Trkiye ve Azerbaycan bitkisel gen kaynaklar asndan en zengin olan lkeler arasnda yer almaktadr.

Trkiye ve Azerbaycan dnyann gda ihtiyacnn karlanmasna katk veren yaklak 3000 er adet farkl endemik bitki trne ev sahiplii yapmaktadr ki bunlar arasnda buday, arpa, mercimek, nohut, mera ve bahe bitkileri bulunmaktadr. Trkiye ve Azerbaycanda tbbi ve aromatik bitkiler ile orman varl da dahil olmak zere mevcut olan endemik trler esiz genetik biyoeitlilikleri nedeniyle kresel bir neme sahiptirler. Bu tarmsal biyoeitlilik krsal alanda yaayan topluluklar tarafndan geleneksel ekolojik tarmsal yntemler ve uygulamalarla srekli korunmakta ve srdrlebilir klnmaktadr. Ancak gnmzde, kresel neme sahip bu tr birok doa ve insan dostu ekolojik tarmsal retim ve bilgi sistemleri ile biyoeitlilik ve bunlarn yaratt hizmet ve rnler ifti aileleri tarafndan artk nemsenmeme, pazara ulaamama, yerel tarm tekniklerinin modern teknikler ile yer deitirmesi, rgtlenme ve kurumsal finansman destei yetersizlikleri gibi faktrler nedeniyle ciddi tehdit altndadr. Bu nedenle srdrlebilir kalknma sreci sekteye urama tehlikesi ile kar karya kalmakta, blgeler ve topluluklar arasnda gelimilik fark ortaya kmaktadr. Doal kaynaklarn btnsel ynetimine sistematik bir destek salamak amacyla FAO, 2002 ylnda Kresel neme Sahip Tarmsal Miras Sistemlerinin (GIAHS) Korunmas ve Ynetimi almasn balatmtr. GIAHS giriimi bu tr sistemlerin ve bu sistemlerle dorudan ilikili arazi biimleri, biyoeitlilik, bilgi sistemleri ve kltrlerin tehisi, kabul grmesi, korunmas ve srdrlebilir ekilde ynetilmesi iin bir altyap ve temel oluturulmasn hedeflemektedir.

Bu tr sistemlere baml topluluklarn gda ve geim gvenlii, yerel topluluklarn ve rgtlelerinin glendirilmesi, pazarlama olanaklarnn artrlmas ve yeniliki tevik mekanizmalarnn tantlmas yoluyla salanabilmektedir. Bu erevede FAO - Trkiye Ortaklk Program (FTPP) ile desteklenen Trkiye ve Azerbaycanda Kresel neme Sahip Tarmsal Miras Sistemlerinin Tehisi, Deerlendirilmesi ve Uygulamas projesi hayata geirilmitir. Sz konusu projenin, pilot alanda doal kaynaklarn btnsel bir yaklam ile ynetilmesi sayesinde yerel topluluklarn ihtiyalarnn karlanmasna ve srdrlebilir bir ekilde geinmelerine katk vermesi beklenmektedir. Eski uygarlklar doaya ve onun bahettiklerine zenle baktlar. Bitkileri slah ettiler ve hayvanlar evcilletirdiler, yeni bitki eitleri ve hayvan rklar gelitirdiler, doayla uyumlu tarm sistemleri kurdular ve byk bir ustalkla arazileri ilediler. Bir yandan balk tutma yntemlerini, rn yetitirme ve hayvanclk tekniklerini deneme yanlma yoluyla srekli gelitirirken bir yandan da evreyi korudular ve kazanmlarn paylatlar. Bu tarmsal miras onikibin yl boyunca bir nesilden dierine aktarld ve ekosistemler, toplumlar ve kltrler birlikte evrim geirerek gelitiler. Geleneksel tarm sistemleri, gnmzde hala iki milyar kadar insan iin gda retmektedir. Bunlar ayn zamanda biyo-eitlilii, geim yollarn, pratik bilgiyi ve kltr de muhafaza etmektedirler. Bu kresel tarm mirasnn, evrim geirmesine ve gelecek nesillerin rzkn salamasna izin verecek ekilde bilinmesi ve desteklenmesi gerekmektedir.

Dnyadan rnekler: 1. Ifugao eltik Teraslar Filipinlerdeki Ifugao yamalarndan aa uzanan eltik teraslar, arpc bir grnm sunmaktadr. Bu sistem, bin metreden daha fazla rakmda yetiebilen eltik eitleri gelitirilmesine ve suyun paylalmasna olanak salayan dahiyane bir sulama sistemi gelitirmi olup, saylamayacak kadar ok ifti neslinin ortak bir abasn temsil etmektedir. 2. And Dalar Tarm Peruda yksek And dalarndaki iftiler, tarlalarnn etrafna ukurlar kazmaktadr. Su, bu ukurlar doldurmakta ve gne yla snmaktadr. Gece s dtnde, su lk su buhar karmakta ve bu da eitli patates trleri iin dona kar koruma salamaktadr. Bu patates trlerinin hepsi de yerel olarak gelitirilir ve saklanr. Bu, 4000 metredeki sert koullara ideal bir ekilde uyan, yzyllar ierisinde gelitirilmi bir tarm sistemidir.

3. eltik Balk Sistemi 2000 yl nceki Han Hanedanndan kalan bir kil tabak, havuzundan bir pirin tarlasnn iine doru yzmekte olan bir bal gstermektedir. Zhejiang Vilayetindeki bu pirin-balk sistemi kombinasyonunda balk sadece gda kayna olmakla kalmaz, ayn zamanda gbreleme ve zararl kontrol iin gereken masraf ve emei azaltarak suyla kapl tarlalardaki larvalar ve ayrk otlarn temizlemektedirler. 4. Magripin Vahalar Cezayir, Fas ve Tunusun sert ikliminde gelien yeil bir ada olan Magripin Vahalar, kkleri Mezolitik dnemde olan eitli ve son derece retken bir sisteme ev sahiplii yapmaktadr. Hurma bata olmak zere, ok eitli aa ve rnlerle rl ve gelimi sulama yaplaryla desteklenen bu tarihi sistemde, artc derecede eitlilikte meyve ve sebzeler retilmektedir.

3 4 5. Maasai Pastoral Sistemi Tanzanyadaki Maasai pastoral sistemi, Kuzey Tanzanyada ve Gney Kenyada yer almaktadr. Bin yldan fazla zaman ncesine dayanan pastoral bir sistemdir. Bu istem, Maasainin doal kaynak kullanmn dzenleyen, mera dngsn devam ettiren ve muhafazay gelitiren bir sistem olup kltrel kurulular ve dahiyane bilgi sistemleri yoluyla krlgan bir evrede sosyal ve evresel dengeyi korumaya devam etmektedir. Maasai pastoralizmi, Afrikann vahi yaamnn korunmas iin nemli olan arazileri ve yaam alanlarn, habitatlar korumakta ve Afrikann en ikonik, en grntsel kltrlerinden birini temsil etmektedir. 6. Chilo Tarm ilinin gneyindeki Chilo Takmadalar Blgesi, patatesin kkeninin merkezlerinden biridir ve olaanst bir biyo-eitlilik kaynadr. Bu blgenin lman yamur ormanlar, soyu tehlikede olan ok eitli bitki ve hayvan trlerini barndrmaktadr. Yerel Chilotes Huilliche topluluklar ve Mestizeler, - ounluu kadn olan ifti nesilleriyle azdan aktarlan atalara ait uygulamalar izleyerek hal yerel patatesin yaklak 200 eidini yetitirmektedir. Yeryznde eitli yerlerde, insanln ortak miras olan, kendi blgesinde gelitirilmi saysz tarmsal sistem vardr. Bu sistemler, milyonlarca yerel topluluk yesi ve yerli halk ve snrlarnn hayli tesindeki insanlar iin temel eko-sistem rnleri, hizmetleri ve de gda gvenlii salamaktadr.

Kresel bir Ortaklk Giriimi: Aile tarm ve geleneksel tarm sistemlerinin yok olmasna neden olan kresel eilimlere yant olarak, 2002de Johannesburg, Gney Afrikada yaplan Srdrlebilir Geliim Konulu Dnya Zirvesi (WSSD) srasnda, Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt (FAO), Dnyaca nemli Tarmsal Miras Sistemlerinin korunmas ve uyarlanabilir ynetimi konusunda Kresel bir Ortaklk Giriimi balatmtr. Ortakln genel amac, GIAHS ve onlarla ilikili toprak kaynaklar, tarmsal biyoeitlilii ve bilgi sistemlerinin belirlenmesi, korunmas ve desteklenmesidir. Bununla birlikte dinamik muhafaza, srdrlebilir ynetim ve iyiletirilmi yaama kabiliyeti yoluyla elde edilen kresel, ulusal ve yerel kazanmlarn yaygnlatrlmas iin uzun dnemli bir program gelitirip harekete gemek de genel ama arasnda yer alr. Kresel evre Fonundan (GEF), Alman Federal Gda Tarm ve Tketici Koruma Bakanl (BMELV), Uluslar aras Tarmsal Kalknma Fonu (IFAD)dan alnan destekle ve UNU, UNDP, UNESCO, devlet kurulular ve dier ortaklarla yaplan ortaklkla, FAO GIAHS Giriimi; ifilerin, gebe obanlarn hayatlarn kazanrken gelitirdikleri sistemlerle biyoeitlilie zenle bakmalarna, uyarlamalarna izin veren; Biyo-eitlilik ve geleneksel bilginin yerinde korunmas iin alrken, koruyucu devlet politikalarn ve teviklerini destekleyen; Biyo-eitlilik ynetimi iin karar verirken yerel ve yresel topluluklarn aktif katlmn destekleyen; Kltrel eitlilii ve yerel toplum yelerinin ve yre halknn baarlarn tanyan; Tarm trlerinin iinde evrimletikleri tarmsal-ekolojik blgelerde ve insanlarn yaadklar ortamlarda evrimsel dinamiklerini devam ettiren nsan basks ve deien evreye adaptasyonunun srekli klnmas iin bir ara olan yerel teknolojiler ile geleneksel bilgi ile alakal gen kaynaklarnn yerinde korumasn entegre eden dinamik bir koruma yaklamn tantmakta ve gelitirmektedir. FAOdaki GIAHS Giriimi hakknda daha fazla bilgi almak iin: Toprak ve Su Dairesi (NRL) Doal Kaynaklar Ynetimi ve evre Dairesi Birlemi Milletlerin Gda ve Tarm rgt Viale dele Terme di Caracalla 00153 Roma, talya e-mail: GIAHS-Secretariat@fao.org www.fao.org/nr/giahs

FAO Trkiye Ortaklk Program Kresel neme Sahip Tarmsal Miras Sistemlerinin Tehisi, Deerlendirilmesi ve Uygulamas GIAHS

Geleneksel Tarm Bilgi Formu

nerilen geleneksel tarm hakknda bilgi: smi : neren kurulu : lke/Blge/Yer (ltfen bir harita ekleyerek : nerilen alann tam yerini haritada iaretleyiniz) nerilen yerin en yakn byk yerleim : yerine olan uzakl Tahmini yzey alan : Agro-ekolojik zon : Topografik zellikler : Hakim iklim zellikleri : nerilen yredeki tahmini nfus Ana geim kaynaklar nerilen geleneksel tarm sistemi hakknda zet bilgi (200-300 kelime):

AIKLAMALAR: I. GIAHS karakteristik zellikleri:

(Bu blme nerilen GIAHS projesinin ulusal ya da kresel anlamda neden nemli olduu yazlacaktr. Bu nem, sosyal-evresel dengeye hizmet etmesi, kalknmada tarihsel bir pay olmas, ei benzeri olmayan tarmsal bir sistem oluu, srdrlebilir kalknmada ve ekosistemlerin korunmasnda ve ynetiminde katks vurgulanmaldr.)

Gda ve geim gvenlii

(nerilen tarm sistemi yerel (ounlukla o yreye zg) topluluklarn zellikle marjinal alanlarda ve yerleim yerlerinden uzak blgelerde gda ve geim gvenliine katkda bulunmal, gda ve geim risklerini azaltmaldr. Bu ayn zamanda stabil ve bir o kadar da esnek bir gda ve geim sistemi yaratmak iin yerel topluluklar arasnda gda dei tokuu ve tedariini de ierir.)

Biyoeitlilik ve ekosistem
(Seilecek GIAHS, gda ve tarm iin kresel adan (ya da ulusal adan) nemli biyoeitlilik ve genetik kaynaklara sahip olmas gerekir (rnein, rn ve hayvanlarn endemik, yani yerel ve kalc, nadir ve soyu tehlikede olan trleri gibi). Bunlarn yannda tarmsal biyoeitlilik ve genetik kaynaklar (trler, eitler & cinsler), ve ayrca bunlarn yannda tarmsal sistem ve araziyle ilikili yabani akrabalar, polen tayclar ve yabani yaam gibi dier biyo-eitlilik de sz konusu olabilir.)

Bilgi sistemleri ve teknoloji uyarlamalar

(Bu erevede; inde kymetli geleneksel bilgileri muhafaza eden Yaam ortam, toprak, su da dahil olmak zere doal kaynaklarn ynetimi ve yaratc teknikler ile kullanmn salayan Tarmsal ekoloji ynetimi iin kurulmu allagelmi kurumlar da dahil olmak zere sosyal kurum ve kurulular ve Kar paylam ve kaynaklara ulam iin dzenlemeleri

inde barndran sistemler.)

Kltrler deer sistemleri ve sosyal kurulular (Tarm Tarm kltr)

(Bu erevede yaanlan evre ve tarm takvimi ile ilikili yerel inanlar, rf ve adetler, yresel ya da blgesel kltr, trenler, enlikler, festival ve sergiler ele alnmaktadr. Bununla birlikte yrede mevcut yerel kurulular, evresel ve sosyo-ekonomik hedefleri dengelemede, esneklik yaratmada ve tarmsal sistemin ileyiinde nemli olan tm unsurlarn ve ilemlerin yeniden retilmesinde kritik bir rol oynarlar. Bunlardan bazlar doal kaynaklarn saklanmasn garanti altna alr ve onlarn kullanmnda ve eriiminde eitlii desteklerler; bazlar biyo-eitliliin, topran ve suyun korunmasn destekleyen geleneksel bilgi sistemlerini ve kritik deerleri aktarrlar; bazlar planlamaya, ibirliine ve yenilie/adaptasyona olanak salayp kolaylatrrlar. Bu gibi kurulular tabular, trenler ve enlikler dhil olmak zere trensel ve inan ve uygulamalar; kaynak kullanm hakk konusu da dhil olmak zere gelenek hukuku ve uyumazlk zm; akrabalk, evlilik ve miras sistemleri; liderlik, karar verme ve ibirlii ekilleri; szl ve yazl gelenekler; oyunlar ve dier eitim ve retim ekilleri; cinsiyet rolleri ve zellemi fonksiyonlar; vs. (soyut varlklar) eklinde ortaya kabilir.)

Dikkat ekici araziler, toprak ve su kaynaklarnn ynetim zellikleri

(zellikle aadaki faaliyetler sonucunda ortaya kan dikkat ekici ve rnek olabilecek uygulamalar; Kaynak korunmas/etkinlii oluturabilecek ya da kymetli biyo-eitlilik, dinlence-elence deerleri, mterek veya ticari olmayan kymetli kullanmlar (ekosistemlerin estetik, sanatsal, eitimsel, manevi ve/veya bilimsel deerleri) iin habitatlar salayabilecek arazi kullanm, sulama/su ynetimi sistemleri, teraslar, zel ekosisteme uyarlanabilir mimari gibi evre ve toplum sorunlarna zellikle yaratc ve pratik zmler salayan arazi uygulamalar.)

II. Tarm sisteminin ynetimi ile ilikili dier sosyal ve kltrel zellikler
(lgili yaplar: bu somut deerler, blgenin ynetiminde belirli sosyal ve ekolojik fonksiyonlara sahip olabilir. Tarmsal sistemin ynetimine evresel anlamda srdrlebilen ve kaynak etkili, trensel/sosyal neme sahip konut yapmn, mimariyi dhil edebilirler ya da tohum saklanmas, deimez sabitler ya da bakalar (somutlar) gibi belirli fonksiyonlara sahip olabilirler Kutsal/trensel sahalar (somut/somut olmayan) Aletler ve teknolojiler (maddi kltr somut) Kltrel ifadenin ilgili ekilleri: mutfak ve yemek piirme kltr, enlikler, sanat ve mzik, vs (somut olanlar/somut olmayanlar))

III. Tarihi ilgi

(Tarmsal sistemin/alann, tarmsal biyo-eitliliin ehliletirilmesine ve geliimine, deerli arazilerin oluturulmasna, tarmsal bilgi ve teknolojilerin kuaklar boyunca geliimine ve genel olarak insann, toplumun geliimine ve kltrel geliime olan katks, onun tarihi ilgisini oluturur. Buna ek olarak tarihi ilgi, sistemin/alann zaman ierisinde evre deiiklikleri ve sosyo-ekonomik deiiklikler karsnda srdrlebilir bir ekilde kalp kalmam olmasna ve esnekliini gsterip gstermemi olmasna gre belirlenir.)

IV. ada ilgi

(Sistemlerin/blgelerin ada ilgisi, onlarn u andaki ve gelecekteki gda ve geim gvenliini salama, insann esenliine ve yaam kalitesine katkda bulunma ve kendi topluluu ile daha geni dzeyde topluma dier yerel, ulusal ve kresel ekonomik ve evre katklar ve hizmetleri yapma kapasitesiyle belirlenir. Bylece bu lt, yani kriter, tarmsal sistemin/blgenin kresel ve ulusal politikaya ve srdrlebilir geliim zorluklarna, en nemlisi de gda gvenliine, insann refahna, esenliine ve iklim adaptasyonu, karbon ayrmas, su, toprak ve biyo-eitliliin korunmas gibi evre hedeflerine olan ilgisi ile ilikilidir. Bu kriter altnda kiinin renilmi olan belirli dersleri ya da baka yerlerde uygulanabilen, sistem blgesinden karlabilecek ilkeleri vurgulamas, onlara dikkat ekmesi gerekir)

V. Tehditler ve zorluklar
(Sosyal-ekonomik basklar ve sistemlerin devam eden varlna ve/veya srdrlebilirliklerine ve canllk kapasitelerine olan evresel deiiklikler dhil olmak zere tehditleri ve zorluklar belirleyin ve analiz edin. zellikle ekonomik, sosyal, evre ile ilgili ya da politik yapdaki olaylara ve trendlere (eilimlere) dikkat ederek bu tehditlerin yerel, ulusal ve/veya kresel yapsn belirleyin ve analiz edin. Sistemin insan ve ekolojik dinamiklerindeki deiiklikleri ve bu deiikliklerin ekosistem sal, kaynak salanmas ve insann refah ve esenlii zerindeki etkilerini rneklerle anlatn.)

VI. Uygulamaya ynelik zellikler:

a) GIAHSyi gelitirmek ve tantmak iin devam etmekte olan abalar b) GIAHSnin srdrlebilirlii ve ynetimi iin olanaklar ve frsatlar c) GIAHSnin toplum ve ekoloji zerindeki beklenen etkileri d) Yerel toplumun, yerel/ulusal yetkililerin ve dier ilgili kiilerin ilgisi, sahiplenmesi ve motivasyonu

VII.

Ekler
a) nerilen alann yerini/lokasyonunu gsteren harita b) Fotoraflar c) Biyo eitlilik listesi (endemik trler vs) d) eer varsa, sistemin ya da blgenin tarihi ve arkeolojik tanm