Mehanika kompozitnih materijala

Ivica Smojver Zagreb, ver. 06/2007 Ovaj se materijal moe koristiti iskljuivo u nastavne svrhe na Fakultetu strojarstva i brodogradnje Sveuilita u Zagrebu i ne smije se, bilo u dijelovima ili u cjelovitoj formi, koristiti u druge svrhe bez suglasnosti autora.

Sadraj
1 Uvod
1.1 1.2 1.3 2.1 2.2 Osnovni pojmovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vlakna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Matrice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 5 9

2 Tenzori elastinosti i podatljivosti

Tenzor elastinosti za razliite materijale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Promjena elastinih konstanti kompozitnog materijala s promjenom orijentacije vlakana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Izrazi dobiveni pravilom mjeavina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3.1.1 Sluaj jednolike deformacije u vlaknu i matrici uz jednoosno stanje naprezanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Veza izmeu inenjerskih konstanti i matrice elastinosti Izvod simetrije tenzora elastinosti i podatljivosti . . . . Analiza laminata - deniranje sila i momenata . . . . . . Konstitutivna jednadba vieslojnih kompozita . . . . . Kriteriji poputanja kompozita . . . . . . . . . . . . . . 4.5.1 Kriterij maksimalnog naprezanja . . . . . . . . . 4.5.2 Kriterij maksimalnih deformacija . . . . . . . . . 4.5.3 Tsai-Hill Kriterij . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.4 Tsai-Wu Kriterij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 33 35 37 46 48 49 51 52

14

3 Mikromehanika
3.1

29

4 Makromehanika kompozita
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

32

5 Mehaniki utjecaj promjene vlage i temparature

5.1 5.2 5.3 5.4

Toplinska naprezanja i deformacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naprezanja i deformacije uslijed promjene sadraja vlage . . . . . . . . . Utjecaj promjene temperature i sadraja vlage kod laminata u ravninskom stanju naprezanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sile i momenti uslijed promjene temperature i sadraja vlage . . . . . .

. 60 . 62 . 62 . 65

60

Popis oznaka
aij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . kosinus kuta izmeu nove osi xi i stare osi xj B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . spregnuta krutost Cij ; Cijkl ; C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tenzor elastinosti (krutosti) C ijkl . . . . . . . . . . . . . . . . tenzor elastinosti u novom (zarotiranom) koordinatnom sustavu D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . savojna krutost e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . suma duljinskih deformacija Ei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . modul elastinosti u pravcu glavne materijalne osi i Fi , Fij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . parametri vrstoe koriteni u Tsai-Wu kriteriju Gij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . modul smicanja u koordinatnom sustavu (xi , xj ) hk , hk1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vrijednosti u smjeru osi z koje odreuju poloaj k -tog sloja N, M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektori sila i momenata u kompozitu Nx , Ny , Nxy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rezultantne sile u kompozitu Mx , My , Mxy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .rezultantni momenti u kompozitu N t , M t . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor sila odnosno momenata uslijed promjene temperature N v , M v . . . . . . . . . . . . . . . . vektor sila odnosno momenata uslijed promjene sadraja vlage Q . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . reducirana matrica elastinosti Q . . . . . . . . . . . . . . . . . reducirana matrica elastinosti u globalnom koordinatnom sustavu Qk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . reducirana matrica elastinosti k-tog sloja S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . smina vrstoa S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .doputena kutna deformacija Sij ; Sijkl ; S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .tenzor podatljivosti S . . . . . . . . . . . . . . . . reducirana matrica podatljivosti u globalnom koordinatnom sustavu T . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . matrica transformacija za naprezanja T . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . matrica transformacija za deformacije u0 (x, y), v0 (x, y) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . pomaci srednje povrine vieslojnog kompozita U ; W . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gustoa energije deformiranja Xt ; X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vlana vrstoa u pravcu vlakna Xc ; X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tlana vrstoa u pravcu vlakna Xt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . doputena vlana deformacija u pravcu vlakna Xc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . doputena tlana deformacija u pravcu vlakna Yt ; Y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vlana vrstoa u ravnini sloja okomito na pravac vlakna Yc ; Y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .tlana vrstoa u ravnini sloja okomito na pravac vlakna Yt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . doputena vlana deformacija okomito na pravcu vlakna Yc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . doputena tlana deformacija okomito na pravcu vlakna i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . koecijent linearnog toplinskog istezanja u pravcu osi i i . . . koecijent linearnog toplinskog istezanja u pravcu osi i uslijed promjene sadraja vlage ij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kroneckerova delta T . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . promjena temperature u C ili K M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .promjena sadraja vlage u % j ; kl ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .tenzor deformacija
3

A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . istezna krutost

|i| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor deformacija u glavnom materijalnom sustavu (1, 2, 3) 0 0 , 0 , xy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . deformacije srednje povrine vieslojnog kompozita x y k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor deformacija u k -tom sloju t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . slobodna toplinska deformacija u pravcu osi i i m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .vektor mehanikih deformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor ukupnih deformacija t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor toplinskih deformacija v . . . . . . . . . . . . . . . . slobodna deformacija u pravcu osi i (zbog promjene sadraja vlage) i |x| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor ukupnih deformacija u globalnom k.s. t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor toplinskih deformacija u globalnom k.s. |x| v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor deformacija uslijed vlage u globalnom k.s. |x| x , y , xy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zakrivljenost srednje povrine , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lamove konstante za izotropni materijal ij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poissonov koecijent j i i ; ij ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .tenzor Cauchyevih naprezanja |x| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .vektor naprezanja u globalnom koordinatnom sustavu (x, y, z) |i| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor naprezanja u glavnom materijalnom sustavu (1, 2, 3) k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vektor naprezanja u k -tom sloju ij . . . . . . . . . . . . . . . . . . tenzor naprezanja u novom (zarotiranom) koordinatnom sustavu

1 Uvod
1.1 Osnovni pojmovi
Kompozitni materijali se sastoje od dva osnovna konstituenta: vlakna i matrice koji ine slojeve koji su meusobno povezani i tako ine vieslojni kompozit (laminat). Vlakna su osnovni nosivi element kompozita i daju mu vrstou, dok matrica dri vlakna zajedno, ima vanu funkciju u prijenosu optereanje na vlakno, daje vanjsku formu kompozitu, denira njegovo ponaanje obzirom na djelovanje atmosfere itd. Vlakna su najee: ugljina, staklena, aramidna (npr. kevlar) i metalna, a najee ine 60 - 70 % volumnog udjela u kompozitu. Tablica 1 pokazuje osnovne karakteristike pojedinih vrsta vlakana. Matrice mogu biti polimerne, kako duromeri tako i plastomeri, zatim ugljine, metalne (takvi se kompoziti nazivaju MMC engl. Metal Matrix Composites ), keramike i dr. Treba naglasiti da vlakna pored uobiajene konguracije dugih vlakana, mogu biti i kratka vlakna, whiskers, sfere i dr. Whiskers su kratka vlakna, izrazito velike vrstoe, promjera do 10 m i duljine do 0.1 m. Njihova vrstoa teoretski moe iznositi i do 1/10 modula elastinosti. Posebnu vrstu kompozita ini prepreg (ime dolazi od engl. PREimPREGnated ) kod kojih su pletena vlakna natopljena matricom (najee polimernom). Prepreg se u pravilu koristi za proizvodnju kompozitnih komponenti u autoklavu. Ova je tehnologija vrlo zastupljena kod proizvodnje kompozitnih dijelova avionske konstrukcije. Danas se sve vie govori o nanokompozitima kao posebnoj vrsti kompozitnih materijala. Radi se o ugljinim nanocijevima kod kojih su dvodimenzionalne bazalne ravnine savijene u oblik cijevi, a oblik im ovisi o nainu na koji su savijene, tako da mogu biti s jednom ili vie stjenki. Nanocijevi su dugake do 10 m i imaju iznimnu vrstou i krutost. U laboratorijskim uvjetima postignut je modul elastinosti od preko 1 TPa, te vrstoa od vie od 100 GPa. Ove vrijednosti znatno opadaju u sluaju pojave neistoa u materijalu. Danas je osnovni problem njihove primjene vrlo skupa proizvodnja te nemogunost proizvodnje u inenjerski potrebnim koliinama. Iako su danas nanokompoziti jo vrlo daleko od praktine primjene u stvarnim konstrukcijama, zasigurno se radi o materijalima budunosti i te su stoga danas predmet vrlo intenzivnih istraivanja.

1.2 Vlakna
Visoka mehanika svojstva vlakana rezultat su snanih meuatomarnih sila koje vladaju u materijalima niskog atomskog broja i male gustoe (npr. C, B, Al, Si). Vlakna mogu biti napravljena ili samo od tih elemenata, zatim od njihovih meusobnih spojeva, ili spojeva s kisikom i duikom. Kod ovih materijala nije izraeno plastino teenje, kao npr. kod metala, ve se lom dogaa uslijed integralnog efekta djelovanja mikroskopskih pukotina, iji se broj smanjuje to su manje dimenzije vlakna (popreni presjek u odnosu na duljinu, vidi Sl.1). Materijal u vlaknastoj formi, stoga, ima vrlo mali volumen po metru duljine, te je vjerojatnost pojave pukotine obrnuto proporcionalna volumenu materijala (prema Weibullovoj raspodjeli). S druge strane, kod ovakvog je materijala znatno vie izraeno odstupanje svojstava od referentnih vrijednosti. Ova neujednaenost mehanikih svojstava predstavlja velik problem pri proraunu i izradi kompozitnih konstrukcija. Broj mikroskopskih pukotina moe biti znatno smanjen tehnologijom izrade 5

tip vlakna PAN - IM PAN - HM PAN - UHM Pitch Rayon E - staklo C - staklo S - staklo Kevlar-29 Kevlar-49 Polietilen elik s 0.9 %C Berilij Volfram SiC Al2 O3 Bor

Tablica 1: Mehanika svojstva materijala vlakana d [m] [kg/m3 ] E [GPa] v [GPa] [%] 1 [106 / C] 9 1800 276 2.93 1.0 -0.5 10 1900 400 2.9 0.5 -1.2 10 1860 517 1.72 0.4 -1.0 11 2020 345 1.72 0.9 -1.6 6.5 1660 41-393 0.62-2.2 2.5 14 2540 72.4 3.45 3.2 5.0 2490 69 3.16 4.8 7.2 10 2490 85.5 4.59 5.7 5.6 12 1440 62 2.76 4 -2 12 1479 131 3.79 2.8 -2 38 970 117 2.58 5 100 7800 210 4.25 11.8 1850 300 1.26 11.6 25 19300 360 3.85 4.5 100-200 3300 430 3.5 5.7 20 3950 379 1.4 7.5 100-200 2600 385 3.8 8.3

2 [106 / C] 12 12 7.8 5.0 7.2 5.6 59 59 -

Tablica 2: Mehanika svojstva materijala matrice tip matrice [kg/m3 ] E [GPa] G [GPa] v [MPa] [%] Poliester 1500 4.5 2 90 5 Vinil ester 1150 4 90 5 Epoksi 1400 6 2.2 130 8.5 Bizmaleimid 1320 3.6 1.8 78 6.6 Poliimid 1890 4.9 120 3 Polieter imid 1270 3 105 60 Poliamid imid 1400 5 95-185 12-18 PPS 1340 3.3 70-75 3 PEEK 1320 92-100 150 1240 2.5 70-75 50-100 Polisulfon (PS) Polipropilen (PP) 900 1-1.4 25-38 300 Polikarbonat (PC) 1200 2.4 45-70 50-100 Aluminij 2700 70 200 Ti-6Al-4V 4500 110 1000 borosilikatno staklo 2300 60 100 MgO 3600 210-300 97-130 Al2 O3 4000 360-400 250-300 SiC 3200 400-440 310 -

[106 / C] 200 53 70 49 90 62 36 54-110 56-100 110 70 3.5 13.8 8.5 4.8

Tg [ C] 110 150 250 300 320 217 240 - 270 85 143 190 -20 - -5 133 -

Slika 1: Utjecaj promjera vlakna d na vrstou f

vlakna (gdje je od posebne vanosti istoa sirovine od koje je vlakno napravljeno) ili zatitnom presvlakom oko vlakna. Npr. brzina taloenja molekula i brzina hlaenja imaju znatan utjecaj na strukturu vlakna, pri emu vrlo velike brzine hlaenja daju vrlo nu molekularnu strukturu koja se ne moe postii kod materijala u nevlaknastoj formi. Nadalje, postupci koji u sebi ukljuuju izvlaenje ili vuenje, zbog vlanih naprezanja u vlaknu imaju pozitivan utjecaj na usmjerenost kristala ili atomarne strukture u pravcu vlakana. Danas su zasigurno ugljina (karbonska) vlakna najrasprostranjenija, posebice kod mehaniki najoptereenijih avionskih konstrukcija. Treba naglasiti da je pogreno nazivati ugljina vlakna gratnim - grat je jedan od oblika ugljika, kod kojeg su snanim kovalentnim vezama povezane heksagonalne bazalne ravnine, dok je trodimenzionalna struktura postignuta njihovim meusobnim povezivanjem slabim Van der Waalsovim silama. Upravo ove sile omoguuju lako klizanje bazalnih ravnina jedne prema drugoj, to je i razlog zato grat ima svojstvo podmazivanja odnosno smanjivanja trenja. Za razliku od grata, ugljina vlakna imaju samo dvodimenzionalnu strukturu. Prva ugljina vlakna bila su napravljena iz rayona, no postupak je ubrzo izbaen zbog malog postotka ugljika koji se na taj nain dobivao, kao i slabih mehanikih svojstava. Veina ugljinih vlakana koja se koriste u avionskim i drugim konstrukcijama su napravljena iz poliakrilonitril (PAN) vlakana ili iz razliitih smola (engl.pitch ) procesom karbonizacije, pri emu se postupci proizvodnje mogu znaajno razlikovati. PAN postupkom se proizvode vlakna s postotkom C do 50 % dok se vlakna iz smole odlikuju postotkom C do 80 %. Prema osnovnim mehanikim karakteristikama, ugljina se vlakna klasiciraju kao HM (visokog modula elastinosti), HS (visoke vrstoe) i IM (umjerenog modula elastinosti) - ponekad se koristi i oznaka UHM (vrlo visoki modul elastinosti). Vlakna dobivena iz smole generalno imaju vei modul elastinosti, ali i manju tlanu i vlanu vrstou u odnosu na PAN vlakna. Ova su vlakna i znatno vie porozna, to dodatno utjee na njihovu vrstou. Vlakna od smole mogu imati i dobru elektrinu vodljivost, prosjenog su promjera 10-11 m, za razliku od PAN vlakana promjera 5-10 m. U poprenom presjeku, ugljina vlakna mogu imati radijalni oblik (bazalne ravnine su radijalno usmjerene), oblik koncentrinih slojeva (bazalne ravnine koncentrine), transverzalno izotropni ili jezgru i vanjsku ljusku (najei oblik, karakteristian za PAN vlakna). 7

Staklena se vlakna proizvode najee od silike (silicijevog dioksida SiO2 ) razliitim postupcima i u pravilu imaju slabija mehanika svojstva od ugljinih vlakana. No vrlo su rairena u primjeni kod mehaniki manje zahtjevnih konstrukcija zbog njihove manje cijene. Mogu se znatno razlikovati po svojstvima te se stoga oznaavaju kao A-staklo (ovakva su bila prva proizvedena vlakna, danas se vrlo rijetko koriste), C-staklo (koriste se zbog poboljane otpornosti na kiseline i luine), E-staklo (najee koriteno, poboljana otpornost na vlagu i blae kemikalije), S-staklo (poveane vrstoe i modula elastinosti, koriste se kod mehaniki optereenijih konstrukcija gdje su potrebni visoka specina krutost i vrstoa). Polimerna vlakna su jedina od nabrojenih koja su u potpunosti sintetski stvorena. Meu njima su najpoznatija Kevlarska vlakna, a u posljednje vrijeme se koriste i poliimidi zbog mogunosti koritenja i na povienim temperaturama (i preko 300 C). Polimerna vlakna se sastoje od polimernih lanaca koji se posebnim postupcima izduuju u pravcu pruanja vlakna. Njihova svojstva su izravna posljedica njihove mikrostrukture. Budui da polimerne molekule stvaraju ravninske povrine velike krutosti, koje su meusobno povezane slabim vodikovim vezama, itav je izgled vlakna vrlo slian onom radijalnog rasporeda kod ugljinog vlakna. Stoga Kevlarska vlakna imaju nizak modul smicanja u uzdunom smjeru, slaba svojstva u poprenom smjeru kao i malu uzdunu tlanu vrstou, zbog slabih vodikovih veza meu ravninama. S druge strane odlikuju ih dobra uzduna vlana vrstoa, dobra kemijska otpornost te mala gustoa. Posebnu skupinu ine borova (engl. boron ) vlakna. Ovo su sama po sebi kompozitna vlakna budui je posebnim postupkom naparavanja bor naneen na osnovno ugljino (izraeno iz smole) ili volframovo vlakno. Borova vlakna imaju znatno vei promjer (125 - 140 m) u odnosu na druge vrste vlakana (npr. ugljino promjera 10 m). Zbog vrlo visoke tvrdoe bora, ovi se kompoziti vrlo teko naknadno obrauju (npr. buenje provrta ili rezanje), to je uz visoku cijenu, glavni razlog to su ih u zrakoplovnim konstrukcijama u potpunosti istisnuli kompoziti s ugljinim vlaknima. Borova su se vlakna koristila u nekim od prvih aviona u kojima su koriteni kompoziti (ameriki lovaki avioni F-14 Tomcat, F-15 Eagle iz poetka 1970-tih). Kasnije je bor koriten kao jedno od prvih vlakana u kompozitima s metalnom matricom (engl. Metal Matrix Composites - MMC), pri emu je matrica aluminijska ili titanska. Vlakna od silicijevog karbida proizvode se slinim postupkom kao i borova vlakna naparavanjem na jezgru od ugljikovog vlakna (engl. Chemical Vapor Deposition - CVD). Ova su vlakna posebno pogodna za ojaavanje metala (aluminijskih i titanskih legura) kao i ojaavanje keramike u formi vlakna od silicijeva karbida, silicijeva nitrida ili stakla. U drugom se obliku ova vlakna izrauju od polimera koji sadre silicij i ugljik, jedno od takvih vlakana poznato je pod trgovakim imenom Nicalon ili u poboljanoj verziji Hi-Nicalon. Ova vlakna imaju i svojstvo poluvodljivosti - otpor im je ovisan o koliini neistoa koje sadre. Nicalon vlakna su znatno jeftinija nego vlakna proizvedena CVD postupkom ali nisu pogodna za primjene na povienim temperaturama.

1.3 Matrice
Osnovne funkcije matrice jesu:

prenoenje optereenja na vlakno odvajanje vlakana jednih od drugih u svrhu spreavanja irenja pukotina u materijalu formiranje vanjskog oblika kompozitne konstrukcije zatita kompozita od utjecaja okoline
Svojstva matrice (Tablica 2) izrazito su vana za odreivanje uzdune tlane vrstoe, poprene vlane vrstoe kao i meuslojne posmine vrstoe i obino se kse da su ova svojstva uvjetovana matricom. U zrakoplovnim konstrukcijama, matrica mora biti otporna i na pogonsko gorivo, hidraulike uide kao i razliite kemikalije koje se koriste pri odravanju (npr. sredstva za skidanje boje). Za kompozite se trai da dobro podnose temperature do 150 C, iznimno i do 200 C. Svojstva matrice najee odreuju i svojstva kompozita, kao i ogranienja u primjeni. U sluaju izloenosti kompozita kemijskim ili utjecajima okoline, matrica je ona koja je prva izloena smanjenju mehanikih svojstava, te njena svojstva znaajno odreuju ponaanje kompozita. Vrlo je bitno zikalno svojstvo temperatura prelaska u kruto stanje (engl. glass transition temperature - GTT) koja denira toku prelaska iz viskoznog u kruto stanje matrice. Ova temperatura bitno denira konana svojstva matrice. Naime, pri upotrebi iznad GTT, svojstva matrice znatno se sniavaju. Vlaga u kompozitu (ponajvie matrici) znatno sniava GTT. Tehnologija izrade kompozita znatno utjee na njegova svojstva, jer mora osigurati dobru vezu vlakna i matrice kao i minimalan udjel upljina ili pukotina u kompozitu. Kad je rije o polimerima, oni se dijelu u dvije velika skupine: duromeri i plastomeri. Duromeri pri zagrijavanju stvaraju ireverzibilne kemijske veze meu polimernim lancima koji su meusobno snano umreeni. Pri ponovnom zagrijavanju, oni ne mijenjaju stanje, ve ostaju kruti sve dok se pod djelovanjem visoke temperature potpuno ne razgrade. Ovo ukazuje i na velik problem pri njihovoj primjeni, koji je danas sve vaniji: nije ih mogue reciklirati razmekavanjem matrice ve samo mehaniki usitniti ime se dobijaju sitne granule koje u sebi sadre i vlakna i matricu. Za razliku od njih, plastomeri imaju svojstvo da se pri hlaenju stvrdnjavaju, ali se pri ponovom zagrijavanju razmekavaju te ih je mogue ponovno oblikovati. Ovo omoguuje popravljanje dijelova koji su izraeni od ovih kompozita, kao i njihovo djelimino recikliranje. Nadalje, kod plastomera je mogua odreena kristalininost, dok su duromeri iskljuivo amorfni. Kristalininost je uzrokovana usmjerenou lanaca. Oni dijelovi polimera (ili oni polimeri) koji su kristalinini imaju veu gustou, ali i bolja mehanika svojstva i otpornost utjecaju otapala (to je uzrokovana smanjenom molekularnom aktivnou, odnosno veom ureenou molekula). Duromeri su polimeri koji se najee koriste u proizvodnji kompozita zbog relativno nie cijene, niskih proizvodnih temperatura, niske viskoznosti pri proizvodnji te dobrog oplakivanja vlakna. Od njih, za kompozite visokih mehanikih svojstava, u zrakoplovnim konstrukcijama najee su koritene epoksidne smole zbog lakog koritenja, niske cijene, 9

zbog svojih izvrsnih mehanikih svojstava, dobre kemijske postojanosti, te zadravanja dobrih mehanikih svojstava i dimenzija pri povienoj temperaturi i vlazi. Nadalje, dobro reagiraju (ostvaruju dobru adheziju) s veinom vrsta vlakana. Budui da pri proizvodnji prolaze kroz period vrlo niske viskoznosti, to im omoguava vrlo iroke tehnike proizvodnje. Epoksidi su najee dvokompozitni, pri emu se u procesu proizvodnje dodaje ovriva koji postaje sastavni dio strukture matrice. Nakon mijeanja epoksida i ovrivaa, pod djelovanjem topline dolazi do skrutnjavanja to se dogaa nekoliko sati. Konana svojstva epoksidne matrice pokazuju izrazitu krhkost, to dovodi do znatne osjetljivosti obzirom na pojavu pukotina. Da bi se poboljala ova svojstva, kao i otpornost vlazi i toplinska stabilnost, danas se epoksidima dodaju elastomeri kao i drugi tipovi polimera. Druga vrst duromera koja se sve vie koristi zbog otpornosti povienim temperaturama jesu adicijski poliimidi. Meu njima su najpoznatiji bizmaleimidi (BMI) koji posjeduju dobre proizvodne karakteristike no glavni nedostatak im je poviena krhkost koja se moe smanjiti dodavanjem odgovarajuih spojeva (npr. polisulfon, polieterimid i dr). Druge vrste ovih spojeva jesu PMR-15 poliimidi sa GTT od gotovo 300 C. Cianati su takoer duromeri koji su pogodni za primjenu na visokim temperaturama koji imaju GTT oko 290 C. Odlikuju ih dobre karakteristike pri primjeni u vruim i vlanim uvjetima (neto slabija od epoksidne smole) te visoka tvrdoa. Vrlo su esto koriteni i nezasieni poliesteri, najee u kombinaciji sa staklenim vlaknima. Predstavnik ovih polimera su vinil esteri koji su vrlo popularni zbog svoje cijene, otpornosti na vlagu te brzine i jednostavnosti u izradi kompozita. Epoksidne smole spadaju u skupinu amorfnih plimera koje karakterizira pojava gumene (gel) faze na viim te staklaste faze na niim temperaturama. Epoksidi koji polimeriziraju na sobnoj temperaturi pogodni su za koritenje na temperaturama do 50 C dok se ovisno o tipu otvrivaa ostale vrste epoksida obrauju na temperaturama izmeu 120 i 180 C. Kemijske reakcije koje se pri polimerizaciji dogaaju jesu egzotermne te upotreba velike koliine otvrivaa (katalizatora) ili previsoka temperature polimerizacije moe dovesti do toplinske degradacije matrice, a time i samog kompozita. Ovo je razlog zbog kojeg se posebna panja mora posvetiti izradi kalupa, posebice ako se radi o debljim ili veim dijelovima. Da bi im se promijenila mehanika svojstva, epoksidima se mogu dodavati razliite tvari u svrhu smanjenja viskoznosti prilikom obrade, poveanja lomnog produljenja uz smanjenje modula elastinosti, poboljanje otpornosti irenju pukotina, promjena gustoe i dr. Njihov je osnovni nedostatak inherentna krhkost popraena velikom vrstoom to se esto poboljava dodavanjem plastomera. Glavne prednosti epoksida jesu mogunost modiciranja svojstava prema postavljenim zahtjevima, moguost kontrole ilavosti te laka i sigurna proizvodljivost zbog male koliine tetnih tvari koje se pri tome oslobaaju, malo skupljanje, dobra kemijska otpornost te dobra dimenzijska i toplinska stabilnost. Glavni nedostaci jesu via cijena proizvodnje u odnosu na npr. poliestere (posebice specijalne vrste epoksida koje se koriste u zrakoplovstvu), osjetljivost na vlagu, sporo polimeriziranje, mala otpornost nekim organskim spojevima ( npr. organskim kiselinama i fenolima) te relativno niska najvia temperatura primjene. Poliesterske smole takoer pripadaju duromerima, a prozvode se egzotermnim kemijskim reakcijama pri kojim se nezasieni poliesteri mijeaju s relativno malom koliinom inicijalizatora (katalizatora). Kao kod epoksida, i ovdje materijal pri polimerizaciji prolazi iz tekue, preko gel do krute faze. Glavne prednosti ovih materijala jesu mala poetna viskoznost, mala cijena poetnih sirovina, jednostavna proizvodnja te izvrsna otpornost 10

atmosferskim utjecajima. S druge strane, polimerizacija je vrlo egzotermna s visokim skupljanjem ime se u procesu proizvodnje unose znaajna zaostala naprezanja, krhkost te slaba kemijska otpornost nekim spojevima (alkalima). Vinil esteri su po svojstvima izmeu epoksida i poliestera. Polimerizacija se dogaa na relativno niskim temperaturama (kao kod poliestera) a konana svojstva daju dobru kemijsku otpornost kao kod epoksida uz jednostavnu proizvodnju te bolja mehanika svojstva i bolje veze izmeu vlakna i matrice u odnosu na poliestere. Ovi materijali imaju znatno vee trokove proizvodnje nego poliesteri te znatno vee skupljanje u odnosu na epokside. Fenolne smole nastaju polimerizacijom fenola uz pomo npr. formaldehida pod posebnim uvjetima. Ovi polimeri iskazuju dobru otpornost visokim temperaturama kao i otpornost gorenju, koja je posljedica ablativnih svojstava ovih smola (pri gorenju izgaraju slojevi materijala odreenom brzinom stvarajui sloj ugljika) to im i jest najvea prednost pri upotrebi. Nedostaci jesu visoki tlakovi pri proizvodnji potrebni za polimerizaciju kao i velik postotak upljina to znatno sniava mehanika svojstva. Bizmaleimidi (BMI) su visoko umreeni polimeri, po proizvodnji vrlo slini epoksidima, iako mogu imati niu viskoznost i bolje oplakivanje vlakana. GTT im je izmeu 180 - 320 C dok je maksimalna temperatura pri kojoj se mogu koristiti do 150 C. Ovi su materijali izvorno krhki to se poboljava pomou aditiva. U odnosu na epokside, prednost im je znatno bolja toplinska stabilnost to je vano u zrakoplovnoj primjeni kod borbenih aviona visokih performansi koi lete velikim brzinama i na velikoj visini. Bizmeleimidi koji se koriste kod ovih konstrukcija imaju GTT oko 180 C, mada se ne preporua njihovo koritenje na temperaturama iznad 125 C, posebice u uvjetima poveane vlage. Osnovni su nedostatak znatno vii trokovi proizvodnje u odnosu na epokside. Danas BMI kompoziti u zrakoplovnim konstrukcijama sve ee zamjenjuju kompozite s ugljinom matricom. Poliimidne smole imaju prednost vrlo visoke temperature primjene koju nema niti jedna druga vrsta polimera, budui da im je GTT izmeu 200-400 C. Nadalje, ovisno o tehnologiji proizvodnje, mogu biti i duromeri (adicijski poliimidi), kao i plastomeri (kondenzacijksi poliimidi). Procesi proizvodnje su esto vrlo kompleksni jer ukljuuju visoke temperature i tlakove te zahtijevaju strogo praenje parametara procesa kako ne bi dolo do stvaranja eksplozivnih tvari. Tehnologija proizvodnje ukljuuje koritenje preprega ili RTM (resin transfer molding ). U zrakoplovnim konstrukcijama koriste se za kuita mlaznih motora ili za konstruktivne elemente lovakih aviona visokih performansi. Najkvalitetniji od ovih polimera imaju GTT veu od 270 C, procesnu temperaturu od preko 370 C, dugotrajnu toplinsku stabilnost i izvrsna mehanika svojstva. Osnovna prednost im je stabilnost i odlina mehanika svojstva na visokim temperaturama, visoka kvaliteta proizvedenih komponenti te otpornost veini kemikalija, dok je nedostatak cijena i sloenost proizvodnje. Cianatne smole polimeriziraju pomou katalizatora relativno brzo pri temperaturama 170-250 C i s vrlo malim skupljanjem. Nakon polimerizacije, karakteristike su dobra vrstoa i tvrdoa na povienim temperaturama, vrlo malo upijanje vlage, iako dugotrajna izloenost vlazi uzrokuje smanjenje svojstava, to im predstavlja problem za koritenje u zrakoplovnim konstrukcijama. Ovi materijali se mogu mijeati s epoksidima ili drugim duromerima kako bi se dobila poboljana svojstva.

11

Plastomeri su najire klasicirani kao amorfni i kristalinini, mada svi ispoljavaju kristalininost u veoj ili manjoj mjeri. Nadalje, kristalinini elastomeri pokazuju znatno bolju otpornost utjecajima goriva, hidraulikih uida i dr. u odnosu na amorfne. Amorfni plastomeri pokazuju veliku isprepletenost polimernih lanaca, a pri zagrijavanju te se veze raskidaju i polimer se ponaa kao viskozni fuid. Amorfni plastomeri su i u odreenoj mjeri osjetljivi na otapala, te su znatno osjetljiviji na puzanje i zamorna oteenja nego li kristalinini. Plastomeri su znatno manje skloni upijanju vlage, manje su osjetljivi na udarna oteenja. Mogu se u ogranienoj mjeri popravljati ponovnim zagrijavanjem i zavarivati. No, temperature i pritisci na kojima polimeriziraju su znatno vii u odnosu na duromere. Kristalinini plastomeri svojstvo kristalininosti posjeduju zbog vee ili manje usmjerenosti polimernih lanaca, mada kompletnu kristalininost nije mogue postii. Pri zagrijavanju, kristalinine se faze mijeaju i matrica postaje amorfni, viskozni uid. Ovi su polimerni u stvari semikristalinini budui da sadre i kristalininu i amorfnu fazu. Proizvodni uvjeti bitno utjeu na stupanj kristalininosti - to je vea brzina hlaenja kristalininost je manja. Poliketoni su grupa kristalininih plastomera koji imaju izvrsnu toplinsku otpornost. Meu njima se istiu polieterketon (PEK), polieterketonketon (PEKK) te najee koriteni polietereterketon (PEEK). PEEK ima stupanj kristalininosti do 40%, dobra mehanika svojstva te otpornost prema otapalima i kiselinama s izuzetkom koncentrirane sumporne kiseline. Osnovni je nedostatak vrlo visoka cijena proizvodnje. Plastomeri mogu biti proizvedeni znatno bre jer povienu temperaturu nije potrebno odravati dulje vrijeme. Neki od njih imaju znatno viu GTT te temperaturu primjene od epoksida ili bizmaleimida. Nadalje, kod plastomera je uoljivo teenje i znatna deformacija pri lomu, te time i znatno vea ilavost. No, oni ispoljavaju i puzanje pri povienim temperaturama i konstantnim optereenjem. Polifenilen suld (PPS) je visoko kristalinini polimer (stupanj kristalininosti do 60%) s odlinom toplinskom stabilnou te kemijskom i vatro otpornou to ga ini atraktivnim materijalom (i doputenim, prema FAA) za avionske interijere. Materijal zadrava dobra svojstva i na temperaturama do 200 C kada poinje postupno smanjivanje mehanikih svojstava. Polimeri bazirani na derivatima sulfona - polisulfon (PSU), polieter sulfon (PES) te poliaril sulfon (PAS) su amorfni, generalno dosta kemijski otporni, no ne svim otapalima, i imaju iznimno dobra svojstva na visokim temperaturama te vatro otpornost. Zadravaju dobra mehanika svojstva i u uvjetima poviene temperature i vlage. Samogasivi su pri emu se stvara vrlo mala koliina dima. Polieterimid (PED) je amorfan elastomer visokih mehanikih svojstava. Dimenziono je stabilan (zbog amorfne strukture), ima izraeno malo skupljanje te visoko izraenu izotropiju u usporedbi s veinom kristalinih polimera. Visoka GTT omoguava koritenje na temperaturama do 200 C. Kemijski je vrlo otporan na velik broj kemikalija te na atmosferske utjecaje. Primjenu mu ograniava vrlo velika viskoznost u rastopljenom stanju. Mada su polimeri dominantni kao materijali matrice, u velikoj se mjeri koriste jo i metali (tada se to nazivaju engl. Metal Matrix Composites - MMC) te keramika. Kompoziti s metalnom matricom se odlikuju iznimno dobrim mehanikim svojstvima. Za matricu se koriste laki metali, kao i aluminij i njegove legure, magnezij, titanske legure i dr. Ovi kompoziti omoguuju koritenje na temperaturama viim od 700 C, no uz 12

vrlo visoku cijenu proizvodnje koja je uvjetovana iznimno kompliciranom tehnologijom izrade. Osnovni problem pri proizvodnji je kemijska (ne)kompatibilnost metalne matrice i vlakna zbog kemijskih reakcija meu njima, to i suava broj kombinacije vlakana i matrica koje je mogue kombinirati. Stoga su se za ojaavanje metalnih matrica najbolje pokazali SiC, Al2 O3 , te Borsic (borovo vlakno presvueno silicijevim karbidom). Koritenje ugljinih vlakana je vrlo ogranieno, obino na aluminijske i magnezijeve matrice, ako je izloenost visokim temperaturama minimalna.

13

2 Tenzori elastinosti i podatljivosti

2.1 Tenzor elastinosti za razliite materijale
Vezu izmeu komponenti Cauchyjevog tenzora naprezanja i tenzora deformacija daje tenzor elastinosti Cij . Ako se naprezanja i deformacije zapiu u obliku vektora, a tenzor elastinosti u matrinom obliku, vrijedi

= C

(1)

Budui da su naprezanja i deformacije tenzori drugog reda, a elastinost tenzor etvrtog reda, ovaj se izraz moe zapisati i

ij = Cijkl kl

(2)

Ako je tenzor naprezanja zapisan pomou komponenti prema Voightovoj konvenciji koja denira redoslijed komponenti tenzora naprezanja, te koristei svojstvo simetrije tenzora

ij = {11 22 33 23 13 12 }T
te tenzor deformacija vrijedi

(3) (4) (5)

kl = {11 22 33 23 13 12 }T ij = Cijkl kl

U najopenijitoj formi, tenzor elastinosti moe se zapisati

Cijkl

C1111 C1122 C1133 C1123 C2222 C2233 C2223 C3333 C2333 = C2323 sim.

C1113 C2213 C1333 C2313 C1313

C1112 C1222 C1233 C1223 C1213 C1212

(6)

No, vrlo se esto koristi saeti oblik, kod kojeg se tenzor naprezanja zapisuju

i = {1 2 3 4 5 6 }T

(7)

Tenzor deformacija se u tom sluaju ne zapisuje pomou tenzorskih ve inenjerskih komponenti, te se umjesto 23 , 13 te 12 koriste kutne deformacije 23 , 13 ,12

j = {11 22 33 23 13 12 }T = {1 2 3 4 5 6 }T
Tada se tenzor elastinosti zapisuje u saetom obliku
Cij =

(8)

C11

C12 C22

C13 C14 C23 C24 C33 C34 C44

sim.

C15 C25 C35 C45 C55

C16 C26 C36 C46 C56 C66

(9)

14

te se konstitutivna jednadba u saetom obliku zapisuje

i = Cij j

(10)

Vano je primijetiti da su komponente tenzora elastinosti Cij (j = 4, 5, 6), 1/2 odgovarajuih komponenti istog tenzora kada je zapisan kao Cijkl . Cijkl je zapis tenzora etvrtog reda, koji bi imao 81 komponentu (tenzor n-tog reda ima 3n komponenti). No, zbog simetrije tenzora deformacija, vrijedi

Cijkl = Cijlk

(11)

Stoga se dvije konstante koje su uz lanove kl i lk mogu prikazati jednom konstantom, ime se broj materijalnih konstanti smanjuje na 54. Nadalje, zbog simetrije tenzora naprezanja vrijedi (12) Cijkl = Cjikl te se broj materijalnih konstanti smanjuje za jo 18, i ostaje ih 36. No, zbog simetrije samog tenzora elastinosti, broj konstatni se smanuje na konanih 21, to je i maksimalni broj materijalnih konstanti koje opisuju ponaanje elastinog materijala (takav se materijal naziva anizotropnim). Simetrija tenzora elastinosti dokazuje se na sljedei nain. Prema izrazu

ij = Cijkl kl
vrijedi

(13)

ij = Cijkl (14) kl Ako se uvede pojam gustoe energije deformiranja U , kako je deniran u osnovama nauke o vrstoi, vrijedi U ij = (15) ij
Tada je

U ij = kl kl ij

2U = Cijkl kl ij

(16)

Ako se isti postupak provede za promijenjene ponovljene indekse, pri emu se vrijednost izraza ne mijenja, vrijedi kl = Cklij ij (17)

kl = Cklij ij kl = kl U = ij ij kl U kl = 2U = Cklij ij kl

(18) (19) (20)

Usporedbom izraza (16) i (20) te primjenom komutativnosti operatora deriviranja vidljivo je da vrijedi (21) Cijkl = Cklij 15

ime je i dokazana simetrija tenzora elastinosti. Ovo svojstvo e biti iskoriteno pri izvodu izraza za gustou energije deformiranja U . Iz izraza

ij =
te

U ij U dij ij

(22)

dU = ij dij =
vrijedi

(23) (24)

dU = ij dij = Cijkl kl dij

to se nakon zamjene ponovljenih indeksa moe zapisati

dU = kl dkl = Cklij ij dkl

Zbog simetrije tenzora elastinosti, izraz (21), posljednji se izraz moe zapisati

(25)

dU = Cijkl ij dkl
Zbrajanjem izraza (24) i (26) dobijen je izraz

(26)

2dU = Cijkl (ij dkl + kl dij ) = Cijkl d(ij kl )

odnosno nakon integriranja

(27)

1 U = Cijkl ij kl (28) 2 Ako se deniraju dva openita Kartezijeva desna koordinatna sustava (x1 , x2 , x3 ) i (x1 , x2 , x3 ), mogue je defnirati veliinu aij kao kosinus kuta izmeu osi xi i xj aij = cos(xi , xj )
(29)

Tada se izrazi za transformaciju komponenti tenzora drugog reda pri rotaciji iz koordinatnog sustava (x1 , x2 , x3 ) u koordinatni sustav (x1 , x2 , x3 ) zapisuju

ij = aip ajq pq
ili ako se radi o tenzoru etvrtog reda

(30)

C ijkl = aip ajq akr als Cpqrs

(31)

Tenzor elastinosti mora zadovoljiti odreene uvjete i ima odreena svojstva (od kojih su neka pokazana u prijanjim analizama): 1. Tenzor je pozitivno denitan 2. Tenzor je simetrian 3. Svi dijagonalni elementi su pozitivni
1 4. Postoji inverzan tenzor Sijkl = Cijkl koji se naziva tenzor podatljivosti, a koji je takoer pozitivno denitan i simetrian; matrino se ovo zapisuje S = C1

16

5. Determinanta matrice tenzora elastinosti je pozitivna detC > 0 (matrica je nesingularna) 6. Sve kvadratne submatrice koje sadre dijagonalne elemente (minore) su pozitivno denitne (sve gornje lijeve submatrice od C reda 1x1, 2x2, 3x3, . . . , 6x6) i imaju determinantu > 0 Ako je denirana ravnina elastine simetrije (x1 , x2 ), tada je normala na ravninu denirana s osi x3 . Tada izrazi

x1 x1 , x2 x2 , x3 x3

(32)

opisuju zrcaljenje obzirom na ovu ravninu. Treba primijetiti da ova transformacija ne opisuje rotaciju koordinatnog sustava, jer novi koordinatni sustav vie nije desni - tranformacija opisuje zrcaljenje oko ravnine (x1 , x2 ). Za sluaj elastine simetrije, mora vrijediti da tenzor elastinosti ne mijenja vrijednosti komponenti (ne transformira se), odnosno C ijkl = Cijkl (33) ili zapisano preko izraza za tranformaciju (31)

C ijkl = aip ajq akr als Cpqrs

(34)

Pri ovoj transformaciji vrijedi a11 = 1, a22 = 1, a33 = 1, dok su svi ostali aij = 0. Tada transformacija komponente C1113 glasi

C 1113 = a11 a11 a11 a33 C1113 = C1113

Ovaj je uvjet mogue ispuniti samo ako je C1113 = 0. Takoer vrijedi

(35)

C 1333 = a11 a33 a33 a33 C1333 = C1333

(36)

to takoer vrijedi samo za C1333 = 0. Vrlo se lako dokazuje da e ovo biti sluaj za sve Cijkl koji imaju neparan (u ovom sluaju 1 ili 3) broj indeksa 3. Stoga e kod ovakvog materijala sljedee komponente tenzora elastinosti imati vrijednost 0:

C1123 = C1113 = C2223 = C2213 = C2333 = C1333 = C1223 = C1213 = 0

(37)

Ovakav se materijal naziva monokliniki (monoklini) i broj se elastinih neovisnih konstanti smanjuje sa 21 na 13. Tenzor elastinosti se zapisuje u punoj formi (ako su komponente tenzora naprezanja i deformacija u vektorskom obliku zapisani prema Voightovoj konvenciji) C1111 C1122 C1133 0 0 C1112 C2222 C2233 0 0 C1222 C3333 0 0 C1233 Cijkl = (38) C2323 C2313 0 sim. C1313 0 C1212

17

ili u saetom obliku

Cij =

C11

C12 C22

C13 C23 C33

sim.

0 0 C16 0 0 C26 0 0 C36 C44 C45 0 C55 0 C66

(39)

Ako bi se isti postupak proveo i za ravninu elastine simetrije, (x1 , x3 ), kojoj je vektor normale x2 , vrijedi x1 x1 , x2 x2 , x3 x3 (40) Sada su lanovi matrice transformacije a11 = 1, a22 = 1, a33 = 1, dok su svi ostali aij = 0. Koristei isti princip koji je primijenjen pri analizi monoklinikog materijala, lako se pokazuje da e svi lanovi tenzora elastinosti koji imaju neparan broj indeksa 2 biti jednaki nuli, npr:

C 1222 = a11 a22 a22 a22 C1222 = C1222 = 0

(41)

lanovi koji moraju biti jednaki nuli, a nisu ve izjednaeni s nulom u prijanjoj analizi ravnine elastine simetrije (x1 , x2 ), jesu:

C1112 = C1222 = C1233 = C2313 = 0

(42)

Broj neovisnih konstanti elastinosti se smanjuje za jo 4 i iznosi 9. Ako bi se izvrila ista analiza za ravninu elastine simetrije (x2 , x3 ), lako se uoava da nema dodatnih lanova matrice elastinosti koji su nula, a nisu ve sadrani u prije navedena dva sluaja. Ovim se dokazuje da ako materijal ima dvije meusobno okomite ravnine elastine simetrije, nuno ima i treu, koja je okomita na te dvije. Ovakav se materijal naziva ortotropnim, i tenzor elastinosti se zapisuje

Cijkl =

C1111 C1122 C1133 C2222 C2233 C3333 sim.

0 0 0 C2323

0 0 0 0 C1313

0 0 0 0 0 C1212

(43)

ili

Cij =

C11

C12 C22

C13 C23 C33

0 0 0 C44

sim.

0 0 0 0 C55

0 0 0 0 0 C66

(44)

Primjer ortotropnog materijala predstavlja jedan kompozitni sloj, a slika 2 prikazuje standardno inenjersko oznaavanje izotropnog materijala, kod kojeg os 1 l oznaava 18

Slika 2: Oznaavanje osi ortotropnog materijala

pravac vlakna, os 2 t je u ravnini sloja okomito na pravac vlakna, a os 3 q ini desni koordinatni sustav s prve dvije osi. Nadalje, ako je denirana ravnina (x1 , x2 ) tako da je svaka ravnina okomita na nju ravnina elastine simetrije, takav se materijal naziva transverzalno izotropan. Ova se ravnina naziva ravninom transverzalne izotropije, dok se pravac x3 naziva os transverzalne izotropije. Transverzalno izotropni materijal predstavlja poseban sluaj ortotropnog materijala. Ako su denirane nove osi koje lee u ravnini okomitoj na x3 , x1 koja zatvara kut s osi x2 , te x2 koja zatvara isti kut s x2 , tada je po deniciji ravnina (x1 , x2 ) takoer ravnina elastine simetrije, te vrijedi

x1 = cosx1 + sinx2 x2 = sinx1 + cosx2 x3 = x3

(45)

Nakon analize sline kao i kod monoklinikog materijala i sreivanja izraza (vidjeti npr. referencu [8] za detaljnu analizu svih pojedinih lanova) tenzor elastinosti se zapisuje

Cijkl =

C1111 C1122 C1133 C1111 C1133 C3333 sim.

0 0 0 C1313

0 0 0 0 C1313

1 (C1111 C1212 ) 2 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0

(46)

Cij =

C11

C12 C11

C13 C13 C33

0 0 0 C44

1 (C11 C12 ) 2 Vidljivo je da je transverzalno izotropan materijal opisan s 5 neovisnih elastinih konstanti. Fizikalno, ovakav se materijal moe razmatrati kao izotropan u ravnini elastine
19

sim.

0 0 0 0 C44

(47)

simetrije, te sa svojstvima bitno drugaijim u pravcu transverzalne izotropije. U inenjerskoj primjeni, osi koje deniraju ravnine i pravce transverzalne izotropije imaju i posebne oznake - t, t , l, te bi za ovdje prikazan sluaj vrijedilo x1 t, x2 t te x3 l (slika 3). Primjer transverzalno izotropnog materijala jest vlakno, razmatrano na mikronivou.

Slika 3: Oznake osi transverzalno izotropnog vlakna Ako se razmatra materijal koji ima jo jednu dodatnu os transverzalne izotropije, x1 , tada je dodatna ravnina transverzalne izotropije (x2 , x3 ). Budui da u tom sluaju elastina svojstva moraju biti ista za pravce x2 i x3 , sljedei preostali lanovi tenzora elastinosti moraju biti jednaki (koristei izvorno oznaavanje lanova tenzora za anizotropan materijal): (48) C2222 = C3333 a budui je ve od prije C2222 = C1111 , tada je i C3333 = C1111 . Nadalje mora vrijediti i

C1122 = C1133
kao i

(49)

1 C1313 = C1212 = (C1111 C1122 ) (50) 2 kako je ve prije denirano za os transverzalne izotropije x3 . Tenzor elastinosti u matrinoj formi tada se zapisuje

C1111 C1122 C1122 C1111 C1122 C1111 Cijkl = sim.

1 (C1111 C1122 ) 2

0 0 0

0 0 0 0 1 (C1111 C1122 ) 2

0 0 0 0 0 1 (C1111 C1122 ) 2 (51)

20

odnosno
Cij =

C11

C12 C11

C12 C12 C11

1 (C11 C12 ) 2

0 0 0

0 0 0 0 1 (C11 C12 ) 2

0 0 0 0 0 1 (C11 C12 ) 2

(52)

sim.

Ako bi se ista analiza provela za os transverzalne izotropije x2 , lanovi u zapisu tenzora elastinosti ne bi se promijenili, te stoga kaemo da ovakav materijal ima beskonano mnogo ravnina elastine simetrije. Ovakav se materijal naziva izotropnim i ima ista elastina svojstva u svim smjerovima. Opisuju ga 2 neovisne konstante elastinosti. Komponente tenzora elastinosti se mogu prikazati i pomou Lamovih konstatni i

C1111 = C11 = + 2 C1212 = C12 =

(53)

Nadalje, tenzor elastinosti izotropnog materijala nazivamo izotropnim tenzorom (ostali su primjeri izotropnog tenzora jedinina matrica I ili Kroneckerova delta ij ). Svaki se tenzor etvtog reda moe zapisati kao linearna kombinacija tri izotropna tenzora etvrtog reda (54) Cijkl = ij kl + 1 ik jl + 2 il jk te koristei

ij = Cijkl kl

(55)

pojedini izrazi u jednadbi (54) se transformiraju koritenjem svojstva supstitucije indeksa koje posjeduje Kroneckerova delta ij , te se zapisuje

ij kl kl = ij kk 1 ik jl kl = 1 ik jk = 1 ij 2 il jk kl = 2 il jl = 2 ij
odnosno

(56) (57) (58) (59)

ij = ij kk + (1 + 2 )ij
ili uz zamjenu 1 + 2 = 2, konstitutivna jednadba za izotropan materijal glasi

ij = ij kk + 2ij

(60)

Vano je zamijetiti da je kk = 11 + 22 + 33 = e (suma duljinskih deformacija) to predstavlja prvu invarijantu tenzora deformacija, odnosno ako su komponente tenzora deformacija zapisane u obliku kvadratne matrice, trag matrice . Vrijednosti i su ve prije uvedene Lamove konstante, a u inenjerskoj se praksi oznaava sa G

21

(modul smicanja). Komponente tenzora deformacija izraene preko komponenti tenzora naprezanja mogue je zapisati izrazom

ij =

1 ij kk ij 2 3 + 2

(61)

Iz ovog se izraza jednostavno moe zapisati modul elastinosti E pomou Lamovih konstanti. Ako se razmatra jednoosno stanje naprezanja kod kojeg je 11 = 0, a svi ostali ij = 0, za i = j = 1, izraz (61) glasi

11 =

1 11 11 11 = 1 2 3 + 2 2 3 + 2

(62)

iz ega je nakon jednostavnog sreivanja vidljivo

E=

11 (3 + 2) = 11 +

(63)

Tenzor podatljivosti za ortotropni materijal zapisan pomou inenjerskih konstanti:

Sij =

1 E1 12 E1 13 E1

21 E2 1 E2 23 E2 sim.

31 E3 32 E3 1 E3

0 0 0 1 G23

0 0 0 0 1 G31

0 0 0 0 0 1 G12

(64)

Vano je napomenuti da kako vrijedi Sij = Sji tada je i

12 21 = E1 E2
Veza izmedju komponenti tenzora elastinosti i podatljivosti je slijedea:

(65)

C11 = C12 C44

2 2 2 S22 S33 S23 S33 S11 S13 S11 S22 S12 ; C22 = ; C33 = ; S S S S12 S23 S13 S22 S12 S13 S23 S11 S13 S23 S12 S33 ; C13 = ; C23 = ; = S S S 1 1 1 = ; C55 = ; C66 = S44 S55 S66

(66)

Ako se radi o jednom sloju, on se razmatra kao ortotropan i u ravninskom stanju naprezanja, te se umjesto matrice elastinosti C koristi reducirana matrica elastinosti Q

Qij = sim.
22

Q11

Q12 Q22

0 0 Q66

(67)

Vano je napomenuti da se elementi Q ne mogu direktno dobiti iz elemenata C - lanovi matrice Q imaju neto manje vrijednosti od odgovarajuih elemenata matrice C. Elementi Q se mogu dobiti invertiranjem S, iji se elementi ne mijenjaju pri razmatranju jednog sloja u stanju ravninskog naprezanja. Pomou inenjerskih konstanti, komponente reduciranog tenzora elastinosti mogu se zapisati

Q11 = Q22 Q12 Q66

E1 E1 = 1 12 21 1 1 2 E2 = 1 12 21 12 E2 = 1 12 21 = G6

(68)

te komponente matrice kompatibilnosti

S11 = S22 S12 S66

1 E1 1 = E2 21 12 = = E1 E2 1 = G6

(69)

Za ugljino vlakno s epoksidnom matricom, karakteristine (generike) vrijednosti jesu E1 = 155 GPa, E2 = E3 = 12.1 GPa, 12 = 13 = 0.248 , 23 = 0.458, G23 = 3.2 GPa, G13 = G12 = 4.4 GPa. Koritenjem izraza (68) vrijednosti matrice elastinosti C zapisuju se (Tab.3) Tablica 3: Vrijednosti matrice elastinosti u [GPa] C22 C33 C44 C66 C12 C13 C23 C55 15.51 15.51 3.20 4.4 5.64 5.64 7.21 4.40

C11 158

a vrijednosti reducirane matrice elastinosti Q denirane su u Tab. 4 Tablica 4: Vrijednosti reducirane matrice elastinosti u [GPa] Q11 Q22 Q12 Q66 155.7 12.16 3.02 4.40 U razmatranjima se koriste dva osnovna koordinatna sustava: sustav glavnih materijalnih osi (1,2) kod kojeg je os 1 u pravcu vlakna dok je os 2 okomita na nju i u ravnini je laminata, te globalni koordinatni sustav (x, y) u kojem e se denirati sile, momenti, naprezanja i deformacije za itav laminat (Sl. 4 ). Kut zatvaraju osi x i 1. Ako je Q denirano u glavnom materijalnom sustavu, postavlja se pitanje kakva je veza izmeu naprezanja i deformacija u globalnom koordinatnom sustavu, denirana matricom Q. 23

Slika 4: Koordinatni sustavi koriteni u tranformaciji tenzora elastinosti

x y xy

Q12 Q16 x Q22 Q26 y = sim. Q66 s Q11

(70)

Vezu izmeu komponenti tenzora naprezanja u koordinatom sustavu (1,2) i sustavu (x, y) daje tenzorska transformacija ij = aip ajq pq (71) gdje je ij tenzor naprezanja u novom koordinatnom sustavu, pq tenzor naprezanja u starom koordinatnom sustavu, te aip kosinus kuta izmeu nove koordinatne osi i i stare osi p. U matrinoj formi ova se transformacija moe zapisati kao
1 x c2 s2 2cs 2 2 2 c 2cs y = s cs cs c2 s2 s 6

(72)

gdje je

c2 s2 2cs 2 c2 2cs T = s cs cs c2 s2
1

(73)

uz c = cos , s = sin . Takoer vrijedi transformacija

x c2 s2 cs 2 2 c cs y 2 = s 2cs 2cs c2 s2 s 6

(74)

gdje je

c2 s2 cs 2 c2 cs T = s 2 s2 2cs 2cs c
24

(75)

Ako su vektor naprezanja i deformacija u globalnom koordinatnom sustavu zapisani kao |x| i |x| , a u glavnom materijalnom kao |i| odnosno |i| vrijedi

|x| = T1 |i| = T1 QT |i|

(76) (77) (78)

Q = T1 QT
Razvijanjem izraza (77), mogu se zapisati pojedini lanovi matrice Q:

Q11 = Q11 cos4 + 2(Q12 + 2Q66 ) cos2 sin2 + Q22 sin4 Q12 = (Q11 + Q22 4Q66 ) cos2 sin2 + Q12 (sin4 + cos4 ) Q22 = Q11 sin4 + 2(Q12 + 2Q66 ) cos2 sin2 + Q22 cos4 Q16 = (Q11 Q12 2Q66 ) cos3 sin + (Q12 Q22 + 2Q66 ) sin3 cos Q26 = (Q11 Q12 2Q66 ) sin3 cos + (Q12 Q22 + 2Q66 ) cos3 sin Q66 = (Q11 + Q22 2Q12 2Q66 ) sin2 cos2 + Q66 (sin4 + cos4 )
Pomou inenjerskih konstanti, elementi Q se, uz koritenje supstitucija

E1 =
zapisuju

E2 E1 ; E2 = 1 12 21 1 12 21

(79)

Q11 = E1 cos4 + E2 sin4 + 2(21 E1 + 2G12 ) sin2 cos2 Q12 = (E1 + E2 4G12 ) sin cos + 21 E1 sin cos Q22 = E1 sin4 + 2(21 E1 + 2G12 ) sin2 cos2 + E2 cos4 Q16 = (E1 21 E1 2G12 ) sin cos3 + (21 E1 E2 + 2G12 ) sin3 cos Q26 = (E1 21 E1 2G12 ) sin3 cos + (21 E1 E2 + 2G12 ) sin cos3 Q66 = (E1 + E2 221 E1 2G12 ) sin2 cos2 + G12 sin4 cos4
2 2 4 4

(80)

2.2 Promjena elastinih konstanti kompozitnog materijala s promjenom orijentacije vlakana

Za zadane vrijednosti E1 , E2 , G6 , 12 potrebno je odrediti vrijednosti Ex , Ey , Gxy ,xy pri promjeni kuta orijentacije vlakana . Ako u sloju vlada jednoosno stanje naprezanja tako da je x = 0, y = xy = 0, jednostavnom tenzorskom transformacijom izvedena je veza

1 = x cos2 2 = x sin 6 = x sin cos

Koritenjem Hookeovog zakona za dvoosno stanje 1 1 = (1 12 2 ) E1 1 2 = (2 21 1 ) E2 6 6 = G6 25
2

(81)

(82)

te nakon uvrtavanja izraza (81) izvodi se

1 = x 2 6
Uz primjenu transformacije slijedi

cos2 21 sin2 E1 E2 sin2 12 cos2 = x E2 E1 sin cos = x G12 |x| = T1 |i|

(83)

(84)

x = cos2 1 + sin2 2 sin cos 6 y = sin 1 + cos 2 + sin cos 6 s = 2 sin cos (1 2 ) + (cos2 sin2 )6
Nakon uvrtavanja vrijednosti za 1 ,2 te 6 moe se zapisati
2 2

(85)

x = x y s

cos4 sin4 + + sin2 cos2 E1 E2 12 1 1 = x sin2 cos2 + E1 E1 E2 12 1 1 = 2 sin cos x + E1 E2 2G12

12 1 2 G12 E1 12 1 +2 E1 G12 1 1 12 1 cos2 + +2 E1 E2 E1 G12

(86)

Kako se radi o jednoosnom stanju naprezanja, vrijedi

Ex =
te prema izrazu (86) slijedi

x x

(87)

1 cos4 sin4 1 12 = + + sin2 cos2 2 Ex E1 E2 G12 E1

Ako se u izraz za Ex umjesto uvrsti ( + ) izvodi se izraz za Ey 2

(88)

sin4 cos4 1 12 1 = + + sin2 cos2 2 Ey E1 E2 G12 E1

to je za generike vrijednosti ugljik/epoksi kompozita prikazano na sl. 5 Promjena Poissonovih koecijenata izraava se pomou

(89)

xy =
odnosno

y x

(90) (91)

xy =

y y = Ex x x
26

Slika 5: Promjena modula elastinosti u ovisnosti o kutu

to daje izraz

xy = Ex

12 1 1 12 1 sin2 cos2 + +2 E1 E1 E2 E1 G12

(92)

te analogno prethodnom izrazu

yx = Ey
to je prikazano na sl. 6

21 1 1 12 1 sin2 cos2 + +2 E2 E1 E2 E1 G12

(93)

Slika 6: Promjena Poissonovih koecijenata u ovisnosti o kutu Ako se razmatra sluaj xy = 0, x = y = 0, tada prema izrazima za transformaciju 27

tenzora naprezanja vrijedi

1 = 2 sin cos xy 2 = 2 sin cos xy 6 = xy (cos2 sin2 )

te primjenjujui Hookeov zakon vrijedi

(94)

1 = 2 sin cos xy 2 6

1 12 + E1 E1 1 21 = 2 sin cos xy + E2 E2 xy 2 2 = (cos sin ) G12

(95)

a iz ovih se vrijednosti koritenjem tenzorske transformacije prema izrazu (85), xy zapisuje kao

xy = 4 sin2 cos2 xy
Koritenjem odnosa

1 12 1 21 + + + E1 E1 E2 E2 xy = xy Gxy

+ (cos2 sin2 )2

xy G12

(96)

(97)

slijedi nakon jednostavnih trigonometrijskih transformacija

1 1 + 12 1 + 21 1 = 4 sin2 cos2 + Gxy E1 E2 G12

Ova je ovisnost prikazana na sl. 7.

1 G12

(98)

28

Slika 7: Promjena modula smicanja u ovisnosti o kutu

3 Mikromehanika
Zadaa mikromehanike je da poznavajui mehanika svojstva vlakna i matrice odredi mehanika svojstva jednog sloja. Analitike i numerike metode su najee potkrepljene eksperimentima, ime se vri verikacija dobivenih numerikih rezultata. Najee koritene metode mikromehanike jesu: 1. pravilo mjeavina 2. metoda koncentrinih cilindara 3. model kvadratnog smjetaja vlakana 4. self consistent eld methods 5. Halpin-Tsai jednadbe koje deniraju gornju i donju granicu pojedinih vrijednosti

3.1 Izrazi dobiveni pravilom mjeavina

Kao primjer izrauna mehanikih svojstava sloja, prikazana je najjednostavnija metoda koja u engleskoj terminologiji ima naziv rule of mixtures. Osnovne pretpostavke pri postavljanju ovih izraza jesu: 1. veza izmeu vlakna i matrice je idealna 2. nema upljina u kompozitu 3. ne razmatraju se lokalni efekti, npr. koncentracija naprezanja

29

Em , 2(1 + m ) dok je vlakno razmatrano kao ortotropno s mehanikim svojstvima: Elf = modul elastinosti f u smjeru pruanja vlakna, Eq = modul elastinosti okomito na smjer pruanja vlakna, f lq = q , te Gf = modul smicanja. Ako su volumni udjel vlakna i matrice u referentlq l nom volumenu denirani kao v f i v m tada prema pretpostavci o nepostojanju upljina vrijedi vf + vm = 1 (99)
Matrica je razmatrana kao izotropna s mehanikim svojstvima E m , m , te Gm = U daljnjoj analizi razmatraju se dva osnovna sluaja: 1. jednolika deformacija u sloju uz jednoosno stanje naprezanja (isostrain, action in parallel ) 2. jednoliko naprezanje u sloju (isostress, action in series ) Kao primjer primjene ove metode bit e prikazan prvi sluaj.

3.1.1 Sluaj jednolike deformacije u vlaknu i matrici uz jednoosno stanje naprezanja

Osnovne geometrijske veliine prikazane su slikom 8 pri emu se razmatra jedan kompozitni sloj diferencijalne debljine te irine b na koji djeluje sila F u pravcu vlakna. Ukupna irina matrice oznaena je sa bM , a ukupna irina svih vlakana kao bF . Prema uvjetu jednolike deformacije u sloju vrijedi

f = m = m ll ll ll
te
f ll = Elf ll ; m ll = E m ll ; f l qq = qq = 0

(100) (101) (102)

f f = lq ll ; qq

m = m ll qq
f ll bF = ll b f

Razmatrajui sloj, vidljivo je da je ukupna sila F jednaka

F =
m

m ll bM +

(103)

iz ega se moe odrediti

ll = E m ll

bM + Elf ll b

bF b

(104)

Budui da je za sloj diferencijalne debljine kvocijent

v f , prethodni izraz se nakon dijeljenja s ll zapisuje

bF upravo volumni udjel vlakna b

(105)

ll 1 = E m (1 v f ) + Elf v f = ll S11
odnosno

S11 =

1 E m v m + Elf v f
30

(106)

Slika 8: Geometrijske veliine koritene u izvodu pravila mjeavina

Nadalje, iz osnovne konstitutivne jednadbe slijedi

S12 =

qq ll

(107)

te ako se pretpostavi da je deformacija vlakna i matrice konstantna u smjeru q (ali ne i jednaka), ukupno je produljenje sloja u smjeru q jednako

qq b =
f

f bM + qq
m

m bM qq

(108)

te se nakon uvrtavanja izraza (104) i (108) u (107) i sreivanja dobija vrijednost S12

S12 =

f lq v f + m v m

Elf v f + E m v m

(109)

Analizom izraza (106) te (109) vidljivo je otkuda naziv metode pravilo mjeavina: pojedine komponente matrice elastinosti (podatljivosti) se iz odgovarajuih vrijednosti, koje odgovaraju vlaknu i matrici, dobivaju mnoenjem s njihovim volumnim udjelima.

31

4 Makromehanika kompozita
Zadaa je makromehanike kompozita da poznavajui mehanika svojstva svih pojedinih slojeva, njihovu debljinu te usmjerenost vlakana u globalnom koordinatnom sustavu, odredi mehaniki odziv itavog kompozita: vrijednosti komponenti tenzora naprezanja i deformacija u slojevima, iz kojih se onda odreuju vrijednosti sila i momenata (zbirno za itav kompozit). Uvodni izrazi teorije elastinosti, za dvodimenzionalni sluaj glase:

x =

u x v y = y u v + y x

(110) (111) (112) (113)

xy =

1 u v xy = ( + ) 2 y x
U indeksnom zapisu koristei operator deriviranja izrazi glase:

11 = u1,1 22 = u2,2 1 12 = (u1,2 + u2,1 ) 2

ili koristei openiti zapis:

(114) (115) (116) (117)

1 ij = (ui,j + uj,i ) 2 Konstitutivna jednadba u najopenitijem sluaju zapisana je: ij = Cijkl kl

U saetom zapisu, ove matrice glase:

(118)

ij = m Cijkl = Cmn kl = n

(119) (120) (121)

pri emu vrijedi, koristei Voightovu konvenciju za saeti zapis komponenti tenzora naprezanja

m = Cmn n

(122)

32

Tablica 5: Tablica promjene indeksa ij ili kl 11 22 33 23 31 12 m ili n 1 2 3 4 5 6

4.1 Veza izmeu inenjerskih konstanti i matrice elastinosti

a) Uz pretpostavku 1 = 0; 2 = 12 = 0 vrijedi

1 = Q11 1 + Q12 2 2 = Q12 1 + Q22 2 .

Rjeavanjem ovog sustava jednadbi dobiveno je (123)

1 = 2
a budui da vrijedi E1 =

Q22 1 Q11 Q22 Q2 12 Q12 = 1 . Q11 Q22 Q2 12

(124)

1 tada je 1 E1 = Q11 Q22 Q2 12 Q22 Q12 2 = 1 Q22

(125) (126)

12 = 1 =

b) Uz pretpostavku:2 = 0; 1 = 12 = 0 moe se izvesti

E2 =

2 Q11 Q22 Q2 12 = 2 Q11 Q12 1 = 2 Q11

(127) (128)

21 = 2 =

c) Uz pretpostavku:12 = 6 = 0; 1 = 2 = 0 vrijedi

G6 =

6 = Q66 6

(129)

4.2 Izvod simetrije tenzora elastinosti i podatljivosti

Konstitutivna jednadba prema (122) glasi

i = Cij j
te je diferencijal gustoe energije deformiranja

(130)

dW = i di dW = Cij j di
33

(131) (132)

a gustoa energije deformiranja

1 W = Cij i j 2 glasi to nakon primjene operatora deriviranja i W = Cij j i

te nakon primjene parcijalnog deriviranja po j slijedi

(133)

(134)

2W = Cij i j
Ako se konstitutivna jednadba zapie u obliku

(135)

j = Cji i
te provede postupak deriviranja dobiva se izraz

(136)

2W = Cji j i

(137)

Koritenjem komutativnosti deriviranja i usporedbom izraza (135)i (137) proizlazi simetrija tenzora elastinosti Cij = Cji . Ako se konstitutivna jednadba zapisuje koristei tenzor podatljivosti, vrijedi i = Sij j (138)

1 W = Sij i j 2 dW = i di = Sij j di W = Sij j i 2W = Sij . i j

te se koritenjem istog postupka kao kod tenzora elastinosti, zapisom

(139) (140) (141) (142)

j = Sji i

(143)

uz koritenje komutativnosti mnoenja pokazuje simetrija tenzora podatljivosti, odnosno Sij = Sji .

34

4.3 Analiza laminata - deniranje sila i momenata

Izrazi izvedeni u ovom poglavlju slue za deniranje naprezanja, deformacija te sila i momenata u vieslojnom kompozitu. Nadalje, analiza ovih veliina dokazat e zato postoje odreeni tipovi rasporeda slojeva (npr. simetrini) koji su dominantni u konstrukcijama. Osnovne pretpostavke koritene pri izvoenju osnovnih izraza teorije laminata su sljedee: 1. laminat je u stanju ravninskog naprezanja 2. nema klizanja meu slojevima 3. normala na laminat ostaje okomita i ravna za vrijeme deformiranja to dovodi do xz = yz = 0 4. pomaci u ravnini laminata su linearna funcija koordinate z (Kirchhoova pretpostavka)

Slika 9: Osnovni pojmovi vieslojnog kompozita Ako su komponente tenzora deformacija denirane kao

x = y = z = xy

u x v y

(144) (145) (146) (147) (148) (149)

w z u v = + y x

xz = yz

u w + z x v w = + z y

prema Kirchhoovoj pretpostavci vrijedi

u = u0 (x, y) + zF1 (x, y)

35

(150)

Slika 10: Denicija radijusa zakrivljenosti x

v = v0 (x, y) + zF2 (x, y)

te prema

(151) (152) (153) (154) (155) (156) (157)

xz = 0 =

w [u0 (x, y) + zF1 (x, y)] + z x w F1 (x, y) + =0 x w F1 (x, y) = x w [v0 (x, y) + zF2 (x, y)] + z y F2 (x, y) + w =0 y w y

odnosno

yz = 0 =

F2 (x, y) =
Primjenom dobivenih izraza vrijedi

x =

u w = [u0 + zF1 (x, y)] = [u0 + z( )] x x x x

36

(158)

x =
te

u0 2w z 2 = 0 + zx x x x

(159) (160) (161)

y =

w v = [v0 + zF2 (x, y)] = [v0 + z( )] y y y y y = v0 2w z 2 = 0 + zy y y y

Analogno

s = xy =

u v u0 v0 2w 2w + = [u0 + zF1 ] + [v0 + zF2 ] = + z z y x y x y x yx xy 2w 0 0 = xy 2z = xy + zxy (162) yx

Ovdje se veliine s indeksom 0 odnose na deformaciju srednje povrine laminata dok su veliine koje deniraju zakrivljenost srednje povrine laminata

x = y =

2w x2 2w y 2 2w xy
x

(163) (164) (165)

xy = 2
ili u matrinoj formi
x y xy

0 x

y 0 s

+z

y xy

(166)

(napomena: veza izmeu komponenti tenzora zakrivljenosti i tenzora radijusa zakrivljenosti jest ij = 1/ij )

4.4 Konstitutivna jednadba vieslojnih kompozita

Na slikama 11 i 12 prikazani su sile i momenti u komozitu, denirani u globalnom koordinatnom sustavu (x,y,z ). Tada se deformacije i naprezanja zapisuju izrazima

k = 0 + z k = Qk k = Qk [0 + z]
Denicija sila i momenata:
h 2

(167) (168) (169) (170)

Nx = Ny =

h 2
h 2

x dz y dz

h 2

37

Slika 11: Sile u vieslojnom kompozitu

Slika 12: Momenti u vieslojnom kompozitu

Nxy = Mx = My =

h 2

h 2
h 2

xy dz x zdz y zdz

(171) (172) (173)

h 2
h 2

h 2

38

Slika 13: Osnovni pojmovi vezani uz izvod teorije laminata

Mxy =

h 2

h 2

xy zdz

(174)

Sile u laminatu mogue je odrediti koritenjem izraza

Nx
n

Ny = N k=1 xy

hk hk1

x y xy

dz =
k k=1 n

0 Q12 Q16 x hk 0 Q22 Q26 dz + y hk1 0 sim. Q66 k s

Q11

+
k=1

x Q12 Q16 Q22 Q26 y hk1 sim. Q66 k s

hk

Q11

( zdz175)

odnosno

Nx

Ny = Qk 0 N k=1 xy

hk hk1

dz +
k=1

Qk

hk hk1

zdz

(176)

a budui su 0 i denirani za srednju povrinu laminata, i stoga neovisni o podruju integriranja, vrijedi

N =

n
k=1

Qk z

hk hk1

n 0 +
k=1

Qk

z2 2

hk hk1

(177) (178)

N = A0 + B
gdje su matrice A i B denirane

A=

n k=1

Qk (hk hk1 )

(179)

1 n B= Q (h2 h2 ) k1 2 k=1 k k

(180)

39

Na isti se nain deniraju izrazi za momente

Mx
y M xy n

hk

x y xy

k=1 hk1

zdz =
k=1 n

0 Q12 Q16 x 0 Q22 Q26 zdz + y hk1 0 sim. Q66 k s

hk

Q11

+
k=1

Mx

x Q12 Q16 Q22 Q26 y hk1 sim. Q66 k s

hk

Q11

z 2 dz181) (

My = Qk M k=1 xy
n M =

hk hk1

zdz +
k=1

Qk

hk hk1 hk hk1

z 2 dz

(182)

z2 Qk 2 k=1

hk hk1

n 0 +

z3 Qk 3 k=1

(183) (184)

M = B0 + D
pri emu je matrica D denirana

D=

1 n Q (h3 h3 ) k1 3 k=1 k k

(185)

Matrice A, B, D nazivaju se istezna (extensional ), spregnuta (coupling ) te savojna (bending ) krutost (stiness ). Ovi se izrazi mogu zapisati u obliku submatrica:

N M
Nx Ny N

A B B D
A16 B11 A26 B12 A66 B16 D11

(186)

odnosno prikazano sa svim elementima matrica

xy = Mx My

A11

A12 A22

sim.

B12 B22 B26 D12 D22

Mxy

B16 B26 B66 D16 D26 D66

0 x 0 y 0 s x y xy

(187)

Koritenjem ovog izraza izraz za silu Nx glasi

Nx = A11 0 + A12 0 + A16 0 + B11 x + B12 y + B16 xy x y s

(188)

Ponekad je potrebno deformacije srednje povrine prikazati pomou sila i momenata. Ovu vezu daje izraz
0 x 0 y 0 s = x y

A11

A12 A22

A16 B11 A26 B12 A66 B16 D11

sim.

xy

B12 B22 B26 D12 D22

B16 B26 B66 D16 D26 D66

Nx Ny Nxy Mx My Mxy

(189)

40

ili pomou submatrica

A B B D
=

N M
1

(190)

pri emu vrijedi

A B B D

A B B D

(191)

Analiziranjem izraza A, B i D, dolazi se do sljedeih zakljuka: 1. pri analizi matrice A bitni lanovi jesu Q11 , Q12 , Q16 , Q22 , Q26 , Q66 dok je razlika hk hk1 uvijek pozitivna. Analizom izraza (78) na str. 25 koji deniraju Q11 , Q12 , Q22 , Q66 uoljivo je da su oni uvijek parne funkcije kuta vlakna dok su Q16 i Q26 neparne funcije od . Nadalje vrijedi da su Q16 i Q26 za = 0 ili 90 jednaki nuli. Ovo znai da e za svaka dva sloja jednake debljine d koji se nalaze sa suprotnih strana od srednje povrine laminata, a sa suprotnim predznakom vrijednosti kuteva vlakana ( te +), lanovi matrice A, A16 , A26 , biti jednaki nuli (vidjeti sliku 14). Poopeno, ako se sa suprotnih strana od srednje povrine laminata nalaze parovi slojeva jednake debljine, ali sa suprotnim predznacima kuteva vlakana, ukupni A16 = A26 = 0 za itav laminat. Vano je napomenuti da razmatrani parovi slojeva ne moraju biti jednako udaljeni od srednje povrine laminata, ve je dovoljno samo da imaju istu debljinu te jednak kut vlakna, ali suprotnog predznaka. 2. Analiza matrice B. Analiza pokazuje da je

Slika 14: Antimetrini raspored za jedan sloj - analiza A

(h2 h2 ) > 0 za z < 0 k k1 (h2 h2 ) < 0 za z > 0 k k1

(192) te uzevi u obzir razmatranje Qij u analizi matrice A vidljivo je da e za parove slojeva koji su jednake debljine, jednako udaljeni od srednje povrine laminata, ali sa suprotne strane, te istog kuta vlakna +, vrijediti da su svi lanovi Bij matrice B jednaki nuli. 41

Slika 15: Antimetrini raspored slojeva

Ovakav se laminat naziva simetrini i spada u najee koritene tipove laminata. Temeljem ovog razmatranja vidljivo je da ne postoji optimalan nain rasporeda slojeva. U sluaju simetrinog laminata ostvareno je Bij = 0, ali elementi matrice A nisu jednaki nuli, osim ako se radi o slojevima pod = 0 ili 90 . 3. Analiza matrice D. Kod ove matrice vrijedi uvijek da je izraz

(h3 h3 ) > 0 k k1

(193)

bez obzira s koje strane se srednje povrine laminata nalazi razmatrani sloj, te vrijedi isto razmatranje kao i kod razmatranja elemenata matrice A. Stoga, za dva sloja jednake debljine koji se nalaze sa suprotnih strana od srednje povrine, te im je kut vlakna isti ali sa suprotnim predznakom vrijedi da e tada Q16 = Q26 = 0, te e stoga ako se laminat sastoji od takvih parova slojeva i lanovi D16 = D26 = 0 za itav laminat. Vana je razlika u odnosu na raspored slojeva kod razmatranja matrice A da ovdje parovi slojeva moraju biti jednako udaljeni od srednje povrine laminata. Ovakav raspored slojeva naziva se antimetrinim (slika 15) . Vaan je i kvaziizotropni raspored slojeva (slika 16), kod kojeg je n slojeva rasporeeno pod meusobnim kutem te specijalni ortotropni sloj ime se oznaava jedan sloj kod n kojeg su vlakna pod kutem = 0 ili 90o u odnosu na referentni koordinatni sustav.

Primjer: Kompozit [0/90]s izraen je od ugljik/epoksi materijala kojem su mehanika

svojstva zadana kao E1 = 155 GPa, E2 = E3 = 12.1 GPa, 12 = 13 = 0.248 , 23 = 0.458, G23 = 3.2 GPa, G13 = G12 = 4.4 GPa. Potrebno je odrediti naprezanja po slojevima ako je zadana deformacija srednje povrine 0 = 0.001, dok su sve ostale x deformacije i zakrivljenosti jednake 0. Svi slojevi su jednake debljine 0.15 mm. Rjeenje: Prema izrazima (168) vrijedi
x y xy

Q12 Q16 0 + zx x 0 + zy Q22 Q26 = 0y + z sim. Q66 xy s Q11

(194)

42

Slika 16: Kvaziizotropni raspored slojeva

Slika 17: Raspored slojeva

odnosno uzimajui u obzir da je samo 0 = 0, izraz se svodi na x

x y xy

Q12 Q16 0 x 0 Q22 Q26 = Q66 0 sim. Q11

(195)

Obzirom da se razmatra kompozit sa slojevima pod 0 i 90 , matricu Q, koja je denirana u globalnom koordinatnom sustavu (x, y, z), direktno je mogue odrediti iz matrice Q, kako slijedi: 1. za sloj pod 0 , Q0 jednaka je matrici Q, te vrijedi
x y xy

= sim.

Q11

Q12 Q22

0 0 x 0 0 Q66 0

(196)

to daje

x = Q11 0 = 155.7MPa x y = Q12 0 x = 3.02MPa xy = 0

43

(197) (198) (199)

2. za sloj pod 90 , matrica Q90 izvodi se iz Q0 , pri emu su samo elementi Q11 i Q22 zamijenili mjesta, zbog rotacije koordinatnog sustava za 90 , te se izraz za naprezanja zapisuje
x y xy

= sim.

Q22

Q12 Q11

0 0 x 0 0 Q66 0

(200)

to za slojeve pod 90 daje

x = Q22 0 = 12.16MPa x y = Q12 0 x = 3.02MPa xy = 0

(201) (202) (203)

Slika 18: Raspodjela naprezanja po slojevima Raspodjela naprezanja po debljini slojeva je konstantna (slika 18). Iz izraunatih vrijednosti vidljivo je da su naprezanja x u sloju pod 0 znatno vea od naprezanja u sloju pod 90 to proizlazi iz jednakosti duljinskih deformacija x = 0 te su naprezanja x vea u sloju koji ima vei modul elastinosti u pravcu osi x. S druge strane, jasno je da moraju postojati i vlana naprezanja y . Naime, zbog Poissonovom koecijenta trebala bi se pojaviti negativna (poprena) deformacija u smjeru osi y . Budui su, prema zadanim rubnim uvjetima, sprijeene deformacije u smjeru osi y , mora se pojaviti vlano naprezanje y .

Primjer: Kompozit [0/90]s izraen je od ugljik/epoksi materijala kojem su mehanika

svojstva zadana kao E1 = 155 GPa, E2 = E3 = 12.1 GPa, 12 = 13 = 0.248 , 44

23 = 0.458, G23 = 3.2 GPa, G13 = G12 = 4.4 GPa. Potrebno je odrediti naprezanja po slojevima ako je zadana zakrivljenost srednje povrine x = 3.333 m1 dok su sve duljinske deformacije i preostale zakrivljenosti jednake 0. Svi slojevi su jednake debljine 0.15 mm. Rjeenje: Ponovno je prema izrazu (168) mogue zapisati
x y xy

Q12 Q16 0 + zx x 0 + zy Q22 Q26 = 0y + z Q66 sim. xy s Q11

(204)

odnosno uzimajui u obzir da je samo x = 0, izraz se svodi na

x y xy

Q12 Q16 zx Q22 Q26 0 = 0 Q66 sim. Q11

(205)

Komponente matrice Q za slojeve pod 0 i 90 odreene su na isti nain kao i u prethodnom primjeru. 1. za sloj pod 0 , Q0 jednaka je matrici Q, te vrijedi
x y xy

= sim.

Q11

Q12 Q22

zx 0 0 0 Q66 0

(206)

to daje

x = Q11 zx = 155.7 3.33 z y = Q12 zx = 3.02 3.33 z xy = 0

(207) (208) (209)

Ovo za svaki sloj daje po dvije vrijednosti za svako naprezanje u ovisnosti o vrijednosti koordinate z. 2. za sloj pod 90 , matrica Q90 izvodi se iz Q0 , pri emu su samo elementi Q11 i Q22 zamijenili mjesta, zbog rotacije koordinatnog sustava za 90 , te se izraz za naprezanja zapisuje
x y xy

= sim.

Q22

Q12 Q11

zx 0 0 0 Q66 0

(210)

to za slojeve pod 90 daje

x = Q22 zx = 12.16 3.33 z y = Q12 zx = 3.02 3.33 z xy = 0

(211) (212) (213)

45

[ ] z [mm] x [GPa] y [GPa]

Tablica 6: Vrijednosti naprezanja 0 90 zmin = -0.3 zmax = -0.15 zmin = -0.15 zmax = 0 -155.54 -77.77 -6.07 0 -3.02 -1.51 -1.51 0

90 zmin =0 zmax =0.15 0 6.07 0 1.51

0 zmin =0.15 77.77 1.51

zmax = 155. 3.0

Raspodjela naprezanja po debljini slojeva je linearna (slika 19). Vrijednosti pojedinih naprezanja denirani su tablicom . Negativna vrijednost naprezanja x za z < 0 zikalno se moe objasniti kao i u teoriji savijanja greda. Za razliku od prethodnog primjera, naprezanja y imaju razliit predznak u ovisnosti o predznaku koordinate z. Vrijedi ista analiza djelovanja Poissonovog efekta kao i u prethodnom zadatku, no budui da x nema isti predznak, mijenja se i predznak y . Linearna promjena y po debljini rezultat je linearne promjene duljinske deformacije x .

4.5 Kriteriji poputanja kompozita

Za razliku od izotropnih materijala (tehnikih metala) kod kompozita su mehanizmi poputanja materijala bitno drugaiji, i ne mogu se opisati klasinim pristupom kao krhi ili duktilni lom. Samim tim to se radi o spajanju esto velikog broja slojeva (i do nekoliko stotina), a niti sam sloj nije homogen ve se sastoji od barem dva konstituenta, jasno je da se poputanje moe dogoditi na vrlo razliite naine. Najee se razmatraju:

lom matrice pucanje vlakna izvlaenje vlakna delaminacije, pri emu dolazi do odvajanja slojeva - kod zrakoplovnih konstrukcija vrlo su opasna jedva vidljive udarna oteenja (Barely Visible Impact Damage ), koji se mogu sastojati od delaminacija i od loma matrice koji prethodi delaminacijama
Danas je razvijen vrlo velik broj kriterija poputanja (nekoliko stotina) od kojih su neki specini, dok su ostali openitiji i vie prihvaeni u inenjerskoj praksi. Najpoznatiji i najire prihvaeni kriteriji poputanja jesu:

kriterij maksimalnih naprezanja kriterij maksimalnih deformacija Tsai-Hill kriterij Tsai-Wu kriterij Puck-ov kriterij Hashin-ov kriterij itd.
46

Slika 19: Raspodjela naprezanja po slojevima

Kriteriji se uvijek postavljaju za jedan sloj, naprezanja su denirana u glavnom materijalnom sustavu, te je nuno poznavati 5 parametara vrstoe:

Xt = vlana vrstoa u pravcu vlakna Xc = tlana vrstoa u pravcu vlakna Yt = vlana vrstoa okomito na pravac vlakna Yc = tlana vrstoa okomito na pravac vlakna S = smina vrstoa
47

ili pet parametara deformacija, ako se postavlja kriterij pomou doputenih deformacija

Xt = doputena vlana deformacija u pravcu vlakna Xc = doputena tlana deformacija u pravcu vlakna Yt = doputena vlana deformacija okomito na pravac vlakna Yc = doputena tlana deformacija okomito na pravac vlakna S = doputena kutna deformacija
Generike vrijednosti vrstoe kompozitnih materijala prikazane su u Tablici 7. Tablica 7: Uobiajene vrijednosti vrstoe kompozita T300/epoksi 1.5 -1.5 40 -246 48 kevlar/epoksi 1.4 -0.235 12 -53 34

Xt [GPa] Xc [GPa] Yt [MPa] Yc [MPa] S [MPa]

Bitna razlika u odnosu na kriterije denirane kod izotropnih (metalnih) materijala jest da vrijednosti naprezanja koje ulaze u kriterije nisu glavne (svojstvene) vrijednosti tenzora naprezanja ve vrijednosti naprezanja u sustavu glavnih materijalnih osi jednog sloja.

4.5.1 Kriterij maksimalnog naprezanja

Kriterij se najvie primjenjuje kod jednoosnog optereenja i kae da do poputanja nee doi ako je ispunjeno: 1 < Xt 2 < Yt za > 0 (214) | | < S 12
1 > Xc

za < 0

> Yc 2 | | < S 12

(215)

Nedostatak ovog kriterija je da ne daje dovoljno pouzdane rezultate kad se radi o dvoosnom sluaju optereenja. Ako optereenje nije u pravcu jedne od glavnih materijalnih osi, ve pod kutem u odnosu na os 1 (slika 20), mogue je zapisati

1 = x cos2 < X 2 = x sin < Y 12 = x sin cos < S

2

(216)

48

Slika 20: Optereenje koje ne djeluje u pravcu glavnih materijalnih osi

iz ega slijedi uvjet da x smije imati maksimalnu vrijednost koja je jednaka

x < x < x <

X cos2 Y sin2 S sin cos

(217)

U ovim izrazima X, Y, S se koriste kao tlano ili vlana vrstoa, u ovisnosti o predznaku x , a kojeg zapisujemo pomou apsolutne vrijednosti. U tom se sluaju i vrijednost naprezanja x zapisuje svojom apsolutnom vrijednou. Usporedba s eksperimentalnim podacima pokazala je da e kriterij davati najbolje vrijednosti za = 0 ili 90 , dok e podudaranje s eksperimentima biti najslabije pri = 45 . Povrina poputanja moe se prikazati slikom 21.

4.5.2 Kriterij maksimalnih deformacija

Postoji velika slinost s kriterijem maksimalnih normalnih naprezanja. Sva ogranienja u primjeni koja su navedena kod tog kriterija vrijede i kod kriterija maksimalnih deformacija. Do poputanja nee doi ako je ispunjeno:
1 < Xt

za > 0

t 2 | | < S 6 1 > Xc

<Y

(218)

za < 0

c 2 | | < S 6

>Y

(219)

49

Slika 21: Povrina poputanja kod kriterija maksimalnih naprezanja

Pomou

1 = 2 = 6 =

1 (1 12 2 ) E1 1 (2 21 1 ) E2 12 G12

(220)

te koristei transformaciju za x kako je prije denirano, moe se zapisati

1 = 2 6

1 (cos2 12 sin2 )x E1 1 = (sin2 21 cos2 )x E2 1 = sin cos x G12

(221)

te znajui da u linearno elastinom podruju vrijedi

X = Y = S =
50

X E1 Y E2 S G12

(222)

dobivaju se iz izraza (221) maksimalne vrijednosti dozvoljenog naprezanja x

1 < Xt 1 (cos2 12 sin2 )x < Xt E1 (cos2 12 sin2 )x < Xt E1

to uzevi u obzir izraz (222), te zapisano i za preostala dva uvjeta, daje

(223) (224) (225)

x < x < x <

X 12 sin2 Y 2 sin 21 cos2 S sin cos cos2

(226)

Usporedba s eksperimentalnim vrijednostima dovodi do slinih zakljuaka kao i kod kriterija maksimalnih naprezanja - najbolje je podudaranje kod = 0 ili 90 , dok e podudaranje s eksperimentima biti najslabije pri = 45 . Povrina poputanja ima isti oblik kao i kod kriterija maksimalnih normalnih naprezanja, samo to se umjesto vrijednosti vrstoe, upisuju vrijednosti deformacija. Doputene deformacije nekih kompozita prikazane su Tablicom 8. Tablica 8: Uobiajene vrijednosti doputenih deformacija kompozita T300/epoksi 8.29 -8.29 3.88 -23.88 9.48 kevlar/epoksi 18.42 -3.09 2.18 -9.64 14.28

Xt Xc Yt Yc S

[103 ] [103 ] [103 ] [103 ]

[103 ]

4.5.3 Tsai-Hill Kriterij

Ovaj kriterij koristi se u sluaju troosnog stanja naprezanja i spada u skupinu energetskih kriterija poputanja. Kriterij kae da do poputanja kompozitnog sloja nee doi ako je ispunjen uvjet:
2 2 2 (G + H)1 + (F + H)2 + (F + G)3 2H1 2 2G1 3

(227)

2F 2 3 +

2 2L23

2 2M 13

2 2N 12

< 1

gdje su parametri F . . . N denirani iz vrstoe materijala. Njihove vrijednosti dobivene su tako da se razmatraju sluajevi jednoosnog stanja naprezanja. Tako se iz uvjeta 1 = 0, uz sve ostale komponente tenzora naprezanja ij = 0, dobiva

G+H =
51

1 X2

(228)

Ako se postupak ponovi i za ostale komponente tenzora naprezanja, izvode se relacije

2N

F +H = F +G =
iz kojih se dodatnim sreivanjem izvode izrazi

1 S2 1 Y2 1 Z2

(229)

2H = 2G = 2F =

1 1 1 + + X2 Y 2 Z2 1 1 1 + 2 2 2 X Z Y 1 1 1 + Y 2 Z2 X2

(230)

X, Y, Z predstavljaju parametre vrstoe. Kod ovih parametara nisu naznaeni indeksi ()c odnosno ()t budui da se oni dodjeljuju ovisno o predznaku odgovarajueg naprezanja. Parametar Z nije prije deniran, i predstavlja vrstou u smjeru okomito na ravninu sloja (u pravcu 3 koji se denira vektorskim produktom vektora smjera glavnih materijalnih osi 1 i 2 ). Za jedan sloj, koji je u ravninskom stanju naprezanja, Tsai-Hill kriterij glasi
2 1 2 2 2 1 + 2 + 12 < 1 X2 X2 Y2 S2

(231)

te prema analogiji sa prijanja dva kriterija poputanja, ako djeluje samo naprezanje x pod kutem u odnosu na os 1, kriterij se zapisuje

cos4 1 1 sin4 1 + ( 2 2 ) sin2 cos2 + < 2 2 2 X S X Y x

(232)

4.5.4 Tsai-Wu Kriterij

Ovaj kriterij naziva se jo i tenzorski ili kvadratini kriterij poputanja i spada meu najee koritene kriterije. Tenzorski (indeksni) zapis kriterija jest

Fi i + Fij i j = 1,

i, j = 1, 6

(233)

u kojem se sluaju zapis kriterija sastoji od 42 lana

F1 1 + F2 2 + . . . + F6 6 + . . . + F11 1 1 + F12 1 2 + . . . + F66 6 6 = 1

(234)

U ovom su izrazu Fi te Fij , parametri u koje ulazi vrstoa kompozita. Ako se razmatra samo jedan sloj u ravninskom stanju naprezanja, ostaju samo indeksi 1,2,6 (prema saetom zapisu kako je denirano tablicom 5 na str.33) te se kriterij zapisuje
2 2 2 F1 1 +F2 2 +F6 6 +F11 1 +F22 2 +F66 6 +2F12 1 2 +2F16 1 6 +2F26 2 6 = 1 (235)

Detaljnom analizom moe se pokazati da je F16 = F26 = 0. Vrijednosti parametara dobivaju se na slian nain kao i kod Tsai-Hill kriterija. 52

Ako se razmatra sluaj 1 = 0, uz sve ostale komponente tenzora naprezanja ij = 0, jasno je da najvea mogua vrijednost koju ova komponenta naprezanja moe poprimiti, a da nije naruen kriterij vrstoe, mora biti Xt ili Xc (ovisno o tome da li je naprezanje tlano ili vlano).Tsai-Wu kriterij tada daje dva izraza (jedan za pozitivan, a drugi za negativan predznak 1 )
2 F1 Xt + F11 Xt = 1

(236)

F1 Xc +

2 F11 Xc

= 1

Rjeenje ovog sustava predstavljaju vrijednosti F1 te F11

F1 = F11

1 1 + Xt Xc 1 = Xt Xc

(237)

Ponavljanjem istog postupka uz 2 = 0 odreuju su parametri

F2 = F22
te uz 6 = 0 slijedi

1 1 + Yt Yc 1 = Yt Yc

(238)

1 (239) S2 Parametar F6 mora biti jednak 0 jer bi u suprotnom vrijednost lijeve strane izraza (235) ovisila o predznaku posminog naprezanja 6 , to zikalno nije mogue (predznak posminog naprezanja ne smije utjecati na rjeenje). Parametar F12 ne moe se odrediti uniaksijalnim testovima, ve bi se morao provoditi biaksijalni test kod kojeg je npr. 1 = 2 = , dok je 6 = 0. Uvrtavanjem u kriterij poputanja izvodi se izraz F66 = (F1 + F2 ) + (F11 + F22 + 2F12 ) 2 = 1
to nakon sreivanja daje (240)

F12 =

1 1 2 2

1 1 1 1 + + + + Xt Xc Yt Yc

1 1 + 2 Xt Xc Yt Yc

(241)

Drugi zapis parametra F12 koji se esto koristi glasi

F12 =

1 2

F11 F22

(242)

u kojem se sluaju Tsai-Wu kriterij zapisuje u obliku koji se i najee koristi

2 2 2 F1 1 + F2 2 + F11 1 + F22 2 + F66 6

F11 F22 1 2 = 1

(243)

Karakteristike Tsai-Wu kriterija: 53

1. kriterij ne indicira nain na koji e sloj popustiti ve samo naprezanje kod kojeg e sloj popustiti 2. kriterij je postavljen samo jednim izrazom to dovodi do znatno jednostavnije primjene 3. ako treba odrediti najvee doputeno naprezanje, kriterij uvijek daje dva rjeenja - jedno s pozitivnim, a drugo s negativnim predznakom Ovo je mogue pokazati jednostavnim primjerom. Za sloj kod kojeg je poznato da je 1 = , a 2 = 6 = 0, potrebno je odrediti maksimalnu vrijednost 1 . Prema Tsai-Wu kriteriju vrijedi 2 F1 + F11 1 = 1 (244) rjeavanjem kvadratne jednadbe odreuje se

F1

2 F1 + 4F11

2F11

(245)

to nakon uvrtavanja vrijednosti za F1 i F11 pomou vrstoa sloja, izrazi (237), daje dva rjeenja: (246) I = Xt odnosno II = Xc Povrina poputanja u koordinatnom sustavu (1 , 2 , 12 ) ima oblik elipsoida prema sl. 22, dok za 12 =0 poprima oblik elipse prema sl. 23. Na ovoj slici oznaeno rarano podruje predstavlja ono kod kojeg zbog interakcije naprezanja 1 i 2 nee doi do poputanja kompozita ak i kada vrijednosti pojedinih naprezanja prelaze vrijednosti vrstoe (napomena: usporediti kod HMH kriterija za izotropne materijale sluaj troosnog stanja naprezanja kada sve tri komponente normalnog naprezanja imaju istu vrijednost, a posmina su naprezanja jednaka nuli - bez obzira na njihovu veliinu, nee doi do loma) odrediti maksimalnu aksijalnu silu P kojom se smije opteretiti cijev prema slici. Materijal cijevi je ugljik/epoksi s rasporedom slojeva [20/03 ]s . Polumjer srednje povrine cilindra R = 25 mm, a debljina jednog sloja h = 0.15 mm, slika 24. Rjeenje: vrstoa sloja u glavnom materijalnom sustavu denirana je tablicom 9. Tablica 9: vrstoa sloja Xc [GPa] Yt [MPa] Yc [MPa] -1.25 40 -246

Primjer: Prema kriteriju maksimalnog naprezanja i Tsai-Wu kriteriju potrebno je

Xt [GPa] 1.5

S [MPa] 48

Prema teoriji membranskih naprezanja ljusaka jedino naprezanje koje se u cijevi javlja jest meridijansko, te je meridijanska sila Nx dobivena iz sume sila u pravcu osi ljuske

Nx =

P 2R

(247)

54

Slika 22: Povrina poputanja prema kriteriju Tsai-Wu

Slika 23: Krivulja poputanja prema kriteriju Tsai-Wu uz 12 = 0

Iz izraza

N M

A B B D

(248)

koristei uvjete da su M = 0 (poznavajui optereenje), te B = 0 (zbog simetrinog rasporeda slojeva), izraz se zapisuje

N 0

A 0 0 D
55

(249)

Slika 24: Shematski prikaz optereenja i rasporeda slojeva

iz ega slijedi da je i vektor zakrivljenosti =0. Konano se zapisuje

N = A0
odnosno te

(250) (251) (252)

0 = A1 N = Q A1 N

U poetnom razmatranju uz P = 1 N, dobiva se Nx = 6.37 N/m, a vrijednosti naprezanja po slojevima, koristei izraze denirane u teoriji laminata, su izraunate i prikazane u Tablicom 10. Tablica 10: Naprezanja po slojevima u [Pa] 1 2 6 +20 3830 -112.3 -148.7 -20 3830 -112.3 +148.7 0 0 4770 -168.6 Budui su ove vrijednosti dobivene uz jedininu silu P , postavlja se pitanje kojim maksimalnim faktorom p se smije pomnoiti tu jedininu silu da bi jo uvijek bio zadovoljen uvjet vrstoe.

Primjena kriterija max

1. sloj +20

1 = 3830p, 2 = 112.3p, 6 = 148.7p Xc < 1 < Xt

56

(253) (254)

Koritenjem prvog kriterija

odnosno

1250 106 < 3830p < 1500 106

(255)

Ovaj uvjet moe se zapisati

1250 106 < 3830p

te Prema kriteriju

iz ega slijedi

p > 3.26 105

(256) (257) (258) (259) (260) (261) (262) (263) (264)

3830p < 1500 106

p < +3.92 105

Yc < 2 < Yt
vrijedi odnosno

200 106 < 112.3p < 50 106 200 106 < 112.3p 112.3p 106 < 50 106 p < 1.78 106 p > 4.45 106

Primjenom tree grupe izraza

|6 | < S |6 | < 100 106

odnosno

|6 | < S
to daje

148.7p < 100 106 148.7p < 100 106

p < 6.72 105 p > 6.72 105

(265) (266)

Podruje vrijednosti u kojem nee doi do poputanja sloja +20 bit e presjek svih ovako deniranih podruja

3.26 105 < p < 3.92 105

(267)

2. sloj -20 Zbog istih vrijednosti naprezanja (osim 6 iji predznak nema vanosti obzirom da se radi s apsolutnim vrijednostima) podruje bez poputanja je isto kao i kod sloja +20 . 3. sloj 0 Koritenjem iste metodologije kao i kod slojeva 20

1 = 4770p,
vrijedi za

2 = 168.6p, Xc < 1 < Xt

6 = 0

(268) (269) (270) (271)

1250 106 < 4770p < 1500 106 1250 106 < 4770p
57

p > 2.62 105

4770p < 1500 106

odnosno

p < +3.14 105

(272) (273) (274) (275) (276) (277)

Yc < 2 < Yt 200 106 < 168.6p < 50 106 200 106 < 168.6p 168.6p 106 < 50 106
te prema

p < 1.186 106 p > 2.97 106

|6 | < S 6 < S 6 < S

ime je podruje sigurnosti odreeno

p< p >

(278) (279)

2.62 105 < p < 3.14 105

(280)

Ako se razmatra itav kompozit, vidljivo je da je sloj 0 onaj koji denira vrstou jer je presjek svih podruja sigurnosti svih slojeva upravo u podruju

2.62 105 < p < 3.14 105

(281)

Primjena kriterija Tsai-Wu

Zapis kriterija
2 2 2 F1 1 + F2 2 + F11 1 + F22 2 + F66 6

F11 F22 1 2 = 1

(282)

pri emu su parametri vrstoe denirani prema izrazima (237), (238), (239) te (242) i prikazani tablicom 11. Tablica 11: Parametri vrstoe

F1 [1/GPa] 0.1333

F2 [1/GPa] 15

F11 [1/GPa2 ] 0.533

F22 = F66 [1/GPa2 ] 100

1. Za sloj +20 kriterij ima oblik

F1 3830p+F2 (112.3p)+F11 (3830p)2 +F22 (112.3p)2 +F66 (148.7p)2 F11 F22 3830p(112.3p) = 1 (283) koji nakon uvrtavanja vrijednosti parametara vrstoe ima oblik Ap2 + Bp + C = 0
(284)

58

Rjeavanjem ove kvadratne jednadbe dobivene su dvije vrijednosti

pI = 1.98 105
te se uvjet vrstoe zapisuje

pII = 3.5 105

(285)

1.98 105 < p < 3.5 105

(286)

2. Za sloj -20 izraz za kriterij je isti kao i za +20 , te p ponovno mora biti u granicama

1.98 105 < p < 3.5 105

3. Za sloj 0 kriterij se zapisuje

(287)

F1 4770p + F2 (168.6p) + F11 (4770p)2 + F22 (168.6p)2 + F11 F22 4770p(168.6p) = 1 (288) te se nakon uvrtavanja parametara vrstoe i rjeavanje kvadratne jednadbe dobiva uvjet 1.56 105 < p < 3.08 105 (289)
Tablica 12 pokazuje vrijednost maksimalne pozitivne i negativne sile P [kN] kojom cilindar moe biti optereen obzirom na poputanje svakog od pojedinih slojeva. Vrijednosti u zagradama dobivene su primjenom kriterija maksimalnih naprezanja. Tablica 12: Maksimalna doputena sila u [kN] P <0 P >0 +20 -198 (-327) +350 (+392) -20 -198 (-327) +350 (+392) 0 -156 (-262) +308 (+315) Tablica 13 pokazuje vrijednost pojedinih lanova u kriteriju poputanja primjenjenom na sloj +20 . Iako Tsai-Wu kriterij izravno ne indicira nain poputanja kompozita, mogue je pretpostaviti da lanovi koji imaju najveu vrijednost pokazuju i dominantni nain poputanja. Tablica 13: Maksimalna P [kN] 1 [MPa] 2 [MPa] 6 [MPa] F1 1 F2 2 2 F11 1 2 F22 2 2 F66 6 F11 F22 1 2 doputena sila u [kN] -198 350 -758 1340 22.2 -39.3 29.4 -52.1 0.101 -0.179 0.334 -0.590 0.308 0.958 0.049 0.155 0.087 0.271 0.123 0.385

59

5 Mehaniki utjecaj promjene vlage i temparature

5.1 Toplinska naprezanja i deformacije
Pri promjeni temperature materijala, u njemu se javljaju slobodne toplinske deformacije. Veina materijala vlakana pri zagrijavanju poveavaju volumen, npr. polimeri, aluminij, bor, kao i veina materijala matrice. Izuzetak su ugljina vlakna koja se pri zagrijavanju skupljaju, te su stoga ugljini kompoziti posebni jer u pravilu imaju negativan koecijent linearnog toplinskog istezanja u smjeru vlakna (to u znatnoj mjeri ovisi i o materijalu matrice), dok okomito na smjer vlakana imaju pozitivan . Koecijent toplinskog rastezanja linearan je samo za odreeni raspon temperatura, dok je generalno nelinearan, to znatno uslonjava proraune. Nadalje, i matrica elastinosti te eksibilnosti nisu neovisne o apsolutnoj temperaturi, to je nuno uzeti u obzir ako se razmatra ponaanje kompozita pri veem temperaturnom rasponu (npr. znatno ispod sobne temperature, kao i pri vrijednostima temperature blizu one pri kojoj se kompoziti proizvode). Toplinska naprezanja i deformacije bit e oznaeni indeksom t. U sustavu glavnih materijalnih osi jednog sloja, samo duljinske toplinske deformacije su razliite od nule, dok su kutne jednake nuli. Pri razmatranju kompozitnog paralelepipeda koji je slobodan na svim stranicama, to je nuan uvjet za razmatranje slobodnih toplinskih deformacija, a kojem su stranice u pravcu glavnih materijalnih osi oznaene a1 , a2 te a3 , slobodne toplinske deformacije su denirane kao

t = i

i , ai

i = 1, 3

(290)

pri emu su i produljenja (skraenja) paralelepipeda u pravcu materijalne osi i denirana izrazima (291) i = i ai T, i = 1, 3 gdje je i koecijent linearnog toplinskog istezanja u pravcu osi i, a T razlika temperature u odnosu na referentnu teperaturu. Ovdje je izrazito vaan problem proizvodnje kompozita u autoklavu, gdje se pri hlaenja kompozita, javljaju znatne toplinske deformacije i naprezanja. Stoga je pri proizvodnji ugljinih kompozita, T negativan i obino iznosi oko -150 C. Pri daljnjem razmatranju nuno je razlikovati ukupne deformacije, toplinske deformacije i mehanike deformacije, kao i odgovarajua naprezanja. Ukupne deformacije su mjera promjene dimenzija tijela te se stoga mehanike deformacije mogu izraziti kao razlika ukupnih i slobodnih toplinskih deformacija

m = t
Konstitutivna jednadba, uzimajui u obzir navedeno, glasi
t 1 1 2 t 2 t 3 3 = 23 13

(292)

S11

S12 S22

S13 S23 S33

0 0 0 S44

sim.

0 0 0 0 S55

12

0 0 0 0 0 S66

1 2 3 23 13 12

(293)

60

odnosno izraeno preko matrice elastinosti C

1 2 3 = 23 13

C11

C12 C22

C13 C23 C33

0 0 0 C44

sim.

0 0 0 0 C55

12

0 0 0 0 0 C66

t 1 1 2 t 2 t 3 3 23 13

(294)

12

pri emu se vektor mehanikih deformacija m zapisuje

m 1 m 2 m
m 23 m 13 m 12 3

t 1 1 2 t 2 t
3

23 13 12

(295)

Iz izraza (294) vidljivo je da za su pri odreivanju naprezanja bitne mehanike deformacije m , dok se za odreivanje promjene dimenzija itavog tijela (uzorka) u obzir uzimaju ukupne deformacije . Mogue je razlikovati dva sluaja: potpuno slobodno tijelo kod kojeg su ukupna naprezanja i mehanike deformacije jednaki nuli, te se konstitutivna jednadba zapisuje
t 1 1 2 t 2 t 3 3 = 23 13

S11

S12 S22

S13 S23 S33

0 0 0 S44

sim.

0 0 0 0 S55

12

0 0 0 0 0 S66

0 0 0 0 0 0

(296)

odnosno

i = t = i T i

i = 1, 3

(297)

Drugi sluaj je tijelo kojem su potpuno onemoguene deformacije

i = ij = 0
te vrijedi
1 2

i = 1, 3 0 0 0 C44 0 0 0 0 C55 0 0 0 0 0 C66

t 1 t 2 t 3 0 0

(298)

3 = 23 13

C11

C12 C22

C13 C23 C33

(299)

sim.

12

te su mehanike deformacije izravno izraene preko toplinskih

m m = i T ; ij = 0 i

i = 1, 3

(300)

61

5.2 Naprezanja i deformacije uslijed promjene sadraja vlage

Problem vlage naroito je izraen kod polimernih materijala, npr. epoksidna matrica je higroskopna i ako nije zatiena od utjecaja okoline, moe apsorbirati znatnu koliinu vlage (ak i vie od 5 % referentne mase kompozita). Budui da ne postoji kompozit koji je potpuno bez vlage, referentna je masa proizvoljno odreena u odreenom trenutku eksploatacije. Analogno koecijentu linearnog toplinskog istezanja i , ovdje se uvodi linearni koecijent istezanja uslijed vlage i . Slobodne deformacije uslijed vlage v se i deniraju analogno slobodnim toplinskim deformacijama t i

v = i M, i

i = 1, 3

(301)

pri emu su i za i = 1, 3 koecijenti linearnog istezanja uslijed vlage u smjeru glavnih materijalnih osi, a M promjena sadraja vlage u odnosu na referentnu vrijednost. Vidljivo je da ponovno postoje samo duljinske deformacije uslijed vlage u pravcu glavnih materijalnih osi, dok su vrijednosti kutnih deformacija jednake 0. Slino kao i kod toplinskih naprezanja i deformacija i ovdje se deniraju naprezanja i deformacija koji ukljuuju i mehanike, toplinske kao i vrijednosti deformacija uslijed vlage, te konstitutivna jednadba sada ima oblik:
t v 1 1 1 2 t v 2 2 t v 3 3 3 = 23 13

S11

S12 S22

S13 S23 S33

0 0 0 S44

sim.

0 0 0 0 S55

12

0 0 0 0 0 S66

1 2 3 23 13 12

(302)

odnosno izraeno pomou matrice elastinosti

1 2 3 = 23 13

C11

C12 C22

C13 C23 C33

0 0 0 C44

sim.

0 0 0 0 C55

12

0 0 0 0 0 C66

t v 1 1 1 2 t v 2 2 t v 3 3 3 23 13

(303)

12

Sve prije navedeno vezano uz toplinska naprezanja (deformacije) vrijedi i za veliine koje se javljaju zbog utjecaja vlage te se ponovno mogu razmatrati sluajevi potpuno slobodnog ili potpuno ogranienog kompozita, na nain kako je to ve izvreno u poglavlju 5.1.

5.3 Utjecaj promjene temperature i sadraja vlage kod laminata u ravninskom stanju naprezanja
Za ravninsko stanje naprezanja vrijedi da su sve komponente naprezanja koje imaju indeks 3 jednake 0. No, duljinska deformacija u pravcu osi 3, 3 nije jednaka 0. Nadalje, vrijedi vana pretpostavka da nema gradijenta temperature u pravcu osi z (drugim rijeima promjena temperature u pravcu osi z je ista za sve slojeve). Tada se pomou 62

reducirane matrice krutosti Q i eksibilnosti S, konstitutivne jednadbe zapisuju.

1 t v 1 1 1 S12 0 t v 2 2 S22 0 = 2 2 12 sim. 0 S66 12

S11

(304)

odnosno

1 2 12

1 t v Q12 0 1 1 Q22 0 2 t v = 2 2 sim. 0 Q66 12

Q11

(305)

Ponovno su mehanike deformacije denirane kao razlika ukupnih i slobodnih toplinskih i slobodnih deformacija uslijed vlage

m = t v

(306)

Sve dosada napisano odnosilo se na deniranje naprezanja i deformacija u sustavu glavnih materijalnih osi. No, kad se razmatra itav kompozit, koji se sastoji od, esto, velikog broja slojeva nuno je sve komponente tenzora naprezanja i deformacija prikazati u jednom, referentnom koordinatnom sustavu, (x, y, z) da bi se integriranjem moglo odrediti vektore sila i momenata, kako je to prikazano u poglavlju 4.4. Stoga je potrebno provesti odgovarajue tenzorske tranformacije, a prvi je korak da se komponente i i i prikau u koordinatnom sustavu (x, y, z). U tu se svrhu koriste dobro poznate tenzorske transformacije pri rotaciji tenzora iz koordinatnog sustava glavnih materijalnih osi u globalni (openiti) sustav. Ako je kut izmeu stare osi 1 i nove osi x jednak , vrijedi

t = cos2 t + sin2 t x 1 2 t y t z t s = sin = =

2

(307)

t 1

+ cos

t 2

t 3 t xy

= 2 sin cos (t t ) 1 2

to uvrtavanjem izraza za slobodne toplinske deformacije daje

t = cos2 1 T + sin2 2 T x t y t z t xy = sin 1 T + cos 2 T = 3 T = 2 sin cos (1 T 2 T )

2 2

(308)

iz ega se lako izvodi veza linearnih koecijenata temperaturnog istezanja

x = 1 cos2 + 2 sin2 y = 1 sin + 2 cos z = 3 xy = 2 sin cos (1 2 )

2 2

(309)

63

Provoenjem istog ovog postupka, ali za slobodne deformacije uslijed promjene sadraja vlage, dobivaju se relacije

x = 1 cos2 + 2 sin2 y = 1 sin + 2 cos z = 3 xy = 2 sin cos (1 2 )

2 2

(310)

Iz navedenih izraza vidljivo je da iako u glavnom materijalnom sustavu nema kutnih deformacija izazvanih promjenom temperature ili vlage, u globalnom (proizvoljnom) kot v ordinatnom sustavu postoje kutne deformacije xy = 0 kao i xy = 0 budui da su xy te xy = 0. Sljedei vaan korak je odreivanje veze izmeu naprezanja i deformacija u globalnom koordinatnom sustavu (x, y, z). Polazei od izraza (304)
1 t v 1 1 1 S12 0 t v S22 0 2 2 2 = 2 12 sim. 0 S66 12

S11

(311)

te uz zapis izraza (307) u matrinoj formi (uz c = cos , s = sin )

t x ty xy

t c2 s2 cs 1 2 2 c cs t = s 2 0 2 s2 2cs 2cs c

(312)

vidljivo je da je matrica transformacije ponovno T1 kako je denirano u poglavlju 2.1 ime se prijanji izraz moe zapisati.

t = T1 t |x| |i|

(313)

Mnoenjem itave jednadbe matricom T s lijeve strane, dobiven je vektorski izraz

t = T t |i| |x|

(314)

pri emu je t vektor toplinskih deformacija u sustavu glavnih materijalnih osi, a t |i| |x| vektor toplinskih deformacija u globalnom sustavu. Na isti se nain moe pokazati veza deformacija izazvanih promjenom sadraja vlage gdje se vektori odnose na iste koordinatne sustave kao i kod toplinskih deformacija

v = T v |i| |x|
Znajui da je prema izrazu (76)

(315) (316)

|i| = T |x|

te uzimajui u obzir prije napisane izraze, vrijedi

T (|x| t v ) = ST |x| |x| |x|

te nakon mnoenja s T1 s lijeve strane vrijedi

(317)

|x| t v = T1 ST |x| |x| |x|

64

(318)

Uz izraz (318) zapisan je odnosno

S = T1 ST |x| t v = S|x| |x| |x| S 12 S 16 S 22 S 26 |x| = sim. S 66

1

(319) (320)

|x| t v |x| |x|

S 11

(321)

Ako se izraz (320) pomnoi s lijeve strane matricom S

= Q vrijedi zapis
(322)

|x| = Q(|x| t v ) |x| |x|

odnosno

|x|

Q12 Q16 Q22 Q26 (|x| t v ) = |x| |x| sim. Q66

Q11

(323)

Iz navedenih se izraza jednostavno dobivaju vrijednosti naprezanja za kompozit kojem su sprijeeni svi pomaci rubova (ukljeteni) za koji vrijedi |x| = 0, deformacije za sluaj potpuno slobodnih rubova kod kojeg je |x| = 0 ili sluaj bez promjene temperature odnosno sadraja vlage (t odnosno v = 0). Ovo su najjednostavniji sluajevi, no mogu se |x| |x| analizirati i svi ostali sluajevi kod kojih bilo koja komponenta tenzora naprezanja ili deformacija moe imati zadanu vrijednost. Kako je prije denirano, mada se uobiajeno zanemaruje kad se radi o relativno tankim kompozitima, komponenta tenzora deformacija z = 3 u openitom sluaju = 0 te se direktno zapisuje koritenjem izraza (302) kao (324) z = 3 T + 3 M + S13 1 + S23 2 odnosno koritenjem transformacija vrijednosti u globalni koordinatni sustav (uz c = cos , s = sin )

z = 3 T + 3 M + (S13 c2 + S23 s2 )x + (S13 s2 + S23 c2 )y + 2(S13 S23 )csxy (325)

Nakon deniranja ovih izraza, lako je postaviti izraze kojima su odreena naprezanja, sile i momenti kod svih slojeva u kompozitu.

5.4 Sile i momenti uslijed promjene temperature i sadraja vlage

Izrazi denirani u prijanjim poglavljima koriste se i za deniranje sila i momenata. Ove veliine mogu imati znatno drugaije vrijednosti u odnosu na vrijednosti bez promjene temperature i vlage. Generalni zakljuci: ako promjena temperature nije ovisna o z koordinati, tada kod simetrinih materijala nema pojave dodatnih momenata savijanja i uvijanja, dok postoji promjena u iznosu sila. Izrazi (187) kojima su denirane sile i momenti vrijede bez obzira na koji su nain denirana naprezanja (odnosno to ta

65

naprezanja ukljuuju) te se vrijednosti sila i momenata mogu zapisati

t v Nx + Nx + Nx Ny + N t + N v y y N + Nt + Nv xy xy xy t v Mx + Mx + Mx t + Mv My + My y t v =

A11

A12 A22

A16 B11 A26 B12 A66 B16 D11

sim.

B12 B22 B26 D12 D22

Mxy + Mxy + Mxy

B16 B26 B66 D16 D26 D66

0 x 0 y 0 s x y xy

(326)

odnosno matrino zapisano

N + Nt + Nv M + Mt + Mv
ili u inverznom obliku

A B B D

(327)

A B B D

N + Nt + Nv M + Mt + Mv

(328)

Tada se sila Nx u pravcu osi x moe zapisati

t v Nx = A11 0 + A12 0 + A16 0 + B11 x + B12 y + B16 xy Nx Nx x y s

(329)

t,v U ovom su izrazu Nx rezultantne sile u pravcu osi x uslijed promjene temperature odnosno sadraja vlage. Analogno se analizom izraza (326) mogu denirati i preostale dvije komponente sila, kao i momenti, npr. t v Mx = B11 0 + B12 0 + B16 0 + D11 x + D12 y + D16 xy Mx Mx x y s

(330)

t,v pri emu su Mx odgovarajui momenti uslijed promjene temperature odnosno sadraja vlage. Sukladno izrazima defniranim u teoriji laminata, izvode se pojedine komponente toplinskih sila i momenata, npr. t Nx

h 2

h 2
h 2

(Q11 x + Q12 y + Q16 xy )T dz

(331)

t Mx =

h 2

(Q11 x + Q12 y + Q16 xy )T zdz

(332)

te sile i momenti uslijed promjene vlage

v Nx =
h 2

h 2
h 2

(Q11 x + Q12 y + Q16 xy )M dz

(333)

v Mx

h 2

(Q11 x + Q12 y + Q16 xy )M zdz

(334)

Na isti se nain mogu denirati i sve ostale vrijednosti sila i momenata. Sukladno izrazima kojima su u prijanjim poglavljima denirane sile i momenti, integracija po z 66

koordinati se svodi na sumaciju po slojevima, budui da se razmatra generalni sluaj kada svaki sloj ima drugaija mehanika svojstva, npr.
t Nx n

(Q11k xk + Q12k yk + Q16k xyk )(hk hk1 )T

k=1

(335)

t Mx =

1 n (Q x + Q12k yk + Q16k xyk )(h2 h2 )T k k1 2 k=1 11k k

n

(336) (337) (338)

v Nx =

(Q11k xk + Q12k yk + Q16k xyk )(hk hk1 )M

k=1

v Mx =

1 n (Q x + Q12k yk + Q16k xyk )(h2 h2 )M k k1 2 k=1 11k k

Izrazi (335) do (338) se mogu se saeto zapisati u matrinoj formi

N t = T 1 M t = T 2 N = M
v

n k=1 n

Qk k (hk hk1 ) Qk k (h2 h2 ) k k1 Qk k (hk hk1 )

(339)

(340) (341) (342)

k=1 n k=1

n 1 M v = M Qk k (h2 h2 ) k k1 2 k=1

gdje su N t i M t vektor toplinskih sila odnosno momenata, a N v i M v vektor sila i momenata uslijed promjene sadraja vlage. i su vektori koecijenata linearnog istezanja uslijed promjene temperature odnosno sadraja vlage, indeks k odnosi se na kti sloj dok je n ukupan broj slojeva. Kao i u sluaju pojave mehanikih sila i momenata, pojava sila i momenata uslijed topline i vlage bitno ovise o rasporedu slojeva u laminatu. 1. Simetrini laminati: Sve komponente vektora momenata su jednake 0 dok su sve veliine sila razliite od nule. 2. Uravnoteeni (balansirani) laminati (oni kod kojih za svaki sloj s pravcem vlakana postoji sloj jednake debljine i od istog materijala s pravcem vlakana ): v t Sile Nxy = Nxy = 0, sve su ostale sile i momenti = 0. Nxy su jednaki nuli zbog toga to su graeni od Q16 i Q26 koji se u ovom sluaju ponitavaju za isti pozitivni i negativni kut vlakna. 3. Simetrini uravnoteeni laminati: Mehaniki odziv je kombinacija sluaja 1. i 2. te e biti jednaki nuli sve komponente v t vektora momenata te Nxy = Nxy = 0

67

4. Popreni (cross-ply ) laminat koji se sastoji samo od slojeva s vlaknima pod kutem 0 ili 90 : t,v t,v Sile i momenti Nxy = Mxy = 0, dok su sve ostale komponete = 0. 5. Simetrini popreni laminat: t,v Kombinacija sluaja 1. i 4. - jednake su nuli sve komponente momenata kao i Nxy 6. Izotropni sloj kao posebni sluaj jednog ortotropnog sloja:
t t Nx = Ny =

Eh 1 2

(343)

te

Eh (344) 1 2 gdje je E modul elastinosti, h debljina sloja, a Poissonov koecijent. Sve su ostale komponente sila i momenata jednake 0.
v v Nx = Ny =

Literatura
[1] M.C.Y. Niu: Airframe Structural Design, Conmilit Press, 1988 [2] A.Baker, S.Dutton, D.Kelly: Composite Materials for Aircraft Structures, AIAA Educational Series, 2004 [3] D.H.Middleton: Composite Materials in Aircraft Structures, Longman Scientic & Technical, 1990 [4] M.W.Hyer: Stress Analysis of Fiber-Reinforced Composite Materials, McGraw-Hill, 1998 [5] K.K. Chawla: Composite Materials - Science and Engineering, Springer-Verlag, 1987 [6] R.M.Jones: Mechanics of Composite Materials, McGraw-Hill, 1975 [7] S.W.Tsai: Theory of Composites Design, Think Composites, 1992 [8] W.M.Lai, D.Rubin, E.Krempl: Introduction to Continuum Mechanics, ButterworthHeinmann, 1999

68