43

VI. AYRIMA / BOZUNMA / ZNME (WEATHERING) Ayrma, yerkabuunu oluturan kayalarda yzey ve yzeye yakn kesimlerde yerdeitirmeye uramadan, mekanik ve kimyasal srelerle meydana gelen nitelik deiimleri olarak tanmlanr. Kayalardaki ayrma, eitli fiziksel etkiler altnda geliebilecei gibi mineraller arasndaki balaycnn kimyasal srelerle bozularak ortadan kalkmas sonucu da oluabilir. Bu nedenle ayrma kimyasal ve fiziksel sreler olmak zere iki kategoride gerekleir. Bu iki ayrma sreci ounlukla birlikte etkir veya birbirine ortam hazrlar. Hava bileiminde yer alan gazlar, su, scaklk, canl ve organik maddeler ayrma srecinin balca etkenleridir. Fiziksel ayrma Kayalardaki fiziksel ayrma (ufalanma) suyun mekanik etkisi (don), ani scaklk deiimleri, basn serbestlenmesi ve kimyasal znmenin mekanik etkisi gibi olaylarla oluur. Suyun mekanik etkisi donma-znme yoluyla gerekleir. Kaya yzeyinde ilksel olarak bulunan atlak sistemlerine giren sularn donarak hacim genilemesi yoluyla yaratt basnlar kayacn paralanmasna ve ufalanmasna neden olur. Bu sre gerilim direnci dk ve gzeneneklilii fazla olan kayalar ile donmaznmenin yaygn olduu iklim kuaklarnda etkilidir. Is farkllamasndan kaynaklanan fiziksel ufalanma daha ok gnlk s farklarnn ok yksek olduu yrelerde gerekleir. Ani scaklk art ve dleri kaya yzeyindeki blmlerde mineraller arasndaki balaycl azaltarak ufalanmaya yol aar.

Donmaya bal olarak gelien buz kamasnn yaratt fiziksel ayrma

Basn serbestelenmesi sonucunda gelien eksfoliasyon yaps

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

44

Ufalanma sonucunda ortaya kan yzey artaca iin kimyasal znme hzlanacaktr

Kimyasal znme Kayalarn kimyasal yollarla ayrmas oksidasyon, karbonasyon, hidroliz, hidratasyon vb. yoluyla gerekleir. Oksidasyon; kaya bileiminde yer alan minerallerin oksijenle birlemesi sonucu meydana gelen kimyasal deiimdir. ounlukla demir mineralleri ieren kaya yzeylerinde gerekleir ve oluumunda suyun etkisi byktr. rnek; limonit. Karbonasyon; karbondioksitin kaya mineralleri zerinde yol at kimyasal deiimdir. Genellikle su ierisinde erimi hali (karbonik asit) ile kaya yapsn etkiler. Sudaki oran scaklk ile ters orantldr. Karbonatl zeltilerin kimyasal yollarla znmesinde (karstlama) balca rol oynar. Hidroliz; kaya yapsnda suyun etkisiyle meydana gelen reaksiyon ve kimyasal deimelerdir. Bu deiime suyun H+ ve OHiyonlar ile kaya bileimindeki element ve iyonlar arasndaki reaksiyon neden olur. Yeryznde en yaygn kimyasal ayrma srecidir. Silikatl kayalarn ayrmasnda balca etkendir. rnein ortoklazn hidrolizi sonucunda kil minerali olan kaolinit oluur. Hidratasyon ise minerallerin yapsna su molekllerinin katlmas ile meydana gelen kimyasal deiimdir ve genellikle mineral hacminde bymeye yol aar. rnein hematit limonite, anhidrit jipse dnr. Kimyasal srelerin ayrmadaki rol ve etkinlii, kaya yaps ve su durumuna gre deiir. rnein karbonatl kayalarda karbonasyon, baz kil trlerinde hidratasyon, granitlerde ise hemen hemen tm sreler etkindir.

Feldsparn znme sreleri kahve makinasndaki sisteme benzer. Heriki srete de su kat haldeki maddenin bir ksmn ayrtrr, geride bozunmu madde kalr, iinde zelti halde orijinal maddeden bulunan sv aa doru szlr
Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

45

Granitin ayrma srasnda geirdii safhalar

Granit iindeki feldsparn hidroliz sonucunda ayrmas:

Karbondioksitin reaksiyonu hzlandrmadaki rol:

Karbonasyon:

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

46

Karbondioksitin reaksiyonu hzlandrmadaki rol:

Oksidasyon:

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

47

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

48

Buz kamas oluumunun paralad bir kaya ktlesi

Hem kimyasal hem de mekanik ayrma nedeniyle keli yzeylerin kaybolarak soan yapsnn oluumu

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

49
Ayrmay etkileyen faktrler Ayrmann/znmenin hz ve nitelii iklim, rlyef, kaya trne ve zamana baldr. klim sreleri ayrmann niteliini dorudan etkileyen en nemli unsurdur. Kimyasal znme ncelikle suyun varl ile ilikilidir ve herhangi bir blgedeki suyun varl ve kaya zerindeki etkileri iklim koullar altnda tayin edilir. klim ayrca znme zerinde etkili olan bitki rts younluu ve trn de belirleyen etmendir. klim bu zellii nedeniyle yerkre zerinde ayrma srelerinin dalmn kontrol eden bir faktrdr. Rlyefin znme zerindeki etkisi dolayl yoldan gerekleir. Rlyefin znmedeki etkisi ncelikle ykselti yoluyla olur. Ykselti ise klimatik koullar denetleyen bir edir. Rlyefin zlmeye dier bir etkisi yama tr ve eim yoluyladr. Eimi fazla yamalarda znme sreleri daha hzl gerekleir. Rlyef unsurlarndan olan bak (herhangi bir alann gnelenme konumu) ise klimatik yolla ayrmay etkiler. Kaya tr ise nitelik, mineral kapsam, porozite, genleebilirlik, atlak sistemi ve younluu, homojenlik vb. gibi zellikleri ile ayrma/znme hz ve niteliini belirler.

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

50

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

51
Ayrma rnleri Dknt/moloz rts, dknt konisi, dknt bloklar nemli fiziksel ayrma rnleridir. Hem fiziksel hem de kimyasal ayrmann etkisiyle oluan ayrma rn ise topraktr. Ayrmann sonucu meydana gelen toprak oluumu balca iklim, kaya tr, organizma, toporafya ve zaman faktrlerine baldr. Oluumda tm bu etkenler az veya ok oranda katk salar. Fakat iklim belirleyici rol oynar. Bu nedenle jeomorfoloji ve jeoloji aratrmalarnda toprak oluumu ve jenetik kkeninin anlalmasna ynelik incelemeler paleocorafik koullarn ortaya konmasnda kullanlan verilerden biridir. Genelletirilmi toprak profilinde (soil profile) stten alta doru A, B, C olarak adlandrlan zon grlr. En st zon olan A zonu organik malzeme (humus) ieren ykanma zonuna (zone of leaching) karlk gelir. Bu ykanma zonunda eriyebilir maddeler eriyik halde, eriyemeyen maddeler ise mekanik yolla tabana doru aktarlr. B zonu birikim zonudur (zone of accumulation). st ksmda erimi ve kat halde gelen malzeme bu kesimde kelir. Toprak profilindeki C zonu ayrm ana kayay temsil eder. Jenetik adan topraklar zonal, intrazonal ve azonal olmak zere gruba ayrlr. klime bal olarak olumu ve yerkre zerinde belirli kuaklar boyunca dalm olan topraklara zonal topraklar denir (pedalfer, pedokal). Zonal kuak iersinde yersel etkenler nedeniyle olumu ve dalmlar snrl olan topraklara intrazonal topraklar olarak tanmlanr. Gen karasal ymlarn (alvyon) oluturduu, zonlanma gelimemi olan topraklar ise azonal topraklar oluturur (alvyon birikintileri, kumlar, morenler). Nemli iklim blgelerinde topran A zonunda kuvvetli ykanma egemendir. Bitki rtsnn younluu nedeniyle bu st zon zengin organik krnt ve humus ierir. B zonu (birikim zonu) ise alminyum ve demir bileikleri bakmndan zengindir. Bu nedenle nemli iklim blgesindeki topraklar pedalfer olarak adlandrlr. st zondaki ykanmann nitelii nedeniyle souk-nemli ve scak-nemli iklim blgesi pedalferleri farkllk sunar. Scak iklimde lateritleme, souk iklimde ise podsollama egemendir. Podsolik topraklarda st zonda silis oran yksektir. Buna karn lateritik topraklarda ise dk deerdedir. Scak-nemli iklim koullarnda meydana gelmi topraklarda humus birikimi gelimez. Kurak iklim koullar altnda gelimi topraklarn st zonunda ykanma az veya minimumdur. Bu nedenle kurak iklim topraklarnn tantc zellii kalsifikasyon sunmalardr. Bu nedenle kurak iklim topraklar pedokal olarak adlandrlr. Bu topraklarda A zonu incedir. Kurak iklim artlarndan nemliye doru olan iklim koullarnda A zonunun kalnl artar ve kalsiyum karbonatn biriktii seviye derinleir. Kuraklk derecesi arttka da B zonu yzeye yaklar veya tamamen yzeylenir. Kurak blgelerde grlen kalker kabuk veya kali aslnda topran B zonunun (kalsifikasyon zonu) yzeylemi eklidir. Toprak oluum mekanizmas ve tipleri baz jeolojik yorumlar iin nemli ipular salar. Fosil veya paleosol topraklar, jeolojik evrimin aklanmas ve paleoklimatoloji koullarnn yorumlanmasnda kullanlabilen veriler niteliindedir.

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006

52

Zemin profili (soil profile)

Laterit

Pedokal

Pedalfer

Fiziksel Jeoloji I Ders Notlar, Ayrisma, Kadir Dirik 2006