as duas alnas quc
o ocia cnconirou no Purgaiorio.
D u, conc Iuo, cIc uunno u gogo; c digo nal,
conarando-nos a lois, orquc nos cranos ouira csccic dc
aninal ncnos iardo, nais vclIaco c lascivo. Eis-nos a caninIar
scn salcr aic ondc, ncn or quc csiradas cscusas; rollcna
quc nc assusiou, duranic algunas scnanas, nas cuja soluao
cnircguci ao dcsiino. Polrc Dcsiino!Ondc andaras agora,
grandc rocurador dos ncgocios Iunanos? Talvcz csicjas a
criar clc nova, ouira cara, ouiras nanciras, ouiro nonc, c nao
c inossvcl quc... Ja nc nao lcnlra ondc csiava... AI! nas
csiradas cscusas. Dissc cu conigo quc ja agora scria o quc
Dcus quiscssc. Era a nossa soric anar-nos; sc assin nao fora,
cono clicaranos a valsa c o rcsio? Virglia cnsava a ncsna
coisa. Un dia, dcois dc nc confcssar quc iinIa noncnios dc
rcnorsos, cono cu lIc disscssc quc, sc iinIa rcnorsos, c
orquc nc nao iinIa anor, Virglia cingiu-nc con os scus
nagnficos lraos, nurnurando.
Ano-ic, c a voniadc do ccu.
E csia alavra nao vinIa ioa; Virglia cra un ouco
rcligiosa. Nao ouvia nissa aos doningos, c vcrdadc, c crcio aic
quc so ia s igrcjas cn dia dc fcsia, c quando Iavia lugar vago
cn alguna iriluna. Mas rczava iodas as noiics, con fcrvor, ou,
clo ncnos, con sono. TinIa ncdo s irovoadas; ncssas
ocasics, iaava os ouvidos, c rcsnoncava iodas as oracs do
caiccisno. Na alcova dcla Iavia un oraioriozinIo dc jacaranda,
olra dc ialIa, dc ircs alnos dc aliura, con ircs inagcns
dcniro; nas nao falava dclc s anigas; ao conirario, iacIava dc
lcaias as quc cran so rcligiosas. Algun icno dcsconfici quc
Iavia ncla ccrio vcanc dc crcr, c quc a sua rcligiao cra una
csccic dc canisa dc flancla rcscrvaiiva c clandcsiina; nas
cvidcnicncnic cra cngano ncu.

CAPTULO 58
Confidncia

Lolo Ncvcs, a rincio, nciia-nc grandcs susios. Pura
ilusao! Cono adorassc a nulIcr, nao sc vcava dc no dizcr
nuiias vczcs; acIava quc Virglia cra a crfciao ncsna, un
conjunio dc qualidadcs solidas c finas, anoravcl, clcganic,
ausicra, un nodclo. E a confiana nao arava a. Dc frcsia quc
cra, cIcgou oria cscancarada. Un dia confcssou-nc quc
irazia una irisic carcona na cisicncia; faliava-lIc a gloria
ullica. Aninci-o; dissc-lIc nuiias coisas loniias, quc clc
ouviu con aqucla unao rcligiosa dc un dcscjo quc nao qucr
acalar dc norrcr; cniao conrccndi quc a anliao dclc andava
cansada dc laicr as asas, scn odcr alrir o vo. Dias dcois
dissc-nc iodos os scus icdios c dcsfalccincnios, as anarguras
cngolidas, as raivas soiiadas; coniou-nc quc a vida oliica
cra un iccido dc invcjas, dcsciios, inirigas, crfdias,
inicrcsscs, vaidadcs. Evidcnicncnic Iavia a una crisc dc
nclancolia; iraici dc conlaic-la.
Sci o quc lIc digo, rclicou-nc con irisicza. Nao odc
inaginar o quc icnIo assado. Enirci na oliica or gosio, or
fanlia, or anliao, c un ouco or vaidadc. Ja vc quc rcuni
cn nin so iodos os noiivos quc lcvan o Ioncn vida ullica;
faliou-nc so o inicrcssc dc ouira naiurcza. Vira o icairo clo
lado da laicia; c, alavra, quc cra loniio! Solcrlo ccnario,
vida, novincnio c graa na rcrcscniaao. Escriiurci-nc;
dcran-nc un acl quc... Mas ara quc o csiou a faiigar con
isio? Dcic-nc ficar con as ninIas anofinacs. Crcia quc
icnIo assado Ioras c dias... Nao Ia consiancia dc
scniincnios, nao Ia graiidao, nao Ia nada... nada... nada...
Calou-sc rofundancnic alaiido, con os olIos no ar,
arcccndo nao ouvir coisa ncnIuna, a nao scr o cco dc scus
rorios cnsancnios. Aos alguns insianics, crgucu-sc c
csicndcu-nc a nao. O scnIor Ia dc rir-sc dc nin, dissc clc;
nas dcsculc aquclc dcsalafo; iinIa un ncgocio, quc nc
nordia o csriio. E ria, dc un jciio sonlrio c irisic; dcois
cdiu-nc quc nao rcfcrissc a ningucn o quc sc assara
cnircnos; ondcrci-lIc quc a rigor nao sc assara nada.
Eniraran dois dcuiados c un cIcfc oliico da aroquia. Lolo
Ncvcs rccclcu-os con alcgria, a rincio un ianio osiia,
nas logo dcois naiural. No fin dc ncia Iora, ningucn diria
quc clc nao cra o nais aforiunado dos Ioncns; convcrsava,
cIasqucava, c ria, c rian iodos.

CAPTULO 59
Um Encontro

Dcvc scr un vinIo lcn cncrgico a oliica, dizia cu
conigo, ao sair da casa dc Lolo Ncvcs; c fui andando, fui
andando, aic quc na Fua dos Darlonos vi una scgc, c dcniro
un dos ninisiros, ncu aniigo conanIciro dc colcgio. Coricja-
nos afciuosancnic, a scgc scguiu, c cu fui andando...
andando... andando...
Por quc nao scrci cu ninisiro?
Esia idcia, ruiila c grandc, irajada ao lizarro, cono
diria o adrc Dcrnardcs, csia idcia concou una vcriigcn dc
calriolas c cu dcici-nc csiar con os olIos ncla, a acIar-lIc
graa. Nao cnsci nais na irisicza dc Lolo Ncvcs; scnii a
airaao do alisno. Fccordci aquclc conanIciro dc colcgio, as
corrcrias nos norros, as alcgrias c iravcssuras, c conarci o
ncnino con o Ioncn, c crgunici a nin ncsno or quc nao
scria cu cono clc. Enirava cniao no Passcio Pullico, c iudo nc
arccia dizcr a ncsna coisa.
Por quc nao scras ninisiro, Culas? Culas, or quc
nao scras ninisiro dc Esiado? Ao ouvi-lo, una dcliciosa
scnsaao nc rcfrcscava iodo o organisno. Enirci, fui scniar-nc
nun lanco, a rcnocr aqucla idcia. E Virglia quc Iavia dc
gosiar! Alguns ninuios dcois vcjo cncaninIar-sc ara nin
una cara, quc nc nao arcccu dcsconIccida. ConIccia-a, fossc
dondc fossc.
Inagincn un Ioncn dc irinia c oiio a quarcnia anos,
alio, nagro c alido. As rouas, salvo o fciiio, arccian icr
cscaado ao caiivciro dc Dalilnia; o cIacu cra
conicnoranco do dc Ccsslcr. Inagincn agora una
solrccasaca, nais larga do quc cdian as carncs, ou,
liicralncnic, os ossos da cssoa; a cor rcia ia ccdcndo o asso
a un anarclo scn lrilIo; o clo dcsaarccia aos oucos; dos
oiio riniiivos loics rcsiavan ircs. As calas, dc lrin ardo,
iinIan duas forics joclIciras, cnquanio as lainIas cran rodas
clo iacao dc un loiin scn niscricordia ncn graa. Ao
cscoo fluiuavan as onias dc una gravaia dc duas corcs,
anlas dcsnaiadas, acriando un colarinIo dc oiio dias. Crcio
quc irazia ianlcn colcic, un colcic dc scda cscura, roio a
csaos, c dcsaloioado.
Aosio quc nc nao conIccc, ScnIor Douior Culas?
dissc clc.
Nao nc lcnlra...
Sou o Dorla, o Quincas Dorla.
Fccuci csaniado... Qucn nc dcra agora o vcrlo solcnc dc
un Dossuci ou dc Vicira, ara coniar iananIa dcsolaao! Era o
Quincas Dorla, o gracioso ncnino dc ouiro icno, o ncu
conanIciro dc colcgio, iao inicligcnic c alasiado. O Quincas
Dorla! Nao; inossvcl; nao odc scr. Nao odia acalar dc crcr
quc cssa figura csqualida, cssa larla iniada dc lranco, cssc
nalirailIo avclIcniado, quc ioda cssa runa fossc o Quincas
Dorla. Mas cra. Os olIos iinIan un rcsio da crcssao dc
ouiro icno, c o sorriso nao crdcra ccrio ar cscarninIo, quc
lIc cra cculiar. Enircianio, clc suoriava con firncza o ncu
csanio. No fin dc algun icno arrcdci os olIos; sc a figura
rcclia, a conaraao acalrunIava.
Nao c rcciso coniar-lIc nada, dissc clc cnfin; o scnIor
adivinIa iudo. Una vida dc niscrias, dc airilulacs c dc luias.
Lcnlra-sc das nossas fcsias, cn quc cu figurava dc rci? Quc
iranlolIao! Acalo ncndigo...
E alando a nao dirciia c os onlros, con un ar dc
indifcrcna, arccia rcsignado aos golcs da foriuna, c nao sci
aic sc conicnic. Talvcz conicnic. Con ccricza, inassvcl. Nao
Iavia nclc a rcsignaao crisia, ncn a confornidadc
filosofica.Parccc quc a niscria lIc calcjara a alna, a onio dc
lIc iirar a scnsaao dc lana. Arrasiava os andrajos, cono
ouirora a urura. con ccria graa indolcnic.
Procurc-nc, dissc cu, odcrci arranjar-lIc alguna
coisa.
Un sorriso nagnfico lIc alriu os lalios. Nao c o
rinciro quc nc roncic alguna coisa, rclicou, c nao sci sc
scra o uliino quc nao nc fara nada. E ara quc? Eu nada co,
a nao scr dinIciro; dinIciro sin, orquc c ncccssario concr, c
as casas dc asio nao fian. Ncn as quiiandciras. Una coisa dc
nada, uns dois vinicns dc angu, ncn isso fian as naldiias
quiiandciras... Un infcrno, ncu... ia dizcr ncu anigo... Un
infcrno! o dialo! iodos os dialos! OlIc, ainda Iojc nao alnocci.
Nao?
Nao; sa nuiio ccdo dc casa. Salc ondc noro? No
icrcciro dcgrau das cscadas dc Sao Francisco, csqucrda dc
qucn solc; nao rccisa laicr na oria. Casa frcsca,
circnancnic frcsca. Pois sa ccdo, c ainda nao coni...
Tirci a caricira, cscolIi una noia dc cinco nil rcis, a
ncnos lina, c dci-lIa. Elc rccclcu-na con os olIos
ciniilanics dc colia. Lcvaniou a noia ao ar, c agiiou-a
cniusiasnado.
In Ioc sgno unccs! lradou.
E dcois lcijou-a, con nuiios adcnancs dc icrnura, c iao
ruidosa cansao, quc nc roduziu un scniincnio nisio dc
nojo c lasiina. Elc, quc cra arguio, cnicndcu-nc; ficou scrio,
groicscancnic scrio, c cdiu-nc dcscula da alcgria, dizcndo
quc cra alcgria dc olrc quc nao via, dcsdc nuiios anos, una
noia dc cinco nil rcis.
Pois csia cn suas naos vcr ouiras nuiias, dissc cu.
Sin? acudiu clc, dando un loic ara nin.
TralalIando, conclui cu.
Fcz un gcsio dc dcsdcn; calou-sc alguns insianics; dcois
dissc-nc osiiivancnic quc nao qucria iralalIar. Eu csiava
cnjoado dcssa aljcao iao cnica c iao irisic, c rcarci-nc
ara sair.
Nao va scn cu lIc cnsinar a ninIa filosofia da niscria,
dissc clc, cscarrancIando-sc dianic dc nin.

CAPTULO 60
O Abrao

Cuidci quc o olrc-dialo csiivcssc doido, c ia afasiar-nc,
quando clc nc cgou no ulso, c olIou alguns insianics ara o
lrilIanic quc cu irazia no dcdo. Scnii-lIc na nao uns
csircnccs dc colia, uns ruridos dc ossc.
Magnfico! dissc clc.
Dcois concou a andar roda dc nin c a caninar-nc
nuiio.
O scnIor iraia-sc, dissc clc. joias, roua fina, clcganic
c... Conarc csscs saaios aos ncus; quc difcrcna! Pudcra,
nao! Digo-lIc quc sc iraia. E noas? Cono vao clas? Esia
casado?
Nao.
Ncn cu.
Moro na rua...
Nao qucro salcr ondc nora, aialIou Quincas Dorla. Sc
alguna vcz nos virnos, dc-nc ouira noia dc cinco nil rcis; nas
crniia-nc quc nao a va luscar sua casa. una csccic dc
orgulIo... Agora, adcus; vcjo quc csia inacicnic.
Adcus!
E olrigado. Dcia-nc agradcccr-lIc dc nais crio?
E dizcndo isio alraou-nc con ial ncio quc nao udc
cviia-lo. Scarano-nos finalncnic, cu a asso largo, con a
canisa anarroiada do alrao, cnfadado c irisic. Ja nao
doninava cn nin a aric sinaiica da scnsaao, nas a ouira.
Quiscra vcr-lIc a niscria digna. Coniudo, nao udc dciar dc
conarar ouira vcz o Ioncn dc agora con o dc ouirora,
cnirisicccr-nc c cncarar o alisno quc scara as cscranas dc
un icno da rcalidadc dc ouiro icno...
Ora adcus! Vanos janiar, dissc conigo.
Mcio a nao no colcic c nao acIo o rclogio. liina
dcsilusao! o Dorla furiara-no no alrao.

CAPTULO 61
Um Projeto

Janici irisic. Nao cra a falia do rclogio quc nc ungia, cra
a inagcn do auior do furio, c as rcninisccncias dc criana, c
ouira vcz a conaraao, c a conclusao... Dcsdc a soa,
concou a alrir cn nin a flor anarcla c norlida do caiulo
25, c cniao janici dcrcssa, ara corrcr casa dc Virglia.
Virglia cra o rcscnic; cu qucria rcfugiar-nc nclc, ara cscaar
s orcsscs do assado, orquc o cnconiro do Quincas Dorla
iornara-nc aos olIos o assado, nao qual fora dcvcras, nas un
assado roio, aljcio, ncndigo c gaiuno.
Sa dc casa, nas cra ccdo; iria acIa-los ncsa. Ouira vcz
cnsci no Quincas Dorla, c iivc cniao un dcscjo dc iornar ao
Passcio Pullico, a vcr sc o acIava; a idcia dc o rcgcncrar
surgiu-nc cono una foric ncccssidadc. Fui; nas ja nao o
acIci. Indaguci do guarda; dissc-nc quc cfciivancnic cssc
sujciio" ia or ali s vczcs.
A quc Ioras?
Nao icn Iora ccria.
Nao cra inossvcl cnconira-lo nouira ocasiao; roncii a
nin ncsno la voliar. A ncccssidadc dc o rcgcncrar, dc o irazcr
ao iralalIo c ao rcsciio dc sua cssoa cncIia-nc o coraao; cu
concava a scniir un lcn-csiar, una clcvaao, una adniraao
dc nin rorio... Nisio caia a noiic; fui icr con Virglia.

CAPTULO 62
O Travesseiro

Fui icr con Virglia; lcn dcrcssa csqucci o Quincas
Dorla. Virglia cra o iravcssciro do ncu csriio, un iravcssciro
nolc, icido, aronaiico, cnfronIado cn canlraia c lruclas.
Era ali quc clc cosiunava rcousar dc iodas as scnsacs nas,
sinlcsncnic cnfadonIas, ou aic dolorosas. E, lcn csadas as
coisas, nao cra ouira a razao da cisicncia dc Virglia; nao odia
scr. Cinco ninuios lasiaran ara olvidar inicirancnic o
Quincas Dorla; cinco ninuios dc una conicnlaao nuiua,
con as naos rcsas unas nas ouiras; cinco ninuios c un
lcijo. E la sc foi a lcnlrana do Quincas Dorla... Escrofula da
vida, andrajo do assado, quc nc inoria quc cisia, quc
nolcsics os olIos dos ouiros, sc cu icnIo dois alnos dc un
iravcssciro divino, ara fccIar os olIos c dornir?

CAPTULO 63
Fujamos!

Ai! ncn scnrc dornir. Trcs scnanas dcois, indo casa
dc Virgilia, cran quairo Ioras da iardc, acIci-a irisic c
alaiida. Nao nc quis dizcr o quc cra; nas, cono cu insiassc
nuiio.
Crcio quc o Daniao dcsconfia alguna coisa. Noio agora
unas csquisiiiccs nclc... Nao sci... Traia-nc lcn, nao Ia
duvida; nas o olIar arccc quc nao c o ncsno. Durno nal;
ainda csia noiic acordci, aicrrada; csiava sonIando quc clc nc
ia naiar. Talvcz scja ilusao, nas cu cnso quc clc dcsconfia...
Tranquilizci-a cono udc; dissc quc odian scr cuidados
oliicos. Virglia concordou quc scrian, nas ficou ainda nuiio
cciiada c ncrvosa. Esiavanos na sala dc visiias, quc dava
jusiancnic ara a cIacara, ondc irocaranos o lcijo inicial.
Una jancla alcria dciava cnirar o vcnio, quc sacudia
frouancnic as coriinas, c cu fiquci a olIar ara as coriinas,
scn as vcr. EnunIara o linoculo da inaginaao; lolrigava, ao
longc, una casa nossa, una vida nossa, un nundo nosso, cn
quc nao Iavia Lolo Ncvcs, ncn casancnio, ncn noral, ncn
ncnIun ouiro lianc, quc nos iolIcssc a cansao da voniadc.
Esia idcia cnlriagou-nc; clininados assin o nundo, a noral c
o narido, lasiava cncirar naqucla Ialiiaao dos anjos.
Virglia, dissc, cu roonIo-ic una coisa.
Quc c?
Anas-nc?
OI! susirou cla, cingindo-nc os lraos ao cscoo.
Virglia anava-nc con furia; aqucla rcsosia cra a
vcrdadc aicnic. Con os lraos ao ncu cscoo, calada,
rcsirando nuiio, dciou-sc ficar a olIar ara nin, con os
scus grandcs c lclos olIos, quc davan una scnsaao singular
dc luz unida; cu dcici-nc csiar a vc-los, a nanorar-lIc a loca,
frcsca cono a nadrugada, c insaciavcl cono a noric. A lclcza
dc Virglia iinIa agora un ion grandioso, quc nao ossura
anics dc casar. Era dcssas figuras ialIadas cn cniclico, dc un
lavor nolrc, rasgado c uro, iranquilancnic lcla, cono as
csiaiuas, nas nao aaiica ncn fria. Ao conirario, iinIa o
asccio das naiurczas calidas, c odia-sc dizcr quc, na
rcalidadc, rcsunia iodo o anor. Fcsunia-o solrciudo naqucla
ocasiao, cn quc crinia nudancnic iudo quanio odc dizcr a
uila Iunana. Mas o icno urgia; dcslacci-lIc as naos,
cguci-lIc nos ulsos, c, fiio ncla, crgunici-lIc sc iinIa
coragcn.
Dc quc?
Dc fugir. Ircnos ara ondc nos for nais cnodo, una
casa grandc ou cqucna, iua voniadc, na roa ou na cidadc,
ou na Euroa, ondc ic arcccr, ondc ningucn nos alorrca, c
nao Iaja crigos ara ii, ondc vivanos un ara o ouiro... Sin?
fujanos. Tardc ou ccdo, clc odc dcscolrir alguna coisa, c
csiaras crdida... ouvcs? crdida... noria... c clc ianlcn,
orquc cu o naiarci, juro-ic.
Inicrroni-nc; Virglia cnalidcccra nuiio, dciou cair os
lraos c scniou-sc no canac. Esicvc assin alguns insianics,
scn nc dizcr alavra, nao sci sc vacilanic na cscolIa, sc
aicrrada con a idcia da dcscolcria c da noric. Fui-nc a cla,
insisii na roosia, dissc-lIc iodas as vaniagcns dc una vida a
sos, scn zclos, ncn icrrorcs, ncn aflics. Virglia ouvia-nc
calada; dcois dissc.
Nao cscaaranos ialvcz; clc iria icr conigo c naiava-
nc do ncsno nodo. Mosirci-lIc quc nao. O nundo cra assaz
vasio, c cu iinIa os ncios dc vivcr ondc qucr quc Iouvcssc ar
uro c nuiio sol; clc nao cIcgaria aic la; so as grandcs aics
sao caazcs dc grandcs acs, c clc nao a anava ianio quc
udcssc ir lusca-la, sc cla csiivcssc longc. Virglia fcz un gcsio
dc csanio c quasc indignaao; nurnurou quc o narido
gosiava nuiio dcla.
Podc scr, rcsondi cu; odc scr quc sin...
Fui aic a jancla, c conccci a rufar con os dcdos no
ciioril. Virglia cIanou-nc; dcici-nc csiar, a rcnocr os ncus
zclos, a dcscjar csirangular o narido, sc o iivcssc ali nao...
Jusiancnic, ncssc insianic, aarcccu na cIacara o Lolo Ncvcs.
Nao ircnas assin, lciiora alida; dcscansa, quc nao Ici dc
rulricar csia lauda con un ingo dc sanguc. Logo quc
aarcccu na cIacara, fiz-lIc un gcsio anigo, aconanIado dc
una alavra graciosa; Virglia rciirou-sc arcssadancnic da
sala, ondc clc cnirou da a ircs ninuios.
Esia ca Ia nuiio icno? Dissc-nc clc.
Nao.
Enirara scrio, csado, dcrranando os olIos dc un nodo
disirado, cosiunc scu, quc irocou logo or una vcrdadcira
cansao dc jovialidadc, quando viu cIcgar o filIo, o NIonI, o
fuiuro lacIarcl do caiulo; ionou-o nos lraos, lcvaniou-o ao
ar, lcijou-o nuiias vczcs. Eu, quc iinIa odio ao ncnino,
afasici-nc dc anlos. Virglia iornou sala.
AI! rcsirou Lolo Ncvcs, scniando-sc rcguiosancnic
no sofa.
Cansado? crgunici cu.
Muiio; aiurci duas naadas dc rincira ordcn, una na
canara c ouira na rua. E ainda icnos icrccira, acrcsccniou,
olIando ara a nulIcr.
Quc c? crguniou Virglia.
Un... AdivinIa!
Virglia scniara-sc ao lado dclc, cgou-lIc nuna das naos,
cons-lIc a gravaia, c ionou a crguniar o quc cra.
Nada ncnos quc un canaroic.
Para a Candiani?
Para a Candiani.
Virglia laicu alnas, lcvaniou-sc, dcu un lcijo no filIo,
con un ar dc alcgria ucril, quc dcsioava nuiio da figura;
dcois crguniou sc o canaroic cra dc loca ou do
ccniro,consuliou o narido, cn voz laia, accrca da ioilciic quc
faria, da ocra quc sc caniava, c dc nao sci quc ouiras coisas.
Vocc jania conosco, douior, dissc-nc Lolo Ncvcs.
Vcio ara isso ncsno, confirnou a nulIcr; diz quc vocc
ossui o nclIor vinIo do Fio dc Janciro.
Ncn or isso lclc nuiio.
Ao janiar, dcsncnii-o; lcli nais do quc cosiunava; ainda
assin, ncnos do quc cra rcciso ara crdcr a razao. Ja csiava
cciiado, fiquci un ouco nais. Era a rincira grandc colcra
quc cu scniia conira Virglia. Nao olIci una so vcz ara cla
duranic o janiar; falci dc oliica, da inrcnsa, do ninisicrio,
crcio quc falaria dc icologia, sc a soulcssc, ou sc nc lcnlrassc.
Lolo Ncvcs aconanIava-nc con nuiia lacidcz c dignidadc, c
aic con ccria lcncvolcncia sucrior; c iudo aquilo nc irriiava
ianlcn, c nc iornava nais anargo c longo o janiar. Dcscdi-
nc acnas nos lcvanianos da ncsa.
Aic logo, nao? crguniou Lolo Ncvcs.
Podc scr.
E sa.

CAPTULO 64
A Transao

Vaguci clas ruas c rccolIi-nc s novc Ioras. Nao
odcndo dornir, aiirci-nc a lcr c cscrcvcr. s onzc Ioras csiava
arrccndido dc nao icr ido ao icairo, consulici o rclogio, quis
vcsiir-nc, c sair. Julguci, orcn, quc cIcgaria iardc; dcnais,
cra dar rova dc fraqucza. Evidcnicncnic, Virglia concava a
alorrcccr-sc dc nin, cnsava cu. E csia idcia fcz-nc
succssivancnic dcscscrado c frio, disosio a csquccc-la c a
naia-la. Via-a dali ncsno, rcclinada no canaroic, con os scus
nagnficos lraos nus, os lraos quc cran ncus, so ncus
fascinando os olIos dc iodos, con o vcsiido solcrlo quc Iavia
dc icr, o colo dc lciic, os calclos osios cn landos, nancira
do icno, c os lrilIanics, ncnos luzidios quc os olIos dcla...
Via-a assin, c doa-nc quc a visscn ouiros. Dcois, concava a
dcsi-la, a r dc lado as joias c scdas, a dcscnica-la con as
ninIas naos sfrcgas c lascivas, a iorna-la, nao sci sc nais
lcla, sc nais naiural, a iorna-la ninIa, soncnic ninIa,
unicancnic ninIa.
No dia scguinic, nao nc udc icr; fui ccdo casa
dcVirglia; acIci-a con os olIos vcrnclIos dc cIorar.
Quc Iouvc? crgunici.
Vocc nao nc ana, foi a sua rcsosia; nunca nc icvc a
ncnor sona dc anor. Traiou-nc onicn cono sc nc iivcssc
odio. Sc cu ao ncnos soulcssc o quc c quc fiz! Mas nao sci.
Nao nc dira o quc foi?
Quc foi o quc? Crcio quc nao Iouvc nada.
Nada? Traiou-nc cono nao sc iraia un cacIorro...
A csia alavra, cguci-lIc nas naos, lcijci-as, c duas
lagrinas rclcniaran-lIc dos olIos.
Acalou, acalou, dissc cu.
Nao iivc anino dc arguir, c, alias, argui-la dc quc? Nao cra
cula dcla sc o narido a anava. Dissc-lIc quc nao nc fizcra
coisa ncnIuna, quc cu iinIa ncccssariancnic ciuncs do ouiro,
quc ncn scnrc o odia suoriar dc cara alcgrc; acrcsccnici
quc ialvcz Iouvcssc nclc nuiia dissinulaao, c quc o nclIor
ncio dc fccIar a oria aos susios c s disscnscs cra acciiar a
ninIa idcia da vcscra.
Pcnsci nisso, acudiu Virglia; una casinIa so nossa,
soliiaria, nciida nun jardin, cn alguna rua cscondida, nao c?
AcIo a idcia loa; nas ara quc fugir?
Dissc isio con o ion ingcnuo c rcguioso dc qucn nao
cuida cn nal, c o sorriso quc lIc dcrrcava os canios da loca
irazia a ncsna crcssao dc candidcz. Eniao, afasiando-nc,
rcsondi.
Vocc c quc nunca nc icvc anor.
Eu?
Sin, c una cgosia! rcfcrc vcr-nc adcccr iodos os
dias... c una cgosia scn nonc!
Virglia dcsaiou a cIorar, c ara nao airair gcnic, nciia o
lcno na loca, rccalcava os soluos; closao quc nc
dcsconccriou. Sc algucn a ouvissc, crdia-sc iudo. Inclinci-nc
ara cla, iravci-lIc dos ulsos, sussurrci-lIc os noncs nais
doccs da nossa iniinidadc; nosirci-lIc o crigo; o icrror
aaziguou-a.
Nao osso, dissc cla da a alguns insianics; nao dcio
ncu filIo; sc o lcvar, csiou ccria dc quc clc nc ira luscar ao
fin do nundo. Nao osso; naic-nc vocc, sc o quiscr,ou dcic-
nc norrcr... AI! ncu Dcus! ncu Dcus!
Sosscguc; olIc quc odcn ouvi-la.
Quc ouan! Nao nc inoria.
Esiava ainda cciiada; cdi-lIc quc csqucccssc iudo, quc
nc crdoassc, quc cu cra un doido, nas quc a ninIa insania
rovinIa dcla c con cla acalaria. Virglia cnugou os olIos c
csicndcu-nc a nao. Sorrinos anlos; ninuios dcois,
iornavanos ao assunio da casinIa soliiaria, cn alguna rua
cscusa...

CAPTULO 65
Olheiros e Escutas

Inicrroncu-nos o runor dc un carro na cIacara. Vcio
un cscravo dizcr quc cra a laroncsa X. Virglia consuliou-nc
con os olIos.
Sc a scnIora csia assin con dor dc calca, dissc cu,
arccc quc o nclIor c nao rccclcr.
Ja sc acou? crguniou Virglia ao cscravo.
Ja sc acou; diz quc rccisa nuiio dc falar con sinIa!
Quc cnirc!
A laroncsa cnirou da a ouco. Nao sci sc coniava conigo
na sala; nas cra inossvcl nosirar naior alvoroo.
Dons olIos o vcjan! clodiu cla. Ondc sc ncic o
scnIor quc nao aarccc cn aric ncnIuna? Pois olIc, onicn
adnirou-nc nao o vcr no icairo. A Candiani csicvc dcliciosa.
Quc nulIcr! Cosia da Candiani? naiural. Os scnIorcs sao
iodos os ncsnos. O larao dizia onicn, no canaroic, quc una
so iialiana valc or cinco lrasilciras. Quc dcsaforo! c dcsaforo
dc vclIo, quc c ior. Mas or quc c quc o scnIor nao foi onicn
ao icairo?
Una cnaqucca.
Qual! Algun nanoro; nao acIa, Virglia? Pois, ncu
anigo, arcssc-sc, orquc o scnIor dcvc csiar con quarcnia
anos... ou crio disso... Nao icn quarcnia anos?
Nao lIc osso dizcr con ccricza, rcsondi cu; nas sc
nc da liccna vou consuliar a ccriidao dc laiisno.
Va, va... E csicndcndo-nc a nao. Aic quando?
Salado ficanos cn casa; o larao csia con unas saudadcs
suas...
CIcgando rua, arrccndi-nc dc icr sado. A laroncsa
cra una das cssoas quc nais dcsconfiavan dc nos. Cinqucnia
c cinco anos, quc arccian quarcnia, nacia, risonIa, vcsigios
dc lclcza, oric clcganic c nanciras finas. Nao falava nuiio
ncn scnrc; ossua a grandc aric dc cscuiar os ouiros,
csiando-os; rcclinava-sc cniao na cadcira, dcscnlainIava un
olIar afiado c conrido, c dciava-sc csiar. Os ouiros, nao
salcndo o quc cra, falavan, olIavan, gcsiiculavan, ao icno
quc cla olIava so, ora fia, ora nolil, lcvando a asiucia ao
onio dc olIar s vczcs ara dcniro dc si, orquc dciava cair
as alclras; nas, cono as csianas cran roiulas, o olIar
coniinuava o scu oficio, rcnccndo a alna c a vida dos ouiros.
A scgunda cssoa cra un arcnic dc Virglia, o Vicgas, un
cangalIo dc scicnia invcrnos, cIuado c anarclado, quc
adccia dc un rcunaiisno icinoso, dc una asna nao ncnos
icinosa c dc una lcsao do coraao. cra un Iosiial
conccnirado. Os olIos orcn luzian dc nuiia vida c saudc.
Virglia, nas rinciras scnanas, nao lIc iinIa ncdo ncnIun;
dizia-nc quc, quando o Vicgas arccia csrciiar, con o olIar
fio, csiava sinlcsncnic coniando dinIciro. Con cfciio, cra
un grandc avaro.
Havia ainda o rino dc Virglia, o Lus Duira, quc cu,
agora dcsarnava fora dc lIc falar nos vcrsos c rosas, c dc o
arcscniar aos conIccidos. Quando csics, ligando o nonc
cssoa, sc nosiravan conicnics da arcscniaao, nao Ia
duvida quc Lus Duira culiava dc fclicidadc; nas cu curava-
nc da fclicidadc con a cscrana dc quc clc nos nao
dcnunciassc nunca. Havia, cnfin, unas duas ou ircs scnIoras,
varios gancnIos, c os fanulos, quc naiuralncnic sc
dcsforravan assin da condiao scrvil, c iudo isso consiiiua
una vcrdadcira florcsia dc olIciros c cscuias, or cnirc os
quais inIanos dc rcsvalar con a iaiica c nacicz das colras.

CAPTULO 66
As Pernas

Ora, cnquanio cu cnsava naqucla gcnic, ian-nc as
crnas lcvando, ruas alaio, dc nodo quc inscnsivclncnic nc
acIci oria do Hoicl PIarou. Dc cosiunc janiava a; nas,
nao icndo dclilcradancnic andado, ncnIun ncrccincnio da
aao nc calc, c sin s crnas, quc a fizcran. Alcnoadas
crnas! E Ia qucn vos iraic con dcsdcn ou indifcrcna. Eu
ncsno, aic cniao, iinIa-vos cn na conia, zangava-nc quando
vos faiigavcis, quando nao odcis ir alcn dc ccrio onio, c nc
dciavcis con o dcscjo a avoaar, scnclIana dc galinIa
aiada clos cs.
Aquclc caso, orcn, foi un raio dc luz. Sin, crnas
anigas, vos dciasics ninIa calca o iralalIo dc cnsar
cnVirglia, c disscsics una ouira. Elc rccisa concr, sao
Ioras dc janiar, vanos lcva-lo ao PIarou; dividanos a
conscicncia dclc, una aric fiquc la con a dana, ioncnos nos
a ouira, ara quc clc va dirciio, nao alalroc as gcnics c as
carroas, iirc o cIacu aos conIccidos, c finalncnic cIcguc sao
c salvo ao Ioicl. E cunrisics risca o vosso roosiio,
anavcis crnas, o quc nc olriga a inorializar-vos ncsia agina.

CAPTULO 67
A Casinha

Janici c fui a casa. La acIci una caia dc cIaruios, quc
nc nandara o Lolo Ncvcs, cnlrulIada cn acl dc scda, c
ornada dc fiiinIas cor-dc-rosa. Enicndi, alria-a, c iirci csic
lilIcic.
Mcu H...
Dcsconun dc ns; tudo cstu cddo; csqucu-
nc uu scnc. Nuo nos uccnos nus. Adcus;
csqucu-sc du ncz.
V ... u.
Foi un golc csia caria; nao olsianic, acnas fccIou a
noiic, corri casa dc Virglia. Era icno; csiava arrccndida.
Ao vao dc una jancla, coniou-nc o quc sc assara con a
laroncsa. A laroncsa dissc-lIc francancnic quc sc falara
nuiio, no icairo, na noiic anicrior, a roosiio da ninIa
auscncia do canaroic do Lolo Ncvcs; iinIan concniado as
ninIas rclacs na casa; cn suna, cranos oljcio da susciia
ullica. Concluiu dizcndo quc nao salia quc fazcr.
O nclIor c fugirnos, insinuci.
Nunca, rcsondcu cla alanando a calca.
Vi quc cra inossvcl scarar duas coisas quc no csriio
dcla csiavan inicirancnic ligadas. o nosso anor c a
considcraao ullica. Virglia cra caaz dc iguais c grandcs
sacrifcios ara conscrvar anlas as vaniagcns, c a fuga so lIc
dciava una. Talvcz scnii alguna coisa scnclIanic a dcsciio;
nas as conocs daquclcs dois dias cran ja nuiias, c o
dcsciio norrcu dcrcssa. Va la; arranjcnos a casinIa.
Con cfciio, acIci-a, dias dcois, crcssancnic fciia nun
rccanio da Canloa. Un lrinco! Nova, caiada dc frcsco, con
quairo janclas na frcnic c duas dc cada lado iodas con
vcnczianas cor dc iijolo, ircadcira nos canios, jardin na
frcnic; nisicrio c solidao. Un lrinco!
Convcncionanos quc iria norar ali una nulIcr,
conIccida dc Virglia, cn cuja casa fora cosiurcira c agrcgada.
Virglia ccrcia solrc cla vcrdadcira fascinaao. Nao sc lIc diria
iudo; cla acciiaria facilncnic o rcsio.
Para nin cra aquilo una siiuaao nova do nosso anor,
una aarcncia dc ossc cclusiva, dc donnio alsoluio, alguna
coisa quc nc faria adorncccr a conscicncia c rcsguardar o
dccoro. Ja csiava cansado das coriinas do ouiro, das cadciras,
do iacic, do canac, dc iodas cssas coisas, quc nc irazian aos
olIos consianicncnic a nossa dulicidadc. Agora odia cviiar
os janiarcs frcqucnics, o cIa dc iodas as noiics, cnfin a
rcscna do filIo dclcs, ncu cunlicc c ncu ininigo. A casa
rcsgaiava-nc iudo; o nundo vulgar icrninaria oria dali
ara dcniro cra o infiniio, un nundo cicrno, sucrior,
ccccional, nosso, soncnic nosso, scn lcis, scn insiiiuics,
scn laroncsas, scn olIciros, scn cscuias, un so nundo,
un so casal, una so vida, una so voniadc, una so afciao, a
unidadc noral dc iodas as coisas cla cclusao das quc nc
cran conirarias.

CAPTULO 68
O Vergalho

Tais cran as rcflccs quc cu vinIa fazcndo, or
aquclcValongo fora, logo dcois dc vcr c ajusiar a casa.
Inicrroncu-nas un ajuniancnio; cra un rcio quc
vcrgalIava ouiro na raa. O ouiro nao sc aircvia a fugir; gcnia
soncnic csias unicas alavras. Nao, crdao, ncu scnIor;
ncu scnIor, crdao!" Mas o rinciro nao fazia caso, c, a cada
sulica, rcsondia con una vcrgalIada nova.
Tona, dialo! dizia clc; iona nais crdao, lclado!
Mcu scnIor! gcnia o ouiro.
Cala a loca, lcsia! rclicava o vcrgalIo.
Parci, olIci... jusios ccus! Qucn Iavia dc scr o do
vcrgalIo? Nada ncnos quc o ncu nolcquc Prudcncio, o quc
ncu ai lilcriara alguns anos anics. CIcguci-nc; clc dcicvc-sc
logo c cdiu-nc a lcnao; crgunici-lIc sc aquclc rcio cra
cscravo dclc.
, sin nIonI.
Fcz-ic alguna coisa?
un vadio c un lclado nuiio grandc. Ainda Iojc
dcici clc na quiianda, cnquanio cu ia la cnlaio na cidadc, c
clc dciou a quiianda ara ir na vcnda lclcr.
Esia lon, crdoa-lIc, dissc cu.
Pois nao, nIonI nanda, nao cdc. Enira ara casa,
lclado!
Sa do gruo, quc nc olIava csaniado c cocIicIava as
suas conjciuras. Scgui caninIo, a dcsfiar una infinidadc dc
rcflccs, quc sinio Iavcr inicirancnic crdido; alias, scria
naicria ara un lon caiulo, c ialvcz alcgrc. Eu gosio dos
caiulos alcgrcs; c o ncu fraco. Eicriorncnic, cra iorvo o
cisodio do Valongo; nas so cicriorncnic. Logo quc ncii nais
dcniro a faca do raciocnio acIci-lIc un niolo gaiaio, fino c aic
rofundo. Era un nodo quc o Prudcncio iinIa dc sc dcsfazcr
das ancadas rccclidas, iransniiindo-as a ouiro. Eu, cn
criana, noniava-o, unIa-lIc un frcio na loca, c dcsancava-o
scn conaiao; clc gcnia c sofria. Agora, orcn, quc cra livrc,
disunIa dc si ncsno, dos lraos, das crnas, odia iralalIar,
folgar, dornir, dcsagrilIoado da aniiga condiao, agora c quc
clc sc dcslancava. conrou un cscravo, c ia-lIc agando, con
alio juro, as quaniias quc dc nin rccclcra. Vcjan as suiilczas
do naroio!

CAPTULO 69
Um Gro de Sandice

Esic caso faz-nc lcnlrar un doido quc conIcci.
CIanava-sc Fonualdo c dizia scr Tancrlao. Era a sua grandc c
unica nania, c iinIa una curiosa nancira dc a clicar.
Eu sou o ilusirc Tancrlao, dizia clc. Ouirora fui
Fonualdo, nas adocci, c ionci ianio iariaro, ianio iariaro,
ianio iariaro, ianio iariaro, quc fiquci Tariaro, c aic rci dos
Tariaros. O iariaro icn a viriudc dc fazcr Tariaros.
Polrc Fonualdo! A gcnic ria da rcsosia, nas c rovavcl
quc o lciior nao sc ria, c con razao; cu nao lIc acIo graa
ncnIuna. Ouvida, iinIa algun cIisic; nas assin coniada, no
acl, c a roosiio dc un vcrgalIo rccclido c iransfcrido, fora
c confcssar quc c nuiio nclIor voliar casinIa da Canloa;
dcicnos os Fonualdos c Prudcncios.

CAPTULO 70
Dona Plcida

Volicnos casinIa. Nao scrias caaz dc la cnirar Iojc,
curioso lciior; cnvclIcccu, cncgrcccu, aodrcccu, c o
roriciario dciiou-a alaio ara sulsiiiu-la or ouira, ircs
vczcs naior, nas juro-ic quc nuiio ncnor quc a rincira. O
nundo cra csirciio ara Alcandrc; un dcsvao dc iclIado c o
infiniio ara as andorinIas.
E vc agora a ncuiralidadc dcsic glolo, quc nos lcva,
airavcs dos csaos, cono una lancIa dc naufragos, quc vai
dar cosia. dornc Iojc un casal dc viriudcs no ncsno csao
dc cIao quc sofrcu un casal dc ccados. AnanIa odc la
dornir un cclcsiasiico, dcois un assassino, dcois un
fcrrciro, dcois un ocia, c iodos alcnoarao cssc canio dc
icrra, quc lIcs dcu algunas iluscs.
Virglia fcz daquilo un lrinco; dcsignou as alfaias nais
idncas, c dis-las con a iniuiao csiciica da nulIcr clcganic;
cu lcvci ara la alguns livros, c iudo ficou sol a guarda dc Dona
Placida, suosia, c, a ccrios rcsciios, vcrdadcira dona da casa.
Cusiou-lIc nuiio a acciiar a casa; farcjara a inicnao, c doa-
lIc o ofcio; nas afinal ccdcu. Crcio quc cIorava, a rincio.
iinIa nojo dc si ncsna. Ao ncnos, c ccrio quc nao lcvaniou os
olIos ara nin duranic os rinciros dois ncscs; falava-nc
con clcs laios, scria, carrancuda, s vczcs irisic. Eu qucria
angaria-la, c nao nc dava or ofcndido, iraiava-a con carinIo c
rcsciio; forccjava or olicr-lIc a lcncvolcncia, dcois a
confiana. Quando oliivc a confiana, inaginci una Iisioria
aiciica dos ncus anorcs con Virglia, un caso anicrior ao
casancnio, a rcsisicncia do ai, a durcza do narido, c nao sci
quc ouiros ioqucs dc novcla. Dona Placida nao rcjciiou una so
agina da novcla; acciiou-as iodas. Era una ncccssidadc da
conscicncia. Ao calo dc scis ncscs qucn nos vissc a iodos ircs
junios diria quc Dona Placida cra ninIa sogra.
Nao fui ingraio; fiz-lIc un cculio dc cinco conios, os
cinco conios acIados cn Doiafogo, cono un ao ara a
vclIicc. Dona Placida agradcccu-nc con lagrinas nos olIos, c
nunca nais dciou dc rczar or nin, iodas as noiics, dianic dc
una inagcn da Virgcn quc iinIa no quario. Foi assin quc lIc
acalou o nojo.

CAPTULO 71
O Seno do Livro

Conco a arrccndcr-nc dcsic livro. Nao quc clc nc
cansc; cu nao icnIo quc fazcr; c, rcalncnic, ccdir alguns
nagros caiulos ara cssc nundo scnrc c iarcfa quc disirai
un ouco da cicrnidadc. Mas o livro c cnfadonIo, cIcira a
sculcro, iraz ccria coniraao cadavcrica; vcio gravc, c alias
nfino, orquc o naior dcfciio dcsic livro cs iu, lciior. Tu icns
rcssa dc cnvclIcccr, c o livro anda dcvagar; iu anas a
narraao dirciia c nuirida, o csiilo rcgular c flucnic, c csic livro
c o ncu csiilo sao cono os clrios, guinan dirciia c
csqucrda, andan c aran, rcsnungan, urran, gargalIan,
ancaan o ccu, cscorrcgan c cacn...
E cacn! FolIas niscrrinas do ncu circsic, Icis dc
cair, cono quaisqucr ouiras lclas c visiosas; c, sc cu iivcssc
olIos, dar-ia una lagrina dc saudadc. Esia c a grandc
vaniagcn da noric, quc, sc nao dcia loca ara rir, ianlcn
nao dcia olIos ara cIorar... Hcis dc cair.

CAPTULO 72
O Biblimano

Talvcz surina o caiulo anicrior; cnirc ouiros noiivos,
Ia a, nas uliinas linIas, una frasc nuiio arccida con
dcsroosiio, c cu nao qucro dar asio criica do fuiuro.
OlIai. daqui a scicnia anos, un sujciio nagro, anarclo,
grisalIo, quc nao ana ncnIuna ouira coisa alcn dos
livros,inclina-sc solrc a agina anicrior, a vcr sc lIc dcscolrc o
dcsroosiio; lc, rclc, ircslc, dcscngona as alavras, saca una
slala, dcois ouira, nais ouira, c as rcsianics, canina-as or
dcniro c or fora, or iodos os lados, conira a luz, csancja-as,
csfrcga-as no joclIo, lava-as, c nada; nao acIa o dcsroosiio.
un lillinano. Nao conIccc o auior; csic nonc dc Dras
Culas nao vcn nos scus dicionarios liograficos. AcIou o
volunc, or acaso, no ardiciro dc un alfarralisia.
Conrou-o or duzcnios rcis. Indagou, csquisou, csgaravaiou,
c vcio a dcscolrir quc cra un ccnlar unico... nico! Vos, quc
nao so anais os livros, scnao quc adcccis a nania dclcs, vos
salcis nui lcn o valor dcsia alavra, c adivinIais, orianio, as
dclcias dc ncu lillinano. Elc rcjciiaria a coroa das ndias, o
aado, iodos os nuscus da Iialia c da Holanda, sc os Iouvcssc
dc irocar or cssc unico ccnlar; c nao orquc scja o das
ninIas Mcnus, faria a ncsna coisa con o Anunuc dc
Lacnncri, una vcz quc fossc unico.
O ior c o dcsroosiio. La coniinua o Ioncn inclinado
solrc a agina, con una lcnic no olIo dirciio, iodo cnircguc
nolrc c ascra funao dc dccifrar o dcsroosiio. Ja roncicu a
si ncsno cscrcvcr una lrcvc ncnoria, na qual rclaic o acIado
do livro c a dcscolcria da sullinidadc, sc a Iouvcr or laio
daqucla frasc olscura. Ao calo, nao dcscolrc nada c conicnia-
sc con a ossc. FccIa o livro, nira-o, rcnira-o, cIcga-sc
jancla c nosira-o ao sol. Un ccnlar unico! Ncssc noncnio
assa-lIc or laio da jancla un Ccsar ou un Cronwcll, a
caninIo do odcr. Elc da dc onlros, fccIa a jancla, csiira-sc
na rcdc c folIcia o livro dcvagar, con anor, aos golcs... Un
ccnlar unico!

CAPTULO 73
O Luncheon

O dcsroosiio fcz-nc crdcr ouiro caiulo. Quc nclIor
nao cra dizcr as coisas lisancnic, scn iodos csics solavancos!
Ja conarci o ncu csiilo ao andar dos clrios. Sc a idcia vos
arccc indccorosa, dirci quc clc c o quc cran as ninIas
rcfcics con Virglia, na casinIa da Canloa, ondc s vczcs
fazanos a nossa aiuscada, o nosso uncIcon. VinIo, fruias,
conoias. Conanos, c vcrdadc, nas cra un concr virgulado
dc alavrinIas doccs, dc olIarcs icrnos, dc crianciccs, una
infinidadc dcsscs aarics do coraao, alias o vcrdadciro, o
ininicrruio discurso do anor. s vczcs vinIa o arrufo icncrar
o nnio adocicado da siiuaao. Ela dciava-nc, rcfugiava-sc
nun canio do canac, ou ia ara o inicrior ouvir as dcnguiccs
dc Dona Placida. Cinco ou dcz ninuios dcois, rcaiavanos a
alcsira, cono cu rcaio a narraao, ara dcsaia-la ouira vcz.
Noic-sc quc, longc dc icrnos Iorror ao nciodo, cra nosso
cosiunc convida-lo, na cssoa dc Dona Placida, a scniar-sc
conosco ncsa; nas Dona Placida nao acciiava nunca.
Vocc arccc quc nao gosia nais dc nin, dissc-lIc un
dia Virglia.
Virgcn Nossa ScnIora! cclanou a loa dana alando
as naos ara o icio. Nao gosio dc Iaia! Mas cniao dc qucn c
quc cu gosiaria ncsic nundo?
E, cgando-lIc nas naos, olIou-a fiancnic, fiancnic,
fiancnic, aic nolIarcn-lIc os olIos, dc iao fio quc
cra.Virglia acariciou-a nuiio; cu dcici-lIc una raiinIa na
algilcira do vcsiido.

CAPTULO 74
Histria de Dona Plcida

Nao ic arrccndas dc scr gcncroso; a raiinIa rcndcu-nc
una confidcncia dc Dona Placida, c conscguinicncnic csic
caiulo. Dias dcois, cono cu a acIassc so cn casa, iravanos
alcsira, c cla coniou-nc cn lrcvcs icrnos a sua Iisioria. Era
filIa naiural dc un sacrisiao da Sc c dc una nulIcr quc fazia
doccs ara fora. Pcrdcu o ai aos dcz anos. Ja cniao ralava coco
c fazia nao sci quc ouiros iralalIos dc doccira, conaivcis con
a idadc. Aos quinzc ou dczcsscis casou con un alfaiaic, quc
norrcu isico algun icno dcois, dciando-lIc una
filIa.Viuva c noa, ficaran a scu cargo a filIa, con dois, c a
nac, cansada dc iralalIar. TinIa dc susicniar a ircs cssoas.
Fazia doccs, quc cra o scu ofcio, nas cosia ianlcn, dc dia c dc
noiic, con afinco, ara ircs ou quairo lojas c cnsinava algunas
crianas do lairro, a dcz iosics or ncs. Con isio ian-sc
assando os anos, nao, nao a lclcza, orquc nao a iivcra
nunca. Aarcccran-lIc alguns nanoros, roosias, scducs, a
quc rcsisiia.
Sc cu udcssc cnconirar ouiro narido, dissc-nc cla,
crcia quc nc icria casado; nas ningucn qucria casar conigo.
Un dos rcicndcnics conscguiu fazcr-sc acciio; nao
scndo, orcn, nais dclicado quc os ouiros, Dona Placida
dcscdiu-o do ncsno nodo, c, dcois dc o dcscdir, cIorou
nuiio. Coniinuou a coscr ara fora c a cscunar os iacIos. A
nac iinIa a ralugcn do icncrancnio, dos anos c da
ncccssidadc; noriificava a filIa ara quc ionassc un dos
naridos dc cnrcsiino c dc ocasiao quc lIa cdian. E
lradava.
Qucrcs scr nclIor do quc cu? Nao sci dondc ic vcn cssas
fiducias dc cssoa rica. MinIa canarada, a vida nao sc arranja
ioa; nao sc conc vcnio. Ora csia! Moos iao lons cono o
Policaro da vcnda, coiiado... Escras algun fidalgo, nao c?
Dona Placida jurou-nc quc nao cscrava fidalgo ncnIun.
Era gcnio. Qucria scr casada. Salia nuiio lcn quc a nac o nao
fora, c conIccia algunas quc iinIan so o scu noo dclas; nas
cra gcnio c qucria scr casada. Nao qucria ianlcn quc a filIa
fossc ouira coisa. TralalIava nuiio, qucinando os dcdos ao
fogao, c os olIos ao candcciro, ara concr c nao cair.
Enagrcccu, adocccu, crdcu a nac, cnicrrou-a or sulscriao,
c coniinuou a iralalIar. A filIa csiava con quaiorzc anos; nas
cra nuiio fraquinIa, c nao fazia nada, a nao scr nanorar os
caadocios quc lIc rondavan a roiula. Dona Placida vivia con
incnsos cuidados, lcvando-a consigo, quando iinIa dc ir
cnircgar cosiuras. A gcnic das lojas arrcgalava c iscava os
olIos, convcncida dc quc cla a lcvava ara colIcr narido ou
ouira coisa. Alguns dizian graolas, fazian cunrincnios; a
nac cIcgou a rccclcr roosias dc dinIciro...
Inicrroncu-sc un insianic, c coniinuou logo.
MinIa filIa fugiu-nc; foi con un sujciio, ncn qucro
salcr... Dciou-nc so, nas iao irisic, iao irisic, quc cnsci
norrcr. Nao iinIa ningucn nais no nundo c csiava quasc
vclIa c docnic. Foi or cssc icno quc conIcci a fanlia dc Iaia.
loa gcnic, quc nc dcu quc fazcr, c aic cIcgou a nc dar casa.
Esiivc la nuiios ncscs, un ano, nais dc un ano, agrcgada,
cosiurando. Sa quando Iaia casou. Dcois vivi cono Dcus foi
scrvido. OlIc os ncus dcdos, olIc csias naos... E nosirou-nc
as naos grossas c grciadas, as onias dos dcdos icadas da
agulIa. Nao sc cria isio ioa, ncu scnIor; Dcus salc cono c
quc isio sc cria... Fclizncnic, Iaia nc roicgcu, c o scnIor
douior ianlcn... Eu iinIa un ncdo dc acalar na rua, cdindo
csnola...
Ao soliar a uliina frasc, Dona Placida icvc un calafrio.
Dcois, cono sc iornassc a si, arcccu aicniar na
inconvcnicncia daqucla confissao ao ananic dc una nulIcr
casada, c concou a rir, a dcsdizcr-sc, a cIanar-sc iola, "cIcia
dc fiducias", cono lIc dizia a nac; cnfin, cansada do ncu
silcncio, rciirou-sc da sala. Eu fiquci a olIar ara a onia do
loiin.

CAPTULO 75
Comigo

Podcndo aconicccr quc algun dos ncus lciiorcs icnIa
ulado o caiulo anicrior, olscrvo quc c rcciso lc-lo ara
cnicndcr o quc cu dissc conigo, logo dcois quc Dona Placida
saiu da sala. O quc cu dissc foi isio.
Assin, ois, o sacrisiao da Sc, un dia, ajudando
nissa, viu cnirar a dana, quc dcvia scr sua colaloradora na
vida dc Dona Placida. Viu-a ouiros dias, duranic scnanas
iniciras, gosiou, dissc-lIc alguna graa, isou-lIc o c, ao
accndcr os aliarcs, nos dias dc fcsia. Ela gosiou dclc,
accrcaran-sc, anaran-sc. Dcssa conjunao dc luurias vadias
lroiou Dona Placida. E dc crcr quc Dona Placida nao falassc
ainda quando nasccu, nas sc falassc odia dizcr aos auiorcs dc
scus dias. Aqui csiou. Para quc nc cIanasics? E o sacrisiao
c a sacrisia naiuralncnic lIc rcsondcrian. CIananos-ic
ara qucinar os dcdos nos iacIos, os olIos na cosiura, concr
nal, ou nao concr, andar dc un lado ara ouiro, na faina,
adocccndo c sarando, con o fin dc iornar a adocccr c sarar
ouira vcz, irisic agora, logo dcscscrada, ananIa rcsignada,
nas scnrc con as naos no iacIo c os olIos na cosiura, aic
acalar un dia na lana ou no Iosiial; foi ara isso quc ic
cIananos, nun noncnio dc sinaiia.

CAPTULO 76
O Estrume

Suliio dcu-nc a conscicncia un rcclao, acusou-nc dc
icr fciio caiiular a rolidadc dc Dona Placida, olrigando-a a
un acl iorc, dcois dc una longa vida dc iralalIo c
rivacs. Mcdiancira nao cra nclIor quc conculina, c cu
iinIa-a laiado a cssc ofcio, cusia dc olscquios c dinIciros.
Foi o quc nc dissc a conscicncia; fiquci uns dcz ninuios scn
salcr quc lIc rclicassc. Ela acrcsccniou quc cu nc arovciiara
da fascinaao ccrcida or Virglia solrc a c-cosiurcira, da
graiidao dcsia, cnfin da ncccssidadc. Noiou a rcsisicncia dc
Dona Placida, as lagrinas dos rinciros dias, as caras fcias, os
silcncios, os olIos laios, c a ninIa aric cn suoriar iudo isso,
aic vcncc-la. E rcuou-nc ouira vcz dc un nodo irriiado c
ncrvoso.
Concordci quc assin cra, nas alcguci quc a vclIicc dc
Dona Placida csiava agora ao alrigo da ncndicidadc. cra una
concnsaao. Sc nao fosscn os ncus anorcs, rovavclncnic
Dona Placida acalaria cono ianias ouiras criaiuras Iunanas;
dondc sc odcria dcduzir quc o vcio c nuiias vczcs o csirunc
da viriudc. O quc nao incdc quc a viriudc scja una flor
cIcirosa c sa. A conscicncia concordou, c cu fui alrir a oria a
Virglia.

CAPTULO 77
Entrevista

Virglia cnirou risonIa c sosscgada. Os icnos iinIan
lcvado os susios c vcancs. Quc docc quc cra vc-la cIcgar, nos
rinciros dias, cnvcrgonIada c ircnula! Ia dc scgc, vclado o
rosio, cnvolvido nuna csccic dc nanicu, quc lIc disfarava as
ondulacs do ialIc. Da rincira vcz dciou-sc cair no canac,
ofcganic, cscarlaic, con os olIos no cIao; c, alavra! cn
ncnIuna ouira ocasiao a acIci iao lcla, ialvcz orquc nunca
nc scnii nais lisonjcado.
Agora, orcn, cono cu dizia, iinIan acalado os susios c
vcancs; as cnircvisias cniravan no crodo crononcirico.A
inicnsidadc dc anor cra a ncsna; a difcrcna c quc a cIana
crdcra o ircsloucado dos rinciros dias ara consiiiuir-sc un
sinlcs fcic dc raios, iranquilo c consianic, cono nos
casancnios.
Esiou nuiio zangada con vocc, dissc cla scniando-sc.
Por quc?
Por quc nao foi la onicn, cono nc iinIa diio. O Daniao
crguniou nuiias vczcs sc vocc nao iria, ao ncnos, ionar cIa.
Por quc c quc nao foi?
Con cfciio, cu Iavia faliado alavra quc dcra, c a cula
cra ioda dc Virglia. Qucsiao dc ciuncs. Essa nulIcr
cslcndida salia quc o cra, c gosiava dc o ouvir dizcr, fossc cn
voz alia ou laia. Na anicvcscra, cn casa da laroncsa, valsara
duas vczcs con o ncsno cralia, dcois dc lIc cscuiar as
coricsaniccs, ao canio dc una jancla. Esiava iao alcgrc! iao
dcrranada! iao cIcia dc si! Quando dcscolriu, cnirc as ninIas
solrancclIas, a ruga inicrrogaiiva c ancaadora, nao icvc
ncnIun solrcssalio, ncn ficou suliiancnic scria; nas dciiou
ao nar o cralia c as coricsaniccs. Vcio dcois a nin, ionou-
nc o lrao, c lcvou-nc a ouira sala, ncnos ovoada, ondc sc
nc quciou dc cansao, c dissc nuiias ouiras coisas, con o ar
ucril quc cosiunava icr, cn ccrias ocasics, c cu ouvi-a quasc
scn rcsondcr nada.
Agora ncsno, cusiava-nc rcsondcr alguna coisa, nas
cnfin conici-lIc o noiivo da ninIa auscncia... Nao, cicrnas
csirclas, nunca vi olIos nais asnados. A loca scni-alcria, as
solrancclIas arqucadas, una csiucfaao visvcl, iangvcl,quc
sc nao odia ncgar, ial foi a rincira rclica dc Virglia; alanou
a calca con un sorriso dc icdadc c icrnura, quc
inicirancnic nc confundiu.
Ora vocc!
E foi iirar o cIacu, lcida, jovial, cono a ncnina quc
iorna do colcgio; dcois vcio a nin, quc csiava scniado, dcu-nc
ancadinIas na icsia, con un so dcdo, a rcciir. Isio,isio;
c cu nao iivc rcncdio scnao rir ianlcn, c iudo acalou cn
galIofa. Era claro quc nc cnganara.

CAPTULO 78
A Presidncia

Ccrio dia, ncscs dcois, cnirou Lolo Ncvcs cn casa,
dizcndo quc iria ialvcz ocuar una rcsidcncia dc rovncia.
OlIci ara Virglia, quc cnalidcccu; clc, quc a viu cnalidcccr,
crguniou-lIc.
A nodo quc nao gosiasic, Virglia?
Virglia alanou a calca.
Nao nc agrada nuiio, foi a sua rcsosia.
Nao sc dissc nais nada; nas dc noiic Lolo Ncvcs insisiiu
no rojcio, un ouco nais rcsoluiancnic do quc dc iardc; dois
dias dcois dcclarou nulIcr quc a rcsidcncia cra coisa
dcfiniiiva. Virglia nao dc dissinular a rcugnancia quc isio
lIc causava. O narido rcsondia a iudo con as ncccssidadcs
oliicas.
Nao osso rccusar o quc nc cdcn; c aic convcnicncia
nossa, do nosso fuiuro, dos icus lrascs, ncu anor, orquc cu
roncii quc scrias narqucsa, c ncn laroncsa csias. Diras quc
sou anlicioso? Sou-o dcvcras, nas c rcciso quc nc nao
onIas un cso nas asas da anliao.
Virglia ficou dcsoricniada. No dia scguinic acIci-a irisic,
na casa da Canloa, ninIa cscra; iinIa diio iudo a Dona
Placida, quc luscava consola-la cono odia. Nao fiquci ncnos
alaiido.
Vocc Ia dc ir conosco, dissc-nc Virglia.
Esia doida? Scria una inscnsaicz.
Mas cniao...?
Eniao, c rcciso dcsfazcr o rojcio.
inossvcl.
Ja acciiou?
Parccc quc sin.
Lcvanici-nc, aiirci o cIacu a una cadcira, c cnirci a
asscar dc un lado ara ouiro, scn salcr o quc faria. Cogiici
largancnic, c nao acIci nada. Enfin, cIcguci-nc a Virglia, quc
csiava scniada, c iravci-lIc da nao; Dona Placida foi jancla.
Ncsia cqucnina nao csia ioda a ninIa cisicncia,
dissc cu; vocc c rcsonsavcl or cla; faa o quc lIc arcccr.
Virglia icvc un gcsio afliiivo; cu fui cncosiar-nc ao
consolo froniciro. Dccorrcran alguns insianics dc silcncio;
ouvanos soncnic o laiir dc un cao, c nao sci sc o runor da
agua quc norria na raia. Vcndo quc nao falava, olIci ara cla.
Virglia iinIa os olIos no cIao, arados, scn luz, as naos
dciadas solrc os joclIos, con os dcdos cruzados, na aiiiudc dc
surcna dcscscrana. Nouira ocasiao, or difcrcnic noiivo, c
ccrio quc cu nc lanaria aos cs dcla, c a anararia con a
ninIa razao c a ninIa icrnura; agora, orcn, cra rcciso
concli-la ao csforo dc si ncsna, ao sacrifcio,
rcsonsalilidadc da nossa vida conun, c conscguinicncnic
dcsanara-la, dcia-la, c sair; foi o quc fiz.
Fciio, a ninIa fclicidadc csia nas iuas naos, dissc cu.
Virglia quis agarrar-nc, nas cu ja csiava fora da oria.
CIcguci a ouvir un rorroncr dc lagrinas, c digo-lIcs quc
csiivc a onio dc voliar, ara as cnugar con un lcijo; nas
suljuguci-nc c sa.

CAPTULO 79
Compromisso

Nao acalaria sc Iouvcssc dc coniar clo niudo o quc
adcci nas rinciras Ioras. Vacilava cnirc un qucrcr c un nao
qucrcr, cnirc a icdadc quc nc cnuava casa dc Virglia c
ouiro scniincnio, cgosno, suonIanos, quc nc dizia.
Fica; dcia-a a sos con o rollcna, dcia-a quc cla o rcsolvcra
no scniido do anor. Crcio quc cssas duas foras iinIan igual
inicnsidadc, invcsiian c rcsisiian ao ncsno icno, con ardor,
con icnacidadc, c ncnIuna ccdia dcfiniiivancnic. s vczcs
scniia un dcniczinIo dc rcnorso; arccia-nc quc alusava da
fraqucza dc una nulIcr ananic c culada, scn nada sacrificar
ncn arriscar dc nin rorio; c, quando ia caiiular, vinIa
ouira vcz o anor, c nc rcciia o consclIo cgosia, c cu ficava
irrcsoluio c inquicio, dcscjoso dc a vcr, c rcccoso dc quc a visia
nc lcvassc a conariir a rcsonsalilidadc da soluao.
Por fin inicrvcio un conronisso cnirc o cgosno c a
icdadc; cu iria vc-la cn casa, c so cn casa, cn rcscna do
narido, ara lIc nao dizcr nada, cscra do cfciio da ninIa
iniinaao. Dcsic nodo odcria conciliar as duas foras. Agora,
quc isio cscrcvo, qucr-nc arcccr quc o conronisso cra una
lurla, quc cssa icdadc cra ainda una forna dc cgosno, c quc
a rcsoluao dc ir consolar Virglia nao assava dc una sugcsiao
dc ncu rorio adccincnio.

CAPTULO 80
De Secretrio

Na noiic scguinic fui cfciivancnic casa do Lolo Ncvcs;
csiavan anlos, Virglia nuiio irisic, clc nuiio jovial. Juro quc
cla scniiu ccrio alvio, quando os nossos olIos sc cnconiraran,
cIcios dc curiosidadc c icrnura. Lolo Ncvcs coniou-nc os
lanos quc lcvava ara a rcsidcncia, as dificuldadcs locais, as
cscranas, as rcsolucs; csiava iao conicnic! iao
cscranado! Virglia, ao c da ncsa, fingia lcr un livro, nas
or cina da agina olIava-nc dc quando cn quando,
inicrrogaiiva c ansiosa.
O ior, dissc-nc dc rccnic o Lolo Ncvcs, c quc ainda
nao acIci sccrciario.
Nao?
Nao, c icnIo una idcia.
AI!
Una idcia... Qucr vocc dar un asscio ao Noric?
Nao sci o quc lIc dissc.
Vocc c rico, coniinuou clc, nao rccisa dc un nagro
ordcnado; nas sc quiscssc olscquiar-nc, ia dc sccrciario
conigo.
Mcu csriio dcu un salio ara iras, cono sc dcscolrissc
una scrcnic dianic dc si. Encarci o Lolo Ncvcs, fiancnic,
incriosancnic, a vcr sc lIc aanIava algun cnsancnio
oculio... Ncn sonlra disso; o olIar vinIa dirciio c franco, a
lacidcz do rosio cra naiural, nao violcnia, una lacidcz
salicada dc alcgria. Fcsirci, c nao iivc anino dc olIar ara
Virglia; scnii or cina da agina o olIar dcla, quc nc cdia
ianlcn a ncsna coisa, c dissc quc sin, quc iria. Na vcrdadc,
un rcsidcnic, una rcsidcnia, un sccrciario, cra rcsolvcr as
coisas dc un nodo adninisiraiivo.

CAPTULO 81
A Reconciliao

Coniudo, ao sair dc la, iivc unas sonlras dc duvida;
cogiici sc nao ia cor insanancnic a rcuiaao dc Virglia, sc
nao Iavcria ouiro ncio razoavcl dc conlinar o Esiado c a
Canloa. Nao acIci nada. No dia scguinic, ao lcvaniar-nc da
cana, irazia o csriio fciio c rcsoluio a acciiar a noncaao. Ao
ncio-dia, vcio o criado dizcr-nc quc csiava na sala una
scnIora, colcria con un vcu. Corro; cra ninIa irna Salina.
Isio nao odc coniinuar assin, dissc cla; c rcciso quc,
dc una vcz or iodas, faanos as azcs. Nossa fanlia csia
acalando; nao Iavcnos dc ficar cono dois ininigos.
Mas sc cu nao ic co ouira coisa, nana! lradci cu
csicndcndo-lIc os lraos.
Scnici-a ao c dc nin, c falci-lIc do narido, da filIa, dos
ncgocios, dc iudo. Tudo ia lcn; a filIa csiava linda cono os
anorcs. O narido viria nosirar-na, sc cu conscniissc.
Ora cssa! irci cu ncsno vc-la.
Sin?
Palavra.
Tanio nclIor! rcsirou Salina. icno dc acalar con
isio.
AcIci-a nais gorda, c ialvcz nais noa. Parccia icr vinic
anos, c coniava nais dc irinia. Craciosa, afavcl, ncnIun
acanIancnio, ncnIun rcsscniincnio. OlIavanos un ara o
ouiro, con as naos scguras, falando dc iudo c dc nada, cono
dois nanorados. Era a ninIa infancia quc rcssurgia, frcsca,
iravcssa c loura; os anos ian caindo cono as filciras dc carias
dc jogar cncurvadas, con quc cu lrincava cn cqucno, c
dciavan-nc vcr a nossa casa, a nossa fanlia, as nossas
fcsias. Suorici a rccordaao con algun csforo; nas un
larlciro da vizinIana lcnlrou-sc dc zangarrcar na classica
ralcca, c cssa voz orquc aic cniao a rccordaao cra nuda,
cssa voz do assado, fanIosa c saudosa, a ial onio nc
conovcu, quc...
Os olIos dcla csiavan sccos. Salina nao Icrdara a flor
anarcla c norlida. Quc inoria? Era ninIa irna, ncu sanguc,
un cdao dc ninIa nac, c cu dissc-lIo con icrnura,con
sinccridadc... Suliio, ouo laicr oria da sala; vou alrir; cra
un anjinIo dc cinco anos.
Enira, Sara, dissc Salina.
Era ninIa solrinIa. AanIci-a do cIao, lcijci-a nuiias
vczcs; a cqucna, csaniada, cnurrava-nc o onlro con a
naozinIa, quclrando o coro ara dcsccr... Nisio, aarccc-nc
oria un cIacu, c logo un Ioncn, o Coirin, nada ncnos
quc o Coirin. Eu csiava iao conovido, quc dcici a filIa c
lancci-nc aos lraos do ai. Talvcz cssa cfusao o dcsconccriou
un ouco; c ccrio quc nc arcccu acanIado. Sinlcs rologo.
Da a ouco falavanos cono lons anigos vclIos. NcnIuna
alusao ao assado, nuiios lanos dc fuiuro, roncssa dc
janiarnos cn casa un do ouiro. E nao dcici dc dizcr quc cssa
iroca dc janiarcs odia scr quc iivcssc una curia inicrruao,
orquc cu andava con idcias dc una viagcn ao Noric. Salina
olIou ara o Coirin, o Coirin ara Salina; anlos
concordaran quc cssas idcias nao iinIan scnso conun. Quc
diacIo odia cu acIar no Noric? Pois nao cra na coric, cn
lcna coric, quc dcvia coniinuar a luzir, a ncicr nun cIinclo os
raazcs do icno? Quc, na vcrdadc, ncnIun Iavia quc sc nc
conarassc; clc, Coirin, aconanIava-nc dc longc, c, nao
olsianic una lriga ridcula, icvc scnrc inicrcssc, orgulIo,
vaidadc nos ncus iriunfos. Ouvia o quc sc dizia a ncu rcsciio,
nas ruas c nas salas; cra un conccrio dc louvorcs c
adniracs. E dcia-sc isso ara ir assar alguns ncscs na
rovncia, scn ncccssidadc, scn noiivo scrio? A ncnos quc nao
fossc oliica...
Jusiancnic oliica, dissc cu.
Ncn assin, rclicou clc da a un insianic. E dcois
dc ouiro silcncio. Scja cono for, vcnIa janiar Iojc conosco.
Ccriancnic quc vou; nas, ananIa ou dcois, Iao dc
vir janiar conigo.
Nao sci, nao sci, oljciou Salina; casa dc Ioncn
soliciro... Vocc rccisa casar, nano. Tanlcn cu qucro una
solrinIa, ouviu?
Coirin rcriniu-a con un gcsio, quc nao cnicndi lcn.
Nao inoria; a rcconciliaao dc una fanlia valc lcn un gcsio
cnignaiico.

CAPTULO 82
Questo de Botnica

Digan o quc quiscrcn dizcr os Iiocondracos. a vida c
una coisa docc. Foi o quc cu cnsci conigo, ao vcr Salina, o
narido c a filIa dcsccrcn dc irocl as cscadas, dizcndo nuiias
alavras afciuosas ara cina, ondc cu ficava no aianar,
a dizcr-lIcs ouiras ianias ara laio. Coniinuci a cnsar quc,
na vcrdadc, cra fcliz. Anava-nc una nulIcr, iinIa a confiana
do narido, ia or sccrciario dc anlos, c rcconciliava-nc con os
ncus. Quc odia dcscjar nais, cn vinic c quairo Ioras?
Ncssc ncsno dia, iraiando dc aarclIar os aninos,
conccci a csalIar quc ialvcz fossc ara o Noric cono
sccrciario dc rovncia, a fin dc rcalizar ccrios dcsgnios
oliicos, quc nc cran cssoais. Dissc-o na Fua do Ouvidor,
rccii-o no dia scguinic, no PIarou c no icairo. Alguns,
ligando a ninIa noncaao do Lolo Ncvcs, quc ja andava cn
loaios, sorrian naliciosancnic, ouiros laiian-nc no onlro.
No icairo dissc-nc una scnIora quc cra lcvar nuiio longc o
anor da csculiura. Fcfcria-sc s lclas fornas dc Virglia.
Mas a alusao nais rasgada quc nc fizcran foi cn casa dc
Salina, ircs dias dcois. Fc-la un ccrio Carccz, vclIo cirurgiao,
cqucnino, irivial c grulIa, quc odia cIcgar aos scicnia, aos
oiicnia, aos novcnia anos, scn adquirir janais aqucla
conosiura ausicra, quc c a gcniilcza do anciao. A vclIicc
ridcula c, orvcniura, a nais irisic c dcrradcira surrcsa da
naiurcza Iunana.
Ja sci, dcsia vcz vai lcr Cccro, dissc-nc clc, ao salcr da
viagcn.
Cccro! cclanou Salina.
Pois cniao? Scu nano c un grandc laiinisia. Traduz
Virglio dc rclancc. OlIc quc c Virglio c nao Virglia... nao
confunda...
E ria, dc un riso grosso, rasiciro c frvolo. Salina c olIou
ara nin, rcccosa dc alguna rclica; nas sorriu, quando nc
viu sorrir, c voliou o rosio ara disfara-lo. As ouiras cssoas
olIavan-nc con un ar dc curiosidadc, indulgcncia c sinaiia.
cra iransarcnic quc nao acalavan dc ouvir ncnIuna
novidadc. O caso dos ncus anorcs andava nais ullico do quc
cu odia suor. Enircianio sorri, un sorriso curio, fugiiivo c
guloso, alrciro cono as cgas dc Sinira.Virglia cra un lclo
crro, c c iao facil confcssar un lclo crro! Cosiunava ficar
carrancudo, a rincio, quando ouvia alguna alusao aos
nossos anorcs; nas, alavra dc Ionra! scniia ca dcniro una
inrcssao suavc c lisonjcira. Una vcz, orcn, aconicccu-nc
sorrir, c coniinuci a fazc-lo das ouiras vczcs. Nao sci sc Ia
algucn quc cliquc o fcnncno. Eu clico-o assin. a
rincio, o conicniancnio, scndo inicrior, cra or assin dizcr o
ncsno sorriso, nas aloioado; andando o icno, dcsaloioou-sc
cn flor, c aarcccu aos olIos do roino. Sinlcs qucsiao dc
loianica.

CAPTULO 83
13

Coirin iirou-nc daquclc gozo, lcvando-nc jancla.
Vocc qucr quc lIc diga una coisa? crguniou clc; nao faa
cssa viagcn; c inscnsaia, c crigosa.
Por quc?
Vocc lcn salc orquc, iornou clc. c, solrciudo, crigosa,
nuiio crigosa. Aqui na coric, un caso dcsscs crdc-sc na
nuliidao da gcnic c dos inicrcsscs; nas na rovncia nuda dc
figura; c iraiando-sc dc crsonagcns oliicos, c rcalncnic
inscnsaicz. As gazcias dc oosiao, logo quc farcjarcn o
ncgocio, assan a inrini-lo con iodas as lciras, c a virao as
cIufas, os rcnoqucs, as alcunIas...
Mas nao cnicndo...
Enicndc, cnicndc. En vcrdadc, scria lcn ouco anigo
nosso, sc nc ncgassc o quc ioda a gcnic salc. Eu sci disso Ia
longos ncscs. Fciio, nao faa scnclIanic viagcn; suoric a
auscncia, quc c nclIor, c cviic algun grandc cscandalo c naior
dcsgosio...
Dissc isio, c foi ara dcniro. Eu dcici-nc csiar con os
olIos no laniao da csquina, un aniigo laniao dc azciic,
irisic, olscuro c rccurvado, cono un onio dc inicrrogaao.
Quc nc cunria fazcr? Era o caso dc Hanlci. ou dolrar-nc
foriuna, ou luiar con cla c suljuga-la. Por ouiros icrnos.
cnlarcar ou nao cnlarcar. Esia cra a qucsiao. O laniao nao
nc dizia nada. As alavras do Coirin rcssoavan-nc aos
ouvidos da ncnoria, dc un nodo nui divcrso do das alavras
do Carccz. Talvcz Coirin iivcssc razao; nas odia cu scarar-
nc dc Virglia?
Salina vcio icr conigo, c crguniou-nc cn quc csiava
cnsando. Fcsondi quc cn coisa ncnIuna, quc iinIa sono c
ia ara casa. Salina csicvc un insianic calada. O quc vocc
rccisa, sci cu; c una noiva. Dcic, quc cu ainda arranjo una
noiva ara vocc. Sa dc la orcsso, dcsoricniado. Tudo ronio
ara cnlarcar, csriio c coraao, c cis a nc surgc cssc
oriciro das convcnicncias, quc nc cdc o cariao dc ingrcsso.
Dci ao dialo as convcnicncias, c con clas a consiiiuiao, o
coro lcgislaiivo, o ninisicrio, iudo.
No dia scguinic, alro una folIa oliica c lcio a noicia dc
quc, or dccrcio dc 13, inIanos sido noncados rcsidcnic c
sccrciario da rovncia dc o Lolo Ncvcs c cu. Escrcvi
incdiaiancnic a Virglia, c scgui duas Ioras dcois ara a
Canloa. Coiiada dc Dona Placida! Esiava cada vcz nais afliia;
crguniou-nc sc csqucccranos a nossa vclIa, sc a auscncia
cra grandc c sc a rovncia ficava longc. Consolci-a; nas cu
rorio rccisava dc consolacs; a oljcao do Coirin afligia-
nc. Virglia cIcgou da a ouco, lcida cono una andorinIa;
nas, ao vcr-nc irisic, ficou nuiio scria.
Quc aconicccu?
Vacilo, dissc cu; nao sci sc dcvo acciiar...
Virglia dciou-sc cair, no canac, a rir. Por quc?
dissc cla.
Nao c convcnicnic, da nuiio na visia...
Mas nos ja nao vanos.
Cono assin?
Coniou-nc quc o narido ia rccusar a noncaao, c or
noiivo quc so lIc dissc, a cla, cdindo-lIc o naior scgrcdo; nao
odia confcssa-lo a ningucn nais. ucril, olscrvou clc, c
ridculo; nas cn suna, c un noiivo odcroso ara nin.
Fcfcriu-lIc quc o dccrcio irazia a daia dc 13, c quc cssc nuncro
significava ara clc una rccordaao funclrc. O ai norrcu nun
dia 13, irczc dias dcois dc un janiar cn quc Iavia irczc
cssoas. A casa cn quc norrcra a nac iinIa o n 13. Et
coctcu. Era un algarisno faidico. Nao odia alcgar scnclIanic
coisa ao ninisiro; dir-ia quc iinIa razcs ariicularcs ara nao
acciiar. Eu fiquci cono Ia dc csiar o lciior, un ouco
assonlrado con cssc sacrifcio a un nuncro; nas, scndo clc
anlicioso, o sacrifcio dcvia scr sinccro...

CAPTULO 84
O Conflito

Nuncro faidico, lcnlras-ic quc ic alcnoci nuiias vczcs?
Assin ianlcn as virgcns ruivas dc Tclas dcvian alcnoar a
cgua, dc ruiva crina, quc as sulsiiiuiu no sacrifcio dc
Pcloidas, una donosa cgua, quc la norrcu, colcria dc
florcs, scn quc ningucn lIc dcssc nunca una alavra dc
saudadc. Pois dou-ia cu, cgua icdosa, nao so cla noric
Iavida, cono orquc, cnirc as donzclas cscaas, nao c
inossvcl quc figurassc una avo dos Culas... Nuncro faidico,
iu fosic a nossa salvaao. Nao nc confcssou o narido a causa
da rccusa; dissc-nc ianlcn quc cran ncgocios ariicularcs, c
o rosio scrio, convcncido, con quc cu o cscuici, fcz Ionra
dissinulaao Iunana. Elc c quc nal odia cncolrir a irisicza
rofunda quc o ninava; falava ouco, alsorvia-sc, nciia-sc cn
casa, a lcr. Ouiras vczcs rccclia, c cniao convcrsava c ria
nuiio, con csirciio c afciaao. Orinian-no duas coisas, a
anliao, quc un cscruulo dcsasara, c logo dcois a duvida, c
ialvcz o arrccndincnio, nas un arrccndincnio, quc viria
ouira vcz, sc sc rcciissc a Iioicsc, orquc o fundo
sucrsiicioso cisiia. Duvidava da sucrsiiao, scn cIcgar a
rcjciia-la. Essa crsisicncia dc un scniincnio, quc rcugna ao
ncsno indivduo, cra un fcnncno digno dc alguna aicnao.
Mas cu rcfcria a ura ingcnuidadc dc Dona Placida, quando
confcssava nao odcr vcr un saaio voliado ara o ar.
Quc icn isso? crguniava-lIc cu.
Faz nal, cra a sua rcsosia.
Isio soncnic, csia unica rcsosia, quc valia ara cla o
livro dos scic sclos. Faz nal. Disscran-lIc isso cn criana, scn
ouira clicaao, c cla conicniava-sc con a ccricza do nal. Ja
nao aconiccia a ncsna coisa quando sc falava dc aoniar una
csircla con o dcdo; a salia crfciiancnic quc cra caso dc criar
una vcrruga.
Ou vcrruga ou ouira coisa, quc valia isso, ara qucn nao
crdc una rcsidcncia dc rovncia? Tolcra-sc una sucrsiiao
graiuiia ou laraia; c insuoriavcl a quc lcva una aric da vida.
Esic cra o caso do Lolo Ncvcs con o acrcscino da duvida c do
icrror dc Iavcr sido ridculo. E nais csic ouiro acrcscino, quc o
ninisiro nao acrcdiiou nos noiivos ariicularcs; airiluiu a
rccusa do Lolo Ncvcs a nancjos oliicos, ilusao conlicada dc
algunas aarcncias; iraiou-o nal, conunicou a dcsconfiana
aos colcgas; solrcvicran incidcnics; cnfin, con o icno, o
rcsidcnic rcsignaiario foi ara a oosiao.

CAPTULO 85
O Cimo da Montanha

Qucn cscaa a un crigo ana a vida con ouira
inicnsidadc. Enirci a anar Virglia con nuiio nais ardor,
dcois quc csiivc a iquc dc a crdcr, c a ncsna coisa lIc
aconicccu a cla. Assin, a rcsidcncia nao fcz nais do quc
avivar a afciao riniiiva; foi a droga con quc iornanos nais
saloroso o nosso anor, c nais rczado ianlcn. Nos rinciros
dias, dcois daquclc incidcnic, folgavanos dc inaginar a dor da
scaraao, sc Iouvcssc scaraao, a irisicza dc un c dc ouiro,
roorao quc o nar, cono una ioalIa clasiica, sc fossc
dilaiando cnirc nos; c, scnclIanics s crianas, quc sc
acIcgan ao rcgao das nacs, ara fugir a una sinlcs carcia,
fuganos do suosio crigo, acriando-nos con alraos.
MinIa loa Virglia!
Mcu anor!
Tu cs ninIa, nao?
Tua, iua...
E assin rcaianos o fio da avcniura, cono a suliana
ScIcIcrazadc o dos scus conios. Essc foi, cuido cu, o onio
naino do nosso anor, o cino da nonianIa, dondc or algun
icno divisanos os valcs dc lcsic c dc ocsic, c or cina dc nos
o ccu iranquilo c azul. Fcousado cssc icno, concanos a
dcsccr a cncosia, con as naos rcsas ou solias, nas a dcsccr,
a dcsccr...

CAPTULO 86
O Mistrio

Scrra alaio, cono cu a vissc un ouco difcrcnic, nao sci
sc alaiida ou ouira coisa, crgunici-lIc o quc iinIa; calou-sc,
fcz un gcsio dc cnfado, dc nal-csiar, dc fadiga; aicinci, cla
dissc-nc quc... Un fluido suiil crcorrcu iodo o ncu coro.
scnsaao foric, raida, singular, quc cu nao cIcgarci janais a
fiar no acl. Travci-lIc das naos, uci-a lcvcncnic a nin, c
lcijci-a na icsia, con una dclicadcza dc zcfiro c una gravidadc
dc Alraao. Ela csircncccu, colIcu-nc a calca cnirc as
alnas, fiiou-nc os olIos, dcois afagou-nc con un gcsio
naicrnal... Eis a un nisicrio; dcicnos ao lciior o icno dc
dccifrar csic nisicrio.

CAPTULO 87
Geologia

Succdcu or cssc icno un dcsasirc. a noric do Vicgas.
O Vicgas assou a dc rclancc, nun caiulo, con os scus
scicnia anos, alafados dc asna, dcsconjuniados dc
rcunaiisno, c una lcsao dc coraao or quclra. Foi un dos
finos csrciiadorcs da nossa avcniura. Virglia nuiria grandcs
cscranas cn quc cssc vclIo arcnic, avaro cono un
sculcro, lIc anarassc o fuiuro do filIo, con algun lcgado; c,
sc o narido iinIa iguais cnsancnios, cncolria-os ou
csirangulava-os. Tudo sc dcvc dizcr. Iavia no Lolo Ncvcs ccria
dignidadc fundancnial, una canada dc rocIa, quc rcsisiia ao
concrcio dos Ioncns. As ouiras, as canadas dc cina, icrra
solia c arcia, lcvou-lIcs a vida, quc c un cnurro crciuo. Sc
o lciior ainda sc lcnlra do caiulo 23, olscrvara quc c agora a
scgunda vcz quc cu conaro a vida a un cnurro; nas ianlcn
Ia dc rcarar quc dcsia vcz acrcsccnio-lIc un adjciivo
crciuo. E Dcus salc a fora dc un adjciivo, rincialncnic
cn ascs novos c calidos.
O quc c novo ncsic livro c a gcologia noral do Lolo Ncvcs,
c rovavclncnic a do cavalIciro, quc nc csia lcndo. Sin, cssas
canadas dc caraicr, quc a vida alicra, conscrva ou dissolvc,
confornc a rcsisicncia dclas, cssas canadas ncrccian un
caiulo, quc cu nao cscrcvo, or nao alongar a narraao. Digo
acnas quc o Ioncn nais rolo quc conIcci cn ninIa vida foi
un ccrio Jacol Mcdciros ou Jacol Valadarcs, nao nc rccorda
lcn o nonc. Talvcz fossc Jacol Fodrigucs; cn suna, Jacol.
Era a rolidadc cn cssoa; odia scr rico, violcniando un
cqucnino cscruulo, c nao quis; dciou ir clas naos fora
nada ncnos dc uns quairoccnios conios; iinIa a rolidadc iao
ccnlar, quc cIcgava a scr niuda c cansaiiva. Un dia, cono
nos acIasscnos, a sos, cn casa dclc, cn loa alcsira, vicran
dizcr quc o rocurava o Douior D., un sujciio cnfadonIo. Jacol
nandou dizcr quc nao csiava cn casa.
Nao cga, lradou una voz do corrcdor; ca csiou dc
dcniro.
E, con cfciio, cra o Douior D., quc aarcccu logo oria
da sala. O Jacol foi rccclc-lo, afirnando quc cuidava scr ouira
cssoa, c nao clc, c acrcsccniando quc iinIa nuiio razcr con
a visiia, o quc nos rcndcu Iora c ncia dc cnfado norial, c isio
ncsno orquc o Jacol iirou o rclogio; o Douior D. crguniou-
lIc cniao sc ia sair.
Con ninIa nulIcr, dissc o Jacol.
Fciirou-sc o Douior D. c rcsiranos. Una vcz rcsirados,
dissc cu ao Jacol quc clc acalava dc ncniir quairo vczcs, cn
ncnos dc duas Ioras. a rincira, ncgando-sc; a scgunda,
alcgrando-sc con a rcscna do inoriuno; a icrccira, dizcndo
quc ia sair; a quaria, acrcsccniando quc con a nulIcr. Jacol
rcflciiu un insianic, dcois confcssou a jusicza da ninIa
olscrvaao, nas dcsculou-sc dizcndo quc a vcracidadc
alsoluia cra inconaivcl con un csiado social adianiado, c
quc a az das cidadcs so sc odia olicr cusia dc cnlaadclas
rccrocas... AI! lcnlra-nc agora. cIanava-sc Jacol Tavarcs.

CAPTULO 88
O Enfermo

Nao c rcciso dizcr quc rcfuici iao crniciosa douirina,
con os nais clcncniarcs arguncnios; nas clc csiava iao
vcado do ncu rcaro, quc rcsisiiu aic o fin, nosirando ccrio
calor ficicio, ialvcz ara aiordoar a conscicncia.
O caso dc Virglia iinIa alguna gravidadc nais. Ela cra
ncnos cscruulosa quc o narido; nanifcsiava clarancnic as
cscranas quc irazia no lcgado, cunulava o arcnic dc iodas
as coricsias, aicncs c afagos quc odcrian rcndcr, clo
ncnos, un codicilo. Proriancnic, adulava-o; nas cu olscrvci
quc a adulaao das nulIcrcs nao c a ncsna coisa quc a dos
Ioncns. Esia ora cla scrvilidadc; a ouira confundc-sc con a
afciao. As fornas graciosancnic curvas, a alavra docc, a
ncsna fraqucza fsica dao aao lisonjcira da nulIcr una cor
local, un asccio lcgiino. Nao inoria a idadc do adulado; a
nulIcr Ia dc icr scnrc ara clc uns arcs dc nac ou dc irna,
ou ainda dc cnfcrncira, ouiro ofcio fcninil, cn quc o nais
Ialil dos Ioncns carcccra scnrc dc un quid, un fluido,
alguna coisa.
Era o quc cu cnsava conigo, quando Virglia sc dcsfazia
ioda cn afagos ao vclIo arcnic. Ela ia rccclc-lo oria,
falando c rindo, iirava-lIc o cIacu c a lcngala, dava-lIc o
lrao c lcvava-o a una cadcira, ou aic cadcira, orquc Iavia
la na casa a "cadcira do Vicgas", olra csccial, concIcgada,
fciia ara gcnic cnfcrna ou ancia. Ia fccIar a jancla roina, sc
Iavia alguna lrisa, ou alri-la, sc csiava calor, nas con
cuidado, conlinando dc nodo quc lIc nao dcssc un golc dc
ar.
Eniao? Iojc csia nais foriczinIo...
Qual! Passci nal a noiic; o dialo da asna nao nc dcia.
E lufava o Ioncn, rcousando a ouco c ouco do
cansao da cnirada c da sulida, nao do caninIo, orquc ia
scnrc dc scgc. Ao lado, un ouco nais ara a frcnic, scniava-
sc Virglia, nuna lanquinIa, con as naos nos joclIos do
cnfcrno. Enircianio, o nIonI cIcgava sala, scn os ulos do
cosiunc, nas discrcio, ncigo, scrio. Vicgas gosiava nuiio dclc.
Vcn ca, nIonI, dizia-lIc; c a cusio iniroduzia a nao
na anla algilcira, iirava una caiinIa dc asiilIas, nciia
una na loca c dava ouira ao cqucno. PasiilIas aniiasnaiicas.
O cqucno dizia quc cran nuiio loas.
Fcciia-sc isio, con varianics. Cono o Vicgas gosiassc dc
jogar danas, Virglia cunria-lIc o dcscjo, aiurando-o or largo
icno, a novcr as cdras con a nao froua c iarda. Ouiras
vczcs, dcscian a asscar na cIacara, dando-lIc cla o lrao,
quc clc ncn scnrc acciiava, or dizcr-sc rijo c caaz dc andar
una lcgua. Ian, scniavan-sc, iornavan a ir, a falar dc coisas
varias, ora dc un ncgocio dc fanlia, ora dc una lislilIoiicc dc
sala, ora cnfin dc una casa quc clc ncdiiava consiruir, ara
rcsidcncia roria, casa dc fciiio nodcrno, orquc a dclc cra
das aniigas, conicnoranca dc cl-rci Don Joao VI, nancira
dc algunas, quc ainda Iojc (crcio cu} sc odcn vcr no Dairro dc
Sao Crisiovao, con as suas grossas colunas na frcnic. Parccia-
lIc quc o casarao cn quc norava odia scr sulsiiiudo, c ja
iinIa cnconcndado o risco a un cdrciro dc fana. AI! cniao
sin, cniao c quc Virglia cIcgaria a vcr o quc cra un vclIo dc
gosio.
Falava, cono sc odc suor, lcniancnic c a cusio,
inicrvalado dc una arfagcn incnoda ara clc c ara os ouiros.
Dc quando cn quando, vinIa un accsso dc iossc; curvo,
gcncndo, lcvava o lcno loca, c invcsiigava-o; assado o
accsso, iornava ao lano da casa, quc dcvia icr iais c iais
quarios, un icrrao, cocIcira, un rinor.

CAPTULO 89
In Extremis

AnanIa vou assar o dia cn casa do Vicgas, dissc-nc
cla una vcz. Coiiado! nao icn ningucn...
Vicgas cara na cana, dcfiniiivancnic; a filIa, casada,
adocccra jusiancnic agora, c nao odia fazcr-lIc conanIia.
Virglia ia la dc quando cn quando. Eu arovciici a
circunsiancia ara assar iodo aquclc dia ao c dcla. Eran
duas Ioras da iardc quando cIcguci. Vicgas iossia con ial
fora quc nc fazia ardcr o ciio; no inicrvalo dos accssos
dclaiia o rco dc una casa, con un sujciio nagro. O sujciio
ofcrccia irinia conios, o Vicgas cigia quarcnia. O conrador
insiava cono qucn rcccia crdcr o ircn da csirada dc fcrro,
nas Vicgas nao ccdia; rccusou rincirancnic os irinia conios,
dcois nais dois, dcois nais ircs, cnfin icvc un foric accsso,
quc lIc iolIcu a fala duranic quinzc ninuios. O conrador
acarinIou-o nuiio, arranjou-lIc os iravcssciros, ofcrcccu-lIc
irinia c scis conios.
Nunca! gcncu o cnfcrno.
Mandou luscar un nao dc acis cscrivaninIa; nao
icndo foras ara iirar a fiia dc lorracIa quc rcndia os acis,
cdiu-nc quc os dcslaassc. fi-lo. Eran as conias das dcscsas
con a consiruao da casa. conias dc cdrciro, dc cariniciro,
dc inior; conias do acl da sala dc visiias, da sala dc janiar,
das alcovas, dos galincics; conias das fcrragcns; cusio do
icrrcno. Elc alria-as, una or una, con a nao ircnula, c
cdia-nc quc as lcssc, c cu lia-as.
Vcja; nil c duzcnios, acl dc nil c duzcnios a ca.
Dolradias franccsas... Vcja, c dc graa, concluiu clc dcoisdc
lida a uliina conia.
Pois lcn... nas...
Quarcnia conios; nao lIc dou or ncnos. So os juros...
faa a conia dos juros... VinIan iossidas csias alavras, s
golfadas, s slalas, cono sc fosscn nigalIas dc un ulnao
dcsfciio. Nas orliias fundas rolavan os olIos lancjanics, quc
nc fazian lcnlrar a lanarina da nadrugada. Sol o lcnol
dcscnIava-sc a csiruiura ossca do coro, oniudo cn dois
lugarcs, nos joclIos c nos cs; a clc anarclada, lanla,
rugosa, rcvcsiia acnas a cavcira dc un rosio scn crcssao;
una caraua dc algodao lranco colria-lIc o cranio raado
clo icno.
Eniao? dissc o sujciio nagro.
Fiz-lIc sinal ara quc nao insisiissc, c clc calou-sc or
alguns insianics. O docnic ficou a olIar ara o icio, calado, a
arfar nuiio. Virglia cnalidcccu, lcvaniou-sc, foi aic a jancla.
Susciiara a noric c iinIa ncdo. Eu rocurci falar dc ouiras
coisas. O sujciio nagro coniou una ancdoia, c iornou a iraiar
da casa, alicando a roosia.
Trinia c oiio conios, dissc clc.
An?... gcncu o cnfcrno.
O sujciio nagro aroinou-sc da cana, cgou-lIc na nao,
c scniiu-a fria. Eu acIcguci-nc ao docnic, crgunici-lIc sc
scniia alguna coisa, sc qucria ionar un calicc dc vinIo.
Nao... nao... quar... quarcn... quar... quar...
Tcvc un accsso dc iossc, c foi o uliino; da a ouco
cirava clc, con grandc consicrnaao do sujciio nagro, quc
nc confcssou dcois a disosiao cn quc csiava dc ofcrcccr os
quarcnia conios; nas cra iardc.

CAPTULO 90
O Velho Colquio de Ado e
Caim

Nada. NcnIuna lcnlrana icsiancniaria, una asiilIa
quc fossc, con quc do iodo cn iodo nao arcccssc ingraio ou
csquccido. Nada. Virglia iragou raivosa cssc nalogro, c dissc-
no con ccria cauicla, nao cla coisa cn si, scnao orquc
cnicndia con o filIo, dc qucn salia quc cu nao gosiava nuiio,
ncn ouco. Insinuci-lIc quc nao dcvia cnsar nais cn
scnclIanic ncgocio. O nclIor dc iudo cra csqucccr o dcfunio,
un lora, un cainIo scn nonc, c iraiar dc coisas alcgrcs; o
nosso filIo or ccnlo...
La nc cscaou a dccifraao do nisicrio, cssc docc nisicrio
dc algunas scnanas anics, quando Virglia nc arcccu un
ouco difcrcnic do quc cra. Un filIo! Un scr iirado do ncu scr!
Esia cra a ninIa rcocuaao cclusiva daquclc icno. OlIos
do nundo, zclos do narido, noric do Vicgas, nada nc
inicrcssava or cniao, ncn confliios oliicos, ncn rcvolucs,
ncn icrronoios, ncn nada. Eu so cnsava naquclc cnlriao
annino, dc olscura aicrnidadc, c una voz sccrcia nc dizia. c
icu filIo. Mcu filIo! E rcciia csias duas alavras, con ccria
voluiuosidadc indcfinvcl, c nao sci quc assonos dc orgulIo.
Scniia-nc Ioncn.
O nclIor c quc convcrsavanos os dois, o cnlriao c cu,
falavanos dc coisas rcscnics c fuiuras. O naroio anava-nc,
cra un clinira gracioso, dava-nc ancadinIas na cara con as
naozinIas gordas, ou cniao iraava a lcca dc lacIarcl, orquc
clc Iavia dc scr lacIarcl, c fazia un discurso na canara dos
dcuiados. E o ai a ouvi-lo dc una iriluna, con os olIos
rasos dc lagrinas. Dc lacIarcl assava ouira vcz cscola,
cqucnino, lousa c livros dclaio do lrao, ou cniao caia no
lcro ara iornar a crgucr-sc Ioncn. En vao luscava fiar no
csriio una idadc, una aiiiudc. cssc cnlriao iinIa a ncus
olIos iodos os iananIos c gcsios. clc nanava, clc cscrcvia, clc
valsava, clc cra o inicrninavcl nos liniics dc un quario dc
Iora, IuI c dcuiado, colcgial c inialcgrcic.s vczcs, ao c
dc Virglia, csquccia-nc dcla c dc iudo; Virglia sacudia-nc,
rcrocIava-nc o silcncio; dizia quc cu ja lIc nao qucria nada. A
vcrdadc c quc csiava cn dialogo con o cnlriao; cra o vclIo
coloquio dc Adao c Cain, una convcrsa scn alavras cnirc a
vida c a vida, o nisicrio c o nisicrio.

CAPTULO 91
Uma Carta Extraordinria

Por cssc icno rcccli una caria ciraordinaria,
aconanIada dc un oljcio nao ncnos ciraordinario. Eis o
quc a caria dizia.

"Mcu caro Dras Culas,
"Ha icnos, no Passcio Pullico, ionci-lIc dc cnrcsiino
un rclogio. TcnIo a saiisfaao dc rcsiiiuir-lIo con csia caria. A
difcrcna c quc nao c o ncsno, orcn ouiro, nao digo sucrior,
nas igual ao rinciro. uc uoucz-uous, nonscgncu cono
dizia Figaro, c'cst u nscc. Muiias coisas sc dcran dcois do
nosso cnconiro; irci conia-las clo niudo, sc nc nao fccIar a
oria. Saila quc ja nao irago aquclas loias caducas, ncn
cnvcrgo una fanosa solrccasaca cujas alas sc crdian na
noiic dos icnos. Ccdi o ncu dcgrau da cscada dc Sao
Francisco; finalncnic, alnoo.
"Diio isio, co liccna ara ir un dia dcsics cor-lIc un
iralalIo, fruio dc longo csiudo, un novo sisicna dc filosofia,
quc nao so clica c dcscrcvc a origcn c a consunaao das
coisas, cono faz dar un grandc asso adianic dc Zcnon c
Scncca, cujo csioicisno cra un vcrdadciro lrinco dc crianas
ao c da ninIa rccciia noral. E singularncnic csanioso csic
ncu sisicna; rciifica o csriio Iunano, surinc a dor,
asscgura a fclicidadc, cncIc dc incnsa gloria o nosso as.
CIano-lIc Hunaniiisno, dc Hununtus, rincio das coisas.
MinIa rincira idcia rcvclava una grandc cnfaiuaao; cra
cIanar-lIc lorlisno, dc Dorla; dcnoninaao vaidosa, alcn dc
rudc c nolcsia. E con ccricza crinia ncnos. Vcra, ncu caro
Dras Culas, vcra quc c dcvcras un nonuncnio; c sc alguna
coisa Ia quc ossa fazcr-nc csqucccr as anarguras da vida, c o
gosio dc Iavcr cnfin aanIado a vcrdadc c a fclicidadc. Ei-las
na ninIa nao, cssas duas csquivas; aos ianios scculos dc
luias, csquisas, dcscolcrias, sisicnas c qucdas, ci-las nas
naos do Ioncn. Aic lrcvc, ncu caro Dras Culas. Saudadcs do
VcIo ungo
Joaquin Dorla dos Sanios."

Li csia caria scn cnicndc-la. VinIa con cla una loccia
conicndo un loniio rclogio con as ninIas iniciais gravadas, c
csia frasc. Lcnlrana do vclIo Quincas. Volici caria, rcli-a
con ausa, con aicnao. A rcsiiiuiao do rclogio cclua ioda a
idcia dc lurla; a lucidcz, a scrcnidadc, a convicao, un
ouco jacianciosa, c ccrio, arccian ccluir a susciia dc
inscnsaicz. Naiuralncnic o Quincas Dorla Icrdara dc algun
dos scus arcnics dc Minas, c a alasiana dcvolvcra-lIc a
riniiiva dignidadc. Nao digo ianio; Ia coisas quc sc nao
odcn rcavcr inicgralncnic; nas cnfin a rcgcncraao nao cra
inossvcl. Cuardci a caria c o rclogio, c cscrci a filosofia.

CAPTULO 92
Um Homem Extraordinrio

Ja agora acalo con as coisas ciraordinarias. VinIa dc
guardar a caria c o rclogio, quando nc rocurou un Ioncn
nagro c ncao, con un lilIcic do Coirin, convidando-nc ara
janiar. O oriador cra casado con una irna do Coirin,cIcgara
oucos dias anics do Noric, cIanava-sc Danasccno,c fizcra a
rcvoluao dc 1831. Foi clc ncsno quc nc dissc isio, no csao
dc cinco ninuios. Sara do Fio dc Janciro, or dcsacordo con o
Fcgcnic, quc cra un asno, ouco ncnos asno do quc os
ninisiros quc scrviran con clc. Dc rcsio, a rcvoluao csiava
ouira vcz s orias. Ncsic onio, conquanio iroucssc as idcias
oliicas un ouco laralIadas, conscgui organizar c fornular o
govcrno dc suas rcfcrcncias. cra un dcsoiisno icncrado,
nao or caniigas, cono dizcn alIurcs, nas or cnacIos da
guarda nacional. So nao udc alcanar sc clc qucria o
dcsoiisno dc un, dc ircs, dc irinia ou dc irczcnios. Oinava
or varias coisas, cnirc ouiras, o dcscnvolvincnio do irafico dos
africanos c a culsao dos inglcscs. Cosiava nuiio dc icairo;
logo quc cIcgou foi ao icairo dc Sao Pcdro, ondc viu un drana
solcrlo, a Muu Jounu, c una concdia nuiio inicrcssanic,
Kctt ou u uotu u Suu. Tanlcn gosiara nuiio da Dccrini,
na Suo, ou na Anu Hocnu, nao sc lcnlrava lcn. Mas a
Candiani! sin, scnIor, cra aa-fina. Agora qucria ouvir o
Ernani, quc a filIa dclc caniava cn casa, ao iano. Enun,
Enun, nuoun... E dizia isio lcvaniando-sc c caniarolando a
ncia voz. No Noric cssas coisas cIcgavan cono un cco. A
filIa norria or ouvir iodas as ocras. TinIa una voz nuiio
ninosa a filIa. E gosio, nuiio gosio. AI! clc csiava ansioso or
voliar ao Fio dc Janciro. Ja Iavia corrido a cidadc ioda, con
unas saudadcs... Palavra! cn alguns lugarcs icvc voniadc dc
cIorar. Mas nao cnlarcaria nais. Enjoara nuiio a lordo, cono
iodos os ouiros assagciros, cccio un inglcs... Quc os lcvassc
o dialo os inglcscs! Isio nao ficava dirciio scn ircn iodos clcs
larra fora. Quc c quc a Inglaicrra odia fazcr-nos? Sc clc
cnconirassc algunas cssoas dc loa voniadc, cra olra dc una
noiic a culsao dos iais godcncs... Craas a Dcus, iinIa
airioiisno, c laiia no ciio, o quc nao adnirava orquc
cra dc fanlia; dcsccndia dc un aniigo caiiao-nor nuiio
airioia. Sin, nao cra ncnIun c-raado. Vicssc a ocasiao, c
clc Iavia dc nosirar dc quc au cra a canoa... Mas fazia-sc
iardc, ia dizcr quc cu nao faliaria ao janiar, c la nc cscrava
ara naior alcsira. Lcvci-o aic a oria da sala; clc arou
dizcndo quc sinaiizava nuiio conigo. Quando casara, csiava
cu na Euroa. ConIcccu ncu ai, un Ioncn s dirciias, con
qucn danara nun cclclrc lailc da Praia Crandc... Coisas!
coisas! Falaria dcois, fazia-sc iardc, iinIa dc ir lcvar a rcsosia
ao Coirin. Saiu; fccIci-lIc a oria...

CAPTULO 93
O Jantar

Quc sulcio quc foi o janiar! Fclizncnic, Salina fcz-nc
scniar ao c da filIa do Danasccno, una Dona Eulalia, ou
nais faniliarncnic NIa-lolo, noa lcn graciosa, un ianio
acanIada a rincio, nas so a rincio. Faliava-lIc clcgancia,
nas concnsava-a con os olIos, quc cran solcrlos c so
iinIan o dcfciio dc sc nao arrancarcn dc nin, cccio quando
dcscian ao raio; nas NIa-lolo conia iao ouco, quc quasc
nao olIava ara o raio. Dc noiic caniou; a voz cra cono dizia o
ai, "nuiio ninosa". Nao olsianic, csquivci-nc. Salina vcio aic
oria, c crguniou-nc quc ial acIara a filIa do Danasccno.
Assin, assin.
Muiio sinaiica, nao c? acudiu cla; falia-lIc un ouco
nais dc coric. Mas quc coraao! c una crola. Dcn loa noiva
ara vocc.
Nao gosio dc crolas.
Casnurro! Para quando c quc vocc sc guarda? Para
quando csiivcr a cair dc naduro, ja sci. Pois, ncu rico, qucr
vocc qucira qucr nao, Ia dc casar con NIa-lolo. E dizia isio a
laicr-nc na facc con os dcdos, nciga cono una onla, c ao
ncsno icno iniinaiiva c rcsoluia. Sanio Dcus! scria cssc o
noiivo da rcconciliaao? Fiquci un ouco dcsconsolado con a
idcia, nas una voz nisicriosa cIanava-nc casa do Lolo
Ncvcs; dissc adcus a Salina c s suas ancaas.

CAPTULO 94
A Causa Secreta

Cono csia a ninIa qucrida nanac?
A csia alavra, Virglia anuou-sc, cono scnrc. Esiava
ao canio dc una jancla, sozinIa, a olIar ara a lua, c rccclcu-
nc alcgrcncnic; nas quando lIc falci no nosso filIo, anuou-sc.
Nao gosiava dc scnclIanic alusao, alorrccian-lIc as ninIas
anicciadas carcias aicrnais. E cu, ara qucn cla cra ja una
cssoa sagrada, una anlula divina, dciava-a csiar quicia.
Suus a rincio quc o cnlriao, cssc crfil do incogniio,
rojciando-sc na nossa avcniura, lIc rcsiiiuira a conscicncia do
nal. Enganava-nc. Nunca Virglia nc arcccra nais cansiva,
nais scn rcscrvas, ncnos rcocuada dos ouiros c do narido.
Nao cran rcnorsos. Inaginci ianlcn quc a conccao scria
un uro invcnio, un nodo dc rcndcr-nc a cla, rccurso scn
longa cficacia, quc ialvcz concava dc orini-la. Nao cra
alsurda csia Iioicsc; a ninIa docc Virglia ncniia s vczcs
con iania graa!
Naqucla noiic dcscolri a causa vcrdadcira. Era ncdo do
ario c vcanc da gravidcz. Padcccra nuiio quando lIc nasccu
o rinciro filIo; c cssa Iora, fciia dc ninuios dc vida c ninuios
dc noric, dava-lIc ja inaginariancnic os calafrios do ailulo.
Quanio ao vcanc, conlicava-sc ainda da forada rivaao dc
ccrios Ialiios da vida clcganic. Con ccricza, cra isso ncsno;
dci-lIo a cnicndcr, rcrccndcndo-a,un ouco cn nonc dos
ncus dirciios dc ai. Virglia fiiou-nc; cn scguida dcsviou os
olIos c sorriu dc un jciio incrcdulo.

CAPTULO 95
Flores de Antanho

Ondc csiao clas, as florcs dc anianIo? Una iardc, aos
algunas scnanas dc gcsiaao, csloroou-sc iodo o cdifcio das
ninIas quincras aicrnais. Foi-sc o cnlriao, naquclc onio
cn quc sc nao disiinguc Lalacc dc una iariaruga. Tivc a
noicia or loca do Lolo Ncvcs, quc nc dciou na sala, c
aconanIou o ncdico alcova da frusirada nac. Eu cncosici-
nc jancla, a olIar ara a cIacara, ondc vcrdcjavan as
laranjciras scn florcs. Ondc ian clas as florcs dc anianIo?

CAPTULO 96
A Carta Annima

Scnii iocar-nc no onlro; cra o Lolo Ncvcs. Encarano-nos
alguns insianics, nudos, inconsolavcis. Indaguci dc Virglia,
dcois ficanos a convcrsar una ncia Iora. No fin dcssc icno,
vicran irazcr-lIc una caria; clc lcu-a, cnalidcccu nuiio, c
fccIou-a con a nao ircnula. Crcio quc lIc vi fazcr un gcsio,
cono sc quiscssc aiirar-sc solrc nin; nas nao nc lcnlra lcn.
O quc nc lcnlra clarancnic c quc duranic os dias scguinics
rccclcu-nc frio c iaciiurno. Enfin Virglia coniou-nc iudo, da
a dias na Canloa.
O narido nosirou-lIc a caria, logo quc cla sc
rcsialclcccu. Era annina c dcnunciava-nos. Nao dizia iudo;
nao falava, or ccnlo, das nossas cnircvisias cicrnas;
liniiava-sc a rccavc-lo conira a ninIa iniinidadc, c
acrcsccniava quc a susciia cra ullica. Virglia lcu a caria c
dissc con indignaao quc cra una calunia infanc.
Calunia? crguniou Lolo Ncvcs.
Infanc.
O narido rcsirou; nas, ionando caria, arccc quc cada
alavra dcla lIc fazia con o dcdo un sinal ncgaiivo, cada lcira
lradava conira a indignaao da nulIcr. Essc Ioncn, alias
inircido, cra agora a nais fragil das criaiuras.Talvcz a
inaginaao lIc nosirou, ao longc, o fanoso olIo da oiniao a
fiia-lo sarcasiicancnic, con un ar dc ulIa; ialvcz una loca
invisvcl lIc rcciiu ao ouvido as cIufas quc clc cscuiara ou
disscra ouirora. Insiou con a nulIcr quc lIc confcssassc iudo,
orquc iudo lIc crdoaria. Virglia conrccndcu quc csiava
salva; nosirou-sc irriiada con a insisicncia, jurou quc da
ninIa aric so ouvira alavras dc graccjo c coricsia. A caria
Iavia dc scr dc algun nanorado scn vcniura. E ciiou alguns,
un quc a galanicara francancnic, duranic algunas
scnanas, ouiro quc lIc cscrcvcra una caria, c ainda ouiros c
ouiros. Ciiava-os clo nonc, con circunsiancias, csiudando os
olIos do narido, c concluiu dizcndo quc, ara nao dar nargcn
calunia, iraiar-nc-ia dc nancira quc cu nao voliaria la.
Ouvi iudo isio un ouco iurlado, nao clo acrcscino dc
dissinulaao quc cra rcciso cnrcgar dc ora cn dianic, aic
afasiar-nc inicirancnic da casa do Lolo Ncvcs, nas cla
iranquilidadc noral dc Virglia, cla falia dc conoao, dc susio,
dc saudadcs, c aic dc rcnorsos. Virglia noiou a ninIa
rcocuaao, lcvaniou-nc a calca, orquc cu olIava cniao
ara o soalIo, c dissc-nc con ccria anargura.
Vocc nao ncrccc os sacrifcios quc lIc fao.
Nao lIc dissc nada; cra ocioso ondcrar-lIc quc un ouco
dc dcscscro c icrror daria nossa siiuaao o salor causiico
dos rinciros dias; nas sc lIo disscssc, nao c inossvcl quc
cla cIcgassc lcnia c ariificiosancnic aic cssc ouco dc
dcscscro c icrror. Nao lIc dissc nada. Ela laiia ncrvosancnic
con a onia do c no cIao; aroinci-nc c lcijci-a na
icsia.Virglia rccuou, cono sc fossc un lcijo dc dcfunio.

CAPTULO 97
Entre a Boca e a Testa

Sinio quc o lciior csircncccu, ou dcvia csircncccr.
Naiuralncnic a uliina alavra sugcriu-lIc ircs ou quairo
rcflccs. Vcja lcn o quadro. nuna casinIa da Canloa, duas
cssoas quc sc anan Ia nuiio icno, una inclinada ara a
ouira, a dar-lIc un lcijo na icsia, c a ouira a rccuar, cono sc
scniissc o coniaio dc una loca dc cadavcr. Ha a, no lrcvc
inicrvalo, cnirc a loca c a icsia anics do lcijo c dcois do lcijo,
Ia a largo csao ara nuiia coisa, a coniraao dcun
rcsscniincnio , a ruga da dcsconfiana ou cnfin o nariz
alido c sonolcnio da sacicdadc...

CAPTULO 98
Suprimido

Scarano-nos alcgrcncnic. Janici rcconciliado con a
siiuaao. A caria annina rcsiiiua nossa avcniura o sal do
nisicrio c a incnia do crigo; c afinal foi lcn lon quc Virglia
nao crdcssc naqucla crisc a ossc dc si ncsna. Dc noiic fui ao
Tcairo dc Sao Pcdro; rcrcscniava-sc una grandc ca, cn quc
a Esicla arrancava lagrinas. Eniro; corro os olIos clos
canaroics; vcjo cn un dclcs Danasccno c a fanlia. Trajava a
filIa con ouira clcgancia c ccrio auro, coisa difcil dc clicar,
orquc o ai ganIava acnas o ncccssario ara cndividar-sc; c
da, ialvcz fossc or isso ncsno.
No inicrvalo fui visiia-los. O Danasccno rccclcu-nc con
nuiias alavras, a nulIcr con nuiios sorrisos. Quanio a NIa-
lolo, nao iirou nais os olIos dc nin. Parccia-nc agora nais
loniia quc no dia do janiar. AcIci-lIc ccria suavidadc cicrca
casada ao olido das fornas icrrcnas. crcssao vaga, c
condigna dc un caiulo cn quc iudo Ia dc scr vago.
Fcalncnic, nao sci cono lIcs diga quc nao nc scnii nal, ao c
da noa, irajando garridancnic un vcsiido fino, un vcsiido
quc nc dava coccgas dc Tariufo. Ao conicnla-lo, colrindo
casia c rcdondancnic o joclIo, foi quc cu fiz una dcscolcria
suiil, a salcr, quc a naiurcza rcviu a vcsiidura Iunana,
condiao ncccssaria ao dcscnvolvincnio da nossa csccic. A
nudcz Ialiiual, dada a nuliilicaao das olras c dos cuidados
do indivduo, icndcria a cnloiar os scniidos c a rciardar os
scos, ao asso quc o vcsiuario, ncgaccando a naiurcza, agua
c airai as voniadcs, aiiva-as, rcrodu-las, c conscguinicncnic
faz andar a civilizaao. Alcnoado uso quc nos dcu Oiclo c os
aqucics iransailaniicos!
Esiou con voniadc dc surinir csic caiulo. O dcclivc c
crigoso. Mas cnfin cu cscrcvo as ninIas ncnorias c nao as
iuas, lciior acaio. Ao c da graciosa donzcla, arccia-nc
ionado dc una scnsaao dula c indcfinvcl. Ela crinia
inicirancnic a dualidadc dc Pascal, 'ungc ct u Ictc, con a
difcrcna quc o janscnisia nao adniiia a sinuliancidadc das
duas naiurczas, ao asso quc clas a csiavan lcn juniinIas,
l'ungc, quc dizia algunas coisas do ccu, c u Ictc, quc... Nao;
dccididancnic surino csic caiulo.

CAPTULO 99
Na Platia

Na laicia acIci Lolo Ncvcs, dc convcrsa con alguns
anigos; falanos or alio, a frio, consirangidos un c ouiro. Mas
no inicrvalo scguinic, rcsics a lcvaniar o ano, cnconirano-
nos nun dos corrcdorcs, cn quc nao Iavia ningucn. Elc vcio a
nin, con nuiia afalilidadc c riso, uou-nc a un dos oculos
do icairo, c falanos nuiio, rincialncnic clc, quc arccia o
nais iranquilo dos Ioncns. CIcguci a crguniar-lIc cla
nulIcr; rcsondcu quc csiava loa, nas iorccu logo a
convcrsaao ara assunios gcrais, cansivo, quasc risonIo.
AdivinIc qucn quiscr a causa da difcrcna; cu fujo ao
Danasccno quc nc csrciia ali da oria do canaroic.
Nao ouvi nada do scguinic aio, ncn as alavras dos
aiorcs, ncn as alnas do ullico. Fcclinado na cadcira,
aanIava dc ncnoria os rcialIos da convcrsaao do Lolo
Ncvcs, rcfazia as nanciras dclc, c conclua quc cra nuiio
nclIor a nova siiuaao. Dasiava-nos a Canloa. A frcqucncia
da ouira casa aguaria as invcjas. Figorosancnic odanos
discnsar-nos dc falar iodos os dias; cra aic nclIor, nciia a
saudadc dc crncio nos anorcs. Ao dcnais, cu galgara os
quarcnia anos, c nao cra nada, ncn sinlcs clciior dc
aroquia. Urgia fazcr alguna coisa, ainda or anor dc Virglia,
quc Iavia dc ufanar-sc quando vissc luzir o ncu nonc... Crcio
quc ncssa ocasiao Iouvc grandcs alausos, nas nao juro; cu
cnsava cn ouira coisa.
Muliidao, cujo anor colicci aic a noric, cra assin quc cu
nc vingava s vczcs dc ii; dciava lurlurinIar cn volia do ncu
coro a gcnic Iunana, scn a ouvir, cono o Proncicu dc
Esquilo fazia aos scus vcrdugos. AI! iu cuidavas cncadcar-nc
ao rocIcdo da iua frivolidadc, da iua indifcrcna, ou da iua
agiiaao? Fragcis cadcias, aniga ninIa; cu ronia-as dc un
gcsio dc Cullivcr. Vulgar coisa c ir considcrar no crno.O
voluiuoso, o csquisiio, c insular-sc o Ioncn no ncio dc un
nar dc gcsios c alavras, dc ncrvos c aics, dccrciar-sc
alIcado, inaccssvcl, auscnic. O nais quc odcn dizcr, quando
clc ionar a si, isio c, quando iona aos ouiros, c quc laia
do nundo da lua; nas o nundo da lua, cssc dcsvao luninoso c
rccaiado do ccrclro, quc ouira coisa c scnao a afirnaao
dcsdcnIosa da nossa lilcrdadc csiriiual? Vivc Dcus! cis un
lon fccIo dc caiulo.

CAPTULO 100
O Caso Provvel

Sc cssc nundo nao fossc una rcgiao dc csriios
dcsaicnios, cra cscusado lcnlrar ao lciior quc cu so afirno
ccrias lcis quando as ossuo dcvcras; cn rclaao a ouiras
rcsirinjo-nc adnissao da rolalilidadc. Un ccnlo da
scgunda classc consiiiui o rcscnic caiulo, cuja lciiura
rcconcndo a iodas as cssoas quc anan o csiudo dos
fcnncnos sociais. Scgundo arccc, c nao c inrovavcl, cisic
cnirc os faios da vida ullica c os da vida ariicular una ccria
aao rccroca, rcgular, c ialvcz criodica, ou, ara usar dc
una inagcn, Ia alguna coisa scnclIanic s narcs da Praia do
Flancngo c dc ouiras igualncnic narulIosas. Con cfciio,
quando a onda invcsic a raia, alaga-a nuiios alnos a dcniro;
nas csia ncsna agua iornar ao nar, con variavcl fora, c vai
cngrossar a onda quc Ia dc vir, c quc icra dc iorna cono a
rincira. Esia c a inagcn; vcjanos a alicaao.
Dcici diio nouira agina quc o Lolo Ncvcs, noncado
rcsidcnic da rovncia, rccusou a noncaao or noiivo da
daia do dccrcio, quc cra 13; aio gravc, cuja conscqucncia foi
scarar do ninisicrio o narido da Virglia. Assin, o faio
ariicular da ojcriza dc un nuncro roduziu o fcnncno da
dissidcncia oliica. Fcsia vcr cono, icnos dcois, un aio
oliico dcicrninou na vida ariicular una ccssaao dc
novincnio. Nao convindo ao nciodo dcsic livro dcscrcvcr
incdiaiancnic cssc ouiro fcnncno, liniio-nc a dizcr or ora
quc o Lolo Ncvcs, quairo ncscs dcois dc nosso cnconiro no
icairo, rcconciliou-sc con o ninisicrio; faio quc o lciior nao
dcvc crdcr dc visia, sc quiscr cncirar a suiilcza do ncu
cnsancnio.

CAPTULO 101
A Revoluo Dlmata

Foi Virglia qucn nc dcu noicia da viravolia oliica do
narido, ccria nanIa dc ouiulro, cnirc onzc c ncio-dia; falou-
nc dc rcunics, dc convcrsas, dc un discurso...
Dc nancira quc dcsia vcz fica vocc laroncsa, inicrroni
cu.
Ela dcrrcou os canios da loca, c novcu a calca a un c
ouiro lado; nas cssc gcsio dc indifcrcna cra dcsncniido or
alguna coisa ncnos dcfinvcl, ncnos clara, una crcssao dc
gosio c dc cscrana. E nao sci or quc, inaginci quc a caria
incrial da noncaao odia airai-la viriudc, nao digo cla
viriudc cn si ncsna, nas or graiidao ao narido. Quc cla
anava cordialncnic a nolrcza; c un dos naiorcs dcsgosios dc
nossa vida foi o aarccincnio dc ccrio clinira dc lcgaao, dc
lcgaao da Dalnacia, suonIanos, o condc D.V., quc a
nanorou duranic ircs ncscs. Essc Ioncn, vcro fidalgo dc raa,
iransiornara un ouco a calca dc Virglia, quc, alcn do nais,
ossua a vocaao dilonaiica. Nao cIcgo a alcanar o quc
scria dc nin, sc nao rclcniassc na Dalnacia una rcvoluao,
quc dcrrocou o govcrno c urificou as cnlaiadas. Foi
sangrcnia rcvoluao, dolorosa, fornidavcl; os jornais, a cada
navio quc cIcgava da Euroa, iranscrcvian os Iorrorcs,
ncdian o sanguc, coniavan as calcas; ioda a gcnic frcnia dc
indignaao c icdadc... Eu nao; cu alcnoava inicriorncnic
cssa iragcdia, quc nc iirara una cdrinIa do saaio. E dcois
a Dalnacia cra iao longc!

CAPTULO 102
De Repouso

Mas csic ncsno Ioncn, quc sc alcgrou con a ariida do
ouiro, raiicou da a icnos... Nao, nao Ici dc conia-lo ncsia
agina; fiquc cssc caiulo ara rcouso do ncu vcanc. Una
aao grosscira, laia, scn clicaao ossvcl... Fciio, nao
coniarci o caso ncsia agina.

CAPTULO 103
Distrao

Nao, scnIor douior, isio nao sc faz. Pcrdoc-nc, isiodnao
sc faz.
TinIa razao Dona Placida. NcnIun cavalIciro cIcga una
Iora nais iardc ao lugar cn quc o cscra a sua dana. Enirci
cslaforido; Virglia iinIa ido cnlora. Dona Placida coniou-nc
quc cla cscrara nuiio, quc sc irriiara, quc cIorara, quc jurara
voiar-nc ao dcsrczo, c ouiras nais coisas quc a nossa cascira
dizia con lagrinas na voz, cdindo-nc quc nao dcsanarassc
Iaia, quc cra scr nuiio injusio con una noa quc nc
sacrificaia iudo. Eliquci-lIc cniao quc un cquvoco... E nao
cra; cuido quc foi sinlcs disiraao. Un diio, una convcrsa,
una ancdoia, qualqucr coisa; sinlcs disiraao.
Coiiada dc Dona Placida! Esiava afliia dcvcras. Andava dc
un lado ara ouiro, alanando a calca, susirando con
csirciio, csiando cla roiula. Coiiada dc Dona Placida! Con
quc aric concIcgava as rouas, lafcjava as faccs, acalcniava as
nanIas do nosso anor! quc inaginaao fcriil cn iornar as
Ioras nais arazvcis c lrcvcs! Florcs, doccs, os lons doccs
dc ouiros dias, c nuiio riso, nuiio afago, un riso c un afago
quc crcscian con o icno, cono sc cla quiscssc fiar a nossa
avcniura; ou rcsiiiuir-lIc a rincira flor. Nada csquccia a nossa
confidcnic c cascira; nada, ncn a ncniira, orquc a un c ouiro
rcfcria susiros c saudadcs quc nao rcscnciara; nada, ncn a
calunia, orquc una vcz cIcgou a airiluir-nc una aiao
nova. Vocc salc quc nao osso gosiar dc ouira nulIcr, foi a
ninIa rcsosia, quando Virglia nc falou cn scnclIanic coisa.
E csia so alavra, scn ncnIun roicsio ou adnocsiaao,
dissiou o alcivc dc Dona Placida, quc ficou irisic.
Esia lcn, dissc-lIc cu, dcois dc un quario dc Iora;
Virglia Ia-dc rcconIcccr quc nao iivc cula ncnIuna... Qucr
vocc lcvar-lIc una caria agora ncsno?
Ela Ia-dc csiar lcn irisic, coiiadinIa! OlIc, cu nao
dcscjo a noric dc ningucn; nas, sc o scnIor douior algun dia
cIcgar a casar con Iaia, cniao sin, c quc Ia-dc vcr o anjo quc
cla c!
Lcnlra-nc quc dcsvici o rosio c laici os olIos ao cIao.
Fcconcndo csic gcsio s cssoas quc nao iivcrcn una alavra
ronia ara rcsondcr, ou ainda as quc rcccarcn cncarar a
uila dc ouiros olIos. En iais casos, alguns rcfcrcn rcciiar
una oiiava dos Lusudus, ouiros adoian o rccurso dc assoliar
a Nonu; cu aicnIo-nc ao gcsio indicado; c nais sinlcs, cigc
ncnos csforo.
Trcs dias dcois, csiava iudo clicado. SuonIo quc
Virglia ficou un ouco adnirada, quando lIc cdi dcscula
das lagrinas quc dcrranara naqucla irisic ocasiao. Ncn nc
lcnlra sc inicriorncnic as airilu a Dona Placida. Con cfciio,
odia aconicccr quc Dona Placida cIorassc, ao vc-la
dcsaoniada, c, or un fcnncno da visao, as lagrinas quc
iinIa nos rorios olIos lIc arcccsscn cair dos olIos dc
Virglia. Fossc cono fossc, iudo csiava clicado, nas nao
crdoado, c ncnos ainda csquccido. Virglia dizia-nc una
orao dc coisas duras, ancaava-nc con a scaraao, cnfin
louvava o narido. Essc sin, cra un Ioncn digno, nuiio
sucrior a nin, dclicado, un rinor dc coricsia c afciao; c o
quc cla dizia, cnquanio cu, scniado, con os lraos fincados nos
joclIos, olIava ara o cIao, ondc una nosca arrasiava una
forniga quc lIc nordia o c. Polrc nosca! olrc forniga!
Mas vocc nao diz nada, nada? crguniou Virglia,
arando dianic dc nin.
Quc Ici-dc dizcr? Ja cliquci iudo; vocc icina cn
zangar-sc; quc Ici-dc dizcr?
Salc o quc nc arccc? Parccc-nc quc vocc csia
cnfasiiada, quc sc alorrccc, quc qucr acalar...
Jusiancnic!
Foi dali r o cIacu, con a nao ircnula, raivosa...
Adcus, Dona Placida, lradou cla ara dcniro. Dcois foi aic a
oria, corrcu o fccIo, ia sair; agarrci-a cla ciniura. Esia
lon, csia lon, dissc-lIc. Virglia ainda forccjou or sair. Eu
rciivc-a, cdi-lIc quc ficassc, quc csqucccssc; cla afasiou-sc da
oria c foi cair no canac. Scnici-nc ao c dcla, dissc-lIc
nuiias coisas ncigas, ouiras Iunildcs, ouiras graciosas. Nao
afirno sc os nossos lalios cIcgaran disiancia dc un fio dc
canlraia ou ainda ncnos; c naicria conirovcrsa. Lcnlra-nc,
sin, quc na agiiaao caiu un lrinco dc Virglia, quc cu inclinci-
nc a aanIa-lo, c quc a nosca dc Ia ouco ircou ao lrinco,
lcvando scnrc a forniga no c. Eniao cu, con a dclicadcza
naiiva dc un Ioncn do nosso scculo, us na alna da nao
aquclc casal dc noriificados; calculci ioda a disiancia quc ia da
ninIa nao ao lancia Saiurno, c crgunici a nin ncsno quc
inicrcssc odia Iavcr nun cisodio iao nofino. Sc concluis da
quc cu cra un larlaro, cnganas-ic,orquc cu cdi un grano
a Virglia, a fin dc scarar os dois inscios; nas a nosca farcjou
a ninIa inicnao, alriu as asas c foi-sc cnlora. Polrc nosca!
olrc forniga! E Dcus viu quc isio cra lon, cono sc diz na
Escriiura.

CAPTULO 104
Era Ele!

Fcsiiiui o grano a Virglia, quc o rcrcgou nos calclos, c
rcarou ara sair. Era iardc; iinIan dado ircs Ioras. Tudo
csiava csquccido c crdoado. Dona Placida, quc csrciiava a
ocasiao idnca ara a salda, fccIa suliiancnic a jancla c
cclana.
Virgcn Nossa ScnIora! a vcn o narido dc Iaia!
O noncnio dc icrror foi curio, nas conlcio. Virglia fcz-
sc da cor das rcndas do vcsiido, corrcu aic a oria da alcova;
Dona Placida, quc fccIara a roiula, qucria fccIar ianlcn a
oria dc dcniro; cu disus-nc a cscrar o Lolo Ncvcs. Essc
curio insianic assou. Virglia iornou a si, cnurrou-nc ara a
alcova, dissc a Dona Placida quc voliassc jancla; a confidcnic
olcdcccu.
Era clc. Dona Placida alriu-lIc a oria con nuiias
cclanacs dc asno. O scnIor or aqui! Ionrando a casa
dc sua vclIa! Enirc, faa favor. AdivinIc qucn csia ca... Nao
icn quc adivinIar, nao vcio or ouira coisa... Aarca, Iaia.
Virglia, quc csiava a un canio, aiirou-sc ao narido. Eu
csrciiava-os clo luraco da fccIadura. O Lolo Ncvcs cnirou
lcniancnic, alido, frio, quicio, scn closao, scn
arrclaiancnio, c circulou un olIar cn volia da sala.
Quc c isio? cclanou Virglia. Vocc or aqui?
Ia assando, vi Dona Placida jancla, c vin
cunrincnia-la.
Muiio olrigada, acudiu csia. E digan quc as vclIas nao
valcn alguna coisa... OlIai, gcnics! Iaia arccc csiar con
ciuncs. E acariciando-a nuiio. Esic anjinIo c quc nunca sc
csqucccu da vclIa Placida. CoiiadinIa! c ncsno a cara da
nac... Scnic-sc, scnIor douior...
Nao nc dcnoro.
Vocc vai ara casa? dissc Virglia. Vanos junios.
Vou.
Dc ca o ncu cIacu, Dona Placida.
Esia aqui.
Dona Placida foi luscar un csclIo, alriu-o dianic
dcla.Virglia unIa o cIacu, aiava as fiias, arranjava os
calclos, falando ao narido, quc nao rcsondia nada. A nossa
loa vclIa iagarclava dcnais; cra un nodo dc disfarar as
ircnuras do coro. Virglia, doninado o rinciro insianic,
iornara ossc dc si ncsna.
Pronia! dissc cla. Adcus, Dona Placida; nao sc csquca
dc aarcccr, ouviu? A ouira roncicu quc sin, c alriu-lIcs a
oria.

CAPTULO 105
Equivalncia das Janelas

Dona Placida fccIou a oria c caiu nuna cadcira. Eu
dcici incdiaiancnic a alcova, c dci dois assos ara sair rua,
con o fin dc arrancar Virglia ao narido; foi o quc dissc, c cn
lcn quc o dissc, orquc Dona Placida dcicvc-nc or un lrao.
Tcno Iouvc cn quc cIcguci a suor quc nao disscra aquilo
scnao ara quc cla nc dciivcssc; nas a sinlcs rcflcao lasia
ara nosirar quc, dcois dos dcz ninuios da alcova, o gcsio
nais gcnuno c cordial nao odia scr scnao cssc. E isio or
aqucla fanosa lci da cquivalcncia das janclas, quc cu iivc a
saiisfaao dc dcscolrir c fornular, no caiulo 51. Era rcciso
arcjar a conscicncia. A alcova foi una jancla fccIada; cu alri
ouira con o gcsio dc sair, c rcsirci.

CAPTULO 106
Jogo Perigoso

Fcsirci c scnici-nc. Dona Placida airoava a sala con
cclanacs c lasiinas. Eu ouvia, scn lIc dizcr coisa
ncnIuna; rcflciia conigo sc nao cra nclIor icr fccIado Virglia
na alcova c ficado na sala; nas advcrii logo quc scria ior;
confirnaria a susciia, cIcgaria o fogo olvora, c una ccna dc
sanguc... Foi nuiio nclIor assin. Mas dcois? quc ia aconicccr
cn casa dc Virglia? naia-la-ia o narido? csanca-la-ia?
cnccrra-la-ia? culsa-la-ia? Esias inicrrogacs crcorrian
lcniancnic o ncu ccrclro, cono os oniinIos c vrgulas
cscuras crcorrcn o cano visual dos olIos cnfcrnos ou
cansados. Ian c vinIan, con o scu asccio scco c iragico, c cu
nao odia agarrar un dclcs c dizcr. cs iu, iu c nao ouiro.
Dc rccnic vcjo un vulio ncgro; cra Dona Placida, quc fora
dcniro, cnfiara a naniilIa, c vinIa ofcrcccr-sc-nc ara ir
casa do Lolo Ncvcs. Pondcrci-lIc quc cra arriscado, orquc clc
dcsconfiaria da visiia iao roina.
Sosscguc, inicrroncu cla; cu salcrci arranjar as
coisas. Sc clc csiivcr cn casa nao cniro.
Saiu; cu fiquci a runinar o succsso c as conscqucncias
ossvcis. Ao calo, arccia-nc jogar un jogo crigoso, c
crguniava a nin ncsno sc nao cra icno dc lcvaniar c
csaircccr. Scniia-nc ionado dc una saudadc do casancnio,
dc un dcscjo dc canalizar a vida. Por quc nao? Mcu coraao
iinIa ainda quc clorar; nao nc scniia incaaz dc un anor
casio, scvcro c uro. En vcrdadc, as avcniuras sao a aric
iorrcncial c vcriiginosa da vida, isio c, a cccao; cu csiava
cnfarado dclas; nao sci aic sc nc ungia algun rcnorso. Mal
cnsci naquilo, dcici-nc ir airas da inaginaao; vi-nc logo
casado, ao c dc una nulIcr adoravcl, dianic dc un IuI, quc
dornia no rcgao da ana, iodos nos no fundo dc una cIacara
sonlria c vcrdc, a csiarnos airavcs das arvorcs una ncsga do
ccu azul, circnancnic azul...

CAPTULO 107
Bilhete

"Nao Iouvc nada, nas clc susciia alguna coisa; csia
nuiio scrio c nao fala; agora saiu. Sorriu una vcz soncnic,
ara nIonI, dcois dc o fiiar nuiio icno, carrancudo. Nao
nc iraiou nal ncn lcn. Nao sci o quc vai aconicccr; Dcus
qucira quc isio assc. Muiia cauicla, or ora, nuiia cauicla."

CAPTULO 108
Que Se No Entende

Eis ai o drana, cis a a onia da orclIa iragica dc
SIalcscarc. Essc rcialIinIo dc acl, garaiujado cn arics,
nacIucado das naos, cra un docuncnio dc analisc, quc cu
nao farci ncsic caiulo, ncn no ouiro, ncn ialvcz cn iodo o
rcsio do livro. Podcria cu iirar ao lciior o gosio dc noiar or si
ncsno a fricza, a crsicacia c o anino dcssas oucas linIas
iraadas rcssa; c or iras dclas a icncsiadc dc ouiro
ccrclro, a raiva dissinulada, o dcscscro quc sc consirangc c
ncdiia, orquc icn dc rcsolvcr-s cna lana, ou nas lagrinas?
Quanio a nin, sc vos disscr quc li o lilIcic ircs ou quairo
vczcs, naquclc dia, acrcdiiai-o, quc c vcrdadc; sc vos disscr
nais quc o rcli no dia scguinic, anics c dcois do alnoo,
odcis crc-lo, c a rcalidadc ura. Mas sc vos disscr a conoao
quc iivc, duvidai un ouco da asscrao, c nao a acciics scn
rovas. Ncn cniao, ncn ainda agora cIcguci a disccnir o quc
ccrincnici. Era ncdo, c nao cra ncdo; cra do c nao cra do;
cra vaidadc c nao cra vaidadc; cnfin, cra anor scn anor, isio
c, scn dclrio; c iudo isso dava una conlinaao assaz
conlca c vaga, una coisa quc nao odcrcis cnicndcr, cono
cu nao cnicndi. SuonIanos quc nao dissc nada.

CAPTULO 109
O Filsofo

Salido quc rcli a caria, anics c dcois do alnoo, salido
fica quc alnocci, c so rcsia dizcr quc cssa rcfciao foi das nais
arcas da ninIa vida. un ovo, una faiia dc ao, una cara dc
cIa. Nao nc csqucccu csia circunsiancia nnina; no ncio dc
iania coisa inorianic olliicrada cscaou cssc alnoo. A razao
rincial odcria scr jusiancnic o ncu dcsasirc; nas nao foi; a
rincial razao foi a rcflcao quc nc fcz o Quincas Dorla, cuja
visiia rcccli naquclc dia. Dissc-nc clc quc a frugalidadc nao cra
ncccssaria ara cnicndcr o Hunaniiisno, c ncnos ainda
raiica-lo; quc csia filosofia aconodava-sc facilncnic con os
razcrcs da vida, inclusivc a ncsa, o csciaculo c os anorcs; c
quc, ao conirario, a frugalidadc odia indicar ccria icndcncia
ara o ascciisno, o qual cra a crcssao acalada da iolicc
Iunana.
Vcja Sao Joao, coniinuou clc; naniinIa-sc dc
gafanIoios, no dcscrio, cn vcz dc cngordar iranquilancnic na
cidadc, c fazcr cnagrcccr o farisasno na sinagoga. Dcus nc
livrc dc coniar a Iisioria do Quincas Dorla, quc alias ouvi ioda
naqucla irisic ocasiao, una Iisioria longa, conlicada, nas
inicrcssanic. E sc nao conio a Iisioria, discnso-nc ouirossin
dc dcscrcvcr-lIc a figura, alias nui divcrsa da quc nc aarcccu
no Passcio Pullico. Calo-nc; digo soncnic quc sc o rincial
caracicrsiico do Ioncn nao sao as fcics, nas o vcsiuario, clc
nao cra o Quincas Dorla; cra un dcscnlargador scn lcca, un
gcncral scn farda, un ncgocianic scn dcct. Noici-lIc a
crfciao da solrccasaca, a alvura da canisa, o asscio das
loias. A ncsna voz, roufcnIa ouirora, arccia rcsiiiuda
riniiiva sonoridadc. Quanio gcsiiculaao, scn quc Iouvcssc
crdido a vivcza dc ouiro icno, nao iinIa ja a dcsordcn,
sujciiava-sc a un ccrio nciodo. Mas cu nao qucro dcscrcvc-lo.
Sc falassc, or ccnlo, no loiao dc ouro quc irazia ao ciio, c
na qualidadc do couro das loias, iniciaria una dcscriao, quc
oniio or lrcvidadc. Conicnicn-sc dc salcr quc as loias cran
dc vcrniz. Sailan nais quc clc Icrdara alguns arcs dc conios
dc rcis dc un vclIo iio dc Darlaccna.
Mcu csriio (crniian-nc aqui una conaraao dc
criana!}, ncu csriio cra naqucla ocasiao una csccic dc
cicca. A narraao do Quincas Dorla dava-lIc una alnada,
clc sulia; quando ia a cair, o lilIcic dc Virglia dava-lIc ouira
alnada, c clc cra dc novo arrcncssado aos arcs; dcscia, c o
cisodio do Passcio Pullico rccclia-o con ouira alnada,
igualncnic rija c cficaz. Cuido quc nao nasci ara siiuacs
conlcas. Essc uar c cnuar dc coisas oosias,
dcscquililrava-nc; iinIa voniadc dc cnlrulIar o Quincas
Dorla, o Lolo Ncvcs c o lilIcic dc Virglia na ncsna filosofia, c
nanda-los dc rcscnic a Arisioiclcs. Coniudo, cra insiruiiva a
narraao do nosso filosofo; adnirava-lIc solrciudo o ialcnio dc
olscrvaao con quc dcscrcvia a gcsiaao c o crcscincnio do
vcio, as luias inicriorcs, as caiiulacs vagarosas, o uso da
lana.
OlIc, olscrvou clc; a rincira noiic quc assci na
cscada dc Sao Francisco, dorni-a inicira, cono sc fossc a nais
fina luna. Por quc? Porquc fui gradualncnic da cana dc
csicira ao cairc dc au, do quario rorio ao coro da guarda,
do coro da guarda rua...
Quis cor-nc finalncnic a filosofia; cu cdi-lIc quc nao.
Esiou nuiio rcocuado Iojc c nao odcria aicndc-lo;
vcnIa dcois; csiou scnrc cn casa. Quincas Dorla sorriu dc
un nodo nalicioso; ialvcz soulcssc da ninIa avcniura, nas
nao acrcsccniou nada. So nc dissc csias uliinas alavras
oria.
VcnIa ara o Hunaniiisno; clc c o grandc rcgao dos
csriios, o nar cicrno cn quc ncrgulIci ara arrancar dc la a
vcrdadc. Os grcgos fazian-na sair dc un oo. Quc conccao
ncsquinIa! Un oo! Mas c or isso ncsno quc nunca
aiinaran con cla. Crcgos, sulgrcgos, aniigrcgos, ioda a longa
scric dos Ioncns icn-sc dclruado solrc o oo, ara vcr sair
a vcrdadc, quc nao csia la. Casiaran cordas c caanlas;
alguns nais afoiios dcsccran ao fundo c iroucran un sao.
Eu fui dirciancnic ao nar. VcnIa ara o Hunaniiisno.

CAPTULO 110
31

Una scnana dcois, Lolo Ncvcs foi noncado rcsidcnic
dc rovncia. Agarrci-nc cscrana da rccusa, sc o dccrcio
vicssc ouira vcz daiado dc 13; irouc, orcn, a daia dc 31, c
csia sinlcs iransosiao dc algarisnos clininou dclcs a
sulsiancia dialolica. Quc rofundas quc sao as nolas da vida!

CAPTULO 111
O Muro

Nao scndo ncu cosiunc dissinular ou cscondcr nada,
coniarci ncsia agina o caso do nuro. Elcs csiavan rcsics a
cnlarcar. Enirando cn casa dc Dona Placida, vi un aclinIo
dolrado solrc a ncsa; cra un lilIcic dc Virglia; dizia quc nc
cscrava noiic, na cIacara, scn falia. E conclua. "O nuro c
laio do lado do lcco."
Fiz un gcsio dc dcsagrado. A caria arcccu-nc
dcsconunalncnic audaciosa, nal cnsada c aic ridcula. Nao
cra so convidar o cscandalo, cra convida-lo dc arccria con a
risoia. Inaginci-nc a saliar o nuro, cnlora laio c do lado do
lcco; c, quando ia a galga-lo, via-nc agarrado or un cdcsirc
dc olcia, quc nc lcvava ao coro da guarda. O nuro c laio! E
quc iinIa quc fossc laio? Naiuralncnic Virglia nao soulc o
quc fcz; cra ossvcl quc ja csiivcssc arrccndida. OlIci ara o
acl, un cdao dc acl anarroiado, nas inflcvcl. Tivc
conicIcs dc o rasgar, cn irinia nil cdaos, c aiira-los ao
vcnio, cono o uliino dcsojo da ninIa avcniura; nas rccuci a
icno; o anor-rorio, o vcanc da fuga, a idcia do ncdo...
Nao Iavia rcncdio scnao ir.
Diga-lIc quc vou.
Aondc? crguniou Dona Placida.
Ondc cla dissc quc nc cscra.
Nao nc dissc nada.
Ncsic acl.
Dona Placida arrcgalou os olIos.
Mas cssc acl, acIci-o Iojc dc nanIa, ncsia sua
gavcia, c cnsci quc...
Tivc una scnsaao csquisiia. Fcli o acl, nirci-o, rcnirci-
o; cra, cn vcrdadc, un aniigo lilIcic dc Virglia, rccclido no
conco dos nossos anorcs, una ccria cnircvisia na cIacara,
quc nc lcvou cfciivancnic a saliar o nuro, un nuro laio c
discrcio. Cuardci o acl c... Tivc una scnsaao csquisiia.

CAPTULO 112
A Opinio

Mas csiava cscriio quc cssc dia dcvia scr o dos lanccs
dulios. Poucas Ioras dcois, cnconirci Lolo Ncvcs, na Fua do
Ouvidor; falanos da rcsidcncia c da oliica. Elc arovciiou o
rinciro conIccido quc nos assou ilIarga, c dciou-nc,
dcois dc nuiios cunrincnios. Lcnlra-nc quc csiava
rcirado, nas dc un rciraincnio quc forccjava or dissinular.
Parcccu-nc cniao (c co crdao criica, sc csic ncu juzo for
icncrario!} arcccu-nc quc clc iinIa ncdo nao ncdo dc
nin, ncn dc si, ncn do codigo,ncn da conscicncia; iinIa ncdo
da oiniao. Suus quc cssc irilunal annino c invisvcl, cn
quc cada ncnlro acusa c julga, cra o liniic osio voniadc do
Lolo Ncvcs. Talvcz ja nao anassc a nulIcr; c, assin, odc scr
quc o coraao fossc csiranIo indulgcncia dos scus uliinos
aios. Cuido (c dc novo insio cla loa voniadc da criica!}, cuido
quc clc csiaria ronio a scarar-sc da nulIcr, cono o lciior sc
icra scarado dc nuiias rclacs cssoais; nas a oiniao, cssa
oiniao quc lIc arrasiaria a vida or iodas as ruas, quc alriria
ninucioso inqucriio accrca do caso, quc coligiria una a una
iodas as circunsiancias, anicccdcncias, inducs, rovas, quc
as rclaiaria na alcsira das cIacaras dcsocuadas, cssa icrrvcl
oiniao, iao curiosa das alcovas, olsiou discrsao da fanlia.
Ao ncsno icno iornou inossvcl o dcsforo quc scria a
divulgaao. Elc nao odia nosirar-sc rcsscniido conigo, scn
igualncnic luscar a scaraao conjugal; c icvc cniao dc
sinular a ncsna ignorancia dc ouirora, c, or dcduao, iguais
scniincnios.
Quc lIc cusiassc crcio; naquclcs dias, rincialncnic, vi-o
dc nodo quc dcvia cusiar-lIc nuiio. Mas o icno (c c ouiro
onio cn quc cu cscro a indulgcncia dos Ioncns
cnsadorcs!}, o icno calcja a scnsililidadc, c olliicra a
ncnoria das coisas; cra dc suor quc os anos lIc
dcsoniasscn os csinIos, quc a disiancia dos faios aagassc
os rcscciivos coniornos, quc una sonlra dc duvida
rciroscciiva colrissc a nudcz da rcalidadc; cnfin, quc a
oiniao sc ocuassc un ouco con ouiras avcniuras. O filIo,
crcsccndo, luscaria saiisfazcr as anlics do ai; scria o
Icrdciro dc iodos os scus afcios. Isso, c a aiividadc cicrna, c o
rcsigio ullico, c a vclIicc dcois, a docna, o dcclnio, a
noric, un rcsonso, una noicia liografica, c csiava fccIado o
livro da vida, scn ncnIuna agina dc sanguc.

CAPTULO 113
A Solda

A conclusao, sc Ia alguna no caiiulo anicrior, c quc a
oiniao c una loa solda das insiiiuics doncsiicas. Nao c
inossvcl quc cu dcscnvolva csic cnsancnio, anics dc acalar
o livro; nas ianlcn nao c inossvcl quc o dcic cono csia. Dc
un ou dc ouiro nodo, c una loa solda a oiniao, c ianio na
ordcn doncsiica, cono na oliica. Alguns nciafsicos liliosos
icn cIcgado ao circno dc a darcn cono sinlcs roduio da
gcnic cIocIa ou ncdocrc; nas c cvidcnic quc, ainda quando
un concciio iao circnado nao iroucssc cn si ncsno a
rcsosia, lasiava considcrar os cfciios saluiarcs da oiniao,
ara concluir quc cla c a olra sucrfina da flor dos Ioncns, a
salcr, do naior nuncro.

CAPTULO 114
Fim de Um Dilogo

Sin, c ananIa. Vocc vai a lordo?
Esia doida? inossvcl.
Eniao, adcus!
Adcus!
Nao sc csquca dc Dona Placida. Va vc-la algunas
vczcs. Coiiada! Foi onicn dcscdir-sc dc nos; cIorou nuiio,
dissc quc cu nao a vcria nais... una loa criaiura, nao c?
Ccriancnic.
Sc iivcrnos dc cscrcvcr, cla rccclcra as carias. Agora
aic daqui a...
Talvcz dois anos?
Qual! clc diz quc so aic fazcr as clcics.
Sin? cniao aic lrcvc. OlIc quc csiao olIando ara nos.
Qucn?
Ali do sofa. Scarcno-nos.
Cusia-nc nuiio.
Mas c rcciso; adcus, Virglia!
Aic lrcvc. Adcus!

CAPTULO 115
O Almoo

Nao a vi ariir; nas Iora narcada scnii alguna coisa
quc nao cra dor ncn razcr, una coisa nisia, alvio c saudadc,
iudo nisiurado, cn iguais doscs. Nao sc irriic o lciior con csia
confissao. Eu lcn sci quc, ara iiiilar-lIc os ncrvos da faniasia,
dcvia adcccr un grandc dcscscro, dcrranar algunas
lagrinas, c nao alnoar. Scria ronancsco; nas nao scria
liografico. A rcalidadc ura c quc cu alnocci, cono nos dcnais
dias, acudindo ao coraao con as lcnlranas da ninIa
avcniura, c ao csinago con os accics dc M. PrudIon...
...VclIos do ncu icno acaso vos lcnlrai dcssc ncsirc
cozinIciro do Hoicl PIarou, un sujciio quc, scgundo dizia o
dono da casa, Iavia scrvido nos fanosos Vcry c Vcfour, dc
Paris, c nais nos alacios do Condc Molc c do Duquc dc la
FocIcfoucauld? Era insignc. Enirou no Fio dc Janciro con a
olca... A olca, M. PrudIon, o Tivoli, o lailc dos csirangciros, o
Cassino, cis algunas das nclIorcs rccordacs daquclc icno;
nas solrciudo os accics do ncsirc cran dcliciosos.
Eran, c naqucla nanIa arccc quc o dialo do Ioncn
adivinIara a nossa caiasirofc. Janais o cngcnIo c a aric lIc
foran iao rocios. Quc rcquinic dc icncros! quc icrnura dc
carncs! quc rcluscado dc fornas! Conia-sc con a loca, con os
olIos, con o nariz. Nao guardci a conia dcssc dia; sci quc foi
cara. Ai dor! Era-nc rcciso cnicrrar nagnificancnic os ncus
anorcs. Elcs la ian, nar cn fora, no csao c no icno, c cu
ficava-nc ali nuna onia dc ncsa, con os ncus quarcnia c
ianios anos, iao vadios c iao vazios; ficava-nc ara os nao vcr
nunca nais, orquc cla odcria iornar c iornou, nas o
cfluvioda nanIa qucn c quc o cdiu ao crcusculo da iardc?

CAPTULO 116
Filosofia das Folhas Velhas

Fiquci iao irisic con o fin do uliino caiulo quc csiava
caaz dc nao cscrcvcr csic, dcscansar un ouco, urgar o
csriio da nclancolia quc a cnacIa, c coniinuar dcois. Mas
nao, nao qucro crdcr icno.
A ariida dc Virglia dcu-nc una anosira da viuvcz. Nos
rinciros dias ncii-nc cn casa, a fisgar noscas, cono
Doniciano, sc nao ncnic o Sucinio, nas a fisga-las dc un
nodo ariicular. con os olIos. Fisgava-as una a una, no
fundo dc una sala grandc, csiirado na rcdc, con un livro
alcrio cnirc as naos. Era iudo. saudadcs, anlics, un ouco
dc icdio, c nuiio dcvancio solio. Mcu iio cncgo norrcu ncssc
inicrvalo; iicn, dois rinos. Nao nc dci or alalado; lcvci-os ao
ccniicrio, cono qucn lcva dinIciro a un lanco. Quc digo?
cono qucn lcva carias ao corrcio. sclci as carias, ncii-as na
caiinIa, c dcici ao cariciro o cuidado dc as cnircgar cn nao
roria. Foi ianlcn or cssc icno quc nasccu ninIa
solrinIa Vcnancia, filIa do Coirin. Morrian uns, nascian
ouiros; cu coniinuava s noscas.
Ouiras vczcs agiiava-nc. Ia s gavcias, cniornava as
carias aniigas, dos anigos, dos arcnics, das nanoradas (aic
as dc Marccla}, c alria-as iodas, li-as una a una, c
rcconunIa o rcicriio... Lciior ignaro, sc nao guardas as
carias da juvcniudc, nao conIcccras un dia a filosofia das
folIas vclIas, nao gosiaras o razcr dc vcr-ic, ao longc, na
cnunlra, con un cIacu dc ircs licos, loias dc scic lcguas c
longas larlas assrias, a lailar ao son dc una gaiia
anacrcniica. Cuarda as iuas carias da juvcniudc!
Ou, sc ic nao araz o cIacu dc ircs licos, cnrcgarci a
locuao dc un vclIo narujo, faniliar da casa dc Coirin; dirci
quc, sc guardarcs as carias da juvcniudc, acIaras ocasiao dc
"caniar una saudadc". Parccc quc os nossos narujos dao csic
nonc s caniigas dc icrra, cnioadas no alio-nar. Cono
crcssao ociica, c o quc sc odc cigir nais irisic.

CAPTULO 117
O Humanitismo

Duas foras, orcn, alcn dc una icrccira, conclian-sc a
ionar vida agiiada do cosiunc. Salina c Quincas Dorla.
MinIa irna cncaninIou a candidaiura conjugal dc NIa-lolodc
un nodo vcrdadcirancnic inciuoso. Quando dci or nin
csiava con a noa quasc nos lraos. Quanio ao Quincas
Dorla, cs-nc cnfin o Hunaniiisno, sisicna dc filosofia
dcsiinado a arruinar iodos os dcnais sisicnas.
Hunaniias, dizia clc, o rincio das coisas, nao c ouiro
scnao o ncsno Ioncn rcariido or iodos os Ioncns. Conia
ircs fascs Hunaniias. a cstutcu, anicrior a ioda a criaao; a
cxunsuu, conco das coisas; a dscsuu, aarccincnio do
Ioncn; c coniara nais una, a coniraiiva, alsorao do Ioncn
c das coisas. A cansao, iniciando o univcrso, sugcriu a
Hunaniias o dcscjo dc o gozu, c da a dscsuo, quc nao c
nais do quc a nuliilicaao crsonificada da sulsiancia
original.
Cono nc nao aarcccssc assaz clara csia cosiao,
Quincas Dorla dcscnvolvcu-a dc un nodo rofundo, fazcndo
noiar as grandcs linIas do sisicna. Elicou-nc quc, or un
lado, o Hunaniiisno ligava-sc ao Drananisno, a salcr, na
disiriluiao dos Ioncns clas difcrcnics arics do coro dc
Hunaniias; nas aquilo quc na rcligiao indiana iinIa acnas
una csirciia significaao icologica c oliica, cra no
Hunaniiisno a grandc lci do valor cssoal. Assin, dcsccndcr
do ciio ou dos rins dc Hunaniias, isio c, sc un otc, nao cra
o ncsno quc dcsccndcr dos calclos ou da onia do nariz. Da a
ncccssidadc dc culiivar c icncrar o nusculo. Hcrculcs ou nao
foi scnao un snlolo anicciado do Hunaniiisno. Ncsic onio
o Quincas Dorla ondcrou quc o aganisno odcria icr
cIcgado vcrdadc, sc scnao Iouvcssc ancsquinIado con a
aric galanic dos scus niios. Nada disso aconicccra con o
Hunaniiisno. Ncsia igrcja nova nao Ia avcniuras faccis, ncn
qucdas, ncn irisiczas, ncn alcgrias ucris. O anor, or
ccnlo, c un saccrdocio, a rcroduao un riiual. Cono a vida
c o naior lcncfcio do univcrso, c nao Ia ncndigo quc nao
rcfira a niscria noric (o quc c un dclicioso influo dc
Hunaniias}, scguc-sc quc a iransnissao da vida, longc dc scr
una ocasiao dc galanicio, c a Iora surcna da nissa
csiriiual. Porquanio, vcrdadcirancnic Ia so una dcsgraa. c
nao nasccr.
Inagina, or ccnlo, quc cu nao iinIa nascido,
coniinuou o Quincas Dorla; c osiiivo quc nao icria agora o
razcr dc convcrsar coniigo, concr csia laiaia, ir ao icairo, c
ara iudo dizcr nuna so alavra. vivcr. Noia quc cu nao fao do
Ioncn un sinlcs vcculo dc Hunaniias; nao, clc c ao ncsno
icno vcculo, cocIciro c assagciro; clc c o rorio Hunaniias
rcduzido; da a ncccssidadc dc adorar-sc a si rorio. Qucrcs
una rova da sucrioridadc do ncu sisicna? Conicnla a
invcja. Nao Ia noralisia grcgo ou iurco, crisiao ou nuulnano,
quc irovcjc conira o scniincnio da invcja, O acordo c univcrsal,
dcsdc os canos da Iduncia aic o Alio da Tijuca. Ora lcn; alrc
nao dos vclIos rcconcciios, csquccc as rcioricas rafadas, c
csiuda a invcja, cssc scniincnio iao suiil c iao nolrc. Scndo
cada Ioncn una rcduao dc Hunaniias, c claro quc ncnIun
Ioncn c fundancnialncnic oosio a ouiro Ioncn, quaisqucr
quc scjan as aarcncias conirarias. Assin, or ccnlo, o algoz
quc cccuia o condcnado odc cciiar o vao clanor dos ocias;
nas sulsiancialncnic c Hunaniias quc corrigc cn Hunaniias
una infraao da lci dc Hunaniias. O ncsno dirci do indivduo
quc csiria a ouiro; c una nanifcsiaao da fora dc
Hunaniias. Nada olsia (c Ia ccnlos} quc clc scja igualncnic
csiriado. Sc cnicndcsic lcn, facilncnic conrccndcras quc a
invcja nao c scnao una adniraao quc luia, c scndo a luia a
grandc funao do gcncro Iunano, iodos os scniincnios
lclicosos sao os nais adcquados sua fclicidadc. Dai vcn quc
ainvcja c una viriudc.
Para quc ncga-lo? cu csiava csiucfaio. A clarcza da
cosiao, a logica dos rincios, o rigor das conscqucncias,
iudo isso arccia sucriorncnic grandc, c foi-nc rcciso
suscndcr a convcrsa or alguns ninuios, cnquanio digcria a
filosofia nova. Quincas Dorla nal odia cncolrir a saiisfaao do
iriunfo. TinIa una asa dc frango no raio, c irincava-a con
filosofica scrcnidadc. Eu fiz-lIc ainda algunas oljccs, nas
iao frouas, quc clc nao gasiou nuiio icno cn dcsiru-las.
Para cnicndcr lcn o ncu sisicna, concluiu clc,
inoria nao csqucccr nunca o rincio univcrsal, rcariido c
rcsunido cn cada Ioncn. OlIa. a gucrra, quc arccc una
calanidadc, c una ocraao convcnicnic, cono sc disscsscnos
o csialar dos dcdos dc Hunaniias; a fonc (c clc cIuava
filosoficancnic a asa do frango}, a fonc c una rova a quc
Hunaniias sulncic a roria vsccra. Mas cu nao qucro ouiro
docuncnio da sullinidadc do ncu sisicna, scnao csic ncsno
frango. Nuiriu-sc dc nilIo, quc foi laniado or un africano,
suonIanos, inoriado dc Angola. Nasccu cssc africano,
crcsccu, foi vcndido; un navio o irouc, un navio consirudo dc
nadcira coriada no naio or dcz ou dozc Ioncns, lcvado or
vclas, quc oiio ou dcz Ioncns icccran, scn coniar a cordoalIa
c ouiras arics do aarclIo nauiico. Assin, csic frango, quc cu
alnocci agora ncsno, c o rcsuliado dc una nuliidao dc
csforos c luias, cccuiados cono unico fin dc dar naic ao
ncu aciiic.
Enirc o qucijo c o cafc, dcnonsirou-nc Quincas Dorla
quc o scu sisicna cra a dcsiruiao da dor. A dor, scgundo o
Hunaniiisno, c una ura ilusao. Quando a criana c
ancaada or un au, anics ncsno dc icr sido csancada,
fccIa os olIos c ircnc; cssa rcdisosiao c quc consiiiui a
lasc da ilusao Iunana, Icrdada c iransniiida. Nao lasia
ccriancnic a adoao do sisicna ara acalar logo con a dor,
nas c indiscnsavcl; o rcsio c a naiural cvoluao das coisas.
Una vcz quc o Ioncn sc concncira lcn dc quc clc c o
rorio Hunaniias, nao icn nais do quc rcnoniar o
cnsancnio sulsiancia original ara olsiar qualqucr
scnsaao dolorosa. A cvoluao, orcn, c iao rofunda, quc nal
sc lIc odcn assinar alguns nilIarcs dc anos.
Quincas Dorla lcu-nc da a dias a sua grandc olra. Eran
quairo voluncs nanuscriios, dc ccn aginas cada un, con
lcira niuda c ciiacs laiinas. O uliino volunc conunIa-sc
dc un iraiado oliico, fundado no Hunaniiisno; cra ialvcz a
aric nais cnfadonIa do sisicna, osio quc concclida con un
fornidavcl rigor dc logica. Fcorganizada a socicdadc clo
nciodo dclc, ncn or isso ficavan clininadas a gucrra, a
insurrciao, o sinlcs nurro, a facada annina, a niscria, a
fonc, as docnas; nas scndo csscs suosios flagclos
vcrdadciros cquvocos do cnicndincnio, orquc nao assarian
dc novincnios cicrnos da sulsiancia inicrior, dcsiinados a
nao influir solrc o Ioncn, scnao cono sinlcs quclra da
nonoionia univcrsal, claro csiava quc a sua cisicncia nao
incdiria a fclicidadc Iunana. Mas ainda quando iais flagclos
(o quc cra radicalncnic falso} corrcsondcsscn no fuiuro
conccao acanIada dc aniigos icnos, ncn or isso ficava
dcsirudo o sisicna, c or dois noiivos. 1 orquc scndo
Hunaniias a sulsiancia criadora c alsoluia, cada indivduo
dcvcria acIar a naior dclcia do nundo cn sacrificar-sc ao
rnciio dc quc dcsccndc; 2 orquc, ainda assin, nao
dininuiria o odcr csiriiual do Ioncn solrc a icrra, invcniada
unicancnic ara scu rccrcio dclc, cono as csirclas, as lrisas,
as ianaras c o ruilardo. Pangloss, dizia-nc clc ao fccIar o
livro, nao cra iao iolo cono o iniou Voliairc.

CAPTULO 118
A Terceira Fora

A icrccira fora quc nc cIanava ao lulcio cra o gosio dc
luzir, c, solrciudo, a incaacidadc dc vivcr so. A nuliidao
airaa-nc, o alauso nanorava-nc. Sc a idcia do cnlasio nc
icn aarccido ncssc icno, qucn salc? Nao icria norrido logo
c csiaria cclclrc. Mas o cnlasio nao vcio.Vcio o dcscjo dc
agiiar-nc cn alguna coisa, con alguna coisa c or alguna
coisa.

CAPTULO 119
Parntesis

Qucro dciar aqui, cnirc arcnicsis, ncia duzia dc
nainas das nuiias quc cscrcvi or cssc icno. Sao loccjos dc
cnfado; odcn scrvir dc cgrafc a discursos scn assunio.
-----
Suoria-sc con acicncia a colica do roino.
-----
Maianos o icno; o icno nos cnicrra.
-----
Un cocIciro filosofo cosiunava dizcr quc o gosio da carruagcn
scria dininuio, sc iodos andasscn dc carruagcn.
-----
Crc cn ii; nas ncn scnrc duvidcs dos ouiros.
-----
Nao sc conrccndc quc un loiocudo furc o lcio ara cnfciia-
lo con un cdao dc au. Esia rcflcao c dc un joalIciro.
-----
Nao ic irriics sc ic agarcn nal un lcncfcio. anics cair das
nuvcns, quc dc un icrcciro andar.

CAPTULO 120
Compelle Intrare

Nao, scnIor, agora qucr vocc qucira, qucr nao, Ia dc
casar, dissc-nc Salina. Quc lclo fuiuro! Un solicirao scn
filIos.
Scn filIos! A idcia dc icr filIos dcu-nc un solrcssalio;
crcorrcu-nc ouira vcz o fluido nisicrioso. Sin, cunria scr
ai. A vida cclilaia odia icr ccrias vaniagcns rorias, nas
scrian icnucs, c conradas a iroco da solidao. Scn filIos! Nao;
inossvcl. Disus-nc a acciiar iudo, ainda ncsno a aliana
do Danasccno. Scn filIos! Cono ja cniao dcosiiassc grandc
confiana cn Quincas Dorla, fui icr con clc c cus-lIc os
novincnios inicrnos da ninIa aicrnidadc. O filosofo ouviu-
nc con alvoroo; dcclarou-nc quc Hunaniias sc agiiava cn
ncu scio; aninou-nc ao casancnio; ondcrou quc cran nais
alguns convivas quc laiian oria, cic. Concc ntuc, cono
dizia Jcsus. E nao nc dciou scn rovar quc o aologo
cvangclico nao cra nais do quc un rcnuncio do Hunaniiisno,
crradancnic inicrrciado clos adrcs.

CAPTULO 121
Morro Abaixo

No fin dc ircs ncscs, ia iudo naravilIa. O fluido,
Salina, os olIos da noa, os dcscjos do ai, cran ouiros ianios
inulsos quc nc lcvavan ao nairinnio. A lcnlrana dc
Virglia aarccia dc quando cn quando, oria, c con cla un
dialo ncgro, quc nc nciia cara un csclIo, no qual cu via ao
longc Virglia dcsfciia cn lagrinas; nas ouiro dialo vinIa, cor-
dc-rosa, con ouiro csclIo, cn quc sc rcflciia a figura dc NIa-
lolo, icrna, luninosa, angclica.
Nao falo dos anos. Nao os scniia; acrcsccniarci aic quc os
dciiara fora, ccrio doningo, cn quc fui nissa na cacla do
Livrancnio. Cono o Danasccno norava nos Cajuciros, cu
aconanIava-os nuiias vczcs nissa. O norro csiava ainda
nu dc Ialiiacs, salvo o vclIo alaccic do alio, ondc cra a
cacla. Pois un doningo, ao dcsccr con NIa-lolo clo lrao,
nao sci quc fcnncno sc dcu quc fui dciando aqui dois anos,
ali quairo, logo adianic cinco, dc nancira quc, quando cIcguci
alaio, csiava con vinic anos acnas, iao lcidos cono iinIan
sido.
Agora, sc qucrcn salcr cn quc circunsiancias sc dcu o
fcnncno, lasia-lIcs lcr csic caiulo aic o fin. VnIanos da
nissa, cla, o ai c cu. No ncio do norro acIanos un gruo dc
Ioncns. Danasccno, quc vinIa ao c dc nos, crcclcu o quc
cra c adianiou-sc alvoroado; nos fonos airas dclc. E vinos
isio; Ioncns dc iodas as idadcs, iananIos c corcs, uns cn
nangas dc canisa, ouiros dc jaqucia, ouiros nciidos cn
solrccasacas csfrangalIadas; aiiiudcs divcrsas, uns dc cocoras,
ouiros con as naos aoiadas nos joclIos, csics scniados scn
cdras, aquclcs cncosiados ao nuro, c iodos con os olIos fios
no ccniro, c as alnas dclruadas das uilas.
Quc c? crguniou-nc NIa-lolo.
Fiz-lIc sinal quc sc calassc; alri suiilncnic caninIo, c
iodos nc foran ccdcndo csao, scn quc osiiivancnic
ningucn nc vissc. O ccniro iinIa-lIcs aiado os olIos. Era una
lriga dc galos. Vi os dois conicndorcs, dois galos dc csorao
agudo, olIo dc fogo c lico afiado. Anlos agiiavan as crisias cn
sanguc; o ciio dc un c dc ouiro csiava dcslunado c rulro;
invadia-os o cansao. Mas luiavan ainda assin, olIos fiios nos
olIos, lico alaio, lico acina, golc dcsic, golc daquclc,
vilranics c raivosos. O Danasccno nao salia nais nada; o
csciaculo clininou ara clc iodo o univcrso. En vao lIc dissc
quc cra icno dc dcsccr. clc nao rcsondia, nao ouvia,
conccnirara-sc no duclo. A lriga dc galos cra una dc suas
aics.
Foi ncssa ocasiao quc NIa-lolo nc uou lrandancnic
clo lrao, dizcndo quc nos fsscnos cnlora. Acciici o
consclIo c vin con cla or ali alaio. Ja dissc quc o norro cra
cniao dcsaliiado; dissc-lIcs ianlcn quc vnIanos da nissa, c
nao lIcs icndo diio quc cIovia, cra claro quc fazia lon icno,
un sol dclicioso. E foric. Tao foric quc alri logo o guarda-sol,
scgurci-o clo ccniro do calo, c inclinci-o or nodo quc ajunici
una agina filosofia do Quincas Dorla. Hunaniias osculou
Hunaniias... Foi assin quc os anos nc vicran caindo clo
norro alaio.
Ao soc dciivcno-nos alguns ninuios, cscra dc
Danasccno; clc vcio da a ouco rodcado dos aosiadorcs, a
concniar con clcs a lriga. Un dcsics, icsourciro das aosias,
disiriluia un vclIo nao dc noias dc dcz iosics, quc os
vcnccdorcs rccclian dulancnic alcgrcs. Quanio aos
galosvinIan solraados clo rcscciivo dono. Un dclcs irazia a
crisia iao conida c cnsangucniada, quc vi logo nclc o vcncido;
nas cra cngano o vcncido cra o ouiro, quc nao irazia crisia
ncnIuna. Anlos iinIan o lico alcrio, rcsirando a cusio,
csfalfados. Os aosiadorcs, ao conirario, vinIan alcgrcs, scn
cnlargo das forics conocs da luia; liografavanos
conicndorcs, rclcnlravan as roczas dc anlos. Eu fui
andando, vcado; NIa-lolo vcadssina.

CAPTULO 122
Uma Inteno Mui Fina

O quc vcava a NIa-lolo cra o ai. A facilidadc con quc clc
sc ncicra con os aosiadorcs unIa cn rclcvo aniigos
cosiuncs c afinidadcs sociais, c NIa-lolo cIcgara a icncr quc
ial sogro nc arcccssc indigno. Era noiavcl a difcrcna quc cla
fazia dc si ncsna; csiudava-sc c csiudava-nc. A vida clcganic c
olida airaa-a, rincialncnic orquc lIc arccia o ncio nais
scguro dc ajusiar as nossas cssoas. NIa-lolo olscrvava,
iniiava, adivinIava; ao ncsno icno dava-sc ao csforo dc
nascarar a infcrioridadc da fanlia. Naquclc dia, orcn, a
nanifcsiaao do ai foi iananIa quc a cnirisicccu
grandcncnic. Eu lusquci cniao divcrii-la do assunio, dizcndo-
lIc nuiias cIanas c noics dc lon-ion; vaos csforos, quc nao
a alcgravan nais. Era iao rofundo o alaiincnio, iao
crcssivo o dcsanino, quc cu cIcguci a airiluir a NIa-lolo a
inicnao osiiiva dc scarar, no ncu csriio, a sua causa da
causa do ai. Esic scniincnio arcccu-nc dc grandc clcvaao;
cra una afinidadc nais cnirc nos.
Nao Ia rcncdio, dissc cu conigo, vou arrancar csia flor
a csic aniano.

CAPTULO 123
O Verdadeiro Cotrim

Nao olsianic os ncus quarcnia c ianios anos, cono cu
anassc a Iarnonia da fanlia, cnicndi nao iraiar o casancnio
scn rinciro falar ao Coirin. Elc ouviu-nc c rcsondcu-nc
scriancnic quc nao iinIa oiniao cn ncgocio dc arcnics scus.
Podian suor-lIc algun inicrcssc, sc acaso louvassc as raras
rcndas dc NIa-lolo; or isso calava-sc. Mais. csiava ccrio dc
quc a solrinIa nuiria or nin vcrdadcira aiao, nas sc cla o
consuliassc, o scu consclIo scria ncgaiivo. Nao cra lcvado or
ncnIun odio; arcciava as ninIas loas qualidadcs, nao sc
fariava dc as clogiar, cono cra dc jusiia; c clo quc rcsciia a
NIa-lolo, nao cIcgaria janais a ncgar quc cra noiva ccclcnic;
nas da a aconsclIar o casancnio ia un alisno.
Lavo inicirancnic as naos, concluiu clc.
Mas vocc acIava ouiro dia quc cu dcvia casar quanio
anics...
Isso c ouiro ncgocio. AcIo quc c indiscnsavcl casar,
rincialncnic icndo anlics oliicas. Saila quc na oliica o
cclilaio c una rcnora. Agora, quanio noiva, nao osso icr
voio, nao qucro, nao dcvo, nao c dc ninIa Ionra. Parccc-nc
quc Salina foi alcn, fazcndo-lIc ccrias confidcncias, scgundo
nc dissc; nas cn iodo caso cla nao c iia carnal dc NIa-lolo,
cono cu. OlIc... nas nao... nao digo...
Diga.
Nao, nao digo nada.
Talvcz arca cccssivo o cscruulo do Coirin, a qucn
nao soulcr quc clc ossua un caraicr fcrozncnic Ionrado. Eu
ncsno fui injusio con clc duranic os anos quc sc scguiran ao
invcniario dc ncu ai. FcconIco quc cra un nodclo. Arguian-
no dc avarcza, c cuido quc iinIan razao; nas a avarcza c
acnas a cagcraao dc una viriudc, c as viriudcs dcvcn scr
cono os orancnios. nclIor c o saldo quc o dcct. Cono cra
nuiio scco dc nanciras iinIa ininigos, quc cIcgavan a acusa-
lo dc larlaro. O unico faio alcgado ncsic ariicular cra o dc
nandar con frcqucncia cscravos ao calalouo, dondc clcs
dcscian a cscorrcr sanguc; nas, alcn dc quc clc so nandava os
crvcrsos c os fujcs, ocorrc quc, icndo longancnic
coniralandcado cn cscravos, Ialiiuara-sc dc ccrio nodo ao
iraio un ouco nais duro quc cssc gcncro dc ncgocio rcqucria,
c nao sc odc Ioncsiancnic airiluir ndolc original dc un
Ioncn o quc c uro cfciio dc rclacs sociais. A rova dc quc o
Coirin iinIa scniincnios ios cnconirava-sc no scu anor aos
filIos, c na dor quc adcccu quando norrcu Sara, dali a alguns
ncscs; rova irrcfuiavcl, acIo cu, c nao unica. Era icsourciro
dc una confraria, c irnao dc varias irnandadcs, c aic irnao
rcnido dc una dcsias, o quc nao sc coaduna nuiio con a
rcuiaao da avarcza; vcrdadc c quc o lcncfcio nao cara no
cIao. a irnandadc (dc quc clc fora juiz}, nandara-lIc iirar o
rciraio a olco. Nao cra crfciio, dcccrio; iinIa, or ccnlo, o
scsiro dc nandar ara os jornais a noicia dc un ou ouiro
lcncficio quc raiicava, scsiro rcrccnsvcl ou nao louvavcl,
concordo; nas clc dcsculava-sc dizcndo quc as loas acs
cran coniagiosas, quando ullicas; razao a quc sc nao odc
ncgar algun cso. Crcio ncsno (c nisio fao o scu naior clogio}
quc clc nao raiicava, dc quando cn quando, csscs lcncfcios
scnao con o fin dc cscriar a filaniroia dos ouiros; c sc ial cra
o iniuiio, fora c confcssar quc a ullicidadc iornava-sc una
condiao sinc qua non. En suna, odcria dcvcr algunas
aicncs, nas nao dcvia un rcal a ningucn.

CAPTULO 124
V de Intermdio

Quc Ia cnirc a vida c a noric? Una curia onic. Nao
olsianic, sc cu nao conuscssc csic caiulo, adcccria o lciior
un foric alalo, assaz danoso ao cfciio do livro. Saliar dc un
rciraio a un ciiafio, odc scr rcal c conun; o lciior,
cnircianio, nao sc rcfugia no livro, scnao ara cscaar vida.
Nao digo quc csic cnsancnio scja ncu; digo quc Ia nclc una
dosc dc vcrdadc, c quc, ao ncnos, a forna c iiorcsca. E rciio.
nao c ncu.

CAPTULO 125
Epitfio

-----
AQUI JA2
DONA EULLIA DAMASCENA DE BRITO
MORTA
AOS DE2ENOVE ANOS DE IDADE
ORAI POR ELA!
-----


CAPTULO 126
Desconsolao

O ciiafio diz iudo. Valc nais do quc sc lIcs narrassc a
nolcsiia dc NIa-lolo, a noric, o dcscscro da fanlia, o cnicrro.
Fican salcndo quc norrcu; acrcsccniarci quc foi or ocasiao
da rincira cnirada da fclrc anarcla. Nao digo nais nada, a
nao scr quc a aconanIci aic o uliino jazigo, c nc dcscdi
irisic, nas scn lagrinas. Conclu quc ialvcz nao a anassc
dcvcras.
Vcjan agora a quc cccssos odc lcvar una inadvcricncia;
docu-nc un ouco a ccgucira da cidcnia quc, naiando
dirciia c csqucrda, lcvou ianlcn una jovcn dana, quc iinIa
dc scr ninIa nulIcr; nao cIcguci a cnicndcr a ncccssidadc da
cidcnia, ncnos ainda daqucla noric. Crcio aic quc csia nc
arcccu ainda nais alsurda quc iodas as ouiras norics.
Quincas Dorla, orcn, clicou-nc quc cidcnias cran uicis
csccic, cnlora dcsasirosas ara una ccria orao dc
indivduos; fcz-nc noiar quc, or nais Iorrcndo quc fossc o
csciaculo, Iavia una vaniagcn dc nuiio cso. a solrcvivcncia
do naior nuncro. CIcgou a crguniar-nc sc, no ncio do luio
gcral, nao scniia cu algun sccrcio cncanio cn icr cscaado s
garras da csic; nas csia crgunia cra iao inscnsaia, quc ficou
scn rcsosia.
Sc nao conici a noric, nao conio igualncnic a nissa do
sciino dia. A irisicza dc Danasccno cra rofunda; cssc olrc
Ioncn arccia una runa. Quinzc dias dcois csiivc con clc;
coniinuava inconsolavcl, c dizia quc a dor grandc con quc Dcus
o casiigara fora ainda auncniada con a quc lIc infligiran os
Ioncns. Nao nc dissc nais nada. Trcs scnanas dcois iornou
ao assunio, c cniao confcssou-nc quc, no ncio do dcsasirc
irrcaravcl, quiscra icr a consolaao da rcscna dos anigos.
Dozc cssoas acnas, c ircs quarias arics anigos do Coirin,
aconanIaran cova o cadavcr dc sua qucrida filIa. E clc
fizcra ccdir oiicnia conviics. Pondcrci-lIc quc as crdas cran
iao gcrais quc lcn sc odia dcscular cssa dcsaicnao
aarcnic. Danasccno alanava a calca dc un nodo incrcdulo
c irisic.
Qual! gcnia clc, dcsanararan-nc.
Coirin, quc csiava rcscnic.
Vicran os quc dcvcras sc inicrcssan or vocc c or nos.
Os oiicnia virian or fornalidadc, falarian da incrcia do
govcrno, das anaccias dos loiicarios, do rco das casas, ou
uns dos ouiros...
Danasccno ouviu calado, alanou ouira vcz a calca, c
susirou.
Mas vicsscn!

CAPTULO 127
Formalidade

Crandc coisa c Iavcr rccclido do ccu una aricula da
salcdoria, o don dc acIar as rclacs das coisas, a faculdadc
dc as conarar c o ialcnio dc concluir! Eu iivc cssa disiinao
squica; cu a agradco ainda agora do fundo do ncu sculcro.
Dc faio, o Ioncn vulgar quc ouvissc a uliina alavra do
Danasccno, nao sc lcnlraria dcla, quando, icnos dcois,
Iouvcssc dc olIar ara una gravura rcrcscniando scis danas
iurcas. Pois cu lcnlrci-nc. Eran scis danas dc
Consianiinola, nodcrnas, cn irajos dc rua, cara iaada,
nao con un cscsso ano quc as colrissc dcvcras, nas con
un vcu icnussino, quc sinulava dcscolrir soncnic os olIos, c
na rcalidadc dcscolria a cara inicira. E cu acIci graa a cssa
cscricza da facciricc nuulnana, quc assin cscondc o rosio,
c cunrc o uso, nas nao o cscondc, c divulga a lclcza.
Aarcnicncnic, nada Ia cnirc as danas iurcas c o Danasccno;
nas sc iu cs un csriio rofundo c cnciranic (c duvido nuiio
quc nc ncgucs isso}, conrccndcras quc, ianio nun cono
nouiro caso, surgc a a orclIa dc una rgida c nciga
conanIcira do Ioncn social...
Anavcl Fornalidadc, iu cs, sin, o lordao da vida, o
lalsano dos coracs, a ncdiancira cnirc os Ioncns, o vnculo
da icrra c do ccu; iu cnugas as lagrinas dc un ai, iu caias
a indulgcncia dc un Profcia; sc a dor adornccc, c a conscicncia
sc aconoda, a qucn, scnao a ii, dcvcrao cssc incnso lcncfcio?
A csiina quc assa dc cIacu na calca nao diz nada alna;
nas a indifcrcna quc coricja dcia-lIc una dclciiosa
inrcssao. A razao c quc, ao conirario dc una vclIa fornula
alsurda, nao c a lcira quc naia; a lcira da vida; o csriio c quc
c oljcio dc conirovcrsia, dc duvida, dc inicrrciaao, c
conscguinicncnic dc luia c dc noric. Vivc iu, anavcl
Fornalidadc,ara sosscgo do Danasccno c gloria dc
MuIanncd.

CAPTULO 128
Na Cmara

E noiai lcn quc cu vi a gravura iurca, dois anos dcois
das alavras dc Danasccno, c via-a na canara dos dcuiados,
cn ncio dc grandc lurlurinIo, cnquanio un dcuiado
discuiia un arcccr da conissao do orancnio, scndo cu
ianlcn dcuiado. Para qucn Ia lido csic livro c cscusado
cncarcccr a ninIa saiisfaao, c ara os ouiros c igualncnic
inuiil. Era dcuiado, c vi a gravura iurca, rccosiado na ninIa
cadcira, cnirc un colcga, quc coniava una ancdoia, c ouiro,
quc iirava a lais, nas cosias dc urna solrccaria, o crfil do
orador. O orador cra o Lolo Ncvcs. A onda da vida irouc-nos
ncsna raia, cono duas loiclIas dc naufragos, clc conicndo o
scu rcsscniincnio, cu dcvcndo conicr o ncu rcnorso; c
cnrcgo csia forna suscnsiva, duliiaiiva ou condicional, ara
o fin dc dizcr quc cfciivancnic nao coniinIa nada, a nao scr a
anliao dc scr ninisiro.

CAPTULO 129
Sem Remorsos

Nao iinIa rcnorsos. Sc ossussc os aarclIos rorios,
inclua ncsic livro una agina dc qunica, orquc Iavia dc
dcconor o rcnorso aic os nais sinlcs clcncnios, con o fin
dc salcr dc un nodo osiiivo c concludcnic, or quc razao
Aquilcs asscia roda dc Troia o cadavcr do advcrsario, c lady
MaclciI asscia volia da sala a sua nancIa dc sanguc. Mas
cu nao icnIo aarclIos qunicos, cono nao iinIa rcnorsos;
iinIa voniadc scr ninisiro dc Esiado. Coniudo, sc Ici-dc
acalar csic caiulo, dirci quc nao quiscra scr Aquilcs ncn lady
MaclciI; c quc, a scr alguna coisa, anics Aquilcs, anics
asscar ovanic o cadavcr do quc a nancIa; ouvcn-sc no fin as
sulicas do Prano, c ganIa-sc una loniia rcuiaao niliiar c
liicraria. Eu nao ouvia as sulicas dc Prano, nas o discurso do
Lolo Ncvcs, c nao iinIa rcnorsos.

CAPTULO 130
Para Intercalar no Captulo
129

A rincira vcz quc udc falar a Virglia, dcois da
rcsidcncia, foi nun lailc cn 1855. Trazia un solcrlo vcsiido
dc gorgorao azul, c osicniava s luzcs o ncsno ar dc onlros
dc ouiro icno. Nao cra a frcscura da rincira idadc; ao
conirario; nas ainda csiava fornosa, dc una fornosura
ouionia, rcalada cla noiic. Lcnlra-nc quc falanos nuiio; c
scn aludir a coisa ncnIuna do assado. Sulcnicndia-sc iudo.
Un diio rcnoio, vago, ou cniao un olIar, c nais nada. Pouco
dcois, rciirou-sc; cu fui vc-la dcsccr as cscadas, c nao sci or
quc fcnncno dc vcniriloquisno ccrclral (crdocn-nc os
filologos cssa frasc larlara} nurnurci conigo csia alavra
rofundancnic rciroscciiva.
Magnfica!
Convcn inicrcalar csic caiulo cnirc a rincira oraao c
a scgunda do caiulo 129.

CAPTULO 131
De Uma Calnia

Cono cu acalava dc dizcr aquilo, clo roccsso vcnirloco-
ccrclral, o quc cra sinlcs oiniao c nao rcnorso, scnii
quc algucn nc unIa a nao no onlro. Volici-nc; cra un
aniigo conanIciro, oficial dc narinIa, jovial, un ouco
dcscjado dc nanciras. Elc sorriu naliciosancnic, c dissc-nc.
Scu naganao! Fccordacs do assado, Icn?
Viva o assado!
Vocc naiuralncnic foi rcinicgrado no cnrcgo.
Salia, clinira! dissc cu, ancaando-o con o dcdo.
Confcsso quc csic dialogo cra una indiscriao,
rincialncnic a uliina rclica. E con ianio naior razcr o
confcsso, quanio quc as nulIcrcs c quc icn fana dc
indiscrcias, c nao qucro acalar o livro scn rciificar cssa noao
do csriio Iunano. En onios dc avcniura anorosa, acIci
Ioncns quc sorrian, ou ncgavan a cusio, dc un nodo frio,
nonossilalico, cic, ao asso quc as arcciras nao davan or si,
c jurarian aos Sanios EvangclIos quc cra iudo una calunia. A
razao dcsia difcrcna c quc a nulIcr (salva a Iioicsc do
caiulo 101 c ouiras} cnircga-sc or anor, ou scja o anor-
aiao dc SicndIal, ou o urancnic fsico dc algunas danas
ronanas, or ccnlo, ou olincsias, lanias, cafrcs, c odc
scr quc ouiras raas civilizadas; nas o Ioncn, falo do
Ioncn dc una socicdadc culia c clcganic o Ioncn conjuga
a sua vaidadc ao ouiro scniincnio. Alcn disso (c rcfiro-nc
scnrc aos casos dcfcsos}, a nulIcr, quando ana ouiro
Ioncn, arccc-lIc quc ncnic a un dcvcr, c orianio icn dc
dissinular con aric naior, icn dc rcfinar a alcivosia; ao asso
quc o Ioncn, scniindo-sc causa da infraao c vcnccdor dc
ouiro Ioncn, fica lcgiiinancnic orgulIoso, c logo assa a
ouiro scniincnio ncnos rsido c ncnos sccrcio, cssa nciga
faiuidadc, quc c a iransiraao luninosa do ncriio.
Mas scja ou nao vcrdadcira a ninIa clicaao, lasia-nc
dciar cscriio ncsia agina, ara uso dos scculos, quc a
indiscriao das nulIcrcs c una lurla invcniada clos Ioncns;
cn anor, clo ncnos, clas sao un vcrdadciro sculcro.
Pcrdcn-sc nuiia vcz or dcsasiradas, or inquicias, or nao
salcrcn rcsisiir aos gcsios, aos olIarcs; c c or isso quc una
grandc dana c fino csriio, a rainIa dc Navarra, cnrcgou
algurcs csia nciafora ara dizcr quc ioda a avcniura anorosa
vinIa a dcscolrir-sc or fora, nais iardc ou nais ccdo. "Nao
Ia cacIorrinIo iao adcsirado, quc alfin lIc nao ouanos o
laiir."

CAPTULO 132
Que No Srio

Ciiando o diio da rainIa dc Navarra, ocorrc-nc quc cnirc
o nosso ovo, quando una cssoa vc ouira cssoa arrufada,
cosiuna crguniar-lIc. "Ccnics, qucn naiou scus
cacIorrinIos?" cono sc disscssc. "qucn lIc lcvou os anorcs,
as avcniuras sccrcias cic." Mas csic caiulo nao c scrio.

CAPTULO 133
O Princpio de Helvetius

Esiavanos no onio cn quc o oficial dc narinIa nc
arrancou a confissao dos anorcs dc Virglia, c aqui cncndo cu
o rincio dc Hclvciius, ou, or ouira, clico-o. O ncu
inicrcssc cra calar; confirnar a susciia dc una coisa aniiga
fora rovocar algun odio suiiado, dar origcn a un cscandalo,
quando ncnos adquirir a rcuiaao dc indiscrcio. Era cssc o
inicrcssc; c cnicndcndo-sc o rincio dc Hclvciius dc un nodo
sucrficial, isso c o quc dcvia icr fciio. Mas cu ja dci o noiivo da
indiscriao nasculina. anics daquclc inicrcssc dc scguunu,
Iavia ouiro, o do dcsuunccncnto, quc c nais niino, nais
incdiaio. o rinciro cra rcflcivo, suunIa un silogisno
anicrior; o scgundo cra csonianco, insiiniivo, vinIa das
cniranIas do sujciio; finalncnic, o rinciro iinIa o cfciio
rcnoio, o scgundo roino. Conclusao. o rincio dc Hclvciius
c vcrdadciro no ncu caso; a difcrcna c quc nao cra o
inicrcssc aarcnic, nas o rccndiio.

CAPTULO 134
Cinqenta Anos

Nao lIcs dissc ainda, nas digo-o agora, quc quando
Virglia dcscia a cscada, c o oficial dc narinIa nc iocava no
onlro, iinIa cu cinqucnia anos. Era orianio a ninIa vida quc
dcscia cla cscada alaio, ou a nclIor aric, ao ncnos, una
aric cIcia dc razcrcs, dc agiiacs, dc susios, cacada dc
dissinulaao c dulicidadc, nas cnfin a nclIor, sc dcvcnos
falar a linguagcn usual. Sc, orcn, cnrcgarnos ouira
sullinc, a nclIor aric foi a rcsianic, cono cu icrci Ionra dc
lIcs dizcr nas oucas aginas dcsic livro.
Cinqucnia anos! Nao cra rcciso confcssa-lo. Ja sc vai
scniindo quc o ncu csiilo nao c iao lcsio cono nos rinciros
dias. Naqucla ocasiao, ccssado o dialogo con o oficial dc
narinIa, quc cnfiou a caa c saiu, confcsso quc fiquci un
ouco irisic. Volici sala, lcnlrou-nc danar una olca,
cnlriagar-nc das luzcs, das florcs, dos crisiais, dos olIos
loniios, c do lurlurinIo surdo c ligciro das convcrsas
ariicularcs. E nao nc arrccndo; rcnocci. Mas, ncia Iora
dcois, quando nc rciirci do lailc, s quairo da nanIa, o quc c
quc fui acIar no fundo do carro? Os ncus cinqucnia anos. La
csiavan clcs os icinosos, nao iolIidos dc frio, ncn rcunaiicos,
nas cocIilando a sua fadiga, un ouco coliosos dc cana c
dc rcouso. Eniao, c vcjan aic quc onio odc ir a
inaginaao dc un Ioncn, con sono, cniao arcccu-nc
ouvir dc un norccgo cncaraiiado no icjadilIo. ScnIor. Dras
Culas, a rcjuvcncsccncia csiava na sala, nos crisiais, nas
luzcs, nas scdas, cnfin, nos ouiros.

CAPTULO 135
Oblivion

E agora sinio quc, sc alguna dana icn scguido csias
aginas, fccIa o livro c nao lc as rcsianics. Para cla ciinguiu-
sc o inicrcssc da ninIa vida, quc cra o anor. Cinqucnia anos!
Nao c ainda a invalidcz, nas ja nao c a frcscura. VcnIan nais
dcz, c cu cnicndcrci o quc un inglcs dizia, cnicndcrci quc
coisa c nao acIar ja qucn sc lcnlrc dc ncus ais, c dc quc
nodo nc Ia dc cncarar o rorio ESQUECIMENTO".
Vai cn vcrsalcics cssc nonc. ODLIVION! Jusio c quc sc
dccn iodas as Ionras a un crsonagcn iao dcsrczado c iao
digno, conviva da uliina Iora, nas ccrio. Salc-o a dana quc
luziu na aurora do aiual rcinado, c nais dolorosancnic a quc
osicniou suas graas cn flor sol o ninisicrio Parana, orquc
csia acIa-sc nais crio do iriunfo, c scnic ja quc ouiras lIc
ionaran o carro. Eniao, sc c digna dc si ncsna, nao icina cn
cscriar a lcnlrana noria ou ciranic; nao lusca no olIar
dc Iojc a ncsna saudaao do olIar dc onicn, quando cran
ouiros os quc cncciavan a narcIa da vida, dc alna alcgrc c c
vcloz. Tcnou nutuntu. Conrccndc quc csic iurlilIao c
assin ncsno, lcva as folIas do naio c o farraos do caninIo,
scn cccao ncn icdadc; c sc iivcr un ouco dc filosofia, nao
invcja, nas lasiina as quc lIc ionaran o carro, orquc
ianlcn clas Iao dc scr acadas clo csirilciro ODLIVION.
Esciaculo, cujo fin c divcriir o lancia Saiurno, quc anda
nuiio alorrccido.

CAPTULO 136
Inutilidade

Mas, ou nuiio nc cngano, ou acalo dc cscrcvcr un
caiulo inuiil

CAPTULO 137
A Barretina

E da, nao; clc rcsunc as rcflccs quc fiz no dia scguinic
ao Quincas Dorla, acrcsccniando quc nc scniia acalrunIado,
c nil ouiras coisas irisics. Mas cssc filosofo, con o clcvado iino
dc quc disunIa, lradou-nc quc cu ia cscorrcgando na ladcira
faial da nclancolia.
Mcu caro Dras Culas, nao ic dcics vcnccr dcsscs
vaorcs. Quc diacIo! c rcciso scr Ioncn! scr foric! luiar!
vcnccr! lrilIar! influir! doninar! Cinqucnia anos c a idadc da
cicncia c do govcrno. nino, Dras Culas; nao nc scjas
alcrna. Quc icns iu con cssa succssao dc runa a runa ou dc
flor a flor? Traia dc salorcar a vida; c fica salcndo quc a ior
filosofia c a do cIoraningas quc sc dciia nargcn do rio ara
o fin dc lasiinar o curso inccssanic das aguas. O ofcio dclas c
nao arar nunca; aconoda-ic con a lci, c iraia dc arovciia-la.
Vc-sc nas ncnorcs coisas o quc valc a auioridadc dc un
grandc filosofo. As alavras do Quincas Dorla iivcran o condao
dc sacudir o ioror noral c ncnial cn quc andava. Vanos la;
faano-nos govcrno, c icno. Eu nao Iavia inicrvindo aic cniao
nos grandcs dclaics. Coricjava a asia or ncio dc raacs,
cIas, conisscs dc voios; c a asia nao vinIa. Urgia aodcrar-
nc da iriluna.
Conccci dcvagar. Trcs dias dcois, discuiindo-sc o
orancnio da Jusiia, arovciici o cnscjo ara crguniar
nodcsiancnic ao ninisiro sc nao julgava uiil dininuir a
larrciina da guarda nacional. Nao iinIa vasio alcancc o oljcio
da crgunia; nas ainda assin dcnonsirci quc nao cra indigno
das cogiiacs dc un Ioncn dc Esiado; c ciici Filocncn,
qucordcnou a sulsiiiuiao dos lroqucis dc suas iroas, quc
cran cqucnos, or ouiros naiorcs, c lcn assin as lanas, quc
cran dcnasiado lcvcs; faio quc a Iisioria nao acIou quc
dcsncniissc a gravidadc dc suas aginas. O iananIo das
nossas larrciinas csiava cdindo un coric rofundo, nao so
or scrcn dcsclcganics, nas ianlcn or scrcn anii-Iigicnicas.
Nas aradas, ao sol, o cccsso do calor roduzido or clas odia
scr faial. Scndo ccrio quc un dos rccciios dc Hiocraics cra
irazcr a calca frcsca, arccia crucl olrigar un cidadao, or
sinlcs considcraao dc unifornc, a arriscar a saudc c a vida, c
conscqucnicncnic, o fuiuro da fanlia. A canara c o govcrno
dcvian lcnlrar-sc quc a guarda nacional cra o anicaro da
lilcrdadc c da indccndcncia, c quc o cidadao, cIanado a un
scrvio graiuiio, frcqucnic c cnoso, iinIa dirciio a quc sc lIc
dininussc o nus, dccrciando un unifornc lcvc c nanciro.
Acrcscia quc a larrciina, or scu cso, alaiia a calca dos
cidadaos, c a airia rccisava dc cidadaos cuja fronic udcssc
lcvaniar-sc aliiva c scrcna dianic do odcr; c conclu con csia
idcia. O cIorao, quc inclina os scus galIos ara a icrra, c
arvorc dc ccniicrio; a alncira, crcia c firnc, c arvorc do
dcscrio, das raas c dos jardins.
Varia foi a inrcssao dcsic discurso. Quanio forna, ao
raio cloqucnic, aric liicraria c filosofica, a oiniao foi so
una; disscran-nc iodos quc cra conlcio, c quc dc una
larrciina ningucn ainda conscguira iirar ianias idcias. Mas a
aric oliica foi considcrada or nuiios dcloravcl; alguns
acIavan o ncu discurso un dcsasirc arlancniar; cnfin,
vicran dizcr-nc quc ouiros nc davan ja cn oosiao, cnirando
ncssc nuncro os oosicionisias da canara, quc cIcgaran a
insinuar a convivcncia dc una noao dc dcsconfiana. Fccli
cncrgicancnic ial inicrrciaao, quc nao cra so crrnca, nas
caluniosa, visia da noioricdadc con quc cu susicniava o
galincic; acrcsccnici quc a ncccssidadc dc dininuir a larrciina
nao cra iananIa quc nao udcssc cscrar alguns anos; c quc,
cn iodo caso, cu iransigiria na cicnsao do coric, conicniando-
nc con ircs quarios dc olcgada ou ncnos; cnfin, dado ncsno
quc a ninIa idcia nao fossc adoiada, lasiava-nc ic-la iniciado
no arlancnio.
Quincas Dorla, orcn, nao fcz rcsiriao alguna. Nao sou
Ioncn oliico, dissc-nc clc ao janiar; nao sci sc andasic lcn
ou nal; sci quc fizcsic un ccclcnic discurso. E cniao noiou as
arics nais salicnics, as lclas inagcns, os arguncnios forics,
con cssc concdincnio dc louvor quc iao lcn fica a un grandc
filosofo; dcois, ionou o assunio sua conia, c inugnou a
larrciina con ial fora, con iananIa lucidcz, quc acalou
convcnccndo-nc cfciivancnic do scu crigo.

CAPTULO 138
A Um Crtico

Mcu caro criico,
Algunas aginas airas, dizcndo cu quc iinIa cinqucnia
anos, acrcsccnici. "Ja sc vai scniindo quc o ncu csiilo nao c iao
lcsio cono nos rinciros dias." Talvcz acIcs csia frasc
inconrccnsvcl, salcndo-sc o ncu aiual csiado; nas cu
cIano a iua aicnao ara a suiilcza daquclc cnsancnio. O
quc cu qucro dizcr nao c quc csicja agora nais vclIo do quc
quando conccci o livro. A noric nao cnvclIccc. Qucro dizcr,
sin, quc cn cada fasc da narraao da ninIa vida ccrincnio
a scnsaao corrcsondcnic. ValIa-nc Dcus! c rcciso clicar
iudo.

CAPTULO 139
De Como No Fui Ministro
d'Estado

................................................................................
................................................................................
................................................................................
................................................................................
................................................................................

CAPTULO 140
Que Explica o Anterior

Ha coisas quc nclIor sc dizcn calando; ial c a naicria do
caiulo anicrior. Podcn cnicndc-lo os anliciosos nalogrados.
Sc a aiao do odcr c a nais foric dc iodas, cono alguns
inculcan, inagincn o dcscscro, a dor, o alaiincnio do dia cn
quc crdi a cadcira da canara dos dcuiados. Ian-nc as
cscranas iodas; icrninava a carrcira oliica. E noicn quc o
Quincas Dorla, or inducs filosoficas quc fcz, acIou quc a
ninIa anliao nao cra a aiao vcrdadcira do odcr, nas un
caricIo, un dcscjo dc folgar. Na oiniao dclc, csic scniincnio,
nao scndo nais rofundo quc o ouiro, anofina nuiio nais,
orquc ora clo anor quc as nulIcrcs icn s rcndas c
ioucados. Un Cronwcll ou un Donaaric, acrcsccniava clc, or
isso ncsno quc os qucina a aiao do odcr, la cIcgan fina
fora ou cla cscada da dirciia, ou cla da csqucrda. Nao cra
assin o ncu scniincnio; csic, nao icndo cn si a ncsna fora,
nao icn a ncsna ccricza do rcsuliado; c da a naior afliao, o
naior dcscncanio, a naior irisicza. O ncu scniincnio, scgundo
o Hunaniiisno...
Vai ara o dialo con o icu Hunaniiisno, inicrroni-o;
csiou fario dc filosofias quc nc nao lcvan a coisa ncnIuna.
A durcza da inicrruao, iraiando-sc dc iananIo filosofo,
cquivalia a un dcsacaio; nas clc rorio dcsculou a irriiaao
con quc lIc falci. Troucran-nos cafc; cra una Iora da iardc,
csiavanos na ninIa sala dc csiudo, una lcla sala, quc dava
ara o fundo da cIacara, lons livros, oljcios d'aric, un Voliairc
cnirc clcs, un Voliairc dc lronzc, quc ncssa ocasiao arccia
accniuar o risinIo dc sarcasno, con quc nc olIava, o ladrao;
cadciras ccclcnics; fora, o sol, un grandc sol, quc o Quincas
Dorla, nao sci sc or cIalaa ou ocsia, cIanou un dos
ninisiros da naiurcza; corria un vcnio frcsco, o ccu csiava
azul. Dc cada jancla, cran ircs cndia una gaiola con
assaros, quc cIilrcavan as suas ocras rusiicas. Tudo iinIa a
aarcncia dc una consiraao das coisas conira o Ioncn; c,
conquanio cu csiivcssc na nnIu sala, olIando ara a nnIu
cIacara, scniado na ninIa cadcira, ouvindo ncus assaros, ao
c dos ncus livros, aluniado clo ncu sol, nao cIcgava a
curar-nc das saudadcs daqucla ouira cadcira, quc nao cra
ninIa.

CAPTULO 141
Os Ces

Mas, cnfin, quc rcicndcs fazcr agora? crguniou-nc
Quincas Dorla, indo r a cara vazia no araciio dc una das
janclas.
Nao sci; vou ncicr-nc na Tijuca; fugir aos Ioncns.
Esiou cnvcrgonIado, alorrccido. Tanios sonIos, ncu caro
Dorla, ianios sonIos, c nao sou nada.
Nada! inicrroncu-nc o Quincas Dorla con un gcsio
dc indignaao.
Para disirair-nc, convidou-nc a sair; sainos ara os lados
do EngcnIo VclIo. anos a c, filosofando as coisas. Nunca nc
Ia-dc csqucccr o lcncfcio dcssc asscio. A alavra daquclc
grandc Ioncn cra o cordial da salcdoria. Dissc-nc clc quc cu
nao odia fugir ao conlaic; sc nc fccIavan a iriluna,
cunria-nc alrir un jornal. CIcgou a usar una crcssao
ncnos clcvada, nosirando assin quc a lngua filosofica odia,
una ou ouira vcz, rcicncrar-sc no calao do ovo. Funda un
jornal, dissc-nc clc, c "dcsnancIa ioda csia igrcjinIa".
Magnfica idcia! Vou fundar un jornal, vou cscacIa-los,
vou...
Luiar. Podcs cscacIa-los ou nao; o csscncial c quc
luics. Vida c luia. Vida scn luia c un nar norio no ccniro do
organisno univcrsal.
Da a ouco dcnos con una lriga dc cacs; faio quc aos
olIos dc un Ioncn vulgar nao icria valor. Quincas Dorla fcz-
nc arar c olscrvar os cacs. Eran dois. Noiou quc ao c dclcs
csiava un osso, noiivo da gucrra, c nao dciou dc cIanar a
ninIa aicnao ara a circunsiancia dc quc o osso nao iinIa
carnc. Un sinlcs osso nu. Os cacs nordian-sc, rosnavan,
con furor nos olIos... Quincas Dorla ncicu a lcngala dclaio
do lrao, c arccia cn ciasc.
Quc lclo quc isio c! dizia clc dc quando cn quando.
Quis arrancar-nc dali, nas nao udc; clc csiava arraigado
ao cIao, c so coniinuou a andar, quando a lriga ccssou
inicirancnic, c un dos cacs, nordido c vcncido, foi lcvar a sua
fonc a ouira aric. Noici quc ficara sinccrancnic alcgrc, osio
coniivcssc a alcgria, scgundo convinIa a un grandc filosofo.
Fcz-nc olscrvar a lclcza do csciaculo, rclcnlrou o oljcio da
luia, concluiu quc os cacs iinIan fonc; nas a rivaao do
alincnio cra nada ara os cfciios gcrais da filosofia. Ncn dciou
dc rccordar quc cn algunas arics do glolo o csciaculo c
nais grandioso; as criaiuras Iunanas c quc disuian aos cacs
os ossos c ouiros nanjarcs ncnos aciccvcis; luia quc sc
conlica nuiio, orquc cnira cn aao a inicligcncia do Ioncn,
con iodo o acunulo dc sagacidadc quc lIc dcran os scculos
cic.

CAPTULO 142
O Pedido Secreto

Quania coisa nun ninucic! cono dizia o ouiro. Quania
coisa nuna lriga dc cacs! Mas cu nao cra un disculo scrvil
ou ncdroso, quc dciassc dc fazcr una ou ouira oljcao
adcquada. Andando, dissc-lIc quc iinIa una duvida; nao
csiava lcn ccrio da vaniagcn dc disuiar a conida aos cacs.
Elc rcsondcu-nc con ccccional lrandura.
Disuia-la aos ouiros Ioncns c nais logico, orquc a
condiao dos conicndorcs c a ncsna, c lcva o osso o quc for
nais foric. Mas or quc nao scra un csciaculo grandioso
disuia-lo aos cacs? Voluniariancnic, concn-sc gafanIoios,
cono o Prccursor, ou coisa ior, cono Ezcquicl; logo, o ruin c
convcl; rcsia salcr sc c nais digno do Ioncn disuia-lo, or
viriudc dc una ncccssidadc naiural, ou rcfcri-lo, ara
olcdcccr a una caliaao rcligiosa, isio c, nodificavcl, ao asso
quc a fonc c cicrna, cono a vida c cono a noric.
Esiavanos oria dc casa; dcran-nc una caria, dizcndo
quc vinIa dc una scnIora. Eniranos, c o Quincas Dorla, con
a discriao roria dc un filosofo, foi lcr a lonlada dos livros
dc una csianic, cnquanio cu lia a caria, quc cra dc Virglia.
"Mcu Ion ungo,
Donu Pucdu cstu nuto nu. Pco-Ic o uuo dc
uzc ugunu cosu o cu; nou no Hcco dus
EscudnIus; ucu sc ucunu nctc-u nu Msccdu.
Sua aniga sinccra,
Nao cra a lcira fina c corrcia dc Virglia, nas grossa c
dcsigual; o V da assinaiura nao assava dc un ralisco scn
inicnao alfalciica; dc nancira quc, sc a caria aarcccssc, cra
nui difcil airiluir-lIc a auioria. Virci c rcvirci o acl. Polrc
Dona Placida! Mas cu iinIa-lIc dciado os cinco conios da
Praia da Canloa, c nao odia conrccndcr quc...
Vais conrccndcr, dissc Quincas Dorla, iirando un
livro da csianic.
O quc? crgunici csaniado.
Vais conrccndcr quc cu so ic dissc a vcrdadc. Pascal c
un dos ncus avos csiriiuais; c, conquanio a ninIa filosofia
valIa nais quc a dclc, nao osso ncgar quc cra un grandc
Ioncn. Ora, quc diz clc ncsia agina? E, cIacu na calca,
lcngala solraada, aoniava o lugar con o dcdo. Quc diz
clc? Diz quc o Ioncn icn "una grandc vaniagcn solrc o rcsio
do univcrso. salc quc norrc, ao asso quc o univcrso ignora-o
alsoluiancnic". Vcs? Logo, o Ioncn quc disuia o osso a un
cao icn solrc csic a grandc vaniagcn dc salcr quc icn fonc; c
c isio quc iorna grandiosa a luia, cono cu dizia. Salc quc
norrc" c una crcssao rofunda; crcio iodavia quc c nais
rofunda a ninIa crcssao. salc quc icn fonc. Porquanio, o
faio da noric liniia, or assin dizcr, o cnicndincnio Iunano;
a conscicncia da ciinao dura un lrcvc insianic c acala ara
nunca nais, ao asso quc a fonc icn a vaniagcn dc voliar, dc
rolongar o csiado conscicnic. Parccc-nc (sc nao vai nisso
alguna inodcsiia}, quc a fornula dc Pascal c infcrior ninIa,
scn iodavia dciar dc scr un grandc cnsancnio, c Pascal un
grandc Ioncn.

CAPTULO 143
No Vou

Enquanio clc rcsiiiua o livro csianic, rclia cu o lilIcic.
Ao janiar, vcndo quc cu falava ouco, nasiigava scn acalar dc
cngolir, fiiava o canio da sala, a onia da ncsa, un raio, una
cadcira, una nosca invisvcl, dissc-nc clc. Tcns alguna
coisa; aosio quc foi aqucla caria? Foi. Fcalncnic, scniia-nc
alorrccido, inconodado, con o cdido dc Virglia. TinIa dado a
Dona Placida cinco conios dc rcis; duvido nuiio quc ningucn
fossc nais gcncroso do quc cu, ncn ianio. Cinco conios! E quc
fizcra dclcs? Naiuralncnic loiou-os fora, concu-os cn grandcs
fcsias, c agora roca ara a Miscricordia, c cu quc a lcvc! Morrc-
sc cn qualqucr aric. Acrcscc quc cu nao salia ou nao nc
lcnlrava do ial Dcco das EscadinIas; nas, clo nonc, arccia-
nc algun rccanio csirciio c cscuro da cidadc. TinIa dc la ir,
cIanar a aicnao dos vizinIos, laicr oria cic. Quc naada!
Nao vou.

CAPTULO 144
Utilidade Relativa

Mas a noiic, quc c loa consclIcira, ondcrou quc a
coricsia nandava olcdcccr aos dcscjos da ninIa aniiga dana.
Lciras vcncidas, urgc aga-las, dissc cu ao lcvaniar-nc.
Dcois do alnoo fui casa dc Dona Placida; acIci un
nolIo dc ossos, cnvolio cn nolanlos, csicndido solrc un
cairc vclIo c nauscalundo; dci-lIc algun dinIciro. No dia
scguinic fi-la iransoriar ara a Miscricordia; ondc cla norrcu
una scnana dcois. Minio. ananIcccu noria; saiu da vida s
cscondidas, ial qual cnirara. Ouira vcz crgunici, a nin
ncsno, cono no caiulo 75, sc cra ara isio quc o sacrisiao da
Sc c a doccira iroucran Dona Placida luz, nun noncnio dc
sinaiia csccfica. Mas advcrii logo quc, sc nao fossc Dona
Placida, ialvcz os ncus anorcs con Virglia iivcsscn sido
inicrronidos, ou incdiaiancnic quclrados, cn lcna
cfcrvcsccncia; ial foi, orianio, a uiilidadc da vida dc Dona
Placida. Uiilidadc rclaiiva, convcnIo; nas quc diacIo Ia
alsoluio ncssc nundo?

CAPTULO 145
Simples Repetio

Quanio aos cinco conios, nao valc a cna dizcr quc un
cariciro da vizinIana fingiu-sc cnanorado dc Dona Placida,
logrou cscriar-lIc os scniidos, ou a vaidadc, c casou con cla;
no fin dc alguns ncscs invcniou un ncgocio, vcndcu as
aoliccs c fugiu con o dinIciro. Nao valc a cna. o caso dos
cacs do Quincas Dorla. Sinlcs rcciiao dc un caiulo.

CAPTULO 146
O Programa

Urgia fundar o jornal. Fcdigi o rograna, quc cra una
alicaao oliica do Hunaniiisno; soncnic, cono o Quincas
Dorla nao Iouvcssc ainda ullicado o livro (quc acrfcioava
dc ano cn ano}, asscnianos dc lIc nao fazcr ncnIuna
rcfcrcncia. Quincas Dorla cigiu acnas una dcclaraao,
auiografa c rcscrvada, dc quc alguns rincios novos alicados
oliica cran iirados do livro dclc, ainda incdiio.
Era a fina flor dos rogranas; ronciia curar a socicdadc,
dcsiruir os alusos, dcfcndcr os saos rincios dc lilcrdadc c
conscrvaao; fazia un aclo ao concrcio c lavoura; ciiava
Cuizoi c Lcdru-Follin, c acalava con csia ancaa, quc o
Quincas Dorla acIou ncsquinIa c local. "A nova douirina quc
rofcssanos Ia dc incviiavclncnic dcrrilar o aiual ninisicrio."
Confcsso quc, nas circunsiancias oliicas da ocasiao, o
rograna arcccu-nc una olra-rina. A ancaa do fin, quc o
Quincas Dorla acIou ncsquinIa, dcnonsirci-lIc quc cra
saiurada do nais uro Hunaniiisno, c clc ncsno o confcssou
dcois. Porquanio, o Hunaniiisno nao cclua nada; as gucrras
dc Naolcao c una conicnda dc calras cran, scgundo a nossa
douirina, a ncsna sullinidadc, con a difcrcna quc os
soldados dc Naolcao salian quc norrian, coisa quc
aarcnicncnic nao aconiccc s calras. Ora, cu nao fazia nais
do quc alicar s circunsiancias a nossa fornula filosofica.
Hunaniias qucria sulsiiiuir Hunaniias ara consolaao dc
Hunaniias.
Tu cs o ncu disculo anado, o ncu califa, lradou
Quincas Dorla, con una noia dc icrnura, quc aic cniao lIc
nao ouvira. Posso dizcr cono o grandc MuIanncd. ncn quc
vcnIan agora conira nin o sol c a lua, nao rccuarci das
ninIas idcias. Crc, ncu caro Dras Culas, quc csia c a vcrdadc
cicrna, anicrior aos nundos, osicrior aos scculos.

CAPTULO 147
O Desatino

Mandci logo ara a inrcnsa una noiicia discrcia,
dizcndo quc rovavclncnic concaria a ullicaao dc un
jornal oosicionisia, da a algunas scnanas, rcdigido clo
Douior Dras Culas. Quincas Dorla, a qucn li a noicia, cgou
da cna, c acrcsccniou ao ncu nonc, con una fraicrnidadc
vcrdadcirancnic Iunansiica, csia frasc. Un dos nais
gloriosos ncnlros da assada canara."
No dia scguinic cnira-nc cn casa o Coirin. VinIa un
ouco iransiornado, nas dissinulava, afciando sosscgo c aic
alcgria. Vira a noicia do jornal, c acIou quc dcvia, cono anigo
c arcnic, dissuadir-nc dc scnclIanic idcia. Era un crro, un
crro faial. Mosirou quc cu ia colocar-nc nuna siiuaao difcil, c
dc ccria nancira irancar as orias do arlancnio. O ninisicrio,
nao so lIc arccia ccclcnic, o quc alias odia nao scr a ninIa
oiniao, nas con ccricza vivcria nuiio; c quc odia cu ganIar
con indis-lo conira nin? Salia quc alguns dos ninisiros nc
cran afcioados; nao cra inossvcl una vaga, c... Inicrroni-o
ncssc onio, ara lIc dizcr quc ncdiiara nuiio o asso quc ia
dar, c nao odia rccuar una linIa. CIcguci a roor-lIc a
lciiura do rograna, nas clc rccusou cncrgicancnic, dizcndo
quc nao qucria icr a nnina aric no ncu dcsaiino.
un vcrdadciro dcsaiino, rcciiu clc; cnsc ainda
alguns dias, c vcra quc c un dcsaiino.
A ncsna coisa dissc Salina, noiic, no icairo. Dciou a
filIa no canaroic, con Coirin, c irouc-nc ao corrcdor.
Mano Dras, quc c quc vocc vai fazcr? crguniou-nc
afliia. Quc idcia c cssa dc rovocar o govcrno, scn ncccssidadc,
quando odia...
Eliquci-lIc quc nao nc convinIa ncndigar una cadcira
no arlancnio; quc a ninIa idcia cra dcrrilar o ninisicrio, or
nao nc arcccr adcquado siiuaao c a ccria fornula
filosofica; afiancci quc cnrcgaria scnrc una linguagcn
corics, cnlora cncrgica. A violcncia nao cra cscciaria do ncu
aladar. Salina laicu con o lcquc na onia dos dcdos, alanou
a calca, c iornou ao assunio con un ar dc sulica c ancaa,
alicrnadancnic; cu dissc-lIc quc nao, quc nao, c quc nao.
Dcscnganada, lanou-nc cn rosio rcfcrir os consclIos dc
cssoas csiranIas c invcjosas aos dcla c do narido. Pois siga
o quc lIc arcccr, concluiu; nos cunrinos a nossa olrigaao.
Dcu-nc as cosias c voliou ao canaroic.

CAPTULO 148
O Problema Insolvel

Pulliquci o jornal. Vinic c quairo Ioras dcois, aarccia
cn ouiros una dcclaraao do Coirin, dizcndo, cn sulsiancia,
quc "osio nao niliiassc cn ncnIun dos ariidos cn quc sc
dividia a airia, acIava convcnicnic dciar lcn claro quc nao
iinIa influcncia ncn aric dircia ou indircia na folIa dc scu
cunIado, o Douior Dras Culas, cujas idcias c roccdincnio
oliico inicirancnic rcrovava. O aiual ninisicrio (cono alias
qualqucr ouiro conosio dc iguais caacidadcs} arccia-lIc
dcsiinado a ronovcr a fclicidadc ullica".
Nao odia acalar dc crcr nos ncus olIos. Esfrcguci-os
una c duas vczcs, c rcli a dcclaraao inooriuna, insoliia c
cnignaiica. Sc clc nada iinIa con os ariidos, quc lIc
inoriava un incidcnic iao vulgar cono a ullicaao dc una
folIa? Ncn iodos os cidadaos quc acIan lon ou nau un
ninisicrio fazcn dcclaracs iais cla inrcnsa, ncn sao
olrigados a fazc-las. Fcalncnic, cra un nisicrio a inirusao do
Coirin ncsic ncgocio, nao ncnos quc a sua agrcssao cssoal.
Nossas rclacs aic cniao iinIan sido lIanas c lcncvolas; nao
nc lcnlrava ncnIun disscniincnio, ncnIuna sonlra, nada,
dcois da rcconciliaao. Ao conirario, as rccordacs cran dc
vcrdadciros olscquios; assin, or ccnlo, scndo cu dcuiado,
udc olicr-lIc uns fornccincnios ara o arscnal dc narinIa,
fornccincnios quc clc coniinuava a fazcr con a naior
oniualidadc, c dos quais nc dizia algunas scnanas anics,
quc, no fin dc nais ircs anos, odian dar-lIc uns duzcnios
conios. Pois a lcnlrana dc iananIo olscquio nao icvc fora
ara olsiar quc clc vicssc a ullico cnovalIar o cunIado?
Dcvia scr nui odcroso o noiivo da dcclaraao, quc o fazia
concicr ao ncsno icno un dcsicncro c una ingraiidao;
confcsso quc cra un rollcna insoluvcl.

CAPTULO 149
Teoria do Benefcio

... Tao insoluvcl quc o Quincas Dorla nao dc dar con
clc, acsar dc csiuda-lo longancnic c con loa voniadc. Ora
adcus! concluiu; ncn iodos os rollcnas valcn cinco ninuios
dc aicnao.
Quanio ccnsura dc ingraiidao, Quincas Dorla rcjciiou-a
inicirancnic, nao cono inrovavcl, nas cono alsurda, or nao
olcdcccr s concluscs dc una loa filosofia Iunansiica.
Nao nc odcs ncgar un faio, dissc clc; c quc o razcr
do lcncficiador c scnrc naior quc o do lcncficiado. Quc c o
lcncfcio? c un aio quc faz ccssar ccria rivaao do
lcncficiado. Una vcz roduzido o cfciio csscncial, isio c, una
vcz ccssada a rivaao, iorna o organisno ao csiado anicrior,
ao csiado indifcrcnic. Suc quc icns acriado cn dcnasia o
cos das calas; ara fazcr ccssar o incnodo, dcsaloioas o cos,
rcsiras, salorcias un insianic dc gozo, o organisno iorna
indifcrcna, c nao ic lcnlras dos icus dcdos quc raiicaran o
aio. Nao Iavcndo nada quc crdurc, c naiural quc a ncnoria
sc csvaca, orquc cla nao c una lania acrca, rccisa dc cIao.
A cscrana dc ouiros favorcs, c ccrio, conscrva scnrc no
lcncficiado a lcnlrana do rinciro; nas csic faio, alias un
dos nais sullincs quc a filosofia odc acIar cn scu caninIo,
clica-sc cla ncnoria da rivaao, ou, usando dc ouira
fornula, cla rivaao coniinuada na ncnoria, quc rccrcuic a
dor assada c aconsclIa a rccauao do rcncdio ooriuno. Nao
digo quc, ainda scn csia circunsiancia, nao aconica, algunas
vczcs, crsisiir a ncnoria do olscquio, aconanIada dc ccria
afciao nais ou ncnos inicnsa; nas sao vcrdadciras
alcrracs, scn ncnIun valor aos olIos dc un filosofo.
Mas, rcliquci cu, sc ncnIuna razao Ia ara quc
crdurc a ncnoria do olscquio no olscquiado, ncnos Ia-dc
Iavcr cn rclaao ao olscquiador. Quiscra quc nc clicassc
csic onio.
Nao sc clica o quc c dc naiurcza cvidcnic, rciorquiu o
Quincas Dorla; nas cu dirci alguna coisa nais. A crsisicncia
do lcncfcio na ncnoriadc qucn o ccrcc clica-sc cla
naiurcza ncsna do lcncfcio c scus cfciios. Princirancnic, Ia
o scniincnio dc una loa aao, c dcduiivancnic a conscicncia
dc quc sonos caazcs dc loas acs; cn scgundo lugar, rccclc-
sc una convicao dc sucrioridadc solrc ouira criaiura,
sucrioridadc no csiado c nos ncios; c csia c una das coisas
nais lcgiiinancnic agradavcis, scgundo as nclIorcs oinics,
ao organisno Iunano. Erasno, quc no scu Eogo du Sundcc
cscrcvcu algunas coisas loas, cIanou a aicnao ara a
conlaccncia con quc dois lurros sc coan un ao ouiro.
Esiou longc dc rcjciiar cssa olscrvaao dc Erasno; nas dirci o
quc clc nao dissc, a salcr, quc sc un dos lurros coar nclIor o
ouiro, cssc Ia dc icr nos olIos algun indcio csccial dc
saiisfaao. Por quc c quc una nulIcr loniia olIa nuiias vczcs
ara o csclIo, scnao orquc sc acIa loniia, c or quc isso lIc
da ccria sucrioridadc solrc una nuliidao dc ouiras nulIcrcs
ncnos loniias ou alsoluiancnic fcias? A conscicncia c a
ncsna coisa; rcnira-sc a niudo, quando sc acIa lcla. Ncn o
rcnorso c ouira coisa nais do quc o ircjciio dc una conscicncia
quc sc vc Icdionda. Nao csqucas quc, scndo iudo una sinlcs
irradiaao dc Hunaniias, o lcncfcio c scus cfciios sao
fcnncnos crfciiancnic adniravcis.

CAPTULO 150
Rotao e Translao

Ha cn cada cnrcsa, afciao ou idadc un ciclo iniciro da
vida Iunana. O rinciro nuncro do ncu jornal cncIcu-nc a
alna dc una vasia aurora, coroou-nc dc vcrduras, rcsiiiuiu-nc
a lcidcz da nocidadc. Scis ncscs dcois laiia a Iora da
vclIicc, c da a duas scnanas a da noric, quc foi clandcsiina,
cono a dc Dona Placida. No dia cn quc o jornal ananIcccu
norio, rcsirci cono un Ioncn quc vcn dc longo caninIo. Dc
nodo quc, sc cu disscr quc a vida Iunana nuirc dc si ncsna
ouiras vidas, nais ou ncnos cfcncras, cono o coro alincnia
os scus arasiias, crcio nao dizcr una coisa inicirancnic
alsurda. Mas, ara nao arriscar cssa figura ncnos niida c
adcquada, rcfiro una inagcn asironnica. o Ioncn cccuia
roda do grandc nisicrio un novincnio dulo dc roiaao c
iranslaao; icn os scus dias, dcsiguais cono os dc Juiicr, c
dclcs conc o scu ano nais ou ncnos longo.
No noncnio cn quc cu icrninava o ncu novincnio dc
roiaao, conclua Lolo Ncvcs o scu novincnio dc iranslaao.
Morria con o c na cscada ninisicrial. Corrcu ao ncnos
duranic algunas scnanas, quc clc ia scr ninisiro; c ois quc o
loaio nc cncIcu dc nuiia irriiaao c invcja, nao c inossvcl
quc a noicia da noric nc dciassc alguna iranquilidadc,
alvio, c un ou dois ninuios dc razcr. Prazcr c nuiio, nas c
vcrdadc; juro aos scculos quc c a ura vcrdadc.
Fui ao cnicrro. Na sala noriuaria acIci Virglia, ao c do
fcrciro, a soluar. Quando lcvaniou a calca, vi quc cIorava
dcvcras. Ao sair o cnicrro, alraou-sc ao caiao, afliia; vicran
iira-la c lcva-la ara dcniro. Digo-vos quc as lagrinas cran
vcrdadciras. Eu fui ao ccniicrio; c, ara dizcr iudo, nao iinIa
nuiia voniadc dc falar; lcvava una cdra na gargania ou na
conscicncia. No ccniicrio, rincialncnic quando dcici cair a
a dc cal solrc o caiao, no fundo da cova, o laquc surdo da
cal dcu-nc un csircnccincnio assagciro, c ccrio, nas
dcsagradavcl; c dcois a iardc iinIa o cso c a cor do cIunlo;
o ccniicrio, as rouas rcias...

CAPTULO 151
Filosofia dos Epitfios

Sa, afasiando-nc dos gruos, c fingindo lcr os ciiafios.
E, alias, gosio dos ciiafios; clcs sao, cnirc a gcnic civilizada,
una crcssao daquclc io c sccrcio cgosno quc induz o
Ioncn a arrancar noric un farrao ao ncnos da sonlra
quc assou. Da vcn, ialvcz, a irisicza inconsolavcl dos quc
salcn os scus norios na vala conun; arccc-lIcs quc a
odridao annina os alcana a clcs ncsnos.

CAPTULO 152
A Moeda de Vespasiano

TinIan ido iodos; so o ncu carro cscrava clo dono.
Accndi un cIaruio; afasici-nc do ccniicrio. Nao odia sacudir
dos olIos a ccrinnia do cnicrro, ncn dos ouvidos os soluos
dc Virglia. Os soluos, rincialncnic, iinIan o son vago c
nisicrioso dc un rollcna. Virglia irara o narido, con
sinccridadc, c agora cIorava-o con sinccridadc. Eis una
conlinaao difcil quc nao udc fazcr cn iodo o irajcio; cn
casa, orcn, acando-nc do carro, susciici quc a conlinaao
cra ossvcl, c aic facil. Mciga Naiura! A iaa da dor c cono a
nocda dc Vcsasiano; nao cIcira a origcn, c ianio sc colIc do
nal cono do lcn. A noral rcrccndcra, orvcniura, a ninIa
cunlicc; c o quc tc nuo notu, nucuuc ungu, una vcz quc
lIc rccclcsic oniualncnic as lagrinas. Mciga, ircs vczcs nciga
Naiura!

CAPTULO 153
O Alienista

Conco a ficar aiciico c rcfiro dornir. Dorni, sonIci
quc cra nalalo, c acordci con a idcia dc scr nalalo. Eu
gosiava, s vczcs, dc inaginar csscs conirasics dc rcgiao,
csiado c crcdo. Alguns dias anics iinIa cnsado na Iioicsc dc
una rcvoluao social, rcligiosa c oliica, quc iransfcrissc o
arccliso dc Caniuaria a sinlcs colcior dc Pciroolis, c fiz
longos calculos ara salcr sc o colcior clininaria o arccliso,
ou sc o arccliso rcjciiaria o colcior, ou quc orao dc
arccliso odc jazcr nun colcior, ou quc sona dc colcior odc
conlinar con un arccliso cic. Qucsics insoluvcis,
aarcnicncnic, nas na rcalidadc crfciiancnic soluvcis, dcsdc
quc sc aicnda quc odc Iavcr nun arccliso dois arcclisos,
o da lula c o ouiro. Esia diio, vou scr nalalo.
Era un sinlcs graccjo; dissc-o, iodavia, ao Quincas
Dorla, quc olIou ara nin con ccria cauicla c cna, lcvando a
sua londadc a conunicar-nc quc cu csiava doido. Fi-nc a
rincio; nas a nolrc convicao do filosofo incuiiu-nc ccrio
ncdo. A unica oljcao conira a alavra do Quincas Dorla c quc
nao nc scniia doido, nas nao icndo gcralncnic os doidos ouiro
concciio dc si ncsnos, ial oljcao ficava scn valor. E vcdc sc
Ia algun fundancnio na crcna oular dc quc os filosofos sao
Ioncns alIcios s coisas nninas. No dia scguinic, nandou-
nc o Quincas Dorla un alicnisia. ConIccia-o, fiquci aicrrado.
Elc, orcn, Iouvc-sc con a naior dclicadcza c Ialilidadc,
dcscdindo-sc iao alcgrcncnic quc nc aninou a crguniar-lIc
sc dcvcras nc nao acIava doido.
Nao, dissc clc sorrindo; raros Ioncns icrao ianio juzo
cono o scnIor.
Eniao o Quincas Dorla cnganou-sc?
Fcdondancnic. E dcois. Ao conirario, sc c anigo
dclc... co-lIc quc o disiraia... quc...
Jusios ccus! Parccc-lIc?... Un Ioncn dc iananIo
csriio, un filosofo!
Nao inoria; a loucura cnira cn iodas as casas.
Inagincn a ninIa afliao. O alicnisia, vcndo o cfciio dc
suas alavras, rcconIcccu quc cu cra anigo do Quincas Dorla,
c iraiou dc dininuir a gravidadc da advcricncia. Olscrvou quc
odia nao scr nada, c acrcsccniou aic quc un graozinIo dc
sandicc, longc dc fazcr nal, dava ccrio ico vida. Cono cu
rcjciiassc con Iorror csia oiniao, o alicnisia sorriu c dissc-nc
una coisa iao ciraordinaria, iao ciraordinaria, quc nao
ncrccc ncnos dc un caiulo.

CAPITULO 154
Os navios do Pireu

Ha dc lcnlrar-sc, dissc-nc o alicnisia, daquclc fanoso
nanaco aicnicnsc, quc suunIa quc iodos os navios cnirados
no Pircu cran dc sua roricdadc. Nao assava dc un
olrciao, quc ialvcz nao iivcssc, ara dornir, a cula dc
Diogcncs; nas a ossc inaginaria dos navios valia or iodas as
dracnas da Hcladc. Ora lcn, Ia cn iodos nos un nanaco dc
Aicnas; c qucn jurar quc nao ossuiu alguna vcz,
ncnialncnic, dois ou ircs aiacIos, clo ncnos, odc crcr quc
jura falso.
Tanlcn o scnIor! crgunici-lIc.
Tanlcn cu.
Tanlcn cu?
Tanlcn o scnIor; c o scu criado, nao ncnos, sc c scu
criado cssc Ioncn quc ali csia sacudindo os iacics jancla.
Dc faio, cra un dos ncus criados quc laiia os iacics,
cnquanio nos falavanos no jardin, ao lado. O alicnisia noiou
cniao quc clc cscancarara as janclas iodas dcsdc longo icno,
quc alara as coriinas, quc dcvassara o nais ossvcl a sala,
ricancnic alfaiada, ara quc a visscn dc fora, c concluiu.
Esic scu criado icn a nania do aicnicnsc. crc quc os navios sao
dclc; una Iora dc ilusao quc lIc da a naior fclicidadc da icrra.

CAPTULO 155
Reflexo Cordial

Sc o alicnisia icn razao, dissc cu conigo, nao Iavcra
nuiio quc lasiinar o Quincas Dorla; c una qucsiao dc nais ou
dc ncnos. Coniudo, c jusio cuidar dclc, c cviiar quc lIc cnircn
no ccrclro nanacos dc ouiras aragcns.

CAPTULO 156
Orgulho da Servilidade

Quincas Dorla divcrgiu do alicnisia cn rclaao ao ncu
criado. Podc-sc, or inagcn, dissc clc, airiluir ao icu criado
a nania dc aicnicnsc; nas inagcns nao sao idcias ncn
olscrvacs ionadas naiurcza. O quc o icu criado icn c un
scniincnio nolrc c crfciiancnic rcgido clas lcis do
Hunaniiisno. c o orgulIo da scrvilidadc. A inicnao dclc c
nosirar quc nao c criado dc quuquc. Dcois cIanou a
ninIa aicnao ara os cocIciros dc casa-grandc, nais
incriigados quc o ano, ara os criados dc Ioicl, cuja
soliciiudc olcdccc s variacs sociais da frcgucsia cic. E
concluiu quc cra iudo a crcssao daquclc scniincnio dclicado
c nolrc, rova calal dc quc nuiias vczcs o Ioncn, ainda a
cngraar loias, c sullinc.

CAPTULO 157
Fase Brilhante

Sullinc cs iu, lradci cu, lanando-lIc os lraos ao
cscoo. Con cfciio cra inossvcl crcr quc un Ioncn iao
rofundo cIcgassc dcncncia; foi o quc lIc dissc aos o ncu
alrao, dcnunciando-lIc a susciia do alicnisia. Nao osso
dcscrcvcr a inrcssao quc lIc fcz a dcnuncia; lcnlra-nc quc
clc csircncccu c ficou nuiio alido.
Foi or cssc icno quc cu nc rcconcilici ouira vcz con o
Coirin, scn cIcgar a salcr a causa do disscniincnio.
Fcconciliaao ooriuna, orquc a solidao csava-nc, c a vida
cra ara nin a ior das fadigas, quc c a fadiga scn iralalIo.
Pouco dcois fui convidado or clc a filiar-nc nuna Ordcn
Tcrccira; o quc cu nao fiz scn consuliar o Quincas Dorla.
Vai, sc qucrcs, dissc-nc csic, nas icnorariancnic. Eu
iraio dc ancar ninIa filosofia una aric dognaiica c
liiurgica. O Hunaniiisno Ia-dc scr ianlcn una rcligiao, a do
fuiuro, a unica vcrdadcira. O crisiianisno c lon ara as
nulIcrcs c os ncndigos, c as ouiras rcligics nao valcn nais
do quc cssa. oran iodas cla ncsna vulgaridadc ou fraqucza.
O araso crisiao c un digno cnulo do araso nuulnano; c
quanio ao nirvana dc Duda nao assa dc una conccao dc
araliicos. Vcras o quc c a rcligiao Iunansiica. A alsorao
final, a fasc coniraciiva c a rcconsiiiuiao da sulsiancia, nao o
scu aniquilancnio cic. Vai aondc ic cIanan; nao csqucas,
orcn, quc cs o ncu califa.
E vcdc agora a ninIa nodcsiia; filici-nc na Ordcn
Tcrccira dc , ccrci ali alguns cargos, foi cssa a fasc nais
lrilIanic da ninIa vida. Nao olsianic, calo-nc, nao digo nada,
nao conio os ncus scrvios, o quc fiz aos olrcs c aos
cnfcrnos, ncn as rcconcnsas quc rcccli, nada, nao digo
alsoluiancnic nada.
Talvcz a ccononia social udcssc ganIar alguna coisa, sc
cu nosirassc cono iodo c qualqucr rcnio csiranIo valc ouco
ao lado do rcnio suljciivo c incdiaio; nas scria roncr o
silcncio quc jurci guardar ncsic onio. Dcnais, os fcnncnos
da conscicncia sao dc difcil analisc; or ouiro lado, sc coniassc
un, icria dc coniar iodos os quc a clc sc rcndcsscn, c acalava
fazcndo un caiulo dc sicologia. Afirno soncnic quc foi a
fasc nais lrilIanic da ninIa vida. Os quadros cran irisics;
iinIan a nonoionia da dcsgraa, quc c iao alorrccida cono a
do gozo, c ialvcz ior. Mas a alcgria quc sc da alna dos
docnics c dos olrcs c rcconcnsa dc algun valor; c nao nc
digan quc c ncgaiiva, or so rccclc-la o olscquiado. Nao; cu
rccclia-a dc un nodo rcflco, c ainda assin grandc, iao grandc
quc nc dava ccclcnic idcia dc nin ncsno.

CAPTULO 158
Dois Encontros

No fin dc alguns anos, ircs ou quairo, csiava cnfarado do
ofcio c dcici-o, nao scn un donaiivo inorianic, quc nc dcu
dirciio ao rciraio na sacrisiia. Nao acalarci, orcn, o caiulo,
scn dizcr quc vi norrcr no Hosiial da Ordcn, adivinIcn
qucn?... a linda Marccla; c via-a norrcr no ncsno dia cn quc,
visiiando un coriio, ara disiriluir csnolas, acIci... Agora c
quc nao sao caazcs dc adivinIar.., acIci a flor da noiia,
Eugcnia, a filIa dc Dona Eusclia c do Vilaa, iao coa cono a
dciara, c ainda nais irisic.
Esia, ao rcconIcccr-nc, ficou alida, c laiou os olIos;
nas foi olra dc un insianic. Ergucu logo a calca, c fiiou-nc
con nuiia dignidadc. Conrccndi quc nao rccclcria csnolas
da ninIa algilcira, c csicndi-lIc a nao, cono faria csosa dc
un caiialisia. Coricjou-nc c fccIou-sc no culculo. Nunca
nais a vi; nao soulc nada da vida dcla, ncn sc a nac cra
noria, ncn quc dcsasirc a iroucra a iananIa niscria. Sci quc
coniinuava coa c irisic. Foi con csia inrcssao rofunda quc
cIcguci ao Iosiial, ondc Marccla cnirara na vcscra, c ondc a
vi cirar ncia Iora dcois, fcia, nagra, dccrciia...

CAPTULO 159
A Semidemncia

Conrccndi quc csiava vclIo, c rccisava dc una fora;
nas o Quincas Dorla ariira scis ncscs anics ara Minas
Ccrais, c lcvou consigo a nclIor das filosofias. Voliou quairo
ncscs dcois, c cnirou-nc cn casa, ccria nanIa, quasc no
csiado cn quc cu o vira no Passcio Pullico. A difcrcna c quc o
olIar cra ouiro. VinIa dcncnic. Coniou-nc quc, ara o fin dc
acrfcioar o Hunaniiisno, qucinara o nanuscriio iodo c ia
rcconca-lo. A aric dognaiica ficava conlcia, cnlora nao
cscriia; cra a vcrdadcira rcligiao do fuiuro.
Juras or Hunaniias? Pcrguniou-nc.
Salcs quc sin.
A voz nal odia sair-nc do ciio; c alias nao iinIa
dcscolcrio ioda a crucl vcrdadc. Quincas Dorla nao so csiava
louco, c cssc rcsio dc conscicncia, cono una froua lanarina
no ncio das ircvas, conlicava nuiio o Iorror da siiuaao.
Salia-o, c nao sc irriiava conira o nal; ao conirario, dizia-nc
quc cra ainda una rova dc Hunaniias, quc assin lrincava
consigo ncsno. Fcciiava-nc longos caiulos do livro, c
anifonas, c liianias csiriiuais; cIcgou aic a rcroduzir una
dana sacra quc invcniara ara as ccrinnias do Hunaniiisno.
A graa lugulrc con quc clc lcvaniava c sacudia as crnas cra
singularncnic faniasiica. Ouiras vczcs anuava-sc a un canio,
con os olIos fiios no ar, uns olIos cn quc, dc longc cn longc,
fulgurava un raio crsisicnic da razao, irisic cono una
lagrina...
Morrcu ouco icno dcois, cn ninIa casa, jurando c
rcciindo scnrc quc a dor cra una ilusao, c quc Pangloss, o
caluniado Pangloss, nao cra iao iolo cono o sus Voliairc.

CAPTULO 160
Das Negativas

Enirc a noric do Quincas Dorla c a ninIa, ncdiaran os
succssos narrados na rincira aric do livro. O rincial dclcs
foi a invcnao do cnlasio Dras Culas, quc norrcu conigo, or
causa da nolcsiia quc aanIci. Divino cnlasio, iu nc darias o
rinciro lugar cnirc os Ioncns, acina da cicncia c da riqucza,
orquc cras a gcnuna c dircia insiraao do ccu. O acaso
dcicrninou o conirario; c ai vos ficais cicrnancnic
Iiocondracos.
Esic uliino caiulo c iodo dc ncgaiivas. Nao alcancci a
cclclridadc do cnlasio, nao fui ninisiro, nao fui califa, nao
conIcci o casancnio. Vcrdadc c quc, ao lado dcssas falias,
coulc-nc a loa foriuna dc nao conrar o ao con o suor do
ncu rosio. Mais; nao adcci a noric dc Dona Placida, ncn a
scnidcncncia do Quincas Dorla. Sonadas unas coisas c
ouiras, qualqucr cssoa inaginara quc nao Iouvc nngua ncn
solra, c, conscguinicncnic quc sa quiic con a vida. E
inaginara nal; orquc ao cIcgar a csic ouiro lado do nisicrio,
acIci-nc con un cqucno saldo, quc c a dcrradcira ncgaiiva
dcsic caiulo dc ncgaiivas. Nao iivc filIos, nao iransniii a
ncnIuna criaiura o lcgado da nossa niscria.


NDICE DA OBRA

Mcnorias Posiunas dc Dras Culas 8
AO LEITOF
Caiulo 1 10
liio do Auior
Caiulo 2 13
O Enlasio
Caiulo 3 15
Ccncalogia
Caiulo 4 17
A Idcia Fia
Caiulo 5 19
En Quc Aarccc a OrclIa dc Una ScnIora
Caiulo 6 20
CIincnc, qui l' cui dii? Fodriguc,qui l'cui cru?
Caiulo 7 23
O Dclrio
Caiulo 8 29
Fazao Conira Sandicc
Caiulo 9 31
Transiao
Caiulo 10 32
Naquclc Dia
Caiulo 11 34
O Mcnino c Pai do Honcn
Caiulo 12 38
Un Eisodio dc 1814
Caiulo 13 43
Un Salio
Caiulo 14 45
O Princiro Dcijo
Caiulo 15 47
Marccla
Caiulo 16 51
Una Fcflcao Inoral
Caiulo 17 52
Do Traczio c Ouiras Coisas
Caiulo 18 56
Visao do Corrcdor
Caiulo 19 57
A Dordo
Caiulo 20 61
DacIarclo-nc
Caiulo 21 63
O Alnocrcvc
Caiulo 22 65
Volia ao Fio
Caiulo 23 67
Trisic, Mas Curio
Caiulo 24 69
Curio, Mas Alcgrc
Caiulo 25 71
Na Tijuca
Caiulo 26 74
O Auior Hcsiia
Caiulo 27 77
Virglia?
Caiulo 28 79
Conianio Quc...
Caiulo 29 81
A Visiia
Caiulo 30 82
A Flor da Moiia
Caiulo 31 84
A Dorlolcia Prcia
Caiulo 32 86
Coa dc Nasccna
Caiulo 33 88
Dcn-Avcniurados os Quc Nao Dcsccn
Caiulo 34 90
A Una Alna Scnsvcl
Caiulo 35 91
O CaninIo dc Danasco
Caiulo 36 92
A Proosiio dc Doias
Caiulo 37 93
Enfin!
Caiulo 38 94
A Quaria Ediao
Caiulo 39 97
O VizinIo
Caiulo 40 99
Na Scgc
Caiulo 41 101
A Alucinaao
Caiulo 42 103
Quc Escaou a Arisioiclcs
Caiulo 43 104
Marqucsa, Porquc Eu Scrci Marqucs
Caiulo 44 105
Un Culas!
Caiulo 45 107
Noias
Caiulo 46 108
A Hcrana
Caiulo 47 111
O Fccluso
Caiulo 48 112
Un Prino dc Virglia
Caiulo 49 113
A Ponia do Nariz
Caiulo 50 115
Virglia Casada
Caiulo 51 117
MinIa!
Caiulo 52 119
O EnlrulIo Misicrioso
Caiulo 53 121
...
Caiulo 54 122
A Pcndula
Caiulo 55 124
O VclIo Dialogo dc Adao c Eva
Caiulo 56 125
O Moncnio Ooriuno
Caiulo 57 126
Dcsiino
Caiulo 58 128
Confidcncia
Caiulo 59 130
Un Enconiro
Caiulo 60 133
O Alrao
Caiulo 61 135
Un Projcio
Caiulo 62 136
O Travcssciro
Caiulo 63 137
Fujanos!
Caiulo 64 141
A Transaao
Caiulo 65 143
OlIciros c Escuias
Caiulo 66 145
As Pcrnas
Caiulo 67 146
A CasinIa
Caiulo 68 148
O VcrgalIo
Caiulo 69 150
Un Crao dc Sandicc
Caiulo 70 151
Dona Placida
Caiulo 71 153
O Scnao do Livro
Caiulo 72 154
O Dillinano
Caiulo 73 156
O LuncIcon
Caiulo 74 157
Hisioria dc Dona Placida
Caiulo 75 159
Conigo
Caiulo 76 160
O Esirunc
Caiulo 77 161
Enircvisia
Caiulo 78 163
A Prcsidcncia
Caiulo 79 165
Conronisso
Caiulo 80 166
Dc Sccrciario
Caiulo 81 167
A Fcconciliaao
Caiulo 82 170
Qucsiao dc Doianica
Caiulo 83 172
13
Caiulo 84 174
O Confliio
Caiulo 85 176
O Cino da MonianIa
Caiulo 86 177
O Misicrio
Caiulo 87 178
Ccologia
Caiulo 88 180
O Enfcrno
Caiulo 89 182
In Eircnis
Caiulo 90 184
O VclIo Coloquio dc Adao c Cain
Caiulo 91 186
Una Caria Eiraordinaria
Caiulo 92 188
Un Honcn Eiraordinario
Caiulo 93 190
O Janiar
Caiulo 94 191
A Causa Sccrcia
Caiulo 95 192
Florcs dc AnianIo
Caiulo 96 193
A Caria Annina
Caiulo 97 195
Enirc a Doca c a Tcsia
Caiulo 98 196
Surinido
Caiulo 99 198
Na Plaicia
Caiulo 100 200
O Caso Provavcl
Caiulo 101 201
A Fcvoluao Dalnaia
Caiulo 102 202
Dc Fcouso
Caiulo 103 203
Disiraao
Caiulo 104 206
Era Elc
Caiulo 105 208
Equivalcncia das Janclas
Caiulo 106 209
Jogo Pcrigoso
Caiulo 107 211
DilIcic
Caiulo 108 212
Quc Sc Nao Enicndc
Caiulo 109 213
O Filosofo
Caiulo 110 216
31
Caiulo 111 217
O Muro
Caiulo 112 219
A Oiniao
Caiulo 113 221
A Solda
Caiulo 114 222
Fin dc Un Dialogo
Caiulo 115 223
O Alnoo
Caiulo 116 224
Filosofia das FolIas VclIas
Caiulo 117 226
O Hunaniiisno
Caiulo 118 230
A Tcrccira Fora
Caiulo 119 231
Parcnicsis
Caiulo 120 232
Concllc Inirarc
Caiulo 121 233
Morro Alaio
Caiulo 122 235
Una Inicnao Mui Fina
Caiulo 123 236
O Vcrdadciro Coirin
Caiulo 124 238
Va dc Inicrncdio
Caiulo 125 239
Eiiafio
Caiulo 126 240
Dcsconsolaao
Caiulo 127 242
Fornalidadc
Caiulo 128 244
Na Canara
Caiulo 129 245
Scn Fcnorosos
Caiulo 130 246
Para Inicrcalar no Caiulo 129
Caiulo 131 247
Dc Una Calunia
Caiulo 132 249
Quc Nao Scrio
Caiulo 133 250
O Prnciio dc Hclvciius
Caiulo 134 251
Cinqucnia Anos
Caiulo 135 252
Ollivion
Caiulo 136 253
Inuiilidadc
Caiulo 137 254
A Darrciina
Caiulo 138 257
A Un Criico
Caiulo 139 258
Dc Cono Nao Fui Minisiro d'Esiado
Caiulo 140 259
Quc Elica o Anicrior
Caiulo 141 261
Os Cacs
Caiulo 142 263
O Pcdido Sccrcio
Caiulo 143 265
Nao Vou
Caiulo 144 266
Uiilidadc Fclaiiva
Caiulo 145 267
Sinlcs Fcciiao
Caiulo 146 268
O Prograna
Caiulo 147 270
O Dcsaiino
Caiulo 148 272
O Prollcna Insoluvcl
Caiulo 149 273
Tcoria do Dcncfcio
Caiulo 150 275
Foiaao c Translaao
Caiulo 151 277
Filosofia dos Eiiafios
Caiulo 152 278
A Mocda dc Vcsasiano
Caiulo 153 279
O Alicnisia
Caiulo 154 281
Os Navios do Pircu
Caiulo 155 282
Fcflcao Cordial
Caiulo 156 283
OrgulIo da Scrvilidadc
Caiulo 157 284
Fasc DrilIanic
Caiulo 158 286
Dois Enconiros
Caiulo 159 287
A Scnidcncncia
Caiulo 160 288
Das Ncgaiivas

cDoolsDrasil
www.cloolslrasil.con
2000,2006 Joaquin Maria MacIado dc Assis
_________________
JunIo 2000
2a. cdiao. Agosio 2001
3a. cdiao. naro 2006
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos
CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org
Vcrscs ara df c cDoolsLilris
cDoolsDrasil.org

__________________
Maro 2006

You might also like