‫توليد سوخت و قند با استفاده از ضايعات گياهي حاوي سلولز‬

‫محمد هادي اسكندري‪ ،‬شهرام شكرفروش‬

‫گروه بهداشت و كنترل مواد غذايي‪ ،‬دانشكدة دامپزشكي‪ ،‬دانشگاه شيراز‬

‫چكيده‬
‫ذخاير انرژي فسيلي جهان‪ ،‬با روند فزاينده مصرف كنوني‪ ،‬تا چندين سال ديگر به اتمام خواهد‬
‫رسيد و هر كشوري كه به فكر تامين منابع انرژي خود نباشد‪ ،‬با مشكلت فراوان روبرو خواهد شد‪ .‬اما‬
‫منابع گياهي و سلولزي موجود در دنيا‪ ،‬جايگزيني تجديد شونده‪ ،‬براي منابع نفتي مي‌باشند (‪.)2‬‬
‫فراوانترين ماده آلي بر روي كره زمين سلولز و پلي ساكاريدهاي مشابه آن مي باشند كه در‬
‫ساختار گياهان به كار رفته‌اند (‪ .)5‬سلولز از واحدهاي ساختماني به نام گلوكز تشكيل شده است كه‬
‫يك قند ساده و قابل استفاده براي بيشتر موجودات زنده است‪ ،‬اما تجزيه سلولز و تبديل آن به گلوكز‬
‫تنها توسط ميكروارگانيسمهايي كه داراي آنزيم سلولز (‪ )Cellulase‬مي‌باشند انجام پذير است (‪ .)9‬اگر‬
‫با فرايندي مناسب و اقتصادي سلولز گياهان به قندهاي ساده و قابل تخمير تبديل شود‪ ،‬تحولي‬
‫شگرف در صنايع غذايي و همچنين توليد سوختهاي طبيعي روي خواهد داد (‪.)10 ،6 ،5 ،2 ،1‬‬
‫پس از توليد گلوكز مي توان با استفاده از ميكروبهاي ديگري و با استفاده از عمل تخمير از‬
‫قندهاي موجود‪ ،‬اتانول توليد كرد كه جانشيني مناسب براي سوختهاي فسيلي مي‌باشد (‪.)10 ،4 ،2‬‬
‫هم اكنون پژوهشگران زيادي بر روي جنبه هاي سلولي و مولكولي توليد مقرون به صرفه آنزيم‬
‫سلولز كار مي كنند و در اين زمينه به توفيقاتي نيز رسيده‌اند‪ .‬اما كماكان توليد و پرورش‬
‫ميكروارگانيسمهايي كه با سرعت بيشتر و هزينه كمتري قادر به توليد آنزيم فوق باشند مد نظر‬
‫بسياري از محققين است (‪.)4 ،3 ،2 ،1‬‬
‫در كشور ايران نيز از ضايعات گياهي و كشاورزي سلولزي استفادة مطلوبي نمي‌شود و در صورت‬
‫استفادة مناسب از اين منابع مقادير بسيار زيادي سوختهاي طبيعي و قندهاي ساده قابل توليد‬
‫مي‌باشد‪.‬‬
 ‫مقدمه‬
‫استفاده از ضايعات گياهي و سلولزي سبب كاهش آلودگيهاي زيست محيطي و بهبود وضعيت‬
‫بهداشتي جامعه مي‌گردد (‪ .)2‬يكي از مهمترين مشكلت زيست محيطي‪ ،‬گرم شدن كرة زمين بدليل‬
‫مصرف زياد سوختهاي فسيلي مي‌باشد‪ ،‬استفاده از سوختهاي جايگزين سوختهاي فسيلي در توقف اين‬
‫پديدة نامطلوب مؤثر مي‌باشد (‪.)2‬‬
‫ميزان انرژي جذب شده بوسيلة عمل فتوسنتز بر روي كرة زمين چيزي در حدود ‪ 10‬برابر‬
‫مصرف ساليانة انرژي جهان مي‌باشد‪ ،‬كه از اين ميزان حدود ‪ 3/2‬آن بوسيلة گياهان و بقيه بوسيله‬
‫فيتوپلنكتونهاي آبزي جذب مي‌شود (‪.)2‬‬
‫سلولز فراوانترين ماده آلي موجود بر روي كرة زمين مي‌باشد (‪ .)5‬تودة زيستي گياهي بيشتر از‬
‫سه تركيب سلولز (‪ ،)%40‬همي سلولز (‪ )%33‬و ليگنين (‪ )%23‬تشكيل شده است‪ .‬تخمين زده‬
‫مي‌شود كه در حدود ‪ 4× 1010‬تن سلولز در سال بوسيلة گياهان آلي توليد مي‌شود‪ .‬يا به عبارتي به‬
‫ازاي هر نفر در هر روز ‪ 70‬كيلوگرم سلولز سنتز مي‌شود‪ .‬بنابراين كاربرد آنزيمهايي كه توانايي تغيير و‬
‫تبديل در سلولز را داشته باشند مورد توجه قرار گرفته است (‪.)9‬‬
‫‪ )β 1‬به هم متصل شده‌اند‪،‬‬ ‫(‪6‬‬ ‫سلولز از واحدهاي ساختماني گلوكز كه بوسيلة پيوندهاي‬
‫ساخته شده است‪ .‬اما تجزيه سلولز و تبديل آن به گلوكز تنها توسط ميكروارگانيسم‌هايي كه حاوي‬
‫آنزيم سلولز مي‌باشند انجام پذير است (‪ .)9‬اگر بتوان با فرايندي كارآمد و اقتصادي سلولز موجود در‬
‫ضايعات گياهي و كشاورزي را به قندهاي ساده و قابل تخمير همچون گلوكز تبديل كرد‪ ،‬تحولي بزرگ‬
‫در صنايع غذايي و توليد سوختهاي طبيعي جايگزين شونده نظير اتانول روي خواهد داد (‪،4 ،2 ،1‬‬
‫‪.)9‬‬
‫در زمينة توليد اتانول از مواد سلولزي پيشرفتهاي بسياري حاصل شده است (‪،10 ،4 ،3 ،2 ،1‬‬
‫‪ .)11‬اما جهت پيشرفت و توسعه اين فرايند‪ ،‬پژوهش و مطالعات بيشتري مورد نياز است‪ .‬در كشور‬
‫ايران نيز از بيشتر ضايعات سلولزي و كشاورزي همچون كاه گندم و جو‪ ،‬كاه برنج‪ ،‬ضايعات جنگلي‪،‬‬
‫روزنامه‌ها و كاغذهاي باطله‪ ،‬ضايعات كارخانجات كاغذسازي و ‪ ...‬استفادة مطلوبي نمي‌شود‪.‬‬
‫اگر چه آمار دقيقي از ميزان مواد فوق در دسترس نمي‌باشد اما بي شك حجم بسيار زياد و قابل‬
‫توجهي مي‌باشند‪ .‬جهت توليد گلوكز از مواد سلولزي و تبديل آن به اتانول مراحل زير انجام مي‌گيرد‪.‬‬
 ‫نمودار شمارة يك نشانگر مراحل انجام اين كار است كه به تفصيل در هر مورد بحث خواهد شد‪.‬‬

‫الف‪ -‬توليد انبوه آنزيم سلولز ميكروبي‬

‫موفقيت طرح تبديل ضايعات سلولزي به مواد قندي و سوختي در گرو توليد موفقيت آميز و‬
‫با صرفه آنزيم سلولز مي باشد‪ .‬توليد سلولز‪ ،‬پر هزينه ترين قسمت اين فرايند مي باشد كه در حدود‬
‫‪ %40‬هزينه كل را شامل مي شود‪ .‬به همين سبب تحقيقات بسياري جهت كاستن هزينه توليد آنزيم‬
‫در جريان است‪.‬‬
‫بايد به اين نكته توجه باشيم كه آنزيم سلولز يك آنزيم خاص نيست و يك سيستم آنزيمي شامل‬
‫سه قسمت عمده مي باشد‪.)5(:‬‬
‫‪ -1‬آنزيم ‪ Endo - ß- glucanase‬كه زنجيره سلولزي را به طور راندوم مي شكند و حاصل عمل آن‬
‫گلوكز و ‪ Cello – oligo Saccharides‬مي باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬آنزيم ‪ Exo - ß - glucosidase‬كه به انتهاي غير احيا كننده زنجيره سلولزي حمله كرده و‬
‫توليد سلوبيوز مي كند‪.‬‬
‫‪ -3‬آنزيم ‪ ß – glucosidase‬كه سلوبيوز را به گلوكز تبديل مي كند (‪.)5‬‬
‫ب‪ -‬جداسازي ميكروارگانيسمهاي توليد كننده سلولز‬
‫در اين مرحله بايد به جستجوي ميكروارگانيسمي پرداخت كه قادر به توليد اين آنزيمها به مقدار‬
‫مناسب باشد‪ .‬اگر چه بسياري از ميكروارگانيسمها قادر به توليد سلولز هستند اما تنها تعداد كمي از‬
‫آنها مقادير قابل توجهي از اين آنزيم را توليد مي‌كنند (‪.)2‬‬
‫قارچها مهمترين گروه توليد كننده اين آنزيم هستند اگر چه گزارشاتي هم درمورد باكتريها و‬
‫آكتينوميست‌هاي توليد كننده اين آنزيم وجود دارد‪ .‬مهمترين قارچهاي توليد كننده اين آنزيم متعلق‬
‫به جنسهاي ‪ Trichoderma‬و ‪ Aspergillus‬مي‌باشند (‪.)2‬‬
‫براي جداسازي ميكروارگانيسمهاي فوق تكنيكهاي خاصي وجود دارد كه توضيح آن خارج از‬
‫حوصله اين بحث مي‌باشد (‪.)8 ،5 ،2‬‬
‫پس از جداسازي ميكروارگانيسم مناسب‪ ،‬مي‌توان با استفاده از عمل موتان زايي به ميكروبهايي‬
‫دست پيدا كرد كه توان زياد تري جهت توليد آنزيم سلولز داشته باشند‪ .‬جهت موتان زايي مي‌توان از‬
‫)‪ NTG‬استفاده كرد (‪.)2‬‬ ‫(‪nitrosoguanidine‬‬ ‫اشعة ‪ UV‬و ماده‬
‫بسياري از سويه‌هايي كه امروزه جهت توليد آنزيم سلولز به كار برده مي‌شوند موتانهاي حاصل از‬
‫‪ Trichoderma reesei‬مي‌باشند (‪.)10 ،9 ،5 ،2‬‬
‫امروزه با استفاده از روشهاي مهندسي ژنتيك به سويه‌هايي دست يافته‌اند كه توانايي بيشتري‬
‫جهت توليد اين آنزيم دارند‪ .‬همچنين دانشمندان با دستكاري ساختار پروتئيني اين آنزيمها‪،‬‬
‫آنزيمهايي بسيار مقاوم به حرارت كه فعاليتشان در دماهاي بال متوقف نمي‌شود توليد نموده‌اند (‪.)9‬‬
‫پس ا ز انتخاب سوية مناسب بايد آن را در محيط كشت ويژه رشد داد تا در حين رشد به توليد آنزيم‬
‫بپردازد‪ .‬جهت اين كار از محيطهايي مثل آب پنير‪ ،‬باگاس و كاه برنج استفاده شده است‪ .‬محيطهاي‬
‫نامبرده شده ارزان و در دسترس مي‌باشند‪ .‬اما جهت اين كار محيطهايي مخلوط از چند سوبسترا تهيه‬
‫گرديده كه نسبت ًا گران ولي كارآمد مي‌باشند‪.‬‬
‫ج‪ -‬تغييرات اوليه بر روي تودة زيستي حاوي سلولز‪:‬‬
‫تودة زيستي (‪ )Biomass‬ليگنوسلولزي حاوي سلولز‪ ،‬همي سلولز‪ ،‬ليگنين و خاكستر مي‌باشند كه‬
‫در ساختماني پيچيده با هم ارتباط دارند (‪.)9‬‬
‫اعمال اوليه يا ‪ Pre-treatment‬بر روي اين مواد سبب افزايش سلولز كريستالينه شده و همزمان با‬
‫آن سبب برداشت عوامل مهاري آنزيم نظير ليگنين مي‌شود‪Pre-treatment .‬سبب افزايش سطح تماس‬
‫سلولز با آنزيم و متعاقباً عملكرد بهتر آنزيم مي‌شود (‪.)2‬‬
‫‪ Pre-treatment‬را مي‌توانيم به دو روش انجام دهيم‪ :‬استفاده از مواد قليايي و استفاده از بخار‬
‫فشرده‪.‬‬
‫‪ Pre-treatment‬قليايي با استفاده از هيدروكسيد سديم انجام مي‌گيرد‪ .‬نسبت قليايي مصرفي‬
‫نسبت به تودة زيستي براي توليد مناسب حدود ‪ 1‬به ‪ . /12‬مي باشد كه در دماي ‪ 80‬تا ‪0C100‬و به‬
‫مدت بيش از ‪ 5/1 – 2‬ساعت انجام مي‌پذيرد‪ .‬استفاده از بخار فشرده جهت تغيير سلولز زماني به كار‬
‫مي‌رود كه استفاده از قليا پاسخگو نباشد (‪.)10 ،2‬‬
‫(‪:)Saccharification‬‬ ‫د‪ -‬مرحلة ساكاريفيكاسيون‬
‫در اين مرحله مي‌توان آنزيم سلولز توليد شده را خالص سازي كرد يا بدون خالص سازي محيط‬
‫كشت حاوي آن را به عنوان محيط حاوي سلولز به كار برد‪ .‬تودة زيستي كه از مرحلة قبل بدست آمد‬
‫را تحت آنزيم سلولز قرار مي‌دهند‪ .‬آنزيم سلولز با فعاليت خود سبب شكسته شدن پيوند بين‬
 ‫مولكولهاي گلوكز شده و آنها را آزاد مي‌كند‪ .‬اين عمل را مي‌توان به صورت توليد غير پيوسته يا‬
‫پيوسته انجام داد (‪.)2‬‬
‫هر چه زمان تماس و ميزان آنزيم سلولز بيشتر باشد در نهايت قند بيشتري توليد مي‌گردد‪.‬‬
‫جهت بازيافت قند توليد شده تكنيكهاي چندي پيشنهاد گرديده است اما هم اكنون بهترين‬
‫روش استفاده از ‪ Reverse osmosis‬مي‌باشد (‪.)2‬‬
‫كار ديگري كه در اين مرحله مي‌توانيم انجام دهيم بازيافت آنزيم سلولز موجود در محيط‬
‫مي‌باشد‪ .‬از آنجا كه آنزيمها همانند كاتاليزور عمل مي‌كنند و در پايان واكنش دست نخورده باقي‬
‫مي‌ماند مي‌توانيم آنها را جداسازي نموده و در موارد ديگر آنها را بكار ببريم‪ .‬تكنيكهاي كروماتوگرافي‬
‫مهمترين روشها جهت جداسازي آنزيم فوق مي‌باشند (‪.)9‬‬
‫ه‪ -‬مرحله توليد اتانول‪:‬‬
‫جهت توليد اتانول بايد قند توليد شده را تخمير نموده و آن را تبديل به الكل اتيليك نماييم‪ .‬اين‬
‫تبديل توسط مخمرها انجام مي‌پذيرد‪ .‬تخمير الكلي فرايندي شناخته شده است كه از ديرباز در‬
‫سرتاسر جهان به كار مي‌رود (‪.)10 ،4 ،2‬‬
‫‪Collagen casting ، Chitosan‬‬ ‫مهمتريمن متدهايمي كمه جهمت تثمبيت مخممر بمه كار مي‌رود شاممل‪:‬‬
‫‪Caciumalginate gel‬‬ ‫–‬ ‫‪ glutar–aldehyde molding، Carrageenan–entrapping method‬و ‪entraping‬‬

‫‪ method‬مي‌باشد (‪.)2‬‬
‫در بين روشهاي فوق روش آخر به سبب فعاليتهاي آنزيمي بالي آن‪ ،‬پايداري و سهولت تهيه آن‬
‫كاربرد بيشتري دارد‪.‬‬
‫براي تهيه الكل به غير از روش پيوسته كه در آن نياز به تثبيت سلولهاي مخمر مي‌باشد مي‌توان‬
‫از توليد به روش ‪ Batch fermentation‬نيز استفاده نمود‪ .‬اما كارايي آن نسبت به روشهاي ديگر نسبتاً‬
‫كم مي‌باشد‪ .‬اما روشي نسبت ًا ساده مي‌باشد و پيچيدگيهاي روشهاي ‪ Immobilized method‬و‬
‫را ندارد (‪.)2‬‬ ‫‪Immobilized Flash method‬‬

‫از آنجا كه الكل توليد شده در فرمانتور يك عامل مهاري جهت عملكرد مخمرها محسوب مي‌شود‬
‫بايد آن را از محيط خارج سازيم‪ .‬چرخش محيط كشت از راه يك ستون تقطير به ما اين امكان را‬
 ‫مي‌دهد كه الكل توليد شده را جداسازي نموده و محيط را براي عملكرد مخمرها مساعد نماييم‬
‫(‪.)4 ،2‬‬
‫(‬ ‫يكممي از مهمتريممن كاربردهاي سمميستمهاي بيولوژيكممي انرژي زا‪ ،‬توليممد اتانول از تودة زيسممتي‬
‫‪ )Biomass‬مي‌باشد‪ .‬در ايالت متحدة آمريكا ساليانه بالغ بر ‪ 5‬ميليارد ليتر اتانول از طريق تخمير توليد‬
‫مي‌شود كه مهمترين سوبستراي آنان نشاستة ذرت مي‌باشد‪ .‬اين تكنولوژي در كشور آمريكا به خاطر‬
‫توليد انبوه ذرت كه از طرف دولت مورد حمايت قرار مي‌گيرد مي‌تواند اقتصادي باشد‪ .‬اما در كشورهاي‬
‫ديگر همانند ايران توليد اين محصول جهت تبديل آن به سوخت طبيعي به صرفه نيست و استفاده از‬
‫منابع سلولزي مي‌تواند راه حلي مناسب و جايگزين باشد‪.‬‬
‫تحقيقات بسيار گسترده و مناسبي در سرتاسر جهان جهت تحقق اين امر در حال انجام است و‬
‫بي شك در آينده بسيار نزديك شاهد توليد قند و اتانول و ديگر محصولت تخميري از زباله‌هاي مواد‬
‫غذايي‪ ،‬كاغذهاي باطله‪ ،‬پسمانده‌هاي كشاورزي نظير كاه و ديگر منابع سلولزي خواهيم بود‪.‬‬

‫‪Cellulosic biomass‬‬ ‫‪Cellulase-producting‬‬

‫‪Microorganism‬‬

‫‪Alkali-treatment‬‬
‫‪Pretreatment‬‬ ‫‪Culturing‬‬
‫‪Steam explosion‬‬

‫‪Sacchharification‬‬ ‫‪Cellulase‬‬

‫‪Enzyme revovery‬‬

‫‪Sugar concentration‬‬

‫‪Waste water treatment‬‬ ‫‪Ethanol fermentation‬‬

‫‪Ethanol recovery‬‬
‫‪(SCFE, Membrance,‬‬
‫)‪Temary azeotropic distillation‬‬
 ‫مراحل توليد قند و اتانول از سلولز گياهي‬

‫منابع‬
1- Aguiar, C. L. 2001. Biode gradarion of the Cellulose from sugarance Bagasse by fungal
Cellulase. Sienc. Tecnol. Aliment. Vol.3, no. 2: 117-121.
2- Kazuhisa Miyamoto. 1997. Rrnewable biological systems for alternative sustainable
energy production (FAO Agricultural services Bulletin – 128)
3- Lark, V. 1999. Production of ethanol from recycled paper sludge using cellulase and
yeast, Kluvexomyces marxianus. Fuel and Energy Abstracts. Vol 38, Issue
6. P: 395 – 396.
4- Lee J. 1997. Biological conversion of lignocellulosic biomass to
ethanol. Jour of Biotechnology. Vol 56. P: 1 – 24.
5- Lee R. Lynd et al. 2002. Microbial Cellulase Utilization: Fundamentals and
Biotechnology. Appl. Environ. Microbiol. 66: 506 577.
6- Netherwood, T. R. et al. 1999. Gene transfer in the Gastrointestinal tract. Appl. Envion.
Microbial. 41: 1337-1343.
7- Spano, L. et al. 1975. Enzywatic Hydrolysis of Cellulosic waste to Glucose, Pollution
Abatement Div, Food Svce. Labs, US. Army Natick, MA. USA.
8- Sternberg. D. et al. 1977. B-Glucosidase: Microbial production and effect on enzymatic
hydrolysis of Cellulose. Can. J. Microbial. 23: 139-147.
9- Walsh G. 2002. Proteins Biochemistry and Biotechnology John Wiley X Sons, LTD pp:
419 – 471.
10- Wang. D.I.C, et al. 1983. Ethanol from Cellulosic Biomass. Philos.
Trans. R, Soc. Lond. Ser. B3000: 323-333.
11- Yang X, et al. 2001. Bioconversion of corn straw by coupling ensiling
and solid – state fermentation. Bioresource Technology. Vol 76. P: 277
– 280