ENDSTRYEL ELEKTRONK DEVRELER

Elektronik belki de en ok endstride kullanlmaktadr. Bu yzden endstriyel elektronik ad altnda bir elektronik dal olumutur. Endstriyel elektronik devreleri; endstride insan kontrolnden daha hassas ve hzl denetim gerektiren, insan iin tehlikeli olabilecek yerleri kontrol eden ve baz ilevler yaplmas gereken yerlerde ska kullanlrlar. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Endstriyel elektronik devrelerine rnek verecek olursak; motor kontrol devreleri, s kontrol devreleri, k kontrol devreleri gibi genel adyla kontrol devreleri, inverterler, konverterler (dntrcler), sanayide kullanlan robotlarn elektronik blmleri, l aletleri... Ksacas aklmza gelebilecek birok elektronik devre bir ynyle endstriyel elektronik alanna girebilecek durumdadr. Bir endstriyel elektronik devresi ele alalm. Bu ok basit bir devreden ok karmak bir devreye kadar birok devre olabilir. Burada olayn izahnn kolayl asndan basit bir devre ele alacam. Kontrol devreleri bir sistemi kontrol etmeye yarar. O sistem kompleks bir yapya sahip olabilecei gibi (birok kts ve girdisi olan bir sistem), basit bir eleman da olabilir (bir ampul, bir elektrik motoru...) Genel olarak kontrol iki ekilde kontrol ilemini yapar. 1- Sistemin ktlarna gre girdilerini kontrol eder. (Kapal evrim kontrol sistemi) BR>rnek: Bir buhar kazan... 2- Sistemin ktlarna bakmadan girdilerini kontrol eder (Ak evrim kontrol sistemi) Kapal evrim kontrol sisteminde, kontrol edilecek sistemin klarndan rnekler alnr, bu rnekler bir referans bilgi ile kyaslanr ve giri bilgisi buna gre deitirilir veya ayn kalr. Ak evrim kontrol sisteminde ise giri ktan bamsz olarak deitirilir. Bu sistem k bilgisinin nemsiz olduu veya k bilgisinin rneini almann zor olduu durumlarda uygulanr. Mesela frnlarda bir kekin piip pimediini alglayacak bir sensr henz bulunamamtr. Her kontrol sisteminde mutlaka en az bir tane kontrol elaman kullanlr. Bu eleman kontrol edilecek sisteme gre deiir. Bir su ak kontrol edilecekse su valfi, hava ak kontrol edilecekse hava valfi, elektrik makinesi kontrol edilecekse elektronik elemanlar kullanlr. Elektronik elemanlar genelde; dk gler iin transistor, yksek gler iin tristr, triyak, yksek frekanslar iin fet, mosfet ve bunlarn trevleri olan gto vs. dir. Bu blmde triyak ile kontrol edilen bir ampul devresini inceleyeceiz. Bu devreye piyasada ksaca dimmer denilmektedir. Ama daha nce devrenin alma prensibine bir bakmak gerekir.

Dimmerin alma prensibi:

Dimmer bir elektrik ampulnun akmn belli zamanlarda kesip belli zamanlarda vermek suretiyle o ampulde harcana gc kontrol eder. Bylece ampuln parlakln

istediimiz gibi ayarlayabiliriz. Bu kontrol triyak sayesinde yaparz. Triyak belli zamanlarda aktif belli zamanlarda pasif yaplr. Bu zaman aralklar deitirilerek ampulde harcana g kontrol altnda tutulabilir. leride verilecek rnek devrede bu ilemin nasl yapld aklanacaktr.

MOTOR KONTROL DEVRELER

AC ve DC'de alan motorlarn elektronik hz kontrol byk avantajlar salar. rnein; elektrikli matkabn devir saysnn kontrol ile eitli ortamlardaki eitli malzemeler ok rahat delinebilir. Transformatr sarg tezgahnda alan motorun da devir says bu eit devrelerle kontrol edilmektedir.

12 Volt ve 24 Volt'ta alan DC Motorlarn Kontrol:

DC akmla alan model trenler iin gelitirilmitir. Fakat baka DC motorlarda altrlabilir. rnein, modelcilerin ok kulland 12 volt DC gerilim ile alan motorlarla kk bir sarg sarma tezgah yaplabilir. Burada motor hzn kontrol eden P1 ayarlaycsna bir pedal ile kumanda edilir. Kk devirlerde motorun dnme momenti sabit kalmadndan devre gvenle kullanlabilir. Bu devre ile 12volt DC motor altrlacaksa besleme ularna 12 volt AC gerilim uygulanmaldr. ekil -1 'deki devre model tren reglatr olarak kullanlacaksa besleme ularna 24 V AC gerilim uygulanmaldr. Pals jeneratr iin gerekli DC besleme gerilimi , D2 diyodu ile , besleme geriliminden elde edilir. Yarm dalga dorultma nedeniyle pals jeneratr sadece pozitif alternanslarda gerilim alr. Bu nedenle negatif alternanslarda tetikleme palslar retilmez.D2 diyodunun nabazanl DC gerilimi D1 zeneri ile snrlandrlr. Bununla pratik olarak puls jeneratrnn sabit ve kararl bir besleme almas salanm olur. Aksi takdirde gerilim deimelerinde jeneratrn pals frekans ve bununla da tetikleme asyla reglatrn k gerilimi deiirdi. P1 potuyla pals frekans bamsz olarak ayarlanabilir. P2 trimpotu minimum devir saysnn belirlenmesini salar. Potansiyometrenin her konumuna belirli bir devir says karlk gelmektedir. Bilindii gibi pals frekans, UJT'nin B1 ve B2 balants arasndaki gerilim deitirildiinde azalp oalr. Bunun iin motor ularndaki gerilim, bir gerilim blc zerinden B1'e geri beslenir. Artan ykte motor devri dmeye balar. Motorun, tristr yaltkan iken verdii gerilim azalr. Bylece B1 pozitif gerilim azalr. Pals jeneratrnn alma frekans artar. Tristrn ateleme zaman ileri alnr. Yani tristr pozitif alternansn daha byk bir ksmnda iletken olur. Motora daha fazla g aktarlr. Yk azaldnda ise alma ncekinin tersi eklinde gerekleir. Motor ularndaki gerilimin dolaysyla B1 geriliminin artmas, pals jeneratrnn alma frekansn azaltr. Tristr daha ge tetiklenir. Neticede reglatr, ayarlanan devir saysna yaklak olarak sabit tutmay baarr. 42 Volt'luk nt Sargl Motorun Hz Kontrolu Devreye 6 amperlik nt sargl

doru akm motorlar taklabilir. nk tristrn anma akm 6 amperdir. Kullanlan motorun anma gerilimi 31 V olduu iin devrenin besleme gerilimi 42 V AC seilmitir. Ancak hibir deiiklik yaplmadan devreye 24 V'luk motorlarda balanabilir. Kutup sargs iin gerekli DC gerilim bir kpr diyot ile besleme geriliminden salanabilir. J-K ularna balanan bu devre ekilde gsterilmitir. Reglasyon endvi gerilimine gre yaplmaktadr. Regle ayar ile bu gerilim 2-32 V aras ayarlanabilir. Ancak bu gerilim deerleri arasndaki yk deimelerinin regle edilmesi mmkndr. Bu snr dnda motor devir says yk deimelerinden ok etkilenir.2 volttan dk gerilimlerde endvi kayplarndan dolay gerilimin byk bir ksm kaybolur. 32 volttan yksek gerilimlerde ise regle ilemi iin gerekli olan regle pay kalmaz ve besleme gerilim artmadka reglatr k gerilimi 0 olur. devrede tristr dier devrelerden farkl bir ekilde balanmtr. Bu durumda da tristr anoduna pozitif gelince tetiklenecektir. Tristrn anodu motorun endvi ularna baldr. Motorun dier ucu ise asededir. asenin (+) olmasnn nedeni, reglatr ve tetikleme devrelerinin negatif k verecek ekilde planlanm olmalardr. osi ltr ksm D1 zerinden besleme geriliminin (-) alternanslarn alr. Pozitif alternanslarda almaz. Tristrn yaltmda olduu alternansta tetikleme devresi de durur. Bylece tetikleme pals retilmez. D3 zeneri , gelen negatif alternanslarn tepelerini zener gerilimi seviyesinde keser. Bylece hem transistrler kararl bir gerilim alr, hem de referans gerilimi , besleme gerilimi deimelerinden etkilenmez. Referans gerilimin elde edildii R8, P1 ve R9 gerilim blc direnleri ularnda saf DC gerilim elde etmek iin bu devre ularn C2 balanmtr. C2 arjnn reglatr ksmna boalmasn engellemek iin D2 konmutur. Referans reteci R8,R9 ve P1'den meydana gelir. R8 ile gerilimin st snr , R9 ile alt snr ayarlanr. P1 ile bu ayarlanan snrlar arasnda gerilim ayar yaplabilir. P1'in orta u gerilimi R7 zerinden T1'e gider. Bu transistr bir sabit akm kayna olarak C4' arj eder. Bylece UJT osilatr alr. Tristre ateleme trafosu zerinden palsler gndermeye balar. P1 potu ile orta u gerilimi artrlrsa T1'in kollektr akm artarak C4' daha abuk arj eder. Bylece UJT, tristre birim zamanda daha ok pals gnderir. Bu da tristrn ortalama akmn arttrr. devre ilk altrldnda motorun devri yava ,yava artarken ulardaki gerilim minimumdan maksimuma doru ykselir. Bu gerilim R3 ve R4 zerinden T1'1in emiterine geri beslemektedir. Bu nedenle motor ilk almaya baladnda motorun ters gerilimii dk olduundan T1'in emiterinde az bir negatiflik vardr. Fakat motor devri arttka ters gerilimde artar. T1'in emiterine gittike artan bir negatiflik uygulanr. Bunun sonucu T1'in kollektr akm dolaysyla UJT'nin pals says azalr. Sonunda devre dengeye ular. Yani P ile ayarlanm devir saysna ulalmtr. Motorun her devir says bu dengeyi bozar ve devre eski konumuna ulancaya kadar UJT'ye daha az pals retir. nk motorun devir deiimi T1'in kollektr akmn deitirmitir. Motorlarn Hz Kontrol kontrol devresi 220 V AC'de alr.

Devrenin alma prensibi ekil-2'de verilen devrenin aynsdr. Devre 0.5 amperlik endvi akmna sahip bir motorla denendi. Fakat kullanlan tristr 1 amperlik motorlar da altrabilir. Bu tristrn ters tepe gerilimi 400 V'tur. Pozitif alternansta motorun ters indkleme gerilim, ebeke geriliminin maksimum gerilimine ilave olduundan tristrn doyum gerilimi yeterli deildir. Bunun iin tristre D4 seri balanarak sadece negatif alternanslarn tristre ulamas salanr. Yalnz seilen diyotun gerilim ve akm deerleri (600 V , 1 A) yeterince yksek olmaldr. Eer daha yksek gerilimli tristr kullanlrsa D4 taklmayabilir. R1'in deeri 5K/10W olarak seilmitir.D1 diyotunun da alma gerilimi de yksek olmaldr. R3'n deeri ve gcde ykseltilmitir. (50K/1W) Reglenin geri besleme hattna C5 konmutur. C5 motorun kollektr parazitlerinin reglatr etkilemesini engeller regle alan1:30'dur.6-180 voltluk k gerilimleri iin geerlidir. Motor kontrol devre uygulamas dide gnlk hayatta karlatmz bir uygulama olan bir otomobil cam silecek motor kontrol devresini inceleyelim. Otomobil sileceklerinin ideal de yamur iddetine gre yava ve hzl almas istenmektedir. Hatta bu sileceklerin hznn ayarlanma olanann bulunmas, kullanm kolaylnn yan sra arzu edilen byk bir zelliktir. Devre silecek motoru alma dzeni bilinen ve motor zerindeki sfrlayc kontaklar alan tm otomobillerde olduka yksek performansla alr. devrede silecek motoruna 12 v DC gerilimi 2N4442 'nin tetiklenmesiyle uygulam oluruz. RV1 ve RV2 trimpotlar C1 kapasitrnn arj zamann deitirdiinden sileceklerin hareket etmesi iin geen dead-time sresini tespit etmek iin kullanlr. Yani birinci silmeden sonra ki bekleme sresini ayarlamak iindir. 2N4442 'nin tetiklenmesini 2N6027 salamaktadr. 2N6027 bir UJT transistrdr ve S1 anahtarnn kapatlmas ile ilk anda C1 kapasitrnn minimum arj gerilimi yznden stand off durumundadr. C1 kapasitr arj olduundan 2N6027 'nin anodu katotuna nazaran daha pozitif olacak ve stand off durumundan iletime geerek C1 kapasitrnn kk deerli R3 ve R4 zerinden dearj olmasn salayacaktr. Bu anda 2N4442 iletime sokulacaktr. Burada ise otomobilin silecek motor devresindeki kontaklarn durumu nem kazanmaktadr. Silecek kolunun konumu ve ilkesini bilmek ok nemlidir. imdi bunu anlatmak ve hata yapma olasln azaltmak gereklidir. Silecek kolu ilk anda sfr konumundadr ve motor almamaktadr. Yamur yamaya balaynca silecek kolu bir konumuna alnr. Silecek kolunda bulunan kontaklardan ( b) ve(c) noktalar ksa devre olur ve 12V bu kapal kontaklar zerinden motora uygulanr ve silecekler harekete balar ve silecek kolu konum deitirmedii srece cam zerinde silme ilemine devam eder. Yamur iddetini arttrd zaman b ve c kontak kolu -2- konumuna alnmak suretiyle ksa devre olur ve silecek motorundaki L1 sargs devre d braklarak sileceklerin hz arttrlr. Yamur hz azald zaman kol sfr konumuna getirilir. Bu anda silecekler yerinde olmayabilir ite bu durumda motor zerinde bulunan sfrlayc kontaklar devreye girer . sfrlayc kontak sadece silecekler yerine dndnde ak

devre olur. Motor bobine giden 12V ak devre olduunda silecekler almaz. Zaman devresi sadece sfr konumunda altrlacak ekilde tasarlanm ve balanmtr. S1 anahtar off konumunda iken silecekler almamaktadr. S1 anahtarnn on konumuna alnmas ile alma balar. 2N4442 iletime sokulur. 12V D1 ve 2N4442 'nin anot ve katotu zerinden silecek motoruna uygulanr ve silecekler hareket eder. Sfrlayc kontaklar ksa devre olarak D2 zerinden bobinin 12V irtibatlanmasn salar. Ayn zaman da bu 12V 2N4442 'nin katotuna da uygulanm olur. Devre bu ekilde almasna devam eder. Endstride kontrol genelde anahtarlama yntemi ile yaplmaktadr. Bunun sebebi (genelde fazla g harcayan devreler kontrol edildiinden) g kaybnn nne geilmek istenmesidir. Bir transistr anahtar olarak kullanrsak transistrn iki durumda almas sz konusu olacaktr. Transistrn kesim ve doyum blgesi. Transistr aktif blgede kullanmayz. nk transistr aktif blgede g harcamaktadr. Ancak pasif ve doyumda harcad g minimum dur. Bu durumlar inceleyelim. Pasif blge: Bu durumda transistr zerinde maksimum gerilim bulunurken sadece sznt akm akar. Sznt akmn ihmal edersek;

P = Vec * Iec = Vmax* Is (Is = 0) P = 0 Doyum blgesi: Bu durumda transistr zerinde minimum gerilim bulunurken (saturasyon gerilimi) maksimum akm akar. Saturasyon gerilimini ihmal edersek; P = Vsat * Iec = Vsat * Imax (Vsat = 0) P = 0 Aktif blge: Bu durumda ise transistr zerinde hem belli bir gerilim , hem de belli bir akm mevcuttur. Harcanan g ise; P = Vce * Ice kadardr. Alak gl devrelerde bu deer fazla nemsenmeyebilir. Ancak yksek gte bir devre kontrol edilecekse transistrde harcanan g KW lar mertebesine kadar kar. Bu ise byk bir problemdir. Anahtarlama ynteminde bile harcanan g bizi rahatsz eder. hmal ettiimiz deerlerin yan sra elemann blge deitirme srasndaki harcad zamanda g kayb olur. (kesimden doyuma - doyumdan kesime).