TEKNOLOJ , Cilt 11(2), 145-151, (2008)

TEKNOLOJ

ARABA LAST

N N FARKLI BASINLAR ALTINDA 2 VE 3 BOYUTLU GER LME ANAL Z

Murat KARAKU Mehmet OLAKO LU Afyon Kocatepe niversitesi, Teknik E itim Fakltesi, Afyonkarahisar, Trkiye zet Bu al mada, 175/70 R13 ebatlarndaki bir otomobil lasti i kesilerek iindeki katmanlar incelenip mekanik zellikleri kompozit malzeme olarak hesapland. Lastik drt farkl malzemeden olu turulup, nce simetri dikkate alnarak 2 boyutlu bir plaka olarak modellendi. Burada lasti in d apnn sonsuz oldu u varsayld. Arkasndan ayn lasti in ok daha kapsaml 3 boyutlu sonlu eleman modeli yapld. Farkl i basnlarda meydana gelen gerilmeler her iki model de kullanlarak nmerik olarak incelendi. Maksimum gerilmenin lasti in yanak ksmnda ve karkasn i yzeyinde oldu u ve i basnca ba l olarak da gerilmenin neredeyse do ru orantl olarak artrd gzlemlendi. Anahtar Kelimeler: Lastik , Sonlu Elemanlar Yntemi, Gerilme Analizi 2D AND 3D STRESS ANALYSIS OF A TIRE UNDER DIFFERENT TIRE INFLATION Abstract In this study, a passenger car tire having dimension of 175/70 R13 was cut and its mechanical properties was analyzed. Then the tire was modeled as 4 different materials made from composites numerically in 2D and 3D. Stresses under different tire inflations were investigated using the both models. The maximum stress was observed in carcass and sidewall and the stress increases linearly with increasing tire inflation. Key Words: Tire, Finite Element Method, Stress Analysis 1. Giri Ta tn a rl n ta yan, yzey dzgnszlklerine kar ta t yastklayan, yeterli tahrik ve frenleme kuvvetini geli tiren, yeterli ynlendirme ve do rultu kararll sa layan ta t g aktarma organna lastik denilmektedir [1]. Lasti in en nemli yap eleman karkastr. D k elastik modll kauuk matrisin iine yerle tirilmi yksek elastik modll esnek kordlu bir ok tabakadan yaplm tr. Kortlar do al, sentetik veya metalik kar ml kuma lardan yaplr ve yksek ekme dayanmna sahip elik tellerden yaplm topuk ksmnn evresine tespit edilmi tir [2]. Kortlarn ynleri, genellikle kort ile lasti in evresel merkez izgisi arasndaki a olan ta as ile tanmlanmaktadr ( ekil 1de gsterildi i gibi [3]). Kortlar d k bir kord asna sahip olduklar zaman iyi bir viraj yetene ine sahip olacaklardr. Fakat ayn zamanda sert bir sr yetene ine sahip olurlar. Bu al mada radyal katl bir lastik kullanlm tr. Radyal katl lastik apraz katl lastikten ok farkl bir yapya sahiptir. Radyal katl lastikler 90 derece ta as sonucu topuktan topu a radyal bir ekilde uzanan karkasta bir veya daha fazla kort katna sahiptir. lk olarak 1948 ylnda Michelin tarafndan tantlan radyal lastik imdi binek aralar ve kamyonlarda yaygn olarak kullanlmakta olup a r i makinelerinde kullanm artmaktadr.

146

Araba Lasti inin Farkl Basnlar Altnda 2 ve 3 Boyutlu Gerelme Analizi

Bugn halen kullanlmakta olan ve literatrde bulunan lastik modellerini; analitik modeller, ampirik modeller ve fiziksel modeller olarak 3 ana ba lk altnda toplayabiliriz. Analitik modeller genellikle fiziksel olayn a r basitle tirilmi halidir. Bu modeller o unlukla kapal zm ekline sahip d k dzenli analitik denklemler eklindedir ve olduka ak fiziksel anlamlara sahip, ayarlanabilir birka parametreyi iermektedir. Analitik modeller hzl bir ekilde do ru sonu verirler, kullanm kolaydr ve bir lastik tipi iin kullanld zaman lm gerektirmez. Fakat basitliklerinden dolay lastik davran nn gerek etkilerini detayl olarak sa layamazlar [4]. Ampirik lastik modelleri, llm lastik bilgisine uygun bir e riye dayanmaktadr. Baz ara trmaclar bazen literatrde yar deneye dayal lastik modelleri olan e ri parametrelerine fiziksel anlamlar ba lamaktadr. Birka durumda parametrelerin anlam ak de ildir. Bu modeller parametreleri, analitik dzeltmeleri ve zorunlu olan ekstra-polasyonlar belirlemek iin byk bir miktarda bilgiye ihtiya duyar. Ampirik modeller tam lastik yant gstermesi ve ksa srede do ru sonular vermesine ra men, tek bir lastik tipi iin model parametrelerini belirlemek byk miktarlarda deneysel veri gerektirir. Di er taraftan ampirik modeller lastik dinami inin detaylarnn anla lmasn desteklemez.

ekil 1. Araba lasti inin i grnm [3] Fiziksel modellerde, lasti in fiziksel yaps, malzeme zelliklerine gre dikkate alnr. Snr artlar iin pek ok non-lineer sistem denklemi elde edilir. zm sresini ksaltmak ve analizi basitle tirmek iin yaplacak analize ba l olarak modelde varsaymlar zerine baz basitle tirmeler yaplabilir. Fiziksel modeller sanal olarak gerekli detaylar iermesine ra men, hesaplama sresi ve hesap kaynaklar tarafndan snrlandrlmaktadr. Gerek zaman problemlerinde, uygulama bulan analitik ve ampirik lastik modelleri, fazla hesaplama sresi ve byk hesap kayna na ihtiya duymadklarndan, sr Simulatorlarna veya lasti in daha byk sistemin bir bile eni oldu u ta t dinamik al malarna benzerdir. Geli tirilen fiziksel ve snrl ampirik modeller, lastik dinami i ve lastik davran nn optimizasyonu iin bilimsel al malarda kullanlmaktadr. Literatrde lastik davran nn anla lmas iin yaplm birok al ma bulunmaktadr. Pelc [5], pnmatik lastiklerdeki deformasyon ve gerilimlerin gerek simlasyonunu yapmak iin bir pnmatik lasti in 3 boyutlu tam bir sonlu eleman modelini olu turmu tur. Kamyon lasti indeki deplasman ve kat ayrlma (delaminasyon) gerilim da lmlar incelenmi sonular pnmatik lastik tasarm ve yol gvenli i asndan de erlendirilmi tir. Hall ve arkada lar LS-DYNA explicit sonlu eleman kodlarn kullanarak dner ta t lasti inin i ksmndaki transit davran n tahmin edilmesi zerine statik ve dinamik analizler yapm lardr [6]. Tnk [4], otomobil lastiklerinin viraj karakteristiklerini belirlemek iin ayrntl bir sonlu eleman modeli hazrlam ve nmerik analizler gerekle tirmi tir. Bilgisayar modelinden alnan sonular deneysel sonularla kar la trm ve tasarm a amasnda, lastiklerin viraj karakteristiklerinin belirlenmesinde sonlu elemanlar ynteminin kullanlabilece ini gstermi tir. Lahtinen ve arkada lar [7], bir sonlu elemanlar yazlm kullanarak karl yzeyde kar lasti inin simlasyonunu yapm lardr. Burke ve Olatunbosun [8], lastik yol arasndaki temasn modellenmesi iin bir sonlu eleman program olan MSC/NASTRAN kullanarak 195/65R15 ebatlarndaki lasti in 3 boyutlu tam sonlu eleman modelini olu turmu lardr. Yan [9], radyal lastiklerin 3 Boyutlu non-lineer sonlu eleman analizi iin Mooney-Rivlin Modelini kullanm tr. Sonular modelin gvenilir ve yaknsamann olduka iyi oldu unu gstermi tir.

TEKNOLOJ , Cilt 11(2), 145-151, (2008)

147

Literatrde yaplan al malarda kullanlm ve lastik tasarmclar tarafndan halen kullanlmakta olan Ansys, Abaqus, Ls-Dyna, Msc/Marc ve Msc/Nastran gibi bir ok sonlu elemanlar paket program bulunmaktadr. Bunlarn her birinde farkl sonlu eleman kodlar kullanlmaktadr. Yaplan bu al mada, Ansys sonlu eleman paket programnn 9.0 versiyonu kullanlm tr. al mamzda daha nce nmerik olarak incelenmeyen 175/70 R13 ebatlarndaki bir otomobil lasti inin 2 ve 3 boyutlu sonlu eleman modeli olu turulmu ve i irme analizi yaplm tr. Olu an gerilmeler incelenerek lasti in kritik blgeleri tespit edilmi tir. Yaplan bu al ma yar ampirik yar fiziksel lastik modeli olarak de erlendirilebilir. 2. Sonlu Elemanlar Analizi Nmerik analizler iin 175/70 R13 ebatlarndaki otomobil lasti inin ANSYS 9.0 paket programnda 2 ve 3 boyutlu sonlu eleman modelleri olu turuldu. Bunun iin ncelikle lastik kesilerek ierisinde kullanlan malzemeler incelendi ve lasti in yanak, gvde takviye kat ve topuk ksmlar farkl farkl kompozit malzeme olarak modellendi. Lastikteki di lerin altnda kalan kompozit tabakada; 20 ile elik teller, kuma katman ve kauuk bulunmaktadr ( ekil 2). Lastikte kullanlan malzemelerin mekanik zellikleri Tablo 1de gsterilmi tir ve kompozit malzemenin mekanik zelliklerinin hesaplamasnda bu de erler referans alnm tr [2].
0

izelge 1. Lastikte kullanlan malzemelerin mekanik zellikleri Elastik modl, E Kayma modl, G Yo unluk, Malzeme (MPa) (MPa) (kg/m3) elik tel 200000 64000 7850 Bez 3970 1527 1100 Kauuk 14 5 1150 izelge 2. Lastik ebatlar (175/70 R13) lm lm Ykl D ap jant Basnc yarap (mm) (in) (PSI) (mm) 577.1 5.0J 13 26 259.72

Kesit geni li i (mm) 175.1

Yk indeksi 82

ekil 2. Lastik gvdesindeki kompozit tabaka Sat firmasndan alnan lastik ebatlar (Tablo 2) ve lastik zerinden alnan llere gre nce Solid-Works kat modelleme programnda lastik modellendi. Bu kat modelin kesit grn nn nokta koordinatlar alnarak ANSYS programnda nokta koordinatlar girilerek lasti imizin kesit grn 2 boyutlu olarak olu turuldu. Lasti i olu turan farkl ksmlar ve malzemeler bulunmasndan dolay model 4 farkl alana blnd. Bunlar: ortotropik yapya sahip kompozit malzeme olan yanak, gvde takviye kat ve topuk ksm ile sadece polimerden olu an ve e de er zelli e sahip olan di ksmdr. Tam bir model elde edebilmek iin 2 boyutlu lastik modelinin kesit grn , jant yarap uzakl ndaki bir eksen etrafnda 360 derece dndrld. Sonu olarak ekil 3de grld gibi 2 ve 3 boyutlu tam bir lastik modeli olu turuldu. Nonlineer nmerik analiz i leminin uzun srmesinden dolay snr artlarnda simetri dikkate alnarak tam model eyre e indirgendi.

148

Araba Lasti inin Farkl Basnlar Altnda 2 ve 3 Boyutlu Gerelme Analizi

ekil 3. Lasti in srasyla 2 ve 3 boyutlu sonlu eleman modelleri 175/70 R13 82 ebatlarndaki lasti in daha nceden olu turulan 2 boyutlu modelinin a olu turma i lemini gerekle tirmeden nce PLANE82 dzlem gerilme eleman tipi seildi ve 20mm kalnlk verildi. Burada lasti in d apnn sonsuz oldu u varsayld. Farkl malzeme zelliklerine sahip olan alanlar seilip kk paralara blnd. Bu i lemde 386 adet eleman ve 1393 adet d m noktas elde edildi. Modele snr artlarnn uygulanmasnda lastik ve jant ili kisi dikkate alnd. Lasti in janta oturdu u topuk ksmndaki d m noktalarndan x ve y ynnde hem ilerlemesi hem de dnme serbestlik dereceleri sfr olacak ekilde snr art uyguland. Bununla birlikte; lasti in i ksmndaki izgiler seildi ve i irme basncnn lasti in her yerinde sabit oldu u kabul edilerek, 180 kPadan (26 PSI) ba layarak 260 kPaa (38 PSI) kadar 9 farkl i irme basnc uyguland. Lasti in statik analizini gerekle tirmek iin ANSYS programnda statik analiz (zamana ba l olmayan) seene i seildi ve Newton-Raphson iterasyon yntemi kullanlarak analizler yapld. Lastik i irme i leminde kullanlacak eleman tipi de analiz sonularnn do ru olmas asndan nemlidir. Burada 2 boyutlu lastik modelinde kullanlmak zere PLANE82 eleman, 3 boyutlu eyrek modelde ise SOLID95 eleman tipi seilmi tir. 2 ve 3 boyutlu sonlu eleman modellerinde gerilme analizi yapmak iin lasti in i yzeyine basn de erleri verilerek i irilmesi gerekle tirilmi tir. eyrek modelin a olu turulmas i leminde daha nceden seilen SOLID95 eleman ile yine daha nceden ksmlara ayrlm olan lastik srasyla tetrahedral seklinde kk paralara blnd. Bu a olu turma i leminde 16127 adet eleman ve 29198 adet d m noktas elde edildi. Modele snr artlarnn uygulanmasnda, 2 boyutlu modelde oldu u gibi lastik ve jant ili kisi dikkate alnd. Lasti in janta oturdu u topuk ve kesit yzeylerindeki tm d m noktalar seilerek 3 ynde (x,y,z) ve 3 dnme serbestlik derecesi sfr olacak ekilde snr art uyguland. 3. Bulgular ve Tart ma Bu al mada, 2 ve 3 boyutlu nmerik modeller kullanlarak, lastik i basncnn lastikte olu turdu u gerilmeleri incelemek amacyla i irme i lemi gerekle tirildi. Analizlerde her iki modele de 180 kPadan 260 kPaa kadar 9 farkl i basn uyguland. ekil 4te 180 kPa ve ekil 5te 260 kPa hava basnc iin srasyla iki ve boyutlu modellerde von Mises (Seqv) gerilme da lmlar grlmektedir. Lastik i irme analizi sonucuna gre en byk gerile de eri lastik gvdesinin i ksmnda meydana gelmektedir ( ekil 4 ve 5). Yani 2 kat elik tel ve kuma tan olu an kompozit ksm maksimum gerilme de erine sahiptir. Zaten bu blge lastikteki en dayankl blgedir. Firmalar bu amala zellikle bu blgeyi daha sa lam olsun diye elik tel takviyesiyle glendirmi lerdir. Yanak ksm ise yalnzca kuma la takviye edilmi ba ka bir kompozit ksm olmasna kar lk daha d k dayanm de erine sahiptir. Zaten maruz kald gerilme de daha d ktr. ki boyutlu modelden alnan sonuca gre lasti in tehlikeli kesiti lastik gvdesidir.

TEKNOLOJ , Cilt 11(2), 145-151, (2008)

149

ekil 4. ki ve boyutlu model iin Seqv gerilim de erleri (180 kPa) boyutlu lastik i irme analizinden elde edilen sonulara gre; maksimum gerilme yine lastik gvdesinin i ksmnda meydana gelmektedir. Ayn yorumlar 3 boyutlu modelden elde edilen sonular iin de geerlidir. Von Mises gerilmeleri lastik i basncnn artmasyla do ru orantl olarak artmaktadr ( ekil 4 ve ekil 5). ki ve boyutlu lastik modellerine farkl hava basnlarnn uygulanmas sonucu Seqv gerilim de erlerinin de i imi ekil 6da grlmektedir. Buna gre lastik i basncnn artmasyla birlikte gerilim de eri de artmaktadr. 260 kPa hava basnc iin 2 boyutlu modeli kullanarak yakla k olarak lastikte 40 MPa civarnda maksimum gerilme olu maktadr. Bu de er 3 boyutlu modelde yakla k 35 MPadr. 175/70 R13 ebatlarndaki lasti in, maksimum gerilmenin olu tu u blgesinden alnan 4 numune ekme deneyine tabi tutulmu ve ortalama maksimum ekme gerilmesi 150 MPa olarak bulunmu tur. Buna gre lastik burada bulunan gerilme de erlerini ok rahat ta yabilecek kapasitededir. Bolarinwa ve Olatunbosun [10], ABAQUS sonlu elemanlar programn kullanarak P195/65R15 H91 ebatlarndaki bir araba lasti inin lastik i irme ve gerilim da lmn incelemi tir. Lastik, 400 kPa hava basncna kadar yakla k olarak lineer zellik sergilemi , bundan sonra ba ka bir elastik modlle yine lineer zellik izlemeye devam etmi tir. Hava basnc 700 kPala ula t nda lastik patlam tr. Bulunan sonular literatrdeki de erlerle [10] kyasland nda makul llerde oldu u grlmektedir. Burada lastik ebat ve yaplarnn, kullanlan model ve programn farkl oldu u gz nnde bulundurulmaldr.

ekil 5. ve iki boyutlu model iin Seqv gerilim de erleri (260 kPa)

150

Araba Lasti inin Farkl Basnlar Altnda 2 ve 3 Boyutlu Gerelme Analizi

45

40 Seqv gerilimi (MPa)

35

30

25 2 Boyutlu 20 180 200 220 240 3 Boyutlu 260 280

Lastik i basnc (kPa)

ekil 6. Farkl hava basnlarnda lastikte olu an maksimum gerilmeler. ki boyutlu modelden alnan sonular ile boyutlu modelden alnan sonular birbirine paralellik gstermektedir. boyutlu model sonularnn iki boyutlu model sonularndan farkl olmasnn sebebi; boyutlu modelin daha ayrntl a olu turma i lemine tabii tutulmas ve daha fazla eleman ve d m noktasna sahip olmasdr. Bu da eleman saysnn zm sonular zerinde ne kadar etkili oldu unu gstermektedir. Di er bir unsur ise, 2 boyutlu modelde lasti in d apnn sonsuz oldu unun varsaylmas ve model kalnl nn 20mm alnmasdr. Sonu olarak, iki modelin sonular arasnda yakla k olarak %13lk fark bulunmaktadr. h-adaptivity zm yntemi kullanlmasndan dolay boyutlu modelden elde edilen gerilim de erleri, iki boyutlu modele gre gerek gerilim de erlerine daha yakn oldu u sylenebilir. 4. Sonu Bu al mada; 175/70 R13 ebatlarndaki otomobil lasti inin sonlu eleman modeli olu turulmu ve lastik i basncnn lastik gerilmeleri zerindeki etkileri incelenmi tir. Farkl hava basnlar altnda 2 ve 3 boyutlu gerilmeler bulunmu tur. Lasti in i irilmesi bilgisayar ortamnda nmerik olarak olu turulan model zerinde gerekle tirilmi tir. Bu analizde lasti e 180 KPadan ba layarak 260 KPaa kadar 9 farkl i irme basnc uygulanm tr. Basncn uygulanmasnda, basn yklerinin lasti inin i yzeyine dik olmas, snr artlarnn uygulanmasnda ise, lastik-jant ili kisi dikkate alnm tr. Lasti in yaps gere i maksimum gerilmeler en ok lasti in karkas ve yanak ksmnda meydana gelmi tir. ki ve boyutlu gerilme analizi sonularna gre; lastik basncnn artrmasyla lastikteki gerilmelerin artt grlm tr. Buna gre; lastik yanak ksmnda ve karkasn i tarafnda gerilim y lmalarnn meydana geldi i belirlenmi tir. Sonu olarak; lasti in yanak ksmnda ve karkasn i yzeyinde tehlikeli kesitlerin oldu u, i basnca ba l olarak gerilmelerin neredeyse do ru orantl olarak artrd , ve nmerik analizde eleman saysnn artrlmasyla ve modelin gere e daha yakn olu turulmasyla gerek sonuca daha ok yakla ld gzlemlenmi tir.

TEKNOLOJ , Cilt 11(2), 145-151, (2008) Kaynaklar 1. 2.

151

etinkaya, S., Ta t Mekani i, 3. Bask, Nobel Yayn, 125, Ankara, 103-139, 2004. Karaku , M., Bir Otomobil Lasti inin Nmerik Olarak Gerilme ve Titre im Analizi, Yksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Afyon, 2006. 3. Wong, J.Y., Theory of Ground Vehicles A Wiley-Interscience Publication, 2. Edition, New York, USA, 1993. 4. Tnk, E., Otomobil Lastiklerinin Dinamik Davran larnn Bilgisayarda Modellenmesi, Doktora Tezi, Orta Do u Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 1998. 5. Pelc, J., Towards realistic simulation of deformations and stresses in pneumatic tyres, Applied Mathematical Modeling, 31 (3), 530-540, (2007). 6. Hall, W., Mottram, J.T., ve Jones, R.P., Tire Modeling Methodology with the Explicit Finite Element Code LS-DYNA, Tire Science and Technology, 32, (4), 236-261, (2004). 7. Lahtinen, I., Kiviniemi, T., ve Sainio, P., Snow Surface model for tyre performance simulation, Seoul FISITA World Automotive Congress, June, Seoul, Korea, 2000. 8. Burke, A.M. ve Olatunbosun, O.A., Contact modelling of the tyre/road interface, International Journal of Vehicle Desing, 18, (2), 194-202, (1997). 9. Yan, X., Non-linear three-dimensional finite element modeling of radial tires, Mathematics and Computers in Simulation, 58, 51-70, (2001). 10. Bolarinwa, E.O. ve Olatunbosun, O.A., Finite element simulation of the tyre burst test, Proc. Instn Mech. Engrs, Part D: J. Automobile Engineering. 218, 1251-1258, (2004). zgemi ler Mehmet OLAKO LU, 1990 ylnda, Gazi niversitesi, Teknik E itim. Fakltesinde Lisans e itimini tamamlad. 1991-1993 yllarnda Milli E itim Bakanl nda al t. 1992-1993 yllarnda, Gazi niversitesinde, yapt yksek lisans tez a amasn yarda brakarak ABDye gitti. 1997 ylnda Stevens Institute of Technology Makine Mhendisli i Blmnde Yksek Lisans e itimini tamamlad. 2001 ylnda, Washington University in St. Louis, Malzeme Bilimi ve Mhendisli inde doktorasn tamamlayp yurda dnd. Halen Afyon Kocatepe niversitesi Teknik E itim Fakltesinde grev yapmaktadr. Makine E itimi Staj komisyonu ba kanl ve daha sonra Afyon Kocatepe niversitesi Teknoloji Uygulama ve Ara trma Merkezinde (TUAM) mdr yardmcl grevlerinde bulunmu tur. (colakoglu@aku.edu.tr)

Murat KARAKU , 2004 ylnda Frat niversitesi, Teknik E itim Fakltesi, Makine E itimi Blmnden Otomotiv retmeni olarak mezun oldu. 2004-2006 yllarnda belli sre zel Src Kursunda uzman retici olarak grev yapt. 2004-2006 yllarnda Afyon Kocatepe niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Makine E itiminde yksek lisans yapt. (bjkarakus@yahoo.com) Geli / Received: 23.10.2007, Kabul / Accepted: 28.04.2008