T.C.

ANKARA NVERSTES TRK NKILAP TARH ENSTTS ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI

ATATRK DNEM TRK HAVACILII

Yksek Lisans Tezi

Ylmaz Akdemir

Tez Danman Yard.Do.Dr.Ahmet Emin Yaman

ANKARA 2005

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILAP TARH ENSTTS ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI

ATATRK DNEM TRK HAVACILII

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Yard.Do.Dr. Ahmet Emin Yaman

Tez Jrisi yeleri: Ad ve Soyad ..................................... ..................................... ..................................... mza .. .. ..

Tez Snav Tarihi : ......

ZET nsanolu, ilk uuunu 1783te kefedilen balon ile yapmtr. Havaclkta devrim yaratan gelime ise 1903te uan icat edilmesidir. lk uuunda birka saniye havada kalan uak, zaman iinde gelitirilmi ve en hzl ulam arac olmutur. Uan askeri amalarla kullanlmaya balamasyla, sava alanlarna nc boyut eklenmitir. Atatrk, balangcndan beri askeri havacln iinde olmutur. 1909 ylnda gen bir kurmay yzba iken katld Fransadaki tatbikatlarda ilk askeri ua grm, Trablusgarp Savandan, Kurtulu Savana kadar, kesintisiz olarak bulunduu sava ortamnda, askeri havacln nemini kavramtr. Kurduu Trkiye Cumhuriyetinin, havaclkta en ileri devletlerden biri olmasn isteyen Atatrk, bu yndeki almalarn en byk destekisi olmutur. Uan ilk uuundan, Atatrkn lmne kadar geen srede, dnya havaclk sanayiinin temeli atlm, bu alandaki lider lkeler belirginlemitir. Atatrk, bu kritik srete hep topluma yn veren bir konumda bulunmutur. almada, Trk Havaclnn bu sreteki geliimi incelenmitir. Giri blmnde; ilk uu denemelerinde ve uan kefinden bahsedilmi, askeri havacln geliimi zetlenmitir. Birinci blmde; Osmanl havaclnn kurulu dnemi ve bu dnemde yaanan Trablusgarp ve Balkan Savalarndaki hava harekat, kinci ve nc blmlerde; Birinci Dnya Savanda ile Kurtulu Savandaki havaclk anlatlmtr. Drdnc blmde; Atatrkn havacla bakna ve kurduu kurumlarla Trk Havacln ilerletme abalarna deinilmi, beinci blmde; 1923-1938 aras dnemde Trk Hava Kuvvetlerinin geliimi anlatlmtr. Altnc blm; Atatrkn ok nem vermesine ramen tam manasyla kurulamayan ve Onun lmnden sonra bir kenara braklan havaclk sanayine ayrlmtr.

ABSTRACT

Mankind has made his first flight in a baloon invented in 1783. The greatest development in aviation field was the invention of the aircraft in 1903. The aircraft which could only fly for a few seconds at the beginning has been developed in time and became the fastest way of transportation. A third dimension was added to the war field with the use of aircraft for the military purposes. Atatrk was very interested in the military aviation from the very beginning. He saw his first military aircraft in 1909 in an exercise in France that he has attended as a young captain staff officer and realized the importance of military aviation at the wars he had been through beginning from Trablusgarp War untill the Independence War. He, who wants the Turkish Republic that he founded to be the most advanced in aviation, was the biggest supporter of the works in this field. In between the time starting from the first fligth of the aircraft untill the death of Atatrk, the foundation of world aviation industry has been established and the leading countries in the field became distinct. Atatrk, in this critical period, has always been in a leading position in Turkey. In this study, the improvement of Turkish aviation in this period has been researched. In the introduction section; the invention of the aircraft, the first flight attempts and the improvement of the military aviation is summarised. In the first section; the foundation of Ottoman aviation and the air operations at the Trablusgarp and Balkan Wars, in the second and third sections; the aviation in the First World War and Independence War is explained. In the fourth section; Atatrks aviation perspective and his efforts to improve the Turkish aviation, in the fifth section; the improvement of the Turkish Air Forces between the period 1923 - 1938 are mentioned. The sixth section is reserved for the Turkish aviation industry that although Atatrks great interest could not been established throughly and that has left behind after his death.

NSZ

Modern devletler, gnmzde yksek teknolojinin kullanld havacla byk yatrm yapmaktadr. Bunlar, teknoloji reterek gelecee yn verirken, dierleri retilenleri satn almaktadr. Havaclk bir yaam tarzdr. Gerek sivil, gerekse askeri havaclk ilerlemek iin mutlaka, umaya gnl vermi insanlara gereksinim duyar. Devlet ve toplum tarafndan desteklenen bu insanlarn nclnde, ses hznn on kat hzla uan askeri uaklar, yzlerce yolcu tayan ve saatlerce havada kalan yolcu uaklar, defalarca uzaya gidip gelen mekikler yaplmtr. Yksek lisans tezi olarak hazrlanan almann amac; Trk Havaclnn kurulu dnemindeki durumunu, glkler ierisinde geirdii evreleri ortaya koyarak, bu gnk durumu iin yaplacak deerlendirmelere k tutmaktr. Bilgi birikimleri ile bana ok eyler kazandran A.. Trk nklap Tarihi Enstits retim yelerine, iyi niyet ve titizlikle almam ynlendiren danmanm Yrd. Do. Dr. Ahmet Emin Yamana gnl dolusu kranlarm sunarm.

NDEKLER Sayfa i iv v vi 1

NDEKLER................................................................................ ZET................................................................................................ ABSTRACT..................................................................................... NSZ............................................................................................. GR................................................................................................

I. BRNC DNYA SAVAI NCESNDE TRK HAVACILII A. stanbulda lk Uular............................................................ B. Trk Havaclnn Douu..................................................... C. Trablusgarp Sava.................................................................. 1. Hava Harekat................................................................. 2. Havaclktaki Gelimeler................................................ . Balkan Sava.......................................................................... 1. Osmanl Hava Gc....................................................... 2. Balkan Devletlerinin Hava Gc................................... 3. Hava Harekat................................................................ 4. Havaclktaki Gelimeler............................................... D. stanbul-Kahire Yolculuu.....................................................

4 4 5 8 8 9 12 12 13 14 17 18

II. BRNC DNYA SAVAINDA TRK HAVACILII........... A. Havaclk Tekilatnn Geliimi............................................. B. Hava Harekat........................................................................ 1. Dou Cephesi................................................................ 2. Boazlar, Karadeniz ve Ege Denizi Kys.................... 3. Kbrs............................................................................. 4. Sina-Filistin Cephesi..................................................... 5. Hicaz Cephesi............................................................... 6. Irak-ran Cephesi...........................................................

20 20 22 22 24 28 30 32 33

C. Sava Boyunca Havacln Geliimi.................................... . Osmanl Hava Kuvvetlerinin Sonu........................................

36 38

III. KURTULU SAVAINDA TRK HAVACILII..................... A. Anadoluda Hava Kuvvetlerinin Tekilatlanmas..................... B. Hava Harekat........................................................................... 1.Dou Cephesi.................................................................... 2.Bat Cephesi ..................................................................... a) nn Muharebelerine Kadar..................................... b) Birinci ve kinci nn Savalar............................... c) Ktahya-Eskiehir ve Sakarya Savalar................... ) Byk Taarruz...........................................................

41 41 42 42 43 43 44 47 49

IV. CUMHURYET DNEM (1923-1938).................................... A. Atatrkn Havacla Bak................................................. B. Trk Hava Kurumu................................................................. C. Trkkuu................................................................................. . Devlet Hava Yollar letmesi................................................ D. Havaclkta Trk Kadnlar.....................................................

54 54 58 62 64 65

V. TRK HAVA KUVVETLER (1923-1938)............................... A. Hava Blk ve Taburlar (1923-1932)................................... B. Hava Alaylar (1932-1938)..................................................... C. Uu Eitimi........................................................................... VI. HAVACILIK SANAY(1923-1938)......................................... A. Ulusal Ekonomi Kurma abalar ve Lozan........................... B. Devlet Yatrmlar.................................................................. 1. Kayseri Uak Fabrikas..................................................... 2. Eskiehir Uak Fabrikas..................................................

69 69 74 77 79 79 82 82 84

B. Sivil Giriimler...................................................................... 1. Vecihi Hrku.................................................................. 2. Nuri Demira...................................................................

85 85 87

SONU........................................................................................... KAYNAKA..................................................................................

90 93

GR nsanolu eski alardan beri gkyznde umay arzulam, garip makinelerle uan insan efsaneleri gnmze kadar gelmitir. Yazl kaynaklara geen ilk uu denemeleri kular taklit ederek yaplmtr. Trklerden mam Cevheri ve Hezarfen Ahmed elebi kollarna taktklar kanatlarla, Lagari Hasan elebi ise kendisini balad roket ile umaya almtr. Rnesans dneminde Leonardo Da Vinci uu konusunda bilimsel almalar yapm, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Avrupada bir ok uu denemesi yaplmtr1. Bugn kullanlanlara benzeyen ilk balonu Joseph Montgolfier yapm ve uurmutur. Kardei ile birlikte bezden dikip hazrlad 800 metrekplk bir balonun zerini katla kaplayan Montgolfier, scak hava ile iirdii balonu, 5 Haziran 1783 tarihinde halk nnde uurmay baarm ve 1500 m. ykseklie kadar kabilmitir2. Platre de Rozier ve Margius DArlandes, 21 Kasm 1783te balonla ilk hava yolculuunu gerekletirmilerdir. Ynlendirilebilir balonculuk alannda ilk almalar Kont Ferdinand Von Zeppelin yapm, Avusturyal Schwartz, 1897de ynlendirilebilir balonla ilk uuu gerekletirmitir3. Balonlarn srekli rzgar tehdidi altnda olmalar nedeniyle daha kullanl, sratli, yani kular gibi uabilen bir alet yapm hedeflenmitir4. Kularn uuuna

mam Cevherinin kollarna balad kanatla, 1002 ylnda Niaburda bir caminin damndan atlayarak gerekletirdii denemenin baarszlkla sonuland bilinmektedir. IV.Murat dneminde Hezarfen Ahmed elebinin Galata Kulesinden skdara kadar uuu ve Lagari Hasan elebinin yedi kollu fiei ile Sarayburnundan havalan, rivayetten teye gidememitir. Avrupadaki denemeler de baarszlkla sonulanmtr. Oktay Verel, stikbal Gklerin Gkler Bizimdir, C.I, stanbul, THK, 1985, s.29-46. 2 Yavuz Kansu, Sermet enz ve Ylmaz ztuna, Havaclk Tarihinde Trkler, C.I, Ankara, Hava Kuvvetleri Basmevi, 1971, s.46; Montgolfier Kardeler;Joseph Montgolfier(Vidalon 1740-Herault 1810) ve Etienne Montgolfier(Vidalon 1745-Ardeche 1799) Fransz sanayici ve mucitler. simlerinin verildii scak haval balon ile suyu ykseltmekte kullanlan hidrolik koba adl makinenin icadn gerekletirmilerdir. ki karde slak saman ve yn karmn yakarak elde ettikleri hava ile doldurduklar balonlarnn ilk uuundan sonra 4 Haziran 1873de Annanoyda 750 mlk bir Aerostatla deneylerini baaryla tekrarlamlardr. Byk Larousse Ansiklopedisi, C. XVI, stanbul, 1995, s.8290. 3 Verel, s.46-47; Platre de Rozier (Metz 1754-Wimille 1785) Fransz kimyac ve balon pilotu. Arlandes markisi ile birlikte bir Montgolfier tipi balonla ilk insanl uuu gerekletirmitir. Muette atosunda XVI. Louis ve saray erkan nnde havalanan iki baloncu yirmi dakika sonra Pariste bugn Place ditalie yaknnda bulunan Buttlu-aux-Caillese sa olarak inmeyi baarmlardr. Larousse, C.XVIII, s.9390. 4 Havaclkta lk Admlar(1908-1911), Hava Kuvvetleri Dergisi, No.338 (Haziran 2001), s.5.

benzer uma almalar yapan Otto Lilienthal, mhendislik tahsilini bitirdii 1889da bu konuda nemli bir eser yaynlam ve iki sene sonra planr icat etmitir. Havadan ar bir makineyle ilk uuunu Berlinde gerekletirmitir. Lilienthal pamuk bezle kapl bambu ve kamtan yaplm planr ile 2000den fazla szl yapm, bu denemelerin ounda havaland noktadan daha yksee kt gibi, dnler yapmay da baarmtr5. lk ua uurarak havaclk tarihinde nemli bir yer edinen Wilbur ve Orville Wright kardeler, havacla Lilienthal gibi planr yaparak ve uurarak balamlardr. almalarn Ekim 1900den itibaren younlatrarak, planrle binden fazla szl yapan kardeler, uularnda sistemli lmler yapmlardr. Baarl denemelerinden sonra planrlerine kendi yapmlar olan on iki beygirlik bir motor takmlar ve icat ettikleri uaa The Flyer ismini vermilerdir. Wilbur Wright, bu uakla 17 Aralk 1903te be grg ahidinin nnde drt kez uu yaparak, toplam elli dokuz saniye havada kalmay baarmtr6. ki ylda uak yapm konusunda byk ilerleme kaydeden Wright kardeler, 1905 ylnda yaptklar uakla otuz dokuz kilometrelik mesafeye umay baarmlardr7. Amerika ve Avrupada ua askeri maksatl kullanmak iin almalar yaplm, Amerika Birleik Devletleri askeri havaclnn temeli, 1909 yl ortalarnda Wright kardelerin yapt ilk askeri uakla atlmtr. Fransz Ordusu da ayn yl askeri havaclk tekilat kurma almalarna balamtr. inde kara ve deniz ksmlar bulunan ngiliz Kraliyet Hava Snf, 1912 ylnda kurulmutur. nde gelen Avrupal askeri yetkililerin yannda Osmanl askeri ataesinin de katld, Eyll 1910da yaplan Fransz Picardie manevralarnda, on drt uak ve drt ynlendirilebilir balon kullanlmtr. Manevralar izleyen yksek rtbeli
5

Kansu, s.84; Verel, s.59; Otto Lilienthal, (Anklam 1848-Berlin 1896) Alman mhendis. Larousse, C.XIV, s.7483. 6 Kansu, s.90-91; Verel, s.61-62; Wright Kardeler: Wilbur Wright (ndiana 1867-Ohio 1912) ve Orville Wright (Dayton 1871-Dayton 1948), Amerikal havaclar, bisiklet yapmakla ie balamlardr. Daha sonra motorsuz uu denemelerine girimilerdir. lk motorlu uuu gerekletirdikten sonra 15 Eyll 1904te Flyer-2 isimli uaklar ile ilk defa havada dn manevrasn gerekletirmilerdir. 5 Ekim 1905te otuz dokuz kilometrelik mesafeyi otuz sekiz dakikada uarak havaclk tarihindeki ilk uzun mesafeli uuu gerekletirmilerdir. Larousse, C.XXIV, s.12329. 7 Havaclk an Aan Wright Kardeler Havaclk Yll, 1956, s.26-27.

generaller, dmann kefinde ve topu atlarnn takip edilmesinde byk faydalar salayan uaklarn, gelecein savalarnda byk neme sahip olaca konusunda gr birliine varmlardr 8. Gemilere uakla inip kalkma almalar yapan Amerikallar, 14 Kasm 1910da gemiden uak kaldrmay baarmlar, 18 Ocak 1911de 18 x 40 m.lik pisti bulunan Pensylvania kruvazrne uak indirerek bir ilki gerekletirmilerdir9. Ua, askeri amal olarak ilk defa, Trablusgarp Savanda talyanlar kullanmlardr10. Franszlar, 1912de Fasa kar giritikleri istila hareketinde, keif ve bombardman uaklar kullanmlardr. Meksika i savanda karlkl kuvvetlerde keif pilotluu yapan Phil Rader ve van Lambn, 1913de havada birbirlerine tabanca ile ate etmeleri, uaklarn havada ilk sava olmutur. Ayn yln sonlarnda uaklarn zerine makineli tfekle at yapacak sistemler taklarak, askeri havaclkta yeni ufuklar almtr11.

Fethi Kural, Kurulu Yllarnda Trk Askeri Havacl Belgeleri (1909-1913), Ankara, Hava Basm Neriyat Mdrl, 1974, s.54. 9 Kansu, s.106. 10 a.g.e., s.106; Kural, s.3. 11 Kansu, s.106-107.

BRNC BLM I. BRNC DNYA SAVAI NCESNDE TRK HAVACILII

A. stanbulda lk Uular Osmanl topraklarnda uakla ilk uuu, Baron De Catters gerekletirmitir. Voison isimli ua ile 2 Aralk 1909da stanbulda uu yapan Baron, Harbiye Nazr Mahmut evket Paay ziyaret etmi, Paa da bir komisyon kurarak uularn incelenmesini istemitir12. Baron De Cattersin Hrriyet-i Ebediye tepesinde gerekletirdii ilk uuunu Sultan Reatn byk olu ehzade Dr. Ziyaeddin Efendi ve Sultanlar da izlemeye gelmitir. Uak elli metre ykseldikten sonra Bulgar hastanesinin nne sert bir ini yapmtr. Baron, ikinci uuunu 5 Aralkta yine ehzadeler, Mahmut evket Paa, Salih Paa, ran sefiri ve kalabalk bir halk kitlesi nnde yapm ve bir saat halk zerinde umutur. Uuun sonlarna doru kumanda telinin kopmas sonucu Kasmpaa deresine zorunlu ini yapan uan kanatlar ar hasar grm ve Baron, birka gn sonra Msra gitmitir13. Baron De Cattersin ayrlmasndan birka gn sonra stanbula gelen Fransz havac Bleriot, 11 Aralkta Taksim Talimhanede, on bin kiinin nnde ilk uuuna kmtr. Krk metre kadar havalandktan sonra esmeye balayan iddetli rzgar nedeniyle bir evin atsn syrarak bahesine dmtr. Bleriotun kaza ile sonulanan denemesi, stanbuldaki ilk ve son uuu olmutur14. Bleriotun stanbuldaki uuundan sonra Genelkurmay Bakanlnca grevlendirilen drt subay15, uular hakknda bir rapor hazrlamlardr.
12 13

Stuart Kline, Trk Havaclk Kronolojisi, stanbul, Hava, 2002, s.51; Kansu, s.114. Kline, s.52; Kansu, s.114-116. 14 Kansu, s.116; Kline, s.52; Louis Bleriot, (Cambrai 1872-Paris 1936) 31 Ekim 1908de kendi abas ile gerekletirdii tek kanatl bir uakla Toury-Artenay arasnda gidi-dn olmak zere ilk turistik hava yolculuunu yapmtr. 25 Temmuz 1909da Man Calaisden Dovera ilk kez uakla gemitir. Fransadaki ilk uak sanayicilerindendir. zellikle Birinci Dnya Savanda tm byk havaclarn kulland Spad uann yapmcsdr. Larousse, C.IV, s.1733. 15 Bu drt subay: Erkan- Umumiye III. ubesinde grevli Bnb. zzet Bey, Erkan- Umumiye II. ubesinde grevli Kur.Yzb.Hseyin Hsn, Ktaat- Fenniye ve Mevakii Mstahkeme Mfettilii Mevakii Mstahkeme ubesinde grevli Yzb. Cemil, Ktaat- Fenniye ve Mevakii Mstahkeme Mfettilii Mevakii Mstahkeme ubesinde grevli Yzb. Adil Beylerdir. GHTA No:1/45 d.61, g.3, ds.1(20 Aralk 1909)dan Kural, s.7.

Tayyare(Uak) adnn ilk kez kullanld 20 Aralk 1909 tarihli raporda; uan gvde, makine, kalk ve denge kanatlar, kuyruk vb. balca ksmlarnn tantm ile uuun teknik ynden aklamas yaplmtr. Gelitirilmesine byk aba gsterilen uakla insanlarn yakn bir gelecekte gvenle havada dolaabilecei, ordu iin bu aratan hemen satn alnmas dnlmese de uaklarn muharebe meydanlarnda grev yapacaklar zamann uzak olmadna deinilmi, ordumuzun gelecekte bu aratan yararlanmas iin halkn yardmlarnn da hkmete salanmas tavsiye edilmitir. 16 Avrupada renim gren Trk rencilerden, havacla merak duyarak, uu okullarna gidenler olmutur. Pariste renim gren Hseyin Mnif ile Sadi Fuat 1910 ylnda amatr pilot brvesi almlardr17.

B. Trk Havaclnn Douu Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, 1910 yl balarnda iki kurmay subay Avrupaya atae olarak gndererek modern ordular hakknda bilgi almalarn istemitir. Enver Bey (Paa) Almanya, Fethi Bey(Okyar) ise Fransa askeri tekilatn incelemekle grevlendirilmilerdir18. Harbiye Nezareti, askeri ataeliklerden Avrupa Ordularndaki askeri havaclk faaliyetleri ile ilgili rapor istemitir19. Fethi Bey(Okyar), 14 Eyll 1910da yaplan Fransz Picardie manevralarn izlemi ve Harbiye Nezaretine askeri havacln Osmanl Ordusunda tekil edilmesinin gerei hakknda bir rapor gndermitir20. Raporda, Bleriot, Deperdessin ve Rep uaklarndan alnmas ve iki subaymzn da Fransaya pilotaj eitimine gnderilmesi tavsiye edilmitir21.

GHTA No:1/45 d.61, g.3, ds.1 (20 Aralk 1909)dan Kural, s.2-7. Kline, s.54; Hseyin Mnif, Mfit Paann olu, Sadi Fuat ise Kazasker Hseyin Avni Paann torunudur. Havaclk ile ilgili kaytlar Fransz Havaclk Klb belgelerinden dorulanamamtr. Verel, s.33-34. 18 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.255(Temmuz 1975), s.3-19. 19 Kansu, s.116. 20 GHTA No:1-4 d.61, g.10, ds.15 (14 Eyll 1910)dan Kural, s.54; GHTA No: 1-4 d.71, g.8, ds.24 (2 Eyll 1911)dan Kural, s.173. 21 Kansu, s.116.
17

16

Picardie Manevralarn, Ali Rza Paa ile izleyen Yzb.Mustafa Kemal, gsteri uaklarna isteyen misafirlerin binebileceinin duyurulmas zerine umak istemi, ancak Ali Rza Paann bilmediin a, ya karn artr ya da ba diyerek vazgeirmesi zerine uaa binmemitir. Mustafa Kemalin binmek istedii uak havalandktan ksa bir sre sonra dmtr22. Osmanl Ordusu yksek komuta heyetinin, uak alm konusundaki olumlu yaklamna ramen, yeterli kaynak bulunamamas nedeniyle 1910 ylnda hava arac satn alnamamtr. Oysa Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya gibi Balkan devletleri bata olmak zere Rusya alanda harcamalara girmilerdir23. Harbiye Nezareti ile Almanya ve Fransa askeri ataeleri arasnda 5 ubat 1911de yaplan deerlendirme neticesinde pilotaj eitimi iin Fransann uygun olduu grlm, bir hafta sonra da iki rencinin bu lkeye gnderilmesi kararlatrlmtr24. Eitim iin bavuran adaylar arasndan titizlikle seilen Yzb. Fesa ve Tm. Kenan, Temmuz 1911de, Paris yaknlarndaki Bleriot uu okuluna katlmlardr25. Osmanl Ordusunda havaclk ileri ile urama ve askeri havaclk tekilatn kurma grevi, 1911 Hazirannda Genelkurmay Bakanl ikinci ubeden Kurmay Yarbay Sreyya Beye verilmitir. Sreyya Bey ilk i olarak Paris, Berlin ve Viyana askeri ataeliklerine bir yaz gndererek havaclk hakkndaki yaynlardan birer suret istemi, kendisini de havaclk konusunda gelitirmeye almtr. Sreyya Bey ayrca Bleriot Uu Okulu Mdrlnden, renim gren iki subaymz hakknda dzenli olarak bilgi verilmesini istemitir26. Bleriot uu okulundan alnan bilgilere gre eitim sresince, Yzb. Fesa kaza yapmam, Tm. Kenan ortalamann stnde kaza yapmtr. Subaylara verilen

Kline, s.53. GHTA No: 1-4 d.71, g.9 ds.35 (27 Ocak 1911)dan Kural, s.313; GHTA No: 1-4 d.61, g.10.ds.15 (26 Ekim 1910)dan Kural, s.57; GHTA No:1-79 d.61, g.4 ds.5(21 Haziran 1911)dan Kural, s.62; GHTA No 1-4 d.61, g.12.,ds.26(16 Mart 1911)dan Kural, s.64. 24 Havaclkta lk Admlar(1908-1911), s.6; Kansu, s.117. 25 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, s.3-19. 26 Havaclkta lk Admlar(1908-1911), s.7.
23

22

harcrahlar maa zamlar ve tahsil cretlerine kaza masraflar da eklenince, orduda bir subay iin ilk defa bu kadar para harcand grlmektedir27. ki ayda havaclk hakknda kendisini gelitiren Sreyya Bey, daha az masrafla uucu yetitirmek, yurt iinde bu imkan yaratmak maksadyla stanbulda bir uu okulu kurma ve iki adet uak alnmas teklifinde bulunmutur. Uak fiyatlarnn 1000 altn olmas ve bte imkanszlklar nedeniyle bu teklif kabul edilmemitir28. Younlaan havaclk faaliyetlerine resmi bir kimlik kazandrma maksadyla Ktaat- Fenniye ve Mevakii Mstahkeme Mfettilii emrinde bir havaclk komisyonu kurulmutur. Bu komisyon Trk Askeri Havaclnn ilk resmi organdr. Drt kiiden oluan komisyonda Sreyya Bey bakanlk, stihkam Yb. Refik Bey, stihkam Bnb. Mehmet Ali Bey ve stihkam Bnb. Zeki Beyler ise yelik grevlerini stlenmilerdir29. Komisyon, Paris Ataemiliterliinden uak teklifleri getirtmek ve tekilat projeleri hazrlamakla ie balamtr. Fesa ve Kenan Beylerin yurda dnlerinin yaklamas zerine uu okulunun yeri iin almalar hzlandrlm, Ayastefanosa (Yeilky) yakn Safrakyde stanbul-ekmece yollarnn kesitii arazi uygun grlerek, 1912 yl balarnda 700 x 1500 metrelik bir alan zerine iki uak hangar ve birka binann yapmna balanmasna karar verilmitir. Maddi imkanszlklar nedeniyle inaat faaliyetleri ertelenmitir30. Osmanl Havaclnn banda bulunan Sreyya Bey, 1912 ylnda yazd ve Ceride-i Askeriyede yaynlanan makalesinde grlerini dile getirmitir. Uak alm iin askeri btelerinden Almanlarn 600.000, Franszlarn 350.000 lira ayrdn, Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistann uak satn alma abalarnn olduunu ifade etmitir. Uaklarn ordunun ayrlmaz bir paras olduunu, deniz ve kara ordularnn ihtiya duyaca keif ve bombardman grevlerinin uaklar tarafndan baaryla
27

ki subayn toplam harcrah 9743 kurutur. Dier harcamalar iin de 27039 kuru ayrlmtr. GHTA No:1-4 d.61, g.12, ds.26(15 Temmuz 1911)dan Kural, s.47; Stk Tanman ve Mazlum Keysk, Trk Havaclk Tarihi I.Kitap(1912-1914), Eskiehir, 1950, s.15; subaymz iin renim ve sigorta masraf toplam 2850 franktr. GHTA No:1-4 d.61, g.12, ds.26(18 Temmuz 1911)dan Kural, s.48. 28 GHTA No:1-4 d.71, g.8, ds.24(15 Austos 1911)dan Kural, s.29-30. 29 Tanman, s.15; Kansu, s.117. 30 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, s.3-19.

yerine getirilebileceini belirterek, konuya verdii nemi u szlerle ifade etmitir31: Vaktiyle davranalm. Uak hususunda bir kere stnlk kurarsak ilelebet memleketimizin latif havasna hakim kalacamz aklmzdan karmayalm. stikbalde zuhura gelebilecek bir savata, eraiti harbiye-yi kendi lehimize evirmi olacaz.

C. Trablusgarp Sava 1. Hava Harekat talya elverili koullar oluturduktan sonra, 29 Eyll 1911de Osmanl Devletine 24 saatlik bir ltimatom vermi, Trablusgarp ve Bingaziyi igal edeceini bildirerek diren gsterilmemesini istemi ve ayn gn sava ilan etmitir32. Trablusgarp Sava baladnda, talyanlarn elinde yirmi sekiz uak ve iki ynlendirilebilir balondan oluan bir hava gc olmasna karn, Osmanl Devletinin elinde uak veya balon bulunmamaktadr. Fesa ve Kenan Beyler Pariste renimlerine devam ettiinden Harbiye Nazrl Trablusgarp iin uak ve yabanc pilot temini iin giriimlerde bulunmutur33. talyan hava harekat, Yzb. Piezzann, 22 Ekim 1911de Bleriot tipi uayla yapt bir saatlik keif uuu ile balamtr. lerleyen gnlerde Yzb. Piezza ve Yzb. Moizzo, ky ehirleri Aziziye ve Zuvarada bulunan Osmanl birlikleri zerinde keif uularna devam etmilerdir34. Kasm aynda talyan pilotlar, Aziziyedeki birliklerimizin zerine 600 metre ykseklikten nian almadan on be kilogramlk bombalar atarak, ilk hava bombardmann gerekletirmilerdir. Bombalar, Osmanl birliklerine maddi bir zarar verememi ancak psikolojik etkiler yaratmtr35. talyanlar, uaklar Osmanl ordugahlarna ve yerleim yerlerine kolera basilleri atp hastalk karmak iin kullanmlar, 1912 Ekim aynda, iinde asker ve
31

Cemal Bora, Trk Hava Kuvvetleri Hakknda Yaynlanan lk Makale 1912, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.26(Eyll 1977), s.21-23. 32 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara, TTK, 1997, s.629-639. 33 rfan Sarp, Hava Kuvvetlerinin Dou Yllar, Ankara, Hava Basm Neriyat Mdrl, 1986, s.4. 34 Kline, s.56; Kansu, s.121. 35 Kansu, s.122.

mhimmat olduunu ileri srdkleri Trablusgarptaki Hilali Ahmer adrlarn bombalamlardr36. Uan askeri maksatl kullanlmas konusunda dnya ordularna rnek olacak ilkler Trablusgarp savanda yaanmtr37: 1. Uaa kar ilk topu ve taciz atei Osmanl birlikleri tarafndan, 15 Aralk 1911de Yb. Robertinin uana kar almtr. 2. 31 Ocak 1912de Yzb. Carlo Montu, havada ilk yaralanan yardmc pilot olmutur. 3. lk hava keif fotorafn Mart 1912de Yzb. Piezza ekmitir. 4. lk gece bombardman, Yzb. Morengo tarafndan, Aziziye blgesindeki birliklerimize 11 Haziran 1912de yaplmtr. 5. lk hava harp kurban Atm. Manzinidir. 25 Austos 1912de denize derek vefat etmitir. 6. 10 Eyll 1912 tarihinde esir den Yzb. Moizzo havaclk tarihinin ilk esir pilotu olmutur. 7. talyanlar ilk defa psikolojik harp unsurlarn da devreye sokmular ve uaktan beyannameler atmlardr.

2. Havaclktaki Gelimeler talyan Donanmas, Osmanlnn Trablusgarpa denizden ulamasn

imkanszlatrmt. Msrn ngilizlerin elinde olmas nedeniyle karadan da ulalamyordu. Uaklarn muharebe sahasndaki etkinliini gren Genelkurmay, uak temini konusundaki almalarn hzlandrm ve Trablusgarpa uak gndermenin yollarn aramtr38.

GHTA No: 1-19 d.133 g.22, ds.27, fhr.3-3 (29 Haziran 1912)dan Kural, s.152; GHTA No: 1-19 d.133 g.22, ds.19 fhr.65 (13 Ekim 1912)dan Kural, s.156. 37 Kansu, s.123-124. 38 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, s.3-19.

36

Genelkurmay Bakanl, 16 Eyll 1911de Harbiye Nazrlna bir yaz yazarak iki uak alnmasn istemitir. Ancak maddi sorunlar nedeniyle bu istek karlanamamtr39. Genelkurmay, 1912 ylnn ilk aylarnda, Bahman isimli bir tccarla anlaarak, bir uak ve iki pilotu, yabanc bir vapurla gizlice Trablusgarpa gtrmesini istemitir. Paris eliliinin ve zellikle ataemiliter vekili Tevfik Beyin anlamay uygun bulmamas zerine uygulanamamtr. Tevfik Bey, Deperdessin tipi iki uak alarak, Yzb. Fesa ve iki Fransz pilot ile birlikte, uaklar kendi mallarym gibi Gney Cezayire, oradan da Trablusa gtrme plan yapmtr. Uaklar Mays aynda Gney Cezayirdeki Biskraya kadar gtrlm, ancak Fransz pilotlarn ilerlemek istememesi ve Fesa Beyin de baz kiisel sorunlar nedeniyle Trkiyeye dnmesi zerine, sonuca ulalamamtr. Fransz Hkmeti uaklara el koymutur40. talyanlarn Rodos Adasn igal etmeleri zerine, aresizlik iinde kalan Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, Trablusgarpta uak kullanlmas konusunda bir giriimde daha bulunmu ve 13 Mays 1912 tarihinde, Almanyada uak fabrikalarnda incelemelerde bulunan Kurmay Yarbay Sreyya Beye mektup gndererek, Trk Pilotlar yetiinceye kadar dardan kiralk yabanc pilot temin etmesini istemitir41: Muhterem Olum, Sizin stanbuldan hareketinizden sonra talyanlar Rodos Adasn igal ettiler. Dier adalar da igal etmeleri muhtemeldir. Rodos Adasyla temasmz ancak uak ile salayabiliriz. Eer uak ile bu temas salayabilirsek, hem askerimizin moralini ykseltmi, hem de Avrupaya kar ordumuzun an ve erefle yzn ak karm oluruz. Bu nedenle, Rodos Adas karsnda seyyar hangarlar tesisi ile orada birka uak bulundurulmasn arzu ediyorum. Eer uaklar, bomba tayan tipte olursa talyan Gemileri ve Ordugah zerine bomba da atabiliriz. Bu ii yapmak iin pilotlara ihtiyacmz olacaktr. Bu pilotlar, Alman olursa daha iyidir. nk Franszlar, talyanlara yaknlklar nedeniyle, onlara kar grev yapmak istemeyebilirler. Bu konuda teebbste bulunmanz ve sonucu en ksa zamanda bildirmenizi bekliyorum. Sreyya Bey, Almanyada, on be kilogramlk bombalar atabilen Harlan tipi iki uak alm iin giriimlerde bulunmu, 5.000 kilometre menzili olan ve ton yk tayabilen zeplinlerin Trablusgarpta kullanm iin uygun olduunu grmtr.
39 40

GHTA No:1-4 d.71, g.8, ds.24 (16 Eyll 1911)dan Kural, s.32. Kansu, s.124. 41 Sarp, s.4.

Fiyat 50.000 altn olan Zeplin iin Alman Hkmetinden izin alnamadndan, uak veya zeplin alm yaplamamtr. Trablusgarp Sava, 15 Ekim 1912de imzalanan Ui Antlamas ile sona ermitir. Savata Osmanl Devleti, uygun hava arac alamad ve blgeye uak gnderemedii iin hava gcnden yararlanamamtr42. Savata, hava kuvvetlerinden yararlanlamamasna ramen, 1912 yl ierisinde havaclk alannda olumlu gelimeler yaanmtr. Havaclk ileri, 7 ubat 1912de, Mevakii Mstahkeme ubesinden alnarak younluu daha az olan Ktaat Fenniye ubesine devredilmitir43. Halkn balarnn salanmas iin kampanya balatlm, Sultan Reat bu kampanyaya bir uak paras vererek itirak etmitir. Mahmut evket Paa otuz altn balam ve Donanma Cemiyetinden toplanan balardan bir ksmnn bu kampanyaya aktarlmasn salamtr44. Osmanl Ordusunun tm subaylar, alt aylk maalarnn drtte birini kampanyaya balamlardr45. Trablusgarp Sava ile balayan giriimler neticesinde Fransadan

Deperdessin tipi, elli beygirlik iki kiilik ve yirmi be beygirlik tek kiilik, iki uak satn alnmtr. Trk Havaclnda ilk olan bu iki uak, 15 Mart 1912de stanbula getirilmitir46. Uu Okulunun yapm iin Avrupadaki eitli uak firmalarndan alnan projeler incelendikten sonra Fransz R.E.P. firmasnn teklifi kabul edilmitir47. Anlamaya gre, REP fabrikasna drt uak sipari edilmitir. Paris ataeliinin giriimleri ile ngilteredeki Bristol fabrikasna iki adet ift kiilik uak sipari edilmitir. Bylece iki Deperdessin ve drt REP uayla birlikte Osmanl Ordusu toplam sekiz uak sahibi olacakt48.

42

srafil Kurtcephe, Trk-talyan likileri (1911-1916), Ankara, Genkur Atase, 1995, s.4; Kansu, s.124. 43 GHTA No:1-4 d.61, g.12, ds.26 (7 ubat 1912)dan Kural, s.159. 44 Kansu, s.124; GHTA No:1-4 d.71, g.9, ds.35 (4 Mart 1912)dan Kural, s.160. 45 GHTA No:1-4 d.71, g.9, ds.35 (14 Mart1912)dan Kural, s.161; Rfat Uarol, Trk Havacln Glendirme Kampanyas lk Defa 1912 Ylnda Nasl Balamt, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981), s.37-41. 46 Kline, s.60; Kansu, s.124. 47 Sarp, s.2. 48 Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, s.3-19.

Uaklar satn almak ve dier tesisleri kurmak iin devlet btesinden yeterli denek salanamamtr49. REP Uak fabrikas ile yaplan anlamaya uygun olarak P.Kd.Yzb. Cemal, P.Yzb. Refik , P.Yzb. Feyzi, Top.Tm. Nuri, s.Tm.Salim (Batur), Svari Tm. kr Beyler, Nisan 1912de Fransadaki Bucq Uu Okuluna katlmlardr. Haziran aynda Versailles Topu Okulunda bulunan Tm. Mithat (Tuncel) ile Pariste grevli Topu Yzb. Salim (lkuan)de ayn Uu Okuluna katlmlardr50.

. Balkan Savalar 1. Osmanl Hava Gc talyanlarn Trablusgarpa saldrmas, Osmanly zor duruma drm, bu durumdan yararlanmak isteyen Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistann Makedonyay ele geirme konusunda abalar ve saldrmalar, Balkan Savann kmasna neden olmutur51. Balkan Devletleri, 30 Eyll 1912de seferberlik ilan etmi, 16 Ekim 1912de Osmanl Devleti hudutlarna saldrmaya balamlardr. Bakomutan Vekili Harbiye Nazr Nazm Paa, Osmanl kuvvetlerini ikiye ayrm, Dou Ordusu ile Bulgarlara, Bat Ordusunu ile Srplara kar harekata balamtr. Dou Ordusunun taarruzu 22 Ekim 1912de bozgunla sonulanm, 23 ve 24 Ekim 1912 tarihinde Bat Ordusu da Kumanovada Srplara yenilmitir52. Balkan Sava ncesinde Osmanl Devletinin elinde Deperdessin (iki adet iki kiilik, bir adet tek kiilik), be REP ( adet iki kiilik, iki adet tek kiilik), bir adet iki kiilik Bleriot, iki adet iki kiilik Bristol ve iki adet iki kiilik Harlandan oluan on uaklk bir hava gc bulunuyordu53. Sreyya Beyin sipari ettii iki Bristol uann tesliminin gecikmesi zerine bu anlama feshedilmitir. Fransadan gnderilen drdnc REP uana Srbistandan geiinde Srplar el koymutur. Sava esnasnda iki adet ift sathl
49 50

GHTA No:1-4 d.71, g.9, ds.35 (29 ubat 1912)dan Kural, s.160. Kline, s.65; Kansu, s.127; Tanman, s.26. 51 Armaolu, s.651. 52 a.g.e., s.669. 53 Kansu, s.129.

Mars ua alnmtr. Fransada yetien sekiz pilot (Yzb.Fesa, Yzb. Salim, Yzb. Cemal, Yzb. Refik, Yzb. Mithat, Yzb. Fevzi, Tm. Salim ve Tm. Nuri) ve ngiltereden eitimlerini tamamlamadan gelen drt pilot aday subay (tm. Fethi, Tm. Fazl, Abdullah ve Mehmet Ali) dnda uucu personel yoktu54. Trk pilotlarnn eitim durumu, alaktan ve uzun mesafeli uu yapmaya imkan bulamadklarndan, yeterli deildi. Sadece Tm. Nuri iki defa stanbul zerinde 1500 metreden umu ve bir defa Hadmkye kadar gitmiti55. Kalifiye personel eksikliini gidermek iin, Fransadan pilot ve makinist getirilmi, ayrca drt Alman pilotu ve iki makinistine de Osmanl Ordusunda grev verilmitir56. ki Harlan ua, iki Alman pilot ve baz Trk pilotlaryla birlikte Yzb. Cemalin komutasndaki Dou Ordusu emrine verilmitir. Bir Bleriot ve bir REP ua, Tm. Nuri, bir Fransz pilot, yardmc pilotlar Fethi ve Abdullah ile birlikte Yzb. Fesa komutasndaki Bat Ordusu emrine verilmitir57.

2. Balkan Devletlerinin Hava Gc Yunanistan, 1911 Haziranndan itibaren havaclk tekilatn kurmaya balam ve 1912 ylnda Fransadan Farman tipi alt uak ve iki Astra tipi deniz ua satn almtr. lk pilotlar Tm Camberosdur. Teselya Ordusundaki Yunan pilotlar ise; Camberos, Notoras ve Montoesistir. Ayrca Argyropulos isimli bir sivil pilot kendisine ait Nieuport tipi ua ile savata grev almtr58.

54 55

Kline, s.68; Kansu, s.129-133. stanbul zerinde uan ilk Trk pilotu Tm. Nuridir ve bu uutan sonra Ordu Mfettiliince kendisine takdirname verilmitir. Kansu, s.129. 56 Sreyya Bey heyetinin Almanyada anlama yapt iki pilottan biri Reinhold Jahnhow, dieri Adolf Rentzeldir. ki pilot ta Balkan Harbinde ark Ordusunda grev yapmtr. Kansu, s.129; GHTA No:1-A/65 d.3, g.9, ds.78 (4 Ekim 1912)dan Kural, s.241; Dier pilotlar ise iki DFW Mars uan getiren Mauricio Scherff ve Fraydir. Kansu, s.129. 57 Emin Nihat Szeri, Trk Tayyarecilii, Hava Dergisi, No.201(Mart 1961), s.40-41; Kansu, s.129. 58 Yunan havaclnn temeli, Tm. Camberosun elli beygirlik Dedalus isimli Farman tayyaresi ile Yunanistana gelmesiyle atlmtr. Fransadan alnan Farman tipi tayyarelerin tanesini Amerikal Rumlar balamlardr. Yunan pilotlar svari, istihkam, topu ve piyade snfndan drt temen olarak seilmi ve Fransada Etampesdeki Farman Uu Okuluna gnderilmitir. Kansu, s.129; Pilot Argyropulos Selanik cephesinde uarken, Nisan 1913te derek vefat etmitir. Kansu, s.130; Tanman, s.76.

Bulgarlar, 1911 yl balarnda bir havaclk komisyonu oluturarak, 1912 ylnda Fransadan ift sathl uak satn almtr. Balkan Savanda Bulgar Hava Gcn Rusyann pilotlaryla birlikte gnderdii uaklar takviye etmitir. Savata Tarax iflis, Simeon Petrot ve Milkov isimli Bulgar pilotlarn yan sra Bckner ve Rupp isimli iki Alman pilot da grev yapmtr59. Uak ve pilotu bulunmayan Srplara be-alt uak ile birlikte szleme yaptklar Fransz pilotlar hava destei vermitir. Karada Ordusunda uak kullanlmamtr60.

3. Hava Harekat Bulgar Ordusu, 16 Ekim 1912de Edirne ve Krklareli arasndan gneydouya doru ileri harekata balam, atalca mstahkem hattna kadar ilerlemi ve bir yandan da Edirneyi kuatmtr61. Dou Ordusunun, 22 Ekim 1912de balayan taarruzunun bozgunla sonulanmas zerine geri gtrlemeyen iki Harlan ua yaklarak imha edilmitir. Pilotlarmz, kara birlikleriyle geri ekilmitir. Lleburgaz ve atalca mstahkem mevkiindeki muharebelerde hem Osmanl Ordusu hem de Bulgarlar uak uuramam ve hava kefi yapamamtr62. Yunanllar, Yanya Kalesi kuatmasnda, ksa mesafeli hava keifleri yapmlardr63. Edirne Mstahkem Mevkiine trenle hareket eden Yzb. Refik komutasndaki uak mfrezesi, Bulgar ileri harekat nedeniyle, Isparta Kule mevkiinden Yeilkye geri dnmtr64.

59 60

Kansu, s.130. Tanman, s.77; Kansu, s.130. 61 Szeri, s.41; Kansu, s.132; Tanman, s.79. 62 ark Ordusu uaklarnn, dmana salam olarak terk edildii ve yaklarak imha edildii ynnde iki gr vardr. Her iki durumda da Bulgarlar ele geirdikleri iki Harlan uan uurmay baaramamlardr. ark Ordusu emrine verilen uaklarn ordu karargahnn bulunduu Lleburgaz yerine Krklareline gnderilmesi uaklarn elden kmasnda etkili olmutur. Tanman, s.80; Kansu, s.132. 63 Tanman, s. 82. 64 Kansu, s.132.

Hava destei alamayan Edirne Mstahkem Mevkii komutan kr Paa, zellikle topu ateinin tanzim edilebilmesi iin uak gnderilmesinde srar etmitir65. Fransz pilot Granilin uarak Edirneye gitmesi dnlm, pilot, kalede mahsur kalmaktan ve Bulgarlara esir dmekten korktuu iin grevi kabul etmemitir. Bakomutanlk Vekaleti, 18 Kasmda Edirne ve atalcaya birer uan, Trk pilotlar tarafndan gnderilmesini emrettiyse de, pilotlarn tecrbe yetersizlii nedeniyle Edirne Kalesine uak gnderilememitir66. Birinci Balkan Savann ilk safhasnda Dou ve Bat Ordusundaki drt uaktan oluan iki mfrezemiz kullanm d kalm ve her iki cephede de baarl hava harekat yaplamamtr. Sadece, 29 Kasm 1912de Bat Ordusunun geri ekilmesi ile birlikte stanbula dnen Tm. Nuri, Byk ekmece-Terkos istikametinde baarl bir keif uuu yapabilmitir67. Bulgarlarla 3 Aralkta 1912de imzalanan mtarekeden sonra 16 Aralkta Londrada Bar Konferans yaplmtr. Konferanstan olumlu netice kmamas zerine 1913 ylnn Ocak aynda Balkan Savann ikinci safhas balamtr68. Edirneye uak gtrmeyi kabul etmeyen pilot ile Uu Okulunda retmen olan iki Fransz pilotun anlamas feshedilmesi, dier Fransz pilotun da lkesine dnmesi nedeniyle hava kuvvetlerinde sadece Trk ve Alman pilotlar kalmtr. Uaklar, pilotlar arasnda taksim edilerek, atalca ve Gelibolu Mevzilerine yerleen birliklerin emrine verilmitir69. Yeilky Uu Okulundaki uaklarn Geliboluya keif yapp dnmesi zor olduundan, bir Mars ua, tm. Fethi ve yardmcs Tm. Salim, ile birlikte Geliboluya gnderilmitir. tm. Fethinin ar rzgar nedeniyle inite kaza yapmas zerine uak kullanlamaz hale gelmitir70. Bir Bulgar ua, 5 ubatta Selimiye Camiine bomba atm fakat isabet ettirememitir. Nicolas isimli Rus pilotu, 21 ubat 1913te Edirne Kalesine yanl
65 66

Tanman, s.84. Kansu, s.132; Tanman, s.86. 67 GHTA No: 1-A/65 d.3, g.9, ds.78 (30 Kasm 1912)dan Kural, s.248. 68 Kansu, s.133. 69 Sarp, s.15. 70 GHTA No: 1-A/65 d.3, g.9, ds 78 (2 Nisan 1913)dan Kural, s.233; Kansu, s.134.

manevra sonucu zorunlu ini yapmtr. Bulgarlar, 3 Mart 1913te Edirneye kar propoganda ve gzetleme uular yapmlardr71. Birinci Balkan Harbinin ikinci safhasnda Edirneye Trk ua

gnderilememi ve 26 Mart 1913te Edirne Kalesi dmtr72. tm. Fethi ve Kur. Bnb. Sedat, 1913 ubatnda atalca Mstahkem Mevkii Blgesinde bir keif uuu yapmtr. 22 ubatta Yzb. Fesa ve Yzb. Kemal, Bulgar tmeni zerinde iki saatlik keif uuu yapmlardr. Yerden alan youn atele uak isabet almtr. Hava keifleri, atalca Muharebesinin kazanlmasnda etkili olmutur73. Mart aynda devam eden keif uular, Nisan aynda savan yavalamas nedeniyle azalm, son keif uuunu 6 Maysta tm. Fethi, Halid Beyle Byk ekmece blgesinde yapmtr74. Trk pilotlarnn eitimsizlii nedeniyle, zorunlu olarak grev verilen yabanc pilotlar yksek cret almalarna ramen savata baarsz olmu ve grevleri yerine getirememilerdir. Drt Trk uann savan banda kullanm d kalmas, hava stnlnn Balkanl Mttefiklerin eline gemesine neden olmutur75. kinci Balkan Savana, Uu Okulunda harbe hazr durumda bulunan Bleriot, Mars ve Rep tipi uak ile Yzb. Fesa ve Salim, tm. Fethi, Tm. Nuri ve Fazl katlmlardr. ki uak, 18 Temmuzda Yeilkyden orluya hareket etmi ve kara ordusu birliklerini uarak takip etmitir. Edirne, 22 Temmuz 1913te Bulgar igalinden kurtarlmtr. Fethi Bey, 10 Austosta Yzb. Kemal ile hava kefindeyken, Meri Nehrine mecburi ini yapmtr. Kaza sonucu uan kullanlmaz duruma gelmesi zerine, Tm. Nuri stanbula gelerek, Deperdessin tipi bir ua Edirneye gtrmtr. Yzb. Salim ve Tm. Fazln arzalanan Bleriot uan takviye etmek amacyla, Krklareline getirdii Bristol ua ile birlikte yeni

71 72

Kansu, s. 138; Tanman s.100. Tanman, s. 99-103. 73 Kansu, s.138. 74 a.g.e., s.138. 75 Yabanc pilotlar 5.000er, makinistler ise 1000er frank cret ve en az drt aylk kontrat, ayrca mall olacak derecede kazazede olduklar takdirde 50.000 franklk tazminat talep etmilerdir. GHTA No:1-19, d.133, g.22, ds.28, fhr.32-1 (10 Ekim 1912)dan Kural, s.242.

gelen Deperdessin, 24-25 Austos gecesi yaan iddetli yamurun adr hangar ykmas sonucu hasara uramtr76. Osmanl ordusunun ileri harekat srasnda havaclarmz kendilerine verilen grevleri yerine getirmeye almlar, ancak kt hava artlar ile yedek para ve benzin gibi ikmal maddelerinin eksiklii, aksaklklara neden olmutur77. Uak bakm yapmakla grevli yetimi personelin, cephe komutanl tarafndan Uu Okulundan alnarak, cephedeki motosikletlerin bakmlaryla grevlendirilmeleri, uua hazr uak saysnn arttrlamamasna neden olmutur78.

4. Havaclktaki Gelimeler Balkan Savann Eyll 1913te sona ermesiyle Trk pilotlar, savata edindikleri tecrbeler ile eitim uularn arttrmlardr. Uaklar, yedek para eksiklii ve bakmlarn yetersizlii nedeniyle olduka ypranmtr. Tm. Nuri ve yardmcs Tm. Hami, Bleriot tipi uaklar ile 24 Ekim 1913te Edirneden Yeilkye uarak ilk uzun mesafeli uuu gerekletirmitir. tm. Fethi de Bleriot ua ile 10 Kasm 1913te gazeteci Vehbi Beyi stanbul zerinde uurmutur. Trk pilotlar, 14 Kasm 1913te Edirne rotasnda l ve drtl kol uuu yapmay baarmlardr79. tm. Fethi, Donanma Cemiyetinin balatt ba kampanyasna destek vermek amacyla, 30 Kasm 1913 tarihinde, Belks evket Hanm stanbul zerinde on be dakika uurmu, Belks Hanm, halk ba yapmaya aran propaganda kartlar atmtr. lk kez bir Trk kadn uu yapmtr80. Sreyya Beyin giriimleri ile 1914 ylnda Curtis tipi bir deniz ua alnm, bu alanda da ilk giriim yaplmtr.81

76 77

Kansu, s.139; Tanman, s.121-122. Sarp, s.20-25. 78 Tanman, s.119. 79 Kansu, s.140. 80 Fikret Art, Adlarn Gklere Yazdrdlar, stanbul, Baha Matbaas, 1964, s.16; Kansu, s.143. 81 Tanman, s.130-131.

D. stanbul-Kahire Yolculuu Balkan Savann getirdii ac hatralar hakla unutturmak, Osmanl Ordusunun gl olduunu ispat etmek maksadyla Harbiye Nazr Enver Paa iki uaklk mfrezenin stanbuldan Kahireye uu yapmasn istemitir. Uua eitimini tamamlayan btn pilotlar gnll olmu, ancak Yzb. Fethi ve Yzb. Nuri seilmilerdir82. Yzb. Fesa Bey (Evrensev) ile baz pilotlarn, eldeki uaklarn ok hafif olmalar nedeniyle bu greve uygun olmadn ve uuun riskli olacan Enver Paaya sylemesine ramen83, stanbul-Eskiehir-Afyon-Konya-Ulukla-AdanaHalep-Humus-Beyrut-am-Kuds-El Ari- Port Said-Kahire-skenderiye rotasnda uuun yaplmas kararlatrlmtr84. stanbul-Kahire uuu, 8 ubatta Yeilkyde yaplan bir trenle balamtr. Fethi Bey, 27 ubat gn ama ulam, Kudse doru yola ktnda Teberiye Gl civarnda Cehennem Vadisi denilen ve deniz seviyesinden 212 metre aada olan Kfrhar kayalklarna derek yardmcs Sadk Bey ile ehit olmutur85. Harbiye Nezareti, bu zc olaydan sonra, bir uak daha grevlendirmi, Yzb. Salim ve yardmcs Yzb. Kemal Bleriot tipi bir uakla seyahate balamtr. Yzb. Salim 13 Martta Edremitte ini esnasnda bir kaza geirmi, uann kullanlamaz hale gelmesiyle, bu giriim baarszlkla sonulanmtr86. Nuri Bey, yardmcs smail Hakk Bey ile 11 Mart gn Yafadan kalk esnasnda denize dm, kydan yardma gelen halk, smail Hakk Beyi kurtarm,

82 83

Art, s.13-15; Verel, s.37. M.Bahattin Adgzel, Trk Havaclnda z Brakanlar, Ankara, THK, 2001, s.43. 84 Art, s.14; Kansu, s.149; Tanman, s. 186-187; Sarp, s.36. 85 Kansu, s.150; Adgzel, s.38; Seyahat uuunun balama tarihi baz kaynaklarda 16 Ocak 1914 olarak verilmitir. Tanman, s.187; Sarp, s.36; Kazann olu sebebi hakknda eitli yorumlar yaplmtr. En ok kabul gren aklama: Bleriot uaklarnn ba ve kuyruk tarafndaki benzin depolar nedeniyle dala geildii srada arlk merkezinin ne kaymas ve daltan kmann zorlamasdr. Yzb. Fethi, amdan ald mektuplar Kuneytreye atmak iin dala gemi, arlk merkezinin ne kaymas ve Teberiye Glndeki iddetli hava akmlar kanatlarn krlmasna neden olmu ve uak dmtr. Art, s.45-47. 86 Seyahatin balad gn Yeilkyde ehzade Abdlhalim Efendi, Enver, Cemal, Talat Paalarn da itirakiyle byk hangarda bir mevlt okutmu ve Fethi Beyin utuu Osmanl isimli Deperdessin uana Fethi Beyin sava arkada yazl bir levha aslmtr. hsan Soydan, Havaclk Tarihimizin Altn Yapraklarna Adlarn Yazdran Kahraman: Fethi-Sadk ve Nuri, Uantrk, C.VII, No.74(Mays 1960) s.4-7.

Nuri Bey kurtarlamayarak ehit olmutur. Kazadan sonra, Yzb. Salim, Beyruttan balayarak Kahirede sona erecek uua grevlendirilmitir87. Yzb. Salimin, Edremit halkn zen kazasndan sonra yre halknn toplad para ile satn alnan Bleriot ua, seyahate kan drdnc uak olmutur. Salim Bey ve yardmcs, deniz yoluyla geldikleri Beyruttan 1 Mays gn havalanarak Kudse gelmi, Kuds-Gazze-El Ari zerinden Port Saide ulamtr88. 9 Mays sabah tekrar havalanarak 725 kilometrelik bir uu sonucunda Kahireye ulamtr.89 Bu seyahatte halktan, Kuds-Port Said ve Tantada birer, skenderiyeden drt uaklk para ba salanmtr. Uaklarn, 24 Maysta stanbula deniz yoluyla gelmeleriyle birlikte stanbul-Kahire uu seyahatleri bedeli kan olan ac tecrbelerle ve arkada ehit braklarak son bulmutur.90

Kansu, s.154-155; Sarp, s.39; Tanman, s.194. Pilotlar, Port Saidde Nesimi Paa, Mithat Sami Bey ve baz yabanc konsoloslar tarafndan karlanm, Yunan konsolosu karlamaya katlmamtr. Art, s.65-71; Kansu, s.155. 89 Kahirede halkn byk cokusuyla Hidiv Abbas Hilmi Paa tarafndan karlanan pilotlara, Msr Fevkalade Komiseri Lord Kictchner: Siz Trkler eski meziyet ve faziletlerinizden hibir ey kaybetmediinizi bu son baarnzla gsterdiniz diyerek iltifat etmitir. Kansu, s.155. 90 Art, s.65-74.
88

87

KNC BLM II. BRNC DNYA SAVAINDA TRK HAVACILII

A. Havaclk Tekilatnn Geliimi Savan balad 1914 Austosunda, Yeilkydeki Uu Okulunda, alr durumda alt uak bulunmaktayd91. Osmanl Hkmeti, Balkan Savalarnda nemini daha ok anlad havaclk tekilatn glendirmek iin Almanyadan uak ve pilot isteinde bulunmutur. Pilot tm. Serno bakanlnda bir miktar pilot, on iki uak ve bakm personeli 1915 ylnn banda stanbula gelmitir. tm. Serno yzba rtbesine terfi ettirilerek, Yeilky Hava Uu Okuluna mdr olarak atanmtr92. Hava Uu Okulundaki grevine 3 ubat 1915de balayan Serno, Almanyadan daha fazla uak ve malzeme tedarikine alm, Alman Hkmetinden, bir miktar daha uak takviyesi yaplabilecei, pilot destei salanamayaca cevabn almtr93. Bulgaristann savaa girmemesi, nakliyle problemi kardndan, 1915 ylnda Almanyadan otuz alt uak getirilebilmitir. Yl sonunda uu okulundan baka, anakkale, Irak, Uzunkpr, Adana, Erzincan, am ve Keanda uak blklerinin kurulmas planlanmtr. Deniz Uak Blndeki iki Nieuport eitim ve bir Curtis uana, sekiz Gota WD 1-2 tipi uak eklenmitir94. Uak bl says, 1916 ylnda ihtiyaca ve uak durumuna gre yeniden dzenlenerek, numaralandrlmtr95: V.Ordu emrine; I. Blk (Gelibolu-Galata), VI. Av Bl (anakkale), V.Blk ve I.Deniz Bl (zmir), III.Ordu emrine; VII.Blk (Erzurum), VIII.Blk (Suehri, 1916 sonunda kuruldu),
91 92

Szeri, s.42. Sarp, s.45; Kansu, s.181. 93 Kline, s.100. 94 Sarp, s.49; Kline, s.100; Kansu, s.181-183. 95 Sarp, s.46; Kansu, s.219.

IV.Ordu emrine; IV.Blk (Adana), III.Blk (Maan), VI.Ordu emrine; II.Blk (Tikrit), XII.Blk (Hanikin, Eyll 1916da XIII.Blk oldu), II.Ordu emrine, X.Blk (Elazda Temmuz 1916da kuruldu) verilmitir. IX. Blk, Ekim aynda tekil edilerek, stanbulun korumasna ayrlm, VI.Ordu emrine 300. Paa Bl olarak adlandrlan Alman uak bl verilmitir. Yeilky Uu Okulunda 1916 ylnda, Alman retmenlerin katklaryla, ciddi ve kapsaml eitime balanm, rencilere modern anlamda telsiz, seyrsefer, bombardman, fotoraf ve motor dersleri verilmitir. Eitim uular youn ve aksaksz biimde srdrlmtr96. Badatn 1917de kaybedilmesi zerine, Mareal Falkenhayn komutasnda, 15.000 kiilik Alman Ordusu (Yldrm Ordular), Osmanl topraklarnda grevlendirilmitir. Ordu emrinde, 301, 302, 303 ve 304nc Alman Uak Blkleri (Paa Blkleri) kurulmutur. Ayn yl Almanyadan elli AEG, krk Albatros sava ve alt bombardman ua onay alnmasna ramen, Alman maliyesinin uaklar iin srarla pein para istemesi nedeniyle bu uaklar alnamamtr. Sadece Paa Blkleri iin bir miktar uak gelmitir97. Trk Havaclnn ilk yayn olan, Vekayi ve Terakkiyat- Havaiye dergisi, Mays 1917de karlmaya balam, sava sonuna yaynlanmtr . Trk Cephelerindeki uak says arttka, bakm onarm tesisleri alarak, daha fazla personel grevlendirilmi ve hava tekilat giderek bymtr.
96

kadar on yedi nsha

98

Kline, s.111-114; Kansu, s.227; Alman retmenler gelene kadar, Yeilky Uu Okulunda pilot adaylarna Yzb. Fesa, tm. Mithat ve Fazl tarafndan, uak ve motor hakknda genel bilgiler verilirdi. retmenler konular yabanc kaynaklardan rendikleri kadaryla anlatrd. Uu safhasnda kullanlacak ift kiilik uak olmadndan, kanatlar ksaltlm ve iki silindiri kreltilmi bir uak ile renci tek bana yerde hareket etmeyi renirdi. Ua yerde hzlandrmay beceren renciler, sadece teorik olarak rendikleri bilgilerle tek balarna uua karlard. renci umay becerse bile uak says kstl olduundan kendini gelitirmeye frsat bulamadan kursu tamamlard. Bu yzden havacln ilk yllarnda ok sayda basit kaza meydana gelmitir. Uu Okulunu dzeltmek iin daha nceden grevlendirilen Fransz Bnb. De Goys bir takm yenilikler getirmi ancak maddi yetersizlik nedeniyle yeterli seviyeye ulaamamtr. Almanlar geldikten sonra konusuna hakim retmenler tarafndan dersler verilmi, renciler ift kiilik uaklarla on be-yirmi saat civarnda uurularak savaa hazrlanmtr. Sarp, s.21-22. 97 Kline, s.114-116; Kansu, s.283. 98 Kline, s.114; Kansu, s.283.

Bakomutanlk Karargahna bal XIII. Umur-u Havaiye ubesi, 1918 ylnda mfettilik olmu ve bana da Alman pilot Serno getirilmitir. Bu ekilde mstakil bir hava kuvveti hviyeti kazanlmtr99. Yldrm Ordular emrindeki Paa Blkleri, 1918de Mfettilik emrine alnm, Filistin Cephesi iin XIV., Dou cephesi iin ise XVI.ve XVII. Blkler kurulmutur100.

B. Hava Harekat 1. Dou Cephesi III. Ordunun bulunduu Dou Cephesine savan banda grevlendirilen iki uaklk mfreze, stanbuldan Kzldeniz vapuruyla yola karlmtr. Vapur, Tarbzona varamadan 6 Kasm 1914 gecesi, Rus Donanmas tarafndan batrlm, sa olarak kurtulan iki Trk pilotu (Yzb. Salim ve Fesa) esir edilerek, Sibiryaya gnderilmitir101. Ruslar ilk hava kefini 4 Mart 1915de gerekletirmi, Osmanl Ordusu ise 1916 ylna kadar cepheye uak gnderememitir102. Bakomutanlk Vekaleti, Rus taarruzlarnn artmas zerine 1916da III.Ordu emrine Yzb. Ali Rza, tm. Abdullah, tm Muhsin ve tm Fikriden oluan uu ekibi ile birlikte, iki uak vermitir. Uaklar karayolu ile gnderilmeye allm, kamyonlarn ar yk nedeniyle arza yapmas sonucu, 4 ubatta gemiye yklenerek, 6 ubatta Trabzon limanna karlmtr103. Erzurumun igali zerine, 26 ubat 1916da gelen uaklardan birinin uarak Erzincana gitmesi kararlatrlm, uak kt hava koullar ve arza nedeniyle kalkta derek hasara uramtr. Hava dzeldiinde, iki uak Erzincana gitmek zere havalanm, biri yolda arza nedeniyle derek paralanm, dieri Erzincana vard halde ini srasnda ar hasara uradndan kullanlamamtr. Bu gelime zerine Mart aynn banda iki Rumpler ua deniz yoluyla
99

Kansu, s.354. Kline, s.114. 101 Kansu, s.174; Kline, s.99-100. 102 Kansu, s.209. 103 Sarp, s.52-53.
100

stanbuldan Giresuna gnderilmitir. Uaklarn ncekilere nazaran salam olmas ve havalarn dzelmesiyle 30 Nisan 1916da Kargn-Erzurum arasnda ilk hava kefi yaplmtr104. Erzurum blgesinin kefi, 7 Maysta yaplm, Ruslarn Tercan blgesini zayf tuttuklar, Kop blgesinde ise daha fazla kuvvet bulundurduklar, 16 Maysta yaplan hava keifleri neticesinde anlalmtr105. Trk Kuvvetleri, 31 Mays 1916da Tercan ynnde taarruzla, Tercan geri alm ve Bayburt blgesinden Of dorultusuna taarruz ederek Rus Kuvvetlerini geri ekilmek zorunda brakmtr. Ruslarn 25 Temmuz 1916da Erzincan igal etmesi zerine VIII. Uak Bl Erzincan terk ederek, Suehrine gelmitir106. Suehrinde bulunan VII.Uak Blnn Komutanlna Alman tm. Fnfhausen atanm ve blk bir Albatros-C ua ile takviye edilmitir. Uak bl yl sonuna kadar blgede keif uular yapmtr. 10 Aralkta Onot ve Gynk blgesinde baarl bir keif uuu yapan Alman pilot Brent ve yardmcs Fikriye madalya verilmitir107. II.Ordunun 1916 yaznda douya gnderilmesi zerine, X.Uak Bl kurulmu, stanbuldan Diyarbakra karayolundan iki ayda getirilen uaklar ksa srede uua hazrlanmtr. Kasm sonlarnda Elaza yerletirilen ble, Van Glnn dousundan Erzincana kadar ok geni bir sahann keif grevi verilmitir108. Varto ve Hns dolaylarnda, 16 Haziran 1917de yaplan keif uuunda, iki Rus ua ile hava sava yaplm ve Rus uaklar blgeden uzaklatrlmtr. 30 Haziranda, Tiflis yaknlarndaki Alucraya yanllkla inen ift motorlu Caudron-4 tipi Rus uana el konularak VII. ble verilmitir. Erzincan dolaylarnda, 13 Austos 1917de yaplan hava kefinde, ehrin kuzeyinde bulunan hava alanndaki

104 105

Kansu, s.251. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, Ankara, Genkur Basmevi, 1999, s.76. 106 Kansu, s.251. 107 Tanman, C.II, s.156; Kansu, s.252. 108 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.81.

drt uak ve tesisler bombalanm, bu srada havalanan bir dman ua ile hava sava yaplmtr109. Erzincan havaalann bombalamak ve Erzincan ovasnda hava kefi yapmakla grevlendirilen, Vecihi ve yardmcs tm. Bahattin, 8 Ekim 1917de Erzincana yaklatklar srada, bir dman ua tarafndan drlm ve esir alnmlardr. Pilotlar, Ekim sonlarnda esaretten kurtularak Trk topraklarna ulamay baarmlardr110. Boleviklerin 7 Kasmda iktidar ele geirmesi zerine, Ruslarla 18 Aralk 1917de Erzincanda mtareke yaplmtr. Bar grmeleri 3 Mart 1918de BrestLitowskda imzalanan antlama ile son bulmutur. Ermenilerle, 4 Haziran 1918de yaplan antlama ile Dou Cephesindeki harekat sona ermitir111. Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra, VII. Uak Bl Karsa, oradan da Erzuruma intikal etmitir112. Dou Cephesindeki sava boyunca Uak Blkleri, yeterince personel ve lojistik destek alamadndan, fazla uu yapamamtr.

2. Boazlar, Karadeniz ve Ege Kys Ege Denizi kysnda ilk keif uuu, 25 Austos 1914de, tm. Fazl tarafndan Bozcaada ve Limni Adasnda yaplmtr. Hava kefine, 5-10 ve 25 Eyll tarihlerinde devam edilmi, ngilizlerin boaz dnda devriye gezdikleri ve boaza giren-kan gemileri kontrol ettikleri tespit edilmitir113. ngiliz ve Franszlarn Bozcaada dolaylarnda toplad ok saydaki sava gemisi, 14-19 Ekim 1914de yaplan hava keifleriyle tespit edilince anakkale Boazna kar bir harekata giriilecei tahminleri kuvvetlenmitir114.

109 110

Kansu, s.312. Kansu, s.314. 111 Armaolu, s.140. 112 Kansu, s.386. 113 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.343(ubat 2003), s.18; Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.25. 114 Kline, s.100-103; Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.26.

Yzb.Savmi, anakkaleye gitmek zere iki kiilik deniz ua ile 19 Ekim 1914te stanbuldan kalkm, motorundaki arza nedeniyle denize inmitir. Uak gemi ile ekilerek stanbula gtrlmtr. I. Bln emrine verilen iki uak, 12 Ocak 1915te vapurla anakkaleye gnderilmitir. anakkale Savann banda mttefikler, sahip olduklar krk uaklk hava gcyle, Osmanl Ordusuna hava stnl kurmulardr115. anakkale Sava, ngiliz-Fransz donanmasnn 19 ubat 1915de boaz bombalamasyla balamtr. Hava kefine duyulan ihtiya nedeniyle Mart 1915de Almanyadan gelen drt uaktan ( Albatros, bir Rumpler) anakkaleye gnderilmitir116. Alman pilot Serno, Rumpler ua ile 17 Mart gecesi anakkaleye inmi ve ertesi sabah Bozcaadadaki Mttefik Deniz Kuvvetlerini keif uuuna kmtr. Bozcaadann liman giriinde tespit ettii harekete hazr on drt sava gemisini Boaz Komutan Amiral Usedoma bildirmi ve saldr ncesi Trk birliklerine alarm verilmesini salamtr. Ayn gn Temen Cemal Bleriot ua ile yapt keifte dman durumunu teyit etmitir117. Savan ilk gnnde, ngiliz ve Fransz uaklarnn denizdeki maynlar grememeleri donanmalar iin felaket olmu, zrhl gemileri batm, de ar yara almtr118. Mttefiklerin havada stnlk kurmasndan ekinen Mstahkem Mevkii Komutanlnn emriyle, 18 Nisan 1915de Bozcaadadaki hava alanna iki uakla taarruz edilmi, ancak dman uaklarna hasar verilememitir119. Mttefikler 25 Nisan 1915te karaya asker karmaya balam, keif uularnda asl karmann edilmitir120. ngilizlerin, 15 Temmuz 1915te anakkale havaalanna yaptklar bombardmanda iki uak kullanlamaz hale gelmi ve uulara bir sre ara
115 116

Seddlbahir ve Suvla Koyuna yapld teyit

anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.18. Armaolu, s.113; anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.18. 117 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.19. 118 Sarp, s.52. 119 Kansu, s.198. 120 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.22.

verilmitir. Temmuz ve Austosta Almanyadan getirilen be Gota uandan anakkaleye gnderilmitir121. anakkale Savalar Eyll ayndan itibaren mevzii muharebelerine dnmtr. Ar yalarn, uak hangarlarn ve personelin barnd tesisleri ykmas nedeniyle keif uular, deniz uaklar yaplmtr. Tekirda dolaylarnda kurulan yeni havaalan sayesinde, yl sonunda I. Bln harekat sahas douya doru genilemitir122. Alman pilot Pressner 27 Eyllde, tm. Ali Rza ve yardmcs Orhan ise 30 Kasm 1915de birer dman ua drmeyi baarmtr123. anakkalede yenilgiyi kabul eden mttefikler, 12-20 Aralk 1915 tarihleri arasnda Suvla koyundaki birliklerini boaltmtr. Geri ekilme sresince Trk uaklar baarl keif ve bombardman uular yapmlardr. Seddlbahirdeki kamplara on yedi isabetli bomba atlm, Mondros Krfezindeki iki malzeme hangar ile Bozcaadadaki bir uak hangar tahrip edilmi, grlen mttefik denizatllarna da bomba atlmtr124. Alman pilot Schubert, 4 Ocak 1916da Farman tipi ngiliz uan drmtr125. Almanyadan getirilen ve Aralk 1915e kadar anakkaleye gnderilen Fokker tipi drt uak byk faydalar salam, 6 Ocak 1916da dokuz dman uan drmtr. Alman pilot Tm. Buddecke drt uak birden drmesi nedeniyle Trk Bakomutanlk Vekaletinden altn imtiyaz madalyalar ve Almanyann en byk eref nianyla dllendirilmitir126.

121 122

anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.25. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.42-54. 123 Yaar zdemir, lk Kez Dman Ua Dren ki Havacmz Hakknda Tasvir-i Efkarda kan ki Yaz, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.273(Mart 1980), s.27-29; anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.25. 124 Tanman, C.II, s.121. 125 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.26-27. 126 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.86; anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.28.

ngiliz uaklar, 6 Ocak 1916da stanbula kadar gelip Galata karargahna otuzdan fazla bomba atmtr. Misilleme olarak I. Blkten be uak, mroza taarruz etmi, dman tesislerine yirmi be byk, 100 kk bomba atmtr127. Drt uaklk filolarla, 7 ve 8 Ocakta gney cephesindeki mttefik ordugah ve iskelelerine taarruz edilmi, keif uularyla dmann geri ekilii dorulanmtr. Mttefikler, 10 Ocak 1916 akam geri ekilmeyi tamamlamtr128. ki ngiliz uann 14 Nisan 1916 gecesi, mrozdan kalkp Zeytinburnu Fiek Fabrikasna ve Yeilkye yangn bombas atmas zerine, Bakomutanlk emriyle uaklarnn geli istikametlerine gzetleme postalar karlmtr129. ngiliz ve Franszlarn yeni bir taarruzda bulunmalar ihtimaline, Ruslarn stanbula saldrma ihtimali eklenince, Boazlar Genel Komutanl emrindeki Trk hava birliklerine, anakkaleden Zonguldaka kadar blgenin keif grevi verilmitir. Bu maksatla bir deniz uak blklerinden biri Anadolu Kavanda, dieri Karadeniz-Erelide grevlendirilmitir130. Anadolu Kava mfrezesinden Nisan sonuna kadar yaplan kr sekiz uuta Rus denizatllarna drt isabetli at yaplm, Mays-Haziran aylarnda iki blkten yaplan krk be uuta Rus gemilerine yetmi bomba atlmtr. Deniz uaklar, 1 Nisan 1917de Rumeli Fenerinin 1.5 mil kuzeybatsnda bir Rus maynn patlatm, Karaburun civarndaki Rus mayn tarlalarn tespit etmitir131. anakkalede 1917 ylnda kara harekat olmamasna karn, deniz ve hava harekat devam etmitir. ngiliz uaklar, 27 Ocakta anakkaleye, 30 Mart 1917de zmire taarruz etmiler, iki ngiliz ua Trk uaklarnca drlmtr. Mays aynda zmirden Sakz, Midilli ve Sisam Adalarna keif uular yaplmtr132.

127 128

Kansu, s.241. a.g.e., s.242. 129 a.g.e., s.235. 130 Tanman, C.II, s.127. 131 Kansu, s.237. 132 a.g.e., s.239-241.

zmir ve stanbuldaki uak blklerinin 1918 yl balarnda, daha iyi uaklarla takviye edilmesi istei, Boazlar Genel Komutanl tarafndan kabul edilmemitir133. V.Ordu Komutanlnn emri ile Ocak aynda Midilli, Limni, mroz, Bozcaada ve Movros Adalarna keif ve bombardman uular dzenlemi, 20 Ocak 1918de mroz Adasna yaplan basknda drt ngiliz ua drlmtr134. Ege Adalar zerinde hava kefi ile grevli olan V.Uak Bl, 12 Ocak 1918den 16 Ekim 1918e kadar Sisam Adasna on drt, Midilli Adasna be, Sakz Adasna on , mroz ve stanky Adalarna birer olmak zere toplam otuz drt keif uuu yapmtr135. Trk havaclar zor artlar altnda grev yapmalarna ve uak saysnn az olmasna ramen baarl grevler icra etmiler, bu sayede de st komuta kademesinin havacla bakn olumlu ynde etkilemilerdir136.

3. Kbrs Franszlarn Adana-skenderun blgesine yapaca askeri bir harekatta kullanmak zere, Msrda ngilizlere ait kamplara yerletirdii Ermeniler, iki lke arasnda problem yaratmaya balaynca, Magusann 24 km. kuzeyinde bir blgeye yerletirilmilerdir. Trklerin Ermeni ntikam Alay adn verdii, be-alt bin kiilik Dou Lejyonu, ngilterenin de onay ile Boaztepe, Dokuzevler ve Lefkoadaki kampta faaliyete gemitir137. ngilizlerin de Kbrsta ynaklanma faaliyeti iine girdikleri haberi alnnca, 22 Aralk 1915te Genelkurmay Harekat ubesinin mesaj ile adann kefi iin bir uak mfrezesinin Adanaya gnderilmesi istenmitir138.

133 134

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.218. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.224; Trk Havaclk Tarihi (1917-1918), s. 306; Kansu, s.374. 135 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.228. 136 anakkale Savanda Trk Hava Harekat, s.28. 137 I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.344 (Haziran 2003), s.8. 138 a.g.m., s.9

ki Rumpler uandan oluan IV.Uak mfrezesi, 23 Aralk 1915te stanbuldan trenle yola kmtr. stemen Mithat komutasndaki birlik, 6 Ocakta Adana istasyonu civarna yerleerek uu hazrlklarna balamtr139. Uygun bir meydan hazrlanamamas ve arazinin amur olmas nedeniyle hazrlk uularnda ok sayda kaza olmutur. Kbrsa varmak iin iki saat kadar deniz zerinde umak gerekmekteydi. Eldeki uaklarn su st uu iin uygun olmamas ve salaml konusundaki endieler nedeniyle deniz ua istenmi, ancak imkanszlklar nedeniyle talep Genelkurmayca kabul edilmemitir. Menzili ksaltmak maksadyla, uaklar Silifkeye bal Taucuna sevk edilmitir140. tm. Mithat, 10 Nisan 1916da, yardmcs Drewes ile birlikte kt uuta Kbrsa ulam, 700 metre rtifadan adann kefini yapm ve fotoraflar ekmitir. Keif neticesinde adada nemli bir askeri hazrlk olmad kanaatine varlsa da keif uular devam ettirilmitir141. Pilot Yzb. Sedat ve Bican, 14 Austos 1916da Kbrs zerinde 4 saat sren bir uu yapmlardr. Bu uu ve yl sonuna kadar yaplan dier keif uularnda da kayda deer bir faaliyete rastlanmamtr142. Blkte bulunan Albatros ve Rumpler uann srekli arza karmas nedeniyle yeterli keif uuu yaplamamtr. Almanyadan gelen Albatros C-2 uann Mays 1917de ble katlmasyla, Kbrs zerindeki keif uularna 16 Haziran 1917den itibaren yeniden balanmtr. Trk sava esirlerinin tutulduu kamplar ile Ermeni Dou Lejyonunu, 5 Temmuz 1917de yaplan ve buuk saat sren keif uuunda baaryla fotoraflanmtr. Ekim Aynda Fransa ve ngilterenin Kbrsa asker gnderdii istihbarat zerine yeniden keif uularn sklatran IV.Blk, 21 Ekim 1917 tarihinde grevi Alman Deniz Uak Blne devrederek, Hicaza grevlendirilmitir143.

139 140

Kansu, s.254. I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, s.10. 141 Kansu, s.254-256; I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, s.13-14. 142 Kansu, s.256. 143 I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, s.14-18.

Alman Deniz Uak Bl, elindeki deniz uaklarnn avantajlar sayesinde Kbrs zerinde keif uularna sklatrarak devam etmitir144.

4. Sina-Filistin Cephesi ngiltere, Msrdaki faaliyetlerini arttrarak, 1914 sonuna doru 150.000 kiilik bir kuvvetini blgeye yerletirmi, 18 Aralk 1914te Msrn himayesi altnda olduunu ilan etmitir. Blge iin oluturulan IV.Ordu komutanlna atanan Cemal Paa, 7 Aralkta komutay devralm ve emrine acil olarak uak verilmesini istemitir. Rumpler ua ile stanbuldan trenle yola kan akir Fevzi, 20 Aralk 1914te skenderuna ulam, ertesi gn uarak Halepe gitmitir. ama gitmek zere 28 Aralkta kalabalk bir topluluunun nnde uua kan Fevzi, kalkta kaza yaparak ua kullanlmaz hale getirmitir. Cemal Paann srarla yeni uak istemesine ramen, imkanszlklar nedeniyle ksa srede baka bir uak gnderilememitir145. Savatan nce Osmanl Devletinin Fransaya smarlad, ancak sava knca Franszlarn el koyduu Nieuport tipi alt uakl filo 30 Kasmda Port-Saide gelmi ve 5 Aralkta keif uularna balamtr. Trk birliklerinin hazrlklarnn ana hatlarn kefeden ve Bedevi kamplarna bombalar atan bu uaklar ngilizlere byk yararllklar gstermitir146. Cemal Paann srarl talepleri zerine Yzb. Fazl ve tm. Mithat, tamirden yeni kan bir Ponnier ua ile IV. Ordu emrine girmitir. ama 17 Mart 1915te varan mfreze, akir Fevzinin hasara uratt Rumpleri de alarak Filistine hareket etmi, Ebende kurulan adr hangarlara yerlemitir. lk uuuna 9 Nisan 1915te kan Ponnier, Cebel-i Hilal Da civarna arza nedeniyle dnce IV.Ordu bir kez daha uaksz kalmtr. anakkale Sava nedeniyle 1915 ylnda cepheye Trk ua gnderilememitir147. ngilizler, Ocak 1916da Msrdaki birliklerinin mevcudunu 300.000e karmtr. Bu gelime zerine, 40.000 kiilik Osmanl Ordusunun ikinci kez kanal
144 145

I.Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, s.18. Sarp, s.56-57; Kansu, s.174-175. 146 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.65; Kansu, s.176. 147 Kansu, s.210.

harekat yapmas planlanmtr. Harekat iin Almanlardan teknik destek istenmi, zellikle hava birlii gnderilmesi konusunda srar edilmitir. 300. Paa Bl ad verilen ve alt Rumpler, iki Pfalz ve bir Fokker uandan oluan Alman bl, Yzb.Von Heemskerk komutasnda blgeye gnderilmi ve 15 Nisan 1916dan itibaren uularna balamlardr. stn ngiliz ve Fransz hava gcne karn Alman pilotlar, yetenekleri ve uaklarnn etkinlii ile blgede hava hakimiyeti kurmulardr. 300. Paa bl pilotlar, 1916 ylnda yaplan hava savalarnda hi kayp vermeden on be ngiliz ua drmtr. Keif uularnda tespit edilen dman mevzilerine ve gemilere, gndz ve gece taarruz edilmitir148. Port Saitteki ngiliz havaalannda bulunan hangarlar 8 Mays 1916da dzenlenen hava taarruzunda tahrip edilmitir149. Svey Kanalndaki ulam engellemek iin 300. Paa Bl takviye edilerek, byk ksm 16 Maysta Birssebiye nakledilmitir. Gece uularna nem verilmi, 21-22 Mays gecesi Port Sait liman bombalanmtr150. 300. Paa Blnn faaliyetlerinden rahatsz olan ngilizler, 18 Haziran 1916da Elarite bulunan mfrezeye on bir uakla saldrm ve iki ua tahrip etmitir. Elari, 22 Aralkta ngilizlerin eline gemitir151. ngiliz ileri harekat 19 Nisan 1917de balamtr. Harekat boyunca hava stnl ngilizlerde olduu iin 300. Paa Bl snrl sayda keif uuu yapabilmitir. Ekim aynda Filistine kadar ekilen blk, Albatros ve AEG tipi uaklarla takviye edilmitir. Yl boyunca gerekleen ngiliz taarruzlarnda uaklarn %25i ve yirmi bir pilot kaybedilmitir. Hava stnln elinde tutan ngilizler, otuz bir uak kaybetmilerdir152. Osmanl Ordusu, 1918 yl banda Akdeniz ile eria nehri arasnda kurduu hatta savunmaya ekilmitir. 300. Paa Blnn ypranm durumdaki otuz alt ua, yedek para eksiklii nedeniyle yeterince uurulamamtr153.

148 149

a.g.e., s.260-265. Tanman, C.II, s.172. 150 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.113.; Tanman, C.II, s.173. 151 Tanman, C.II, s.174; Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.118-127. 152 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.241; Kansu, s.344. 153 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.241.

300. Paa Bl savan byk blmnde cephenin ykn tek bana ekmi, uak ve personel says daha az olan dier Paa Blkleri, pek varlk gsterememitir. ubat aynda Amman blgesindeki Araplarn saldrlar artnca, 302. Paa Blnden iki uaklk mfreze blgeye gnderilmi, kalan ksm Beyruta ekilmitir. Cenin ve Afulenin dmesiyle buralardaki 301. ve 304. Paa Blklerinin personeli esir dmtr. Derada bulunan 305. Blk ile buraya ekilen 302. ve 303. Blk uaklar birletirilmi, uabilenler Rayaka ekilmi, kalanlar tahrip edilmitir. ekilme esnasnda uaklar byk zarar grm, uak blklerinin personeli sava sonunda Halep ve Konyaya kadar gelmitir154.

5. Hicaz Cephesi Medinedeki askeri harekat 1916 yaznda balaynca, be Parasol uandan oluan III. Uak Bl Hicaz Kuvvetlerinin emrine verilmitir. uak ve bln ilk kademesi 23 Haziranda, geri kalanlar 1 Temmuzda stanbuldan yola kmtr. Cemal Paa, 11 Temmuzda ama gelen ilk kafiledeki uaklar, Dera blgesinin kefinde grevlendirmitir155. tm. Fazl blk komutan olarak Ekim aynda Medinede greve balam, ay boyunca asi Arap ordugahlarna keif ve bombardman uular yaplmtr. III. Blk, 7 Kasmda Birlabbasa yerlemitir156. Asi Araplarn Hicaz demiryoluna dzenledii sabotajlar nedeniyle youn keif uular yaplm, Parasol uaklar ile Mart 1917ye kadar 150 saat uulmutur. Uaklarn ypranmas zerine Ble Albatros ua gnderilmitir. Austos ayna kadar Birlabbasta kalan bln karargah, Medinedeki dman faaliyetlerinin azalmas sonucu Maana tanmtr. Burada 300. Paa Blnden alt Rumpler ua takviye alan blk, Eyll-Aralk 1917 arasnda Vadi Musa, Mdevvere, Kuveyra, kek ve tren gzergahnda bulunan Arap Ordugahlarna kar altm bir keif ve bombardman uuu gerekletirmitir157.

154 155

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.251. Kansu, s.257-259. 156 Sarp, s.70-71. 157 Kansu, s.323-324.

Araplar, 1918 ylnn Nisan aynda Maana kar taarruzlarn arttrmlar, ay sonuna doru ngiliz uaklar, Osmanl birliklerine teslim olmalar ynnde Faysal imzal beyannameler atmlardr. Ktleen durum karsnda III. Blk, 8 Maysta Deraya gnderilerek 305.Alman Paa Blne katlmtr158.

6. Irak-ran Cephesi ngilizler 6 Kasm 1914te Basra Krfezine girerek, Fav boaz blgesinde karaya asker karm ve Abadan istikametinde ileri harekata balamtr. Basray koruyamayan Osmanl XXXIII.Tmeni de Kornaya ekilmitir159. Irak koruyan VI. Ordu emrine, 1915 yl sonlarna kadar uak gnderilememitir. ngilizler blgede keif ve bombardman uular yapmlar, yer birliklerinden alan ate sonucu 1915 ylnda dokuz uak kaybetmilerdir. Uaklardan ikisinin kullanlabilir durumda ele geirilmesi nedeniyle, IV. Ordu emrinde grevli pilot Yzb. Fazl 25 Eyll 1915de Iraka gelmi, Farman ve Caudron tipi uaklar hazrlayarak, II. Uak Blnn temelini atmtr160. Trk ve Alman pilotlarn Iraka gelmesiyle yl sonuna doru keif uularna balanm ve 1916 Ocana kadar Kut-l amare ve Aziziye zerinde be keif uuu yaplmtr161. ki uaklk mfreze, ngilizlerin ileri yryn kefetmek iin 2 Ocakta Kut-l amarenin alt kilometre batsna getirilmi, Yzb. Fazl ve yardmcs tm. Fettah, 8 Ocakta Dicle nehri ve eyh Sait blgesinin kefini yapmtr162. VI.Ordu emrine verilen, dokuz uak ve on bir personel, 10 ubatta Badata yerlemi, Yzb. Von Aulock, II.Blk komutan olarak grevine balamtr. Yeni gelenlerle birlikte uak saysnn artmas ve zelliklerinin ngiliz uaklarndan stn olmas, VI.Orduya hava stnl salamtr163.

158 159

Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.240-248. Kansu, s.176. 160 Tanman, C.II, s.95. 161 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.62; Kansu, s.212. 162 Kansu, s.266-267. 163 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.95.

ngilizler, 8 Mart 1916da balattklar taarruzda baar salayamamlar ve ekilmeye balamlardr. II. Bln Kut-l amare ve Felahiye blgesine keif ve taarruz uular hz kazanm, 21 Martta Kut-l amareye krk bomba atlmtr. ngilizler, 3 Nisanda Kut-l amarede tarihte bilinen ilk hava kprsn kurmular ve kalenin dt 29 Nisana kadar uakla sekiz ton malzeme atmay baarmlardr. 24 Nisanda uaklarmz kaleye teslim olmalar iin ngilizce beyannameler atmlardr164. Kut-l amarenin ele geirilmesinden sonra Osmanl Genelkurmay, Kazm Karabekirin XVIII. Kolordusunun blgede savunmada kalmasna ve Ali hsan Paann XIII.Kolordusunun rana gnderilmesine karar vermitir. XIII. Kolordu iin XII. Uak Bl oluturulmu, tm. Nzhet ve Cemal iki Albatros ua ile Kolordu emrine verilmitir165. lk uuunu 19 Temmuzda Esatabad blgesinde yapan blk, Kolordu ilerlerken Kirmanahta kalm, benzin bittii iin bir sre uularna ara vermitir. Gengaver ve Karagan blgelerine 4 ve 17 Austosta keif uular yaplm, Karagana yaplan be buuk saatlik keif uuunu ok beenen Kolordu Komutan, pilotlar elli altnla dllendirmitir. tm. Mithat, 10 Eyll 1916da Albatros ua ile ble katlm, bln numaras XIII olarak deitirilmitir. Kolordunun ileri harekat, yl sonuna doru randaki Rus kuvvetlerinin artmas zerine, Hemedanda durmutur. ran cephesinde nemli bir hava harekat olmamtr166. ngilizler 1916 yl sonuna kadar, 16.500 kiilik Osmanl ordusuna karn Iraka 165.000 kiilik bir kuvvet ymtr. Osmanl Ordusunun Kut-l amarede savunmaya ekilmesi nedeniyle cephede nemli bir gelime olmamtr. Hava stnln elinde tutan ngilizler yl boyunca on drt, daha az uu yapan II. Blk ise iki uak kaybetmitir167. ngilizler ve Ruslar hazrlklarn tamamlayarak 12 Ocak 1917de taarruza gemilerdir. Ruslar Trk birliklerini Diyaleye, ngilizler Ramadiyeye doru

164

Kansu, s.268; Hava Kprs, dmanla evrili olan bir birlie veya blgeye hava aralar ile yardm gnderilmesidir. 165 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.104-106. 166 Kansu, s.268-273, Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.106-109. 167 Kansu, s.266-275.

ekilmeye zorlamtr. II. Blk taarruzun balarnda Garaf blgesinde keif ve taarruz uular yapmtr168. Aylarca stn dman kuvvetleri karsnda grev yapan XVIII. Kolordunun imha edilmesinden korkan VI.Ordu Komutan, 10 Mart 1917de Badatn boaltlarak kuzeye ekilme emrini vermitir. Frtna yznden uurulamayan ve trene yklenemeyen uak, dmann yaklamas zerine yaklarak imha edilmitir. Elde kalan bir Fokker ile bir Albatros Samarraya gtrlmtr169. Mays ay banda sekiz Albatros uann Musula getirilmesi zerine XVIII. Kolordu emrinde XIII. Blk yeniden tekilatlanmtr. II.Ordu emrinde kurulan XI.Blk, Rus htilalinin dou cephesinde durgunluk yaratmas zerine 17 Temmuzda Musula gnderilmitir. Dokuz uakl blk Austos aynda II. Blk ile birlemitir170. Yaz aylarnda younlaan keif uular nedeniyle, stoklardaki uak yakt azalm, VI. Ordu Komutanl, Kolordulara keif uularnn nemli grevlere gre ayarlanmasn emretmitir171. ngilizler Eyll ay sonlarnda Ramadiyeyi igal etmitir. 30 Eyllde Ramadiyeye gnderilen keif uann, Trk birliklerinin esir alnd haberini getirmesi zerine, XVIII. Kolordu Komutan takviye amacyla gnderdii kuvvetlerini geri armtr. Bylece olas baka bir yenilgi nlenmitir172. II. ve XIII. Ble bal uaklar, bir yandan keif ve taarruz uularn srdrrken, bir yandan da dman uaklaryla baarl hava savalar yapmlardr. tm. Reiners, 27 Eyll 1917de iki ngiliz uan drmtr. Kasm aynda Yzb. Hesse, Albatros ua ile Almanyadan uarak Musula kadar gelmitir. 17 Aralkta ngilizler drt uakla Niyabine taarruz etmi taarruzu karlayan Yzb. Klaus, iki dman uan drm, dier ikisine de hasar vermitir. Hava savan seyreden

168 169

Kansu, s.332-333. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.163-167. 170 Kansu, s.338. 171 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.169-177. 172 Trk Havaclk Tarihi(1917-1918), s.237; Kansu, s.339.

XVIII. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Paa, Klausa 50 lira mkafat ve harp gm liyakat madalyas vermitir173. On bir uaklk ngiliz filosu, 21 Ocak 1918de XIII. Bln hangarlarn bombalam, karlk olarak Mercan geidi ve Kasr- irindeki ngiliz ordugahlar drt uakla bombalanmtr. Badat ve Bakuba 25 ve 31 Ocakta bombalanmtr174. VI.Ordu, Mart aynda mitsiz bir duruma dm, ngilizler ileri harekata balamtr175. kan bir kum frtnasnda Halberstad ve AEG tipi uaklarn hasar grmesi nedeniyle Nisan aynda, II. ve XIII. Blkler birletirilmitir. Eyll ayna kadar blgede keif ve taarruz uular yapan blkler, Musulun ngilizler tarafndan igali zerine karayolu ile Mardin ve Diyarbakra ekilmitir176.

C. Sava Boyunca Havacln Geliimi Fransa, uu birliklerinde 216, uu okulunda ve dier alanlarda 200 uak ve 220 askeri pilot ile savaa balam, yetimi sivil pilotlarn da orduya katlmasyla pilot sknts ekmemitir. Uak fabrikalarnda 1914 ylnda, 541 uak ve 900 motor yapm kapasitesine sahip olan Fransa, savan sonunda, 186.000 alan ile ayda 2.863 uak, 4490 motor yapma kapasitesine ulamtr. Sava sresince 51.040 uak ve 92.594 motor imal edilmi ve 16.000 pilot yetitirilmitir. Cephede 3600 uak alr durumda tutulmutur177. Almanya, savan banda uu birliklerinde 258 uaa sahip iken hava gcn sava sresince gelitirerek zamannn en baarl uaklarn, 150.000 kiinin alt 267 uak fabrikasnda yapmay baarmtr. 1918 sonbaharnda cephede 5.000 ua bulunan Almanya, sava boyunca 48.537 uak, 42.100 motor yapmtr178.

173 174

Kansu, s.338-340. a.g.e., s.410-411. 175 Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, s.234. 176 Kansu, s.410-412. 177 a.g.e., s.166. 178 a.g.e., s.166.

ngiltere, seksen drt uakla katld savata, balangta zayf grnmesine ramen, sava sresince 22.647 uak retmi ve 27.333 pilot yetitirmitir. Sava sonunda ngiltere ayda 3500 uak retme kapasitesine sahip olmutur179. Rusya, 190 uaa ilave olarak Fransz lisansyla uak retmi ve balangta 145 olan pilot saysn arttrmtr180. talya, balangta seksen drt olan uak saysn, sava sonunda 1758e karm ve 5.100 pilot yetitirmitir181. Avusturya, Toplam yetmi ua ve otuz alt pilotu ile katld savata, 5.431 uak imal etmitir182. Belika, balangta otuz olan uak saysn, drt yl sonra 127ye karmtr183. Ameri Birleik Devletleri, 740 ua ve 800 pilotu ile 1917 ylnda savaa girmi, sava sresince 4.846 bombardman ua retmi, 4.881 Fransz, 258 ngiliz, 19 talyan uan da kullanmtr184. Savaa girdii srada Fransadan smarlad uaklarna el konulan Osmanl Ordusunda, bir Rumpler, bir Ponnier(tamirde), Bleriot(biri tamirde), bir Deperdessin ve iki Nieuport deniz ua ile on pilot bulunmaktayd. 1915 yl sonlarnda krk, sonraki yllarda 100 uaa ulalm, sava sresince Osmanl topraklarnda 450 uak grev yapmtr. Bu rakamlara, 150 uak, 150 pilot ve 1500 teknisyen ile grev yapan Alman blkleri de dahildir. Osmanl Ordusu sava sonunda 100e yakn pilota sahip olmutur185.

179 180

Kansu, s.166. a.g.e., s.166. 181 a.g.e., s.166. 182 a.g.e., s.167. 183 a.g.e., s.167. 184 a.g.e., s.167. 185 a.g.e., s.167-171.

. Osmanl Hava Kuvvetlerinin Sonu Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl Ordusunda; I. ve VI. blkler anakkalede, II. ve XIII. blkler Irakta, III-IV ve XIV. blkler Filistinde V. ve XII. blkler zmirde VII. ve VIII. blkler Erzurumda, IX.-X.-XI. ve XVII. blkler stanbulda, XV. blk Uzunkpr ve XVI. blk Sinopta olmak zere on yedi uak bl bulunmaktayd. Ayrca Samah, Cenin, Ceyda, Afule ve Derada Alman Paa Blkleri bulunuyordu186. Mondros Mtarekesinden sonra Almanlarn ayrlmasyla anakkaledeki I. ve VI. blk ile Uzunkprdeki XV. blk stanbula getirilmi, zmirdeki V. ve XII. blkler birletirilmitir. Filistin cephesinden ekilen III., IV. ve XIV. blkler uaklarn kurtaramadklarndan malzemeleri ile birlikte Konyaya gelmiler, Alman Paa Blklerinden kalan uaklar da Konyaya ulatrlmtr. Iraktaki II. ve XIII. bln uaklar Elaza getirilmi, Erzurumdaki VII. ve VIII. blk yerinde kalmtr. zmirdeki Deniz Uak Bl de yerinde kalm, Deniz Uak Okulunun malzemeleri Haliteki ambarlara tanmtr. Kalan blkler lavedilmitir187. Trk pilotlarnn en by yzba rtbesinde olduu iin havaclk tekilatn toparlayacak yksek rtbeli bir subay bulunamamtr. Yedek subay ve erlerin tahliyesiyle uak blkleri boalmaya balam, karmak bir durum iine dlmtr188. Erzurumdaki on , Elazdaki alt uaktan alr durumda olan yoktu. Uular iin Horozluhan ve Akehirdeki meydanlar kullanan Konya Tayyare stasyonunda ise, alr durumda, on yedi uak bulunmaktayd. stasyonda, arzal durumdaki uaklar faal hale getirmek iin youn aba sarf edilmi, 1919 ylnn austos aynda tamirden kanlarla deneme uular yaplmtr189. zmirde bulunan V. Uak Blndeki drt, Deniz Tayyare Blndeki bir salam uakla 9 Kasm 1918e kadar eitim uular yaplmtr. Yunan kuvvetleri

186 187

Hulusi Kaymakl, Havaclk Tarihinde Trkler, C.II, Ankara, Kltr Ofset, 1997, s.6. a.g.e., s.6. 188 Szeri, s.42-45. 189 Kaymakl, s.28-29.

15 Mays 1919da zmiri igal edince buradaki blklerde bulunan uak ve malzemeler, tahrip edilemeden dmann eline gemitir190. Osmanl Hava Kuvvetlerinin uak ve malzemesinin byk ksm Yeilky Uak stasyonunda bulunduu iin Osmanl havacl ile ilgili nemli gelimeler burada yaanmtr. ngiliz Donanma Komutanl, 8 Kasm 1919da verdii bir talimatla istasyonun gn ierisinde boaltlmasn istemitir. Mttefik igal kuvvetleri ile beraber stanbula gelen Yeilky Uu Okulunun ilk Mdr Fransz De Goys sayesinde, tanma ilemi bir sre ertelenmi ve eitim uular iin izin alnmtr. ki ay sonra ngilizlerin kesin tahliye emri vermesi zerine, otuz bir av, eitim ve on bir keif uandan oluan krk be uak Maltepede kurulan hangarlara nakledilmitir191. Esaretten kurtulan ve zmirden kaan havaclar, Maltepe Uak stasyonuna gelmitir. Buras havaclar iin bir nevi toplanma yeri olmutur. stanbulun 16 Mart 1920de resmen igal edilmesi zerine burada bulunanlar, Anadoluda balayan kurtulu mcadelesine katlmak iin hazrlklarna balamlardr. astsubay Vecihi, Kazm, Rdvan, smail Zeki, akir Hazm ve sivil makinist Eref, 6-7 Haziran 1920 gecesi bir Foker av ve Albatros keif uandan oluan filoyu Anadoluya karmaya teebbs etmitir. Meydann elverisizlii nedeniyle baarl olamam ve uaklar hasara uratmlardr192. Maltepedeki gayrimslimler istasyonda gizli hazrlklar yapldn stanbul Hkmeti ile ngilizlere haber vermilerdir193. ngilizler, 17 Haziran 1920 gn Maltepe Tayyare stasyonunu basarak tm uaklar ve malzemeleri yok etmilerdir. stanbuldan uak karma ihtimali ortadan kalknca, havaclarn bir ksm Adapazar, bir ksm da Bursa istikametine gnderilen esirler arasna kararak Anadoluya gemi ve Bat Cephesi Komutanl emrine girerek Konya Tayyare stasyonunda toplanmlardr194.

190 191

Sarp, s.105. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, C.V, Ankara, Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Yayn, 1964, s.121; Kaymakl, s.10-11. 192 Kaymakl, s.16-19. 193 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.123. 194 Szeri, s.47.

Hava Kuvvetleri Mfettiliinin 25 Haziran 1920de lavedilmesi zerine personel datlm ve Osmanl Havacl sona ermitir195.

195

Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.123.

NC BLM III. KURTULU SAVAINDA TRK HAVACILII

A. Anadoluda Hava Kuvvetlerinin Tekilatlanmas Kurtulu Savann hava gcn Anadoluda toplanan pilot ve teknisyenler ile Konya, Erzurum, Elaz ve Diyarbakrdaki uaklar tekil etmitir. T.B.M.M.nin alnda, halkn moralini ykseltmek iin Konyadan gelen bir AEG ua ile tm. Avni gsteri uuu yapmtr196. Hkmet kurulduktan sonra dzenli ordu kurulmas kapsamnda, 13 Haziran 1920de, 328 sayl emir ile Milli Savunma Bakanl Harbiye Dairesine bal olarak kurulan Hava Kuvvetleri ubesi, T.B.M.M. ordularnn ilk Hava Kuvvetleri Tekilat olmutur197. Hava Kuvvetleri ubesinin, Eskiehirdeki Birinci Snf Uak stasyonu ile Erzincandaki kinci Snf Uak Blnden olumas dnlmtr. Elazdaki uak ve tehizatn Erzincana, Konyadaki Uak stasyonunun da Eskiehire intikal etmesi kararlatrlmtr. Sonradan Milli Savunma Bakanlnn emri ile Konya Uak stasyonunun nakli durdurulmu ve dorudan Bat Cephesi Komutanl emrine verilmitir198. M.S.B.lnn 14 Haziran 1920 tarihli emri ile Diyarbakr ve Elazdaki uak istasyonlar yerinde braklm, Bat Cephesinde kullanlmak zere, Eskiehirde I. Uak Bl, Uakta II.Uak Bl kurulmutur. I.Blkte av ve iki keif ua, II.Blkte iki av ua bulunmaktayd. ki ble birer kamyon tahsis edilerek, tamirhane ksmlar oluturulmutur. Sarky-Polatl ve AfyonkarahisarDumlupnar arasnda birer yedek meydan hazrlanm, uak ve malzeme ikmalinin Konya stasyon Komutanlndan salanmas kararlatrlmtr. Konya Tayyare

196

stiklal Savanda Trk Havacl, Hava Mecmuas, No.186(25 Mays 1957), s.17-22; Kaymakl, s.42-43. 197 Ergin Ersoy, Kurtulu Savana Trk Hava Kuvvetlerinin Katklar, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.341(Haziran 2002), s.10. 198 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.125; Kaymakl, s.43-44.

stasyonunda malzeme ynnden byk skntlar ekilmesine ramen 1920 ylnn Temmuz ayna kadar on bir uak onarlarak, I. ve II. Ble verilmitir199.

B. Hava Harekat 1. Dou Cephesi Birinci Dnya Savandan sonra Dou blgesinde Diyarbakr, Elaz, Erzincan ve Erzurumda uak bulunmaktayd. Diyarbakrdaki El-cezire Cephe Komutanlnda bulunan alt uan hibiri uacak durumda olmadndan El-cezire ve Adana cephelerinde uu yaplmamtr200. Erzurumda ou uamaz durumdaki on bir uaktan oluan VII. ve VIII. Blkler, 1920 ylnn Mays ay sonlarnda birletirilerek, XV. Uak Bl tekil edilmitir. Salam uak miktarn arttrmak iin Elaz ve Erzincandaki on uaktan yararlanlmtr201. tm. Arif Hikmet bakanlnda bir heyet Elaza gnderilmi, bir kiremit imalathanesine depolanan iki Albatros ve drt Halberstad uan tamire almtr. ki ay sonunda iki Halberstad av uan alr hale getirilmitir. Erzurumdaki salam Albatrosa, Eyll aynda gelen iki Halberstad eklenince XV. Blk uakla greve hazr hale gelmitir. Blk ilk olarak Horasan meydannda konuland iin Horasan Mfrezesi adn almtr202. XV. Blk ilk keif uuunu 28 Eyll 1920de Karaurgan-SarkamNovoselim istikametinde yapmtr. Harekat sresince Albatros ile keifler yaplm, Halberstadlar ile dman uaklarnn kefi nlenmitir. Ermeniler cephede bir De Havilland keif ile bir Nieuport av ua kullanmlardr. XV. Kolordunun Karsa doru ileri harekat sonucu, 29 Eyll 1920de Sarkam, 30 Ekim 1920de Karsn kurtarlmtr. Kolordu ile birlikte nce Sarkama ardndan Karsa gelen XV. Bln uular, Ermenilerle yaplan Gmr antlamasndan sonra, 3 Aralk

199 200

Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.127-128; Kaymakl, s.46. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.131. 201 stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22; Ersoy, s.11. 202 Oktay Zaif, Trk Havaclnn Kurtulu Savana Etkisi, V.Askeri Tarih Semineri(23-25 Ekim 1995) Bildirileri I, Ankara, 1997, s.198-204; Kaymakl, s.52.

1920de durdurulmutur. Uaklar blgede kalm uucularn bir blm Bat Cephesine gnderilmitir203. 2. Bat cephesi a) nn Savalarna Kadar Yunan Kuvvetleri, 22-23 Haziran 1920de Milne hattndan ileri harekata balam, 30 Haziranda Balkesiri, 8 Temmuzda da Bursay igal etmitir. II.Blk, Temmuz 1920 sonlarnda av ua ile Uakta grevine balam ve tad kartal amblemi nedeniyle Kartal Mfrezesi adn almtr. Uaka yerlemesinden iki hafta sonra bir AEG uann katlmasyla glenmi ve XXIII.Tmen emrine verilmitir204. Astsubay Pilot Vecihinin 15 Austosta Kula-Akehir blgesine yapt keif uuu ayn zamanda Kurtulu Savann ilk uuudur. Be gn ierisinde Alaehir, Elvanlar, Demirci, Simav blgelerinde yirmi saat keif uuu yapan Vecihi, uularnda rastlad dman birliklerine makineli tfek ile ate etmitir. Halil ve Vecihi, 20 Austosta Demirci blgesindeki dman karargahna bomba atmtr. Kartal Mfrezesi, 29 Austosta Uakn dman eline gemesi zerine Afyona ekilmitir205. Konyada onarlan be uan emrine verildii I. Uak Bl, Bat Cephesi Komutanlnn emri ile 22 Austos 1920de trenle Eskiehire hareket etmi, ble 29 Austosta Bursaya beyanname atma grevi verilmitir. Grevi alan tm. Avni, ya nedeniyle kanat bezlerinin bozulmas sonucu kalktan hemen sonra derek ua ar hasara uratmtr. Bir Rumpler ua da 30 Austos gn motor arzas nedeniyle nn blgesine mecburi ini yapmtr206. Aksilikler nedeniyle Astsb. Pilot Vecihi, II. Blkten takviye olarak alnmtr. Vecihi, Albatros ua ile Bozyk-negl-Pazarck blgelerinin kefini yapmtr. 31 Austos gn av uaklarndan birinin daha inite kaza geirmesi sonucu, Bat Cephesi Komutanlnn emri ile uaklarn bakm eksikliinde kusuru
203 204

Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.131; Kaymakl, s.52-77. Faik Trkmen, Trk Havaclk Tarihinde Kartal Sembol, Trk Kltr, C.VII, No.74(Aralk 1968), s.14-31. 205 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.127-128; Kaymakl, s.51. 206 Ahmet Bilginsoy, stiklal Harbinde Trk Havacl, Silahl Kuvvetler Dergisi, No.242(Haziran 1972), s.73-75; Ersoy, s.11.

grlen Konya Uak stasyon Komutan Yzb. Ahmet Nuri grevinden alnmtr. Turgutlu-Yeniky-Hamidiye-Gediz-Emet blgelerini kefe kan bir Rumpler ua 5 Eyll 1920de motorunun durmas sonucu Ktahya/Alanyurt istasyonu civarna inmi ve trenle Eskiehire getirilmitir207. Bat Cephesi blgesinde meydana gelen talihsiz kazalar nedeniyle, uaklardan gereken verimin alnamamas zerine 8 Eyll 1920de smet Paa, Bat Cephesi Komutanlna havaclar sulayan bir mesaj yollam ve mesajnda Trk uucularn faydal iler yapamadn, umaktan ekinenler varsa onlarn asli snflarna geri iade edilmesi gerektiini ve sonuta hi uan yoksa hava snfnn lavedilmesi gerektiini belirtmitir208. stanbul Hkmetinin kkrtmas sonucu 3 Ekim 1920de Konyada kan ayaklanma, gl bir askeri birliin bulunmamas nedeniyle ksa srede yaylmtr. Konya Uak stasyonunu asilerden korumak iin, teknisyenine varncaya kadar silahlanan personel baarl olamam, stasyon Komutan Yzb. smail Hakk ile birka kii kamay baarsa da kalanlar asilere esir dmtr209. arpmada, Birinci Dnya Savana katld halde yara bile almam olan Yardmc Pilot tm. brahim Ethem ehit olmutur. syan srasnda kullanlmak zere Eskiehirdeki I. Blkten istenen uak, trenle Konyaya ulatrld halde deneme uuunda arzalanm, asilere kar kullanlamamtr210.

b) Birinci ve kinci nn Sava syan eden erkez Ethem kuvvetlerine kar, 1921 yl balarnda yaplan harekatta I. Uak Blne ait uaklar, keif uular yapm ve beyannameler atmlardr211. syan frsat bilen Yunan Ordusu, 6 Ocak 1921de Bursa ve Uak yrelerinden balayp, nn ve Dumlupnardaki mevzilerimize kadar devam eden taarruzuna balamtr212.
207 208

Sarp, s.108. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.130. 209 Bilginsoy, s.73-75; Ersoy, s.12. 210 Kaymakl, s.46. 211 stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22.

II. Uak Blnde Yzb. Fazl ile Tm. Halil, elde kalan tek salam uakla be keif uuu yapmtr. I.Blkte grevli Astsb. Pilot Vecihi, 8-9 Ocakta St dousundaki Yunan kuvvetleri ile Bozyke yaklamakta olan Yunan Alayna makineli tfekle taarruz etmi ve bomba atmtr213. Vecihi, 10 Ocak leden sonra av ua ile alaktan uarak dman mevzilerine bomba ve makineli tfekle taarruz ederken, yerden alan ate sonucunda isabet almtr. Dmana yakn bir blgeye mecburi ini yapan Vecihi, uan yakarak dost birliklere snmtr214. Birinci nn Savann devam ettii 9-11 Ocak tarihleri arasnda, I. Blkte alr durumdaki iki uak ile be keif ve bombardman grevi yaplmtr. Vecihi, 11 Ocakta yapt keifte Yunan taarruzunun durduunu teyit etmitir215. Birinci nn Savanda gerekletirilen baarl keif ve taarruz grevleri neticesinde, Astsb. Pilotlar Vecihi ve Behet, Yzb. Muhsin, tm. Yusuf Kenan ile Tm. Stk, Bat Cephesi Komutanlnca para dl ile taltif edilmitir216. smet Paa gnderdii mesajnda bu kez, nn Meydan Muharebesi muzafferiyetinin amillerine; Havaclarma hassaten selam ve teekkr ederim... diye yazmtr217. Yaplan dzenlemeyle, 1 ubat 1921de itibaren ikmal ve idari konularda M.S.B.lna, eitim ve harekat bakmndan Genelkurmay bakanlna bal Hava Kuvvetleri Genel Mdrl kurularak bana Bnb. Latif atanmtr218. Bat Cephesi Komutanl, sk arza yapan uaklarn, cepheye olabildiince yaklatrlarak, uu saatlerinden daha ok yararlanlmas iin, I.Bln nn meydanna gnderilmesini emretmitir. Blk 23 Martta nnye gelmitir219.

212 213

Sarp, s.112. Ersoy, s.13; Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.135. 214 Sarp, s.113; Ersoy, s.13. 215 Ersoy, s.13; Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.135; Kaymakl, s.57-58. 216 stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22; Ersoy, s.13. 217 Sarp, s.113; Kaymakl, s.57. 218 Ersoy, s.12; Kaymakl, s.65. 219 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.139.

Birinci nn Savandan sonra toplanan Londra Konferansndan sonu kmaynca, 23 Mart 1921 sabah Yunan taarruzu ile kinci nn Sava balamtr220. Pazarckta bulunan smet Paann emri ile savan ilk gn sivil pilot Hasan Fehmi keif uuu iin havalanm ancak motor arzas nedeniyle grevi yerine getirememitir. Vecihi ise Yeniehir, Bilecik St, negl ve Pazarck blgesine keif uuu yapm ve Yunan birliklerine taarruz etmitir. Vecihi ertesi gn de Bilecik yaknlarndaki bir Yunan alayn bombalamtr. tm. Fehmi Yemen, 25 Martta Eskiehire yaklaan iki Yunan uan karlamak iin Vecihinin ua ile havalanm, motor arzas nedeniyle derek ehit olmutur221. II. Uak Blnde Yzb. Fazl ve Tm. Halil Ziver uabilir durumdaki tek uaklar ile 25-27 Mart tarihleri arasnda be keif uuu yaparak Afyona yaklaan dman birliklerini tespit etmitir. Yunan Kuvvetlerinin 28 Martta Afyona girmesinden nce II.Uak Bl, Kolordu ile geriye ekilmitir222. I.Blkte uak kalmamas zerine, II. Uak Blnden bir av ua takviye verilmitir. Vecihi, Tm. Halil Ziver ile 27 Mart-1 Nisan tarihleri arasnda dokuz keif uuu yapm, dmann art birlikleri brakarak ekildiini tespit etmitir223. kinci nn Savandan sonra I. ve II. Blklerde uak sknts devam etmi, iki uakla Bursa civarnda keif uularna devam edilmitir. Trk kuvvetlerinin Afyonu kurtarmas zerine Genelkurmay Bakanl, II. Uak Blnn Afyona intikal etmesini emretmitir224. II.Blk 15 Maysta bir keif ve iki av ua ile takviye edilerek Ktahyaya gnderilmitir. Yedi uaktan oluan Yunan filosunun 21 Haziran 1921de Ktahyaya yaklamas zerine, daha nce de ngiliz uaklar ile stanbul zerinde hava sava yapan Yzb. Fazl, Albatros ua ile havalanmtr. Yunan uaklarnn

220 221

Ersoy, s.14. Kaymakl, s.60; Sarp, s.114. 222 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.143. 223 Kaymakl, s.61; Sarp, s.114. 224 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.147.

drd hemen geri dnm, kalan uakla hava sava yaplmtr. Bu uaklar da ekilmeye zorlayan Fazla, ikinci kez gazilik berat verilmitir225. Ktahyada bulunan uaklar, Temmuz ay sonuna kadar, dokuzu AltntaUak-Dumlupnar blgesinde, bei Bursa-negl blgesinde, de Seyitgazi blgesinde olmak zere on yedi keif uuu yapmtr226.

c) Ktahya-Eskiehir ve Sakarya Savalar Yunan kuvvetleri, 10 Temmuz 1921de iki ayr cepheden taarruza geerek birliklerimizi ekilmeye zorlamtr. Birliklerimiz Bat Cephesine gelen Mustafa Kemal Paann emriyle taktik savunma yapmak maksadyla, Sakarya Nehri dousuna ekilmitir227. Hava Kuvvetleri Mdriyeti, 22 Temmuz 1921de II. Blk ile birlikte Polatlya intikal etmi, 4 Austosta ise blkten ayrlarak Ankaraya gelmitir. Polatlda birleen I. ve II. Blk, Cephe Bl adn alarak 12 Austosta Malkye tanm, Bln arlklar ve fazla personeli Ankaraya gnderilmitir. Cephe Bl iki Albatros uana ilave olarak Erzurumlu Nafiz adnda iki Fiat keif ua ile takviye edilmitir228. Eskiehirden 13 Austos 1921de hareket eden on sekiz Yunan ua Sakarya nehrinin batsndaki meydanlara yerlemitir. Sakarya Savanda, 120 kilometreye ulaan cephe genilii hava kefine duyulan gereksinimi arttrmtr. Yunan esirlerinden alnan ve hava keiflerinde elde edilen bilgiler karlatrlarak Yunan Ordusunun hareketleri dorulukla izlenmeye allmtr229. Malky meydanndan 14 Austosta keif uuu iin kalkan iki uaktan biri pilotaj hatasndan dieri de motor arzas sonucu derek hasar grmtr230.

225 226

Ersoy, s.16, Kaymakl, s.62-64. Kaymakl, s.64-65. 227 Ersoy, s.17. 228 Nafiz Bey (Kotan), 1885te Erzurumda domu, stanbul ve Ankarada mteahitlik yapmtr. Orduya Fiat ua balamtr. Sava sonras Ankarann imarna nemli katklarda bulunmu, 1946da vefat etmitir. Kline, s.124; Kaymakl, s.71. 229 Ersoy, s.17. 230 Kaymakl, s.71.

Ertesi gn sivil pilot Behet ile tm. Sleyman Srr keif uuundan dnerken motorda yangn kmas nedeniyle derek ehit olmulardr231. Bir av uann daha arzalanmas nedeniyle Cephe Blnde tek av ua kalmtr. Tm zorluklara ve yakt ikmalinde yaanan glklere ramen, 15-23 Austos 1921 tarihleri arasnda sekiz keif uuu yaplmtr232. talyan igali, altndaki Kuadasna mecburi ini yapan De Havilland tipi Yunan ua, blgenin asayiinden sorumlu Trk Jandarmas tarafndan ele geirilmitir. Mrettebat talyanlara verilmi, uak ise blge halknn da yardm ile sklerek gece Mulaya karlmtr. Vecihi ve Tm. Hamdi, 23 Austosta ua uurarak Muladan Malkye getirmilerdir233. smet ad verilen uak ile birlikte Cephe Bl, Sakarya Meydan Savann devam ettii 23 Austos-13 Eyll 1921 tarihleri arasnda krk keif uuu yapmtr234. Elli kadar Yunan uann cephede bulunmasna ramen, pilotlarnn isteksiz davranlar nedeniyle Yunanllar hava glerinden yeteri kadar yararlanamamtr. 25 Austosta yaplan bir keifte sivil pilot Hayrettin, Yunan uann kendi mevzileri zerinde utuunu grmtr235. Haymanadaki Yunan kuvvetinin cepheyi yarmak iin, 1 Eyll 1921de balatt harekatta, Vecihi bir Yunan uan drm, mevziler zerinde gerekleen bu olay Trk askerine moral kazandrmtr236. Bakmlar gece fener ve ra altnda yaplan uaklarla, Sakarya Meydan Savanda yaplan toplam krk uuun, yirmi drdn Vecihi, on ikisini Fazl, drdn Hayrettin yapmtr237. Yunan kuvvetlerinin ekilmekte olduu, 9 Eyllde yaplan keif uular neticesinde renilmi, Trk kuvvetleri 10 Eyllde taarruza balamtr. leri harekat sresince keiflere devam edilmitir238.
231 232

Sarp, s.115; Ersoy, s.17. stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22; Kaymakl, s.71-72. 233 Ersoy, s.16-17. 234 Kaymakl, s.72. 235 a.g.e., s.73. 236 stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22; Ersoy, s.19. 237 Kaymakl, s.74.

smet Paann 10 Eyllde gnderdii emirde; ...Saat 11:00de yaplan hava kefine gre; cepheden Kavuncu kprsne ve Sakarya kprsnden geriye doru ekilen yry halinde dman birlikleri grlmtr. Dmann geri ekildii hakikattr... diyerek, taarruzun baarya ulaacan bildirmitir. Bu emir komutanlarn kararlarnda hava keiflerine verdii nemi gstermesi asndan nemlidir239. Takip harekat esnasnda on keif uuu daha yaplarak Yunan birliklerinin yerleri tespit edilmitir. 19 Eyllde yaplan keifte Bier-Sarky arasnda bulunan dman birliine bomba atlmtr240. Cephe Bl, ileri harekata devam eden birlikler ile yakndan ibirliinde bulunmas iin 27 Eyll 1921de Sarky meydanna intikal ettirilmitir241. Ayn gn Sarky meydanna mecburi ini yapan Breguet-14 tipi Yunan ua salam olarak ele geirilmi ve uaa Sakarya ad verilerek, Cephe Blnde kullanlmtr242.

) Byk Taarruz Sakarya Meydan Savandan sonra uak miktarn arttrmak iin almalara balanmtr. Franszlar ile 20 Ekim 1921de yaplan Ankara Anlamas gereince, bezden yaplm hangarlar ile birlikte on adet Breguet-14 keif ua teslim alnmtr. talyanlardan Aviatik ve Fiat tipi iki uak alnarak Konyaya getirilmitir. Cephe Blnde, 1 Ocak 1922de drt salam uak bulunurken, 7 Marta kadar yaplan tamirler ile on uak uua hazr hale getirilmitir243. Uak tedarik etmesi iin talyaya gnderilen Rafet Beyin giriimleri ile yirmi bir Spad-13 ua alnm ve 1922 ylnn balarnda gemi ile Mersin limanna

238 239

Ersoy, s.19; Sarp, s.117. stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22; Kaymakl, s.74-75. 240 Ersoy, s.19. 241 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.164. 242 Kaymakl, s.76. 243 a.g.e., s.86; Ersoy, s.22-23.

oradan da tren ile Konyaya gnderilmitir. Silahsz olan uaklarn bazlarna Konyada makineli tfek monte edilmitir244. Savatan sonra Almanlarn elinde kalan Albatros tipi yirmi uak ve bir miktar yedek para satn alnm, Rusya zerinden deniz yolu ile Samsuna getirilmitir. 29 Temmuz 1922 gn Yzb. Sadettin bakanlndaki bir ekip uaklar hazrlamak iin Samsuna gelmise de, sadece ikisi uurularak Bat Cephesine gnderilebilmitir245. Akehire yerleen Cephe bl, havann msait olduu gnlerde keif uular yapm ve Yunan birliklerine beyannameler atmtr. Beyannamelerde zetle, Yunan esirlerine iyi davranld bildirilmi ve savan sona ermesi iin teslim olmalar tavsiye edilmitir. Blkte, Mart aynda yedi, Nisan aynda on drt, Mays aynda da on iki keif uuu yaplmtr246. Byk Taarruz ncesinde Konya/Akehire gelen Cephe Blne, Austos ay bandan itibaren Spad-13 uaklar gelmeye balamtr. 17 Austosta bir keif uu yaplm, 19 Austosta uua hazr drt uak Afyon/ay meydanna gtrlm247, Konyadan gelen drt av ua ile devriye uular yaplarak Yunan uaklarnn keif yapmas nlenmitir248. Yunan Bakomutan Hac Anesti, Divan- Harpte yarglanrken, hava keifleri ile ilgili u szleri sylemitir249: Son zamanlarda Trklerin yabanc hkmetlerden tedarik ettikleri elli kadar son sistem takip uaklar yznden uaklarmz Trk yna ve taarruz hazrlklarn grememitir. smet Paa, ay meydanndaki bl 21 Austosta denetlemi, arza ve hava koullar nedeniyle 25 Austosa kadar keif yaplamamtr. Yunan birliklerinin durumunda herhangi bir deiiklik olmad, 25 Austosta yaplan keifte rapor edilmitir250. Bat Cephesi Komutan smet Paa, Cephe Blne geceleyin verdii taarruz emrinde, 26 Austos sabah dman ihtiyat gruplar ile Afyon gneyindeki
244 245

Kaymakl, s.87-88. Sarp, s.118; Kaymakl, s.87-88. 246 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.170. 247 a.g.e., s.172. 248 Sarp, s.120. 249 Kaymakl, s.96-97. 250 Sarp, s.121.

birliklerin kefedilmesini, av uaklarnn da dmann kefine mani olmasn istemitir251. Taarruz hazrlklarn koordine etmek iin Akehire gelen, Hava Kuvvetleri Mfettii Yb. Muzafferin(Ergder) de katklaryla, dokuz olan salam uak says, 26 Austos sabah on yediye karlmtr. Muzaffer Ergder hatralarnda o gn yle anlatmtr252: ...25 Austos 1922 akam on yedi uak harbe hazrd. Fakat elde o kadar pilot yoktu. Ancak icabnda bir pilot birka sorti uu yapacakt. Durum Cephe Komutanlna arz olundu. O gece berrak bir sema zerinde gkte Trk bayra izilmiti. Parlak hilalin tam orta ilerisine parlak bir yldz gelmi ve bu ekil saatlerce hepimizin gzn havaya evirmiti... Fazl, av ua ile 26 Austos sabah saat 7:45de, taarruza balayan birliklerimizin zerinden uarak, Yunan keif uaklarn nlemeye gitmi, bir Breguet uan Garipe ky blgesine inie zorlamtr. alr durumda ele geirilen uaa Garipe ismi verilmitir. lerleyen saatlerde iki Yunan keif ua daha geri dnmeye zorlanmtr. Keif uaklar, smet Paann emrettii blgelerdeki dman birliklerinin geri blgelerinde hareketlenme olmadn tespit etmilerdir. O gn yaplan on iki keif uuunda, Yunan ihtiyat kuvvetlerinin yerleri tespit edilmi, nemli hedeflere bomba atlmtr253. Cephe Blnn iki keif ve iki av ua, 27 Austos 1922 sabah gn aarrken alt uu yapmtr. Keifte, Yunanllarn birinci tahkimat hatlarn boaltt, ikinci tahkimat hatlarnda ise az miktarda kuvvetlerinin olduu, Afyonun gneyinde bulunan ihtiyatlarn ve Der-Altnta blgesindeki birliklerin yerlerini terk ettii, Afyon istasyonunda ok sayda dank Yunan askerinin bulunduu grlmtr. Av uaklar ile Yunan uaklarnn keif yapmas nlenmitir254. smet Paa 28 Austos gn verdii uu emrinde, dmann ekili yn ve durumunun henz anlalamadn belirterek, blgedeki yollarn, Belce, Resulbaba, Bakrcktaki mevzilerin durumunun kefedilmesini, dzensiz ekilde ekilen Yunan birliklerinin bombalanmasn istemitir. Sabah drt, leden sonra da be uak havalanarak emredilen blgelerin kefini yapm ve belirlenen hedeflere bomba
251 252

Kaymakl, s.98. a.g.e., s.99. 253 stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22; Sarp, s.121; Kaymakl, s.99-100. 254 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.184.

atmtr. Yunan birliklerinin byk ounluunun Eret-Sleyman Boaz arasnda, dzensiz bir ekilde yry halinde olduu tespit edilmitir255. 29 Austos gn 7:15 ile 8:30 arasnda yedi keif uuu yaplm, Yunanllarn ekilmekte olan birlikleri izlenmi, Altnta-Dumlupnar arasndaki blgede birlik bulunmad tespit edilmitir. Cephe Komutanlnn emri ile uaklar dnte Afyon meydanna inmiler ve uularna burada devam etmilerdir256. Mustafa Kemal Paann emri ile balayan 30 Austos Meydan Savanda, hava ok rzgarl ve alak bulutlarla kapl olduu iin uu yaplamam, ertesi gn Uak blgesine be keif uuu yaplabilmitir257. Elverili olmayan hava artlarna ramen 1 Eyllde, on keif uuu yaplm, Uakn kurtarlmas zerine bir mfrezenin Uaka intikali emredilmitir258. ntikalden nce Cephe Uak Blnn tm personeli baarl hizmetlerinden dolay karargaha arlarak, smet Paa tarafndan tebrik edilmitir. Bakomutan Mustafa Kemal, Cephe Blk Komutan Yzb. Fazl zel olarak tebrik etmi ve tm blk personelini bir st rtbeye ykseltmitir259. Trk Hkmeti, 26-29 Austos tarihlerinde ok ve nemli uu grevleri yapld iin 30 Austos Zafer Bayramnn ayn zamanda Havaclar Bayram olarak da kutlanmasn kabul etmitir260. zmire doru ilerleyen Trk birlikleri ile beraber hareket eden Cephe Bl, 9 Eylle kadar keif uularna devam etmi, Trk birlikleri zmire girerken bir av ua 7:30da Salihli meydanna inmitir261. Malzeme ve arlklar 11 Eyllde karayolu ile Salihliye tanan blk, 14 Eyll 1922de zmire tanmtr. Gaziemirdeki meydana ilk inen pilot olan Vecihi, anlarnda o gn, u szlerle anlatmtr262.
255 256

Kaymakl, s.101. Sarp, s.123. 257 Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.185. 258 a.g.e., s.187. 259 stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22; Kaymakl, s.112. 260 Kaymakl, s.104. 261 Sarp, s.125. 262 Kaymakl, s.113.

Kzlullu istasyonunu grnce bende bir heyecan ve kuku yaratt. Grdm meydan uaklarla dolu idi. Biraz daha yaklanca bunlarn Yunan kokartl olduklarn ve dzensiz bir ekilde braklm bulunduklarn grdm. Yunan pilotlar uarak kamak yerine sandalla kamay tercih etmilerdi... Gaziemir meydannda bulunanlara ilave olarak, Alsancakta trene yklenmi halde otuz vagonluk havaclk malzemesi ele geirilmitir. Trk Havaclar, sava boyunca yokluunu hissettikleri tm malzemeye kavumutur. Salam vaziyetteki, alt Nieuport, iki De Havilland ve bir Avro ua ile krk ton benzin, ele geen malzemelerden bazlardr263. Cephe Uak Bl, 15 Eyll 1922de zmirde toplanm, Genelkurmay Bakanlndan 17 Eyllde alnan emir ile Konyadaki Mfettilik zmire intikal etmitir. zmire yakn Yunan adalarna 18-20 Eyll tarihleri arasnda keif uular yaplarak birlik bulunmad tespit edilmitir. Franklin Bauillon bakanlndaki mzakere heyetinin zmire gelmesi zerine av uaklaryla, 23-30 Eyll tarihleri arasnda gsteri uular yaplmtr264. stanbulun 4 Ekimde kurtarlmas ve 11 Ekimde Mudanya Atekes Antlamasnn imzalanmas ile Hava Harekatna son verilmitir265.

263 264

Bilginsoy, s.73-75. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, s.189-190. 265 stiklal Savanda Trk Havacl, s.17-22.

DRDNC BLM IV. CUMHURYET DNEM (1923-1938)

A. Atatrkn Havacla Bak Atatrk, Trablusgarpta talyanlara kar savarken, uan savata ilk kez kullanlmasna tanklk etmitir. Uaklardan atlan kk bombalarn ve ivilerin nasl zararlar verdiini, daha da nemlisi psikolojik etkisi ile askerlerin moralini nasl bozduunu grmtr. Trablusgarpta, silah arkada Yzb. Fuat Beye syledii, Ah Fuat, ne olurdu u uaklar bizim elimizde olsayd. Greceksin bizimde byle uaklarmz olacak. szleri, Atatrkn havacln nemini ok nceden kavradn gstermektedir266. Balkan Savalarnda, Birinci Dnya Savanda ve Milli Mcadelede, uaklarn savataki etkinliini gren Atatrk, Trk havaclarnn zorluklar ve yokluklar ierisindeki baarsna tanklk etmi, havaclara her zaman sempati ile bakmtr. Trk Havaclnn ilk pilotlarndan Vecihi Hrkuun, Atatrk ile ilgili bir ans bu zelliini en iyi ekilde anlatmaktadr267. Gazi hi ummadmz zamanlarda kk topluluklarmz arasna katlarak bizleri glendirir, almalarmz desteklerdi. Sava srasnda en yakn destei, onun verdii moral gcnden almtk. zellikle Sakarya Savandaki gklerdeki zaferimizi, Haymanadaki caminin minaresinden seyrettikten sonra, hava meydanmza kadar gelerek bizleri tebrik ediindeki itenlik, anlarmzn en byk blmn alr. Onun samimi kucaklamalar btn hayatmn an ve erefine deer Kurtulu Savandan sonraki almalarmzda da Onun hemen her gezisine katlmak, Onun tren ve otomobilini havadan inerek yerlere srnrcesine selamlamak tek sevgi, sayg ve isteimdi. Nitekim bu davranlarm nedeniyle bir gn yle dediini sylediler. Bu ocua bir ey olacak diye korkuyorum. Bu uularda ok tehlikeli hareketler yapmasa daha memnun olacam. Syleyin, o kadar alaktan umasn! Gen Trkiye Cumhuriyetinin gvenliini salamak iin ncelikle Trk Silahl Kuvvetlerini glendirmeyi hedefleyen Atatrk, almalarn bu ynde younlatrmtr. 1 Kasm 1924te Mecliste yapt konumada Mdafay
266

Erdal Dilaver, Atatrkn Havaclk Hakkndaki Dnceleri ve Yorumlar, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981), s.33-36; Verel, s.7. 267 A.Zeki ok, Atatrk ve Havaclk, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981), s.30-32; Kline, s.28.

memleketten bahsederken alemi askeriyede mhim ve messir bir amil mahiyetinde bulunan kuvveyi havaiye ye Meclis-i Alinin bilhassa alakasn ve dikkatini isticlab ederim. diyerek memleketin korunmasnda havacla verdii nemi Trkiye Byk Millet Meclisine ifade etmitir268. Birinci Dnya savandan sonra dnya havaclnn hzla ilerlemesine karn, uzun yllar sren savalardan yorgun kan ve yeni kurulan bir devlette, havacla nem verecek, bu konuda projeler retecek insanlarn says olduka azd. Havacla vakf olmak bir yana 1925 ylnda, hava ordusu mensuplar hari uaa binen insan says bile yok denecek kadar azd269. Devletin iinde bulunduu zor mali artlar ok iyi bilen Atatrk, halkn desteini almadan havaclkta ilerlemenin zor olacan deerlendirmitir. Havacln sadece askeri ynde deil, modern batl lkelerde olduu gibi sivil alanlarda da gelimesini istemi, milli havaclk sanayisini kurmay hedeflemitir. Dncelerini gerekletirmek iin verdii emirle, Cumhuriyetin ilanndan 15 ay sonra, 16 ubat 1925 tarihinde Trk Tayyare Cemiyetini (sonradan Trk Hava Kurumu), kurmutur. Cemiyet, Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk Havaclnn ilerlemesinde en temel admlardan birisi ve itici gc olmutur. Trk Tayyare Cemiyetinin 15 Mays 1925deki al treninde, stikbal gklerdedir; nk gklerini koruyamayan milletler yarnlarndan asla emin olamazlar Her ite olduu gibi havaclkta da en yksek seviyede, gkte seni bekleyen yerini az zamanda dolduracaksn. Ey Trk Genci! Ksa zamanda gkte seni bekleyen yerini alacaksn. diyerek ulusa havaclktaki hedefini gstermitir270. Trk Tayyare Cemiyeti kurulduktan sonra ou gece Atatrkn sofrasnda bu konuda konumalar gemitir. Sadece dardan uak almay deil ayn zamanda kurulacak havaclk sanayisi ile bu alanda dnyada sz sahibi bir lke olmay amalayan Atatrk, bu yemeklerden birinde kararlln u szlerle ifade etmitir271;

268

Akif Kzl, Atatrkn Milli Havaclmz ve Hava Gcmz le lgili Grleri, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981), s.37-41; Verel, s.16. 269 Abidin Daver, Uar Millet Olmak in Esasl Adm, Havaclk ve Spor, No.340(ubat 1944), s.4. 270 Atatrk ve Havaclk, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.301(Kasm 1988) s.74-78; Verel, s.14. 271 Sabiha Gken, Atatrkn zinde Bir mr Byle Geti, stanbul, THK Yaynlar, Evrim Matbaaclk, 1982, s.67.

Eskimi teknolojileri deil, en yeni teknolojiyi lkeye getirmediimiz, getiremediimiz srece, yabanc lkelere baml olmaktan kurtulamayz... Eski teknolojileri bize kolaylklar tanyarak getiren yabanc devletlerin kurnazlklarn anlamamak iin insann ya kr ya da aptal olmas gerekir... Dnya Sava biter bitmez, bu kara gnlerde kullanlan tm silahlar birden bire demode oluverdi. Almanlar, Franszlar, ngilizler, Amerikallar ellerindeki bu silah fabrikalarn uzun vadeler tanyarak geri kalm lkelere satmaya alyorlar. Neden? nk onlar daha modernlerini, daha etkili olanlarn yapabilecek fabrikalar kurmakla meguller... Biz yeni gen bir Trkiye kuruyoruz. Dost dman lkelerin geride kalm teknolojilerine gereksinmemiz yok. Ya en yenisini kurar, onlarla boy lrz, ya da biraz daha sabreder, bunu yapabilecek gce erimemizi bekleriz. 1925 ylnda Kayseride ve 1926 ylnda Eskiehirde kurulan uak fabrikalar ve Trk Tayyare Cemiyetinin 1925 ylnda Ankarada kurduu Akkpr Planr atlyesi, bu amaca ynelik olarak atlan admlardr272. Trk Tayyare Cemiyetinin halktan toplad balarla satn ald ve orduya armaan ettii uaklar sayesinde Hava Kuvvetleri glenmitir. Cemiyetin bu baarlarn ve Hava Kuvvetlerindeki gelimeyi yakndan takip eden Atatrk, her yl 1 Kasmda Trkiye Byk Millet Meclisini aarken yapt konumalarda, havacla mutlaka deinerek nemini vurgulamtr. 1 Kasm 1935teki konumas da bu ekildedir273. ...Tayyare filolarmz vcuda getirmek iin byk millet meclisimizin yce ilgisini heyecanla anmak borcumdur. Son uluslar aras olaylar, Trk Ulusu iin kudretli bir hava ordusunun hayati nemde tutulmasna bir hak daha verdirdi. ok emekle kurduumuz canmzla korumaya ant itiimiz kutsal yurdun, havadan saldrlara kar gvenlik altnda bulunmas demek, bize saldracaklarn kendi yurtlarnda bizim ayn zararlar yapabileceimize gvenimiz demektir. Bu gveni her gn arttracak ara bulmakta Byk Trk ulusunun, gksel bir duyguyu kalbinde tadn her ferdin vatan iin tutuan gzlerinde okumaktayz... Atatrk, yurt gezilerinde havaclk birliklerini de ziyaret ederek, hava kuvvetlerinin geliimini takip etmitir. Gen pilotlar cesaretlendirmek iin yapt konumalarna, gelecekte en byk tehlikelerin de havadan geleceini eklemeyi ihmal etmemitir274.

272 273

Atatrk ve Havaclk, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.301(Kasm 1988) s.74-78; Verel, C.II, s.420. Verel, C.I., s.11-18; Engin Ersoy, Atatrkn Havacla Verdii nem, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.350 (Ekim 2002), s.17. 274 rfan Paksoy, Atatrkn Havaclk, Hava Kuvvetleri ve Hava Stratejisi le lgili Grleri, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.319 (Ekim 1994), s.7-9.

Eskiehir Hava Alayn 1936 ylndaki ziyaretinde, gelecekteki havaclk ve uzay almalar hakknda tahminlerde bulunmutur275. ...Gelecein en etkili silah da, arac da hi kukunuz olmasn uaklardr. Bir gn insanolu uaksz da gklerde yryecek, gezegenlere gidecek, belki de aydan bize mesajlar yollayacaktr. Bu mucizenin gereklemesi iin iki bin yln beklemeye gerek kalmayacaktr. Gelien teknoloji daha imdiden bize bunu mjdeliyor. Bize den grev ise, Batdan bu konuda fazla geri kalnmamasn temindir... Atatrkn sivil havaclktaki hedefi uan bir nesil yetitirmektir. Uakla, planrle uan, paratle atlayan, model uak yapan genlerin yetimesini arzu etmitir. Trkkuu, bu amac gerekletirmeye ynelik bir kurulutur. Sabiha Gken ile 30 Mays 1935te al trenine giderken syledii, Haydi bakalm Gken gidiyoruz, bugn bizim iin bir bayram gndr, Hem de ileride ok neceimiz bir kuruluun aln yapacamz bir bayram... szleri, Onun byk amacn gerekletirirken duyduu cokuyu gstermektedir276. Atatrk, genleri havacln her alannda faaliyet gstermeye davet etmi, manevi kz Sabiha Gkeni Trkkuuna gndererek, bu konuda herkese rnek olarak onun ileride dnyann ilk kadn askeri pilotu olmasna giden yolu amtr277. Askeri ve sivil havaclkta memnuniyet verici gelimeler yaanmasna ramen, Milli Havaclk Sanayiinin kurulmasnda karlalan glkler, Atatrk bu alanda dncelere sevk etmitir. 1937 ylnda, Dersim Harekat ncesinde Sabiha Gkene syledii, Trk Hava Kurumu Ulusal grevini yerine getiriyor, Trkkuunda genler artk istikbalin gklerde olduu inanc iinde yetiiyorlar... Bir de uak teknolojisini Trkiyeye getirebilirsek artk gzm ak gitmeyecek Gken... szleri ile manevi kzna dncelerini anlatmtr278. TBMMnin 1 Kasm 1937deki alnda yapt konumada meclisi bu konuda gayret gstermeye davet etmitir279. ... Hava Kuvvetlerimiz iin yaplm olan yllk program, byk milletimizin yakn ve uurlu alakasyla, imdiden baarlm saylabilir.
275

A.Zeki ok, Atatrk ve Havaclk, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981), s.30-32; Kline, s.30. 276 Gken, s.70. 277 a.g.e., s.71. 278 a.g.e., s.101. 279 Atatrk ve Havaclk, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.301(Kasm 1988) s.74-78; Verel, s.19.

Bundan sonras iin btn tayyarelerimizin ve motrlerinin memleketimizde yaplmas ve harp sanayimizin de bu esasa gre inkaf ettirilmesi iktiza eder. Hava kuvvetlerinin ald ehemmiyeti gz nnde tutarak, bu mesaiyi planlamak ve bu mevzuu layk olduu ehemmiyetle milletin nazarnda canl tutmak lazmdr. Havaclk sanayinde geri kalndnn ve salam bir altyap kurulamadnn farknda olan Atatrk, bu konuya her konumasnda dikkat ekmitir280.

B. Trk Hava Kurumu Atatrk, 16 ubat 1925te verdii direktif ile, Trk Tayyare Cemiyetini (24 Mays 1935te ad Trk Hava Kurumu THK, olarak deitirilmitir.281) kurmutur. Bakanlna Fuat(Bulca) Beyin getirildii kurumun kurulu amalar282; 1. Trk Milletine, zellikle Trk genliine, havacln sivil ve askeri alanlarda sahip olduu ve olaca roln byk nemini anlatmak. Gnllerde havaclk akn uyandrmak. Yurt savunmasnda gklerin korunmasndaki byk nemi belirtmek, 2. Askeri ve sivil havacln yurtta destek ve yardmcs olmak, 3. Trkiyede hava turizmini kurmak ve gelimesini salamak, 4. Sivil havacln gelimesi iin yaplacak btn almalarda gerekli malzemeyi temin etmektir. Kuruma gelir getirmesi iin; el ve duvar ilanlar imtiyaz, her sigara paketinden bir tek sigara creti, Uak eker Fabrikasnn her yl rettii iki parti ekerin creti, demi ilesindeki iki civa madeninin iletme geliri, askerlerin terhis belgelerinden az bir miktar, kurban derileri ile fitre ve zekatn yzde ellisi gelir kalemi olarak kuruma tahsis edilmitir. Kurum, ok karl bir giriimde bulunarak, 15 Haziran 1925ten itibaren Tayyare Piyangosu dzenlemeye balamtr283.

280 281

A.Zeki ok, Atatrk ve Havaclk, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981), s.30-32. Kline, s.210. 282 a.g.e., s.145,146. 283 a.g.e., s.149.

Babakan smet nn, lke artlarna gre iyi gelir kaynaklar tahsis edilen kurumdan beklentileri, 19 Ekim 1925 tarihinde kurumun ilk byk kongresini aarken yapt konumasnda ifade etmitir284. Biz tayyarecilik denildii zaman, tayyareyi dnp tayyareyi vcuda getirebilecek mhendisi, tayyareyi en hurda aksamndan, en ince ve nazik aksamndan en kaba aksamna kadar vatanda imal edecek tedabiri, tayyare imaline yarayacak btn mevadd ibtidaiyenin vatandan istihra ve temin olunmasn, hlasa vcuda gelen tayyarenin fenni bir tarzda yaplmas iin makineden ve fenden anlar mtehassslar ve bu tayyareleri vatann havasnda kemali hakimiyetle, kemali cesaretle kullanacak cesur tayyarecileri hep beraber vcuda getirmeyi istihdaf ediyoruz. Kuruluu ile birlikte byk heyecan yaratan THK, buuk ay sonra 300 ubeye ulam ve iki milyon lira ba toplamay baarmtr285. Fuat Bey, 1926da yaplan ikinci byk kongrede, planlarn u ekilde sralamtr; Halka havacl tantmak iin yaynlar karmak, pilot yetitirmek iin okul amak, aerodinamik ve motor bilgisine sahip mhendisler yetitirmek, uak tasarm iin zel laboratuarlar yapmak, hava hatlarn tesis etmek, hava spor klpleri amak286. Bu plan dahilinde almalar yrtlm, kurumun maddi destekleri sayesinde 1925de Kayseride, 1926 ylnda da Eskiehirde uak fabrikalar kurulmutur. Uak Makinist Okulu, 23 Nisan 1926da Yeilkyde alarak, iki ylda 172 makinist yetitirilmitir. ki yllk srede, uak mhendislii eitimi almas iin sekiz renci yurtdna gnderilmitir287. Kurumun, 1 Haziran 1926 ylnda Hava Mecmuas adyla kmaya balad dergi, nce Havaclk ve Spor daha sonra Uantrk adn almtr. Halen yaynlanan dergide, havaclk konusundaki gelimelerin yan sra nemli yazarlarnn toplumu bilinlendirmeye ynelik yazlar yaynlanm, yardm kampanyalar dzenlenerek, havacla destek olmaya allmtr. Valilerden, kaymakamlara,

284 285

Verel, s.17. Kline, s.149. 286 Verel, s.18. 287 Kaymakl, s.167; Verel, s.18.

gmrk muhafaza memurlarna ve eczaclara kadar eitli meslek sahipleri, dzenledikleri kampanyalarla nemli miktarda ba toplamlardr288. Trk Hava Kurumu, 10 ubat 1929den, 10 Temmuz 1934e kadar, Kylnn Gazetesi adnda, on be gn arayla yaynlanan, cretsiz bir gazete karmtr. Gazetede, dnya havaclnda olup bitenler basit bir dille anlatarak halkn ilgisi ekilmeye allm, kylnn iine yarayacak tarm ve hayvanclkla ilgili yazlar da yaynlanmtr289. Gazetedeki yardm arlarnda ilk sray, bugn de zerinde nemle durulan fitre ve zekat ile kurban derileri almtr. Bu konuda halkn kesin bir yardm beklenmi, ou sayda geen, ... Fitre yurdumuzu kurtaracak olan tayyarenin hakkdr. nk tayyare olmazsa, tayyare kuvvetlenmezse hi kimse bu toprakta yaayamaz. Geirdiimiz zor gnleri unutmayalm... cmleleri ile yardmlarn gitmesi gereken adres aka belirtilmitir290. nc byk kongrenin yapld 1928 ylna kadar toplanan yardmlarla, fiyat 30.000 ile 150.000 lira arasnda deien doksan alt uak alnarak orduya hediye edilmitir. Benzin, ya ihtiyac, tamirhane ve hangar yapm iin de 3.800.000 lira yardm yaplmtr291 Atatrk, 1 ubat 1928de Nutuk kitabnn datm ve yayn haklarn Trk Hava Kurumuna balamtr. Kurum gelirlerini arttrmak maksadyla, devlet dairelerindeki ilemlerde kullanlan matbu evraklar karm, ayn yl hatra madalyonlar satmaya balamtr292. Trk Hava Kurumu, havaclk faaliyetlerinin dnya apnda gelimesini salayan ve sportif amal bir kurulu olan Uluslararas Havaclk Federasyonuna (FA) 14 Haziran 1929da ye olmutur293. Kurum, drdnc byk kongresini 1930da yapm, 1928-1930 dneminde on renciyi daha mhendislik renimi iin yurtdna gndermitir. Ayn dnemde

288 289

Kline, s.154; Havaclk ve Spor, No.119(15 Mays 1934), s.1930. Kylnn Gazetesi, No.1(10 ubat 1929), s.2. 290 Kylnn Gazetesi, No.47(10 Kanunisani 1931), s.4. 291 Verel, s.18. 292 Kylnn Gazetesi, No.11(10 Temmuz 1929), s.3; Kline, s.160. 293 Kline, s.163.

toplanan yardmlarla 150 uak alm, alnan uaklara 30 Austos Zafer Bayramnda ad konma treni yaplmas gelenek halini almtr294. Ua halka tantmak ve havacl sevdirmek iin 2 Eyll 1931de Anadolu ve Karadeniz, 9 Kasmda Akdeniz ve Ege blgelerini kapsayan memleket turu dzenlenmitir. Dzenlenen kampanyalar sayesinde 1931-1932 yllarnda yetmi iki ehir ve kasaba birer uak almtr295. Beinci byk kongrenin yapld 1932 ylna gelindiinde, kurumun toplad yardm 40.000.000 liraya yaklam, 30 Austos trenlerinde, alnan krk uak orduya hediye edilmitir296. THK Bakan Fuat Bey, alnan otuz be uan ad konma treninin yapld 30 Austos 1933teki konumasnda, geen sekiz yllk srede topladklar 43.000.000 liralk yardmla, orduya 250 uak hediye ettiklerini, on bir uak mhendisi, 172 makinist yetitirdiklerini on makinisti de Avrupada okuttuklarn belirtmitir297. Uluslararas Havaclk Federasyonu (FA) bakan Prens Bibesko, 10 Nisan 1934te kendi kulland uakla stanbula gelmitir. Prens, Trkiyede havacln geliimini memnuniyet verici olarak nitelendirmi ve Trkiye Cumhuriyetinin havaclkta Balkanlarn en ileri lkesi olduunu sylemitir298. Altnc byk kongre, 1935 ylnda yaplmtr. Kongrede, gen kuaklara planr ve parat eitiminin verilecei Trkkuunun faaliyetleri planlanmtr. ki kurultay aras dnemde alnan otuz bir uak orduya hediye edilmitir299. Kongrede alnan bir kararla, zmirin igalinin yldnm olan 15 Mays, Hava ehitlerini Anma Gn olarak kabul edilmitir300.

294 295

Hava Mecmuas, No.37,(15 Birincikanun 1930), s.787; Verel, s.19. Verel, s.20; Kline, s.179-180. 296 Verel, s.20. 297 Abidin Daver, Gsmz Kabartan lerden, Cumhuriyet Gazetesi, 31 Austos 1933. 298 Havaclk ve Spor, No.216(1 Haziran 1938), s.1616; Kline, s.204. 299 Verel, s.20. 300 1924 ylnda TBMMnin ald kararla, 30 Austos Zafer Bayram ayn zamanda Uak Bayram ve ehitleri Anma Gn olarak belirlenmitir. Trk Hava Kurumunun 16 ubat 1925 tarihli kurulu ynergesinde, 27 Ocak 1923 gn eitim uuu esnasnda ehit olan Kurtulu Savann nl havacs Bnb. Fazln ehadet yldnm Hava ehitleri Gn olarak belirlenmitir. 1935 ylnda yaplan altnc kurultayda, zmirin igalinin kt hatrasn silmek ve havann daha scak olduu gnlerde

Trk Hava Kurumu, 1939 ylndaki On drdnc kurulu yldnmne kadar, 292 ua orduya balam, Milli Savunma Bakanlna 47 milyon lira ba yapmtr301.

C. Trkkuu Atatrkn de ifade ettii gibi, havaclkta salam admlarla ilerlemenin yolu, havacla gnl vermi genler yetitirmektir. Gelimi lkelerde, model uak yapmyla ilkokul anda havaclk sevgisi kazanan ocuklar, bydklerinde paratle atlamaya, planrle ve uakla umaya balamlardr302. Trk genlerine de benzer imkanlar salamak maksadyla, Trk Hava Kurumu bnyesinde, 17 Ocak 1935te Trkkuu kurulmutur. Sovyetler Birliinden gelen iki retmen ile Ankara/Ergazideki meydanda genlere parat ve planr eitimi verilmeye balanmtr. Rus Anohin planr, Romanof ise parat dersleri vermitir303. Trkkuunun alnda Atatrk, Hayat, hele milli hayat seven, onu korumak isteyen, yurdunun topraklarna, denizlerine olduu gibi, havasna da alakasn, her gn biraz daha oaltmaldr. szleri ile balayan bir konuma yapm, genleri havaclk sporlar ile tantracak bir kurumun kuruluundan duyduu memnuniyeti ifade etmitir304. Trende, Babakan nn ise, Hava Kurumunun almasn yalnz bir spor klbnn almasndaki sevinle karlamamalyz. Trkkuunu byk bir ulusu, havann engin dnyas ile tantrp altracak bir giriim olarak alklamalyz. demitir305. Trkkuuna eitim iin ilk etapta yirmi renci alnmtr. Kurumun eitim giderlerinin karlanmas ve artan sava tehdidi karsnda, 1 Haziran 1935te bir
trenler yapmak iin 15 Mays gn Hava ehitlerini Anma Gn olarak belirlenmitir. Yaar zdemir, Hava ehitleri Gnnn Tarihesi, Hava Dergisi, No.258(Haziran 1976), s.99-103. 301 Hem Nalna Hem Mhna (Bir Yldnm), Havaclk ve Spor, say:234(1 Mart 1939), s.2010. 302 Havaclk ve Spor, No.87(15 kincikanun 1933), s.1227. 303 Bilal Bumin Ake, Genlik Yllarnda Atatrk, Havaclk ve Genlik, Uantrk, No.299(Temmuz 1985) s.30-31; Kline, s.210. 304 Havaclk ve Spor, No.227-228(2 Terinisani), s.1894; Verel, s.17-18. 305 Yunus Nadi, Kutlu Bir Kurum: Trkkuu, Havaclk ve Spor, No.142(15 Mays 1935), s.2324.

kampanya balatlarak 500 uak iin 30.000.000 lira toplanmas hedeflenmitir. Babakan nn, stanbulda ve Ankarada iadamlar ile toplantlar yapm, alt haftada 1.174.000 lira ba toplanmtr. Beklenen yardm miktarna ulalamamtr306. Trkkuunun esas eitim merkezi olan Eskiehirin nn ilesindeki havaclk kamp, 1 Haziran 1936da almtr. Kampta genlere parat, planr ve uak eitimi verilmeye balanmtr. Yirmi kz 120 erkek renci Eyll aynn sonunda planr eitimlerini tamamlamlar, ertesi yl uak eitimine alnmtr.307 Trkkuunda her kesimden genlere verilen eitim verilmesi ve memleketin deiik yerlerinde yaplan gsterilerde istekli vatandalarn uurulmas sayesinde, halkn uaklar daha yakndan tanmas salanmtr. Bursada yaplan bir gsteri uuunda yzlerce insan umak iin sraya girmitir308. Harbiyeden hava snfna ayrlan subaylarn ve Gazi Terbiye Enstitsnn son snfndaki genlerin, 1937 ylnda dzenli uu eitimlerine balamas nedeniyle Trk Havsa Kurumu, hedef olarak gelecek on ylda, 15.000 pilotu ve 1000 ua gstermitir309. Trk Hava Kurumunun ve Trkkuunun gayretli almalar neticesinde Trk halknn havacla olan merak, ilgisi ve destei srekli artmtr. Havaclkla ilgili trenlere batl lkelerde olduu gibi binlerce insan katlmaya balamtr. Bealt yl nce rekor denemelerinde stanbula urayan havaclar otuz kii karlarken, Yeilky Meydannda, 15 Mart 1937de yaplan uak ve parat gsterisini 100.000den fazla insan seyretmitir. Bu rakam havacln Trk halknda uyandrd heyecan en iyi ekilde anlatmaktadr310. Trkkuu, halktan ald destek ile baarl almalar yapmtr. On planr ile eitime balanm, Ankaradaki planr atlyesinde yaplan planrlerle bu rakam

306

Kline, s.212-215; Fikret Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, stanbul, Baha Matbaas, 1967, s.1924. 307 Kline, s.218; Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, s.46-55. 308 B.Kemal alar, Trkiyenin Ad Artk Uan Memleket Olacak, Havaclk ve Spor, Say:168(1 Haziran 1936), s.2732. 309 Cumhuriyet Gazetesi, 2 Mart 1937. 310 Abidin Daver, Hava Bayramnn Byk Manas, Cumhuriyet Gazetesi, 16 Mart 1937.

1938 ylnda 135e ykselmitir. 1936-1939 arasnda uak says ten, krk ikiye, pilot says otuz ikiden 145e, parat says da altmtan 131e karlmtr311.

. Devlet Hava Yollar letmesi Devlet yada zel sektr eliyle, 1930lu yllarda dnyann birok gelimi lkesinde havayolu irketi kurulmutur. Paris ve Londra gibi byk ehirler arasnda gazeteler bile uaklar ile tanmaya balamtr. Amerikada ve Avrupada tren seferleri gibi muntazam ileyen ve pahal olmayan uaklara rabet giderek artmtr312. Trkiyede ise maddi imkanszlklar nedeniyle zel sektr havayolu ulamna ynelememi, devlet de yine maddi imkanszlklar nedeniyle gereken ilgiyi gsterememitir. Sivil havayollarnn kurulmas konusunda ilk adm 1933 yl balarnda atlm ve Amerikadan iki yolcu ua alnmtr313. Ankara-stanbul havayolu biletleri, 1 Nisan 1933 tarihinde Ankarada sata karlm, haftann Pazartesi, aramba ve Cumartesi gnleri tarifeli olarak stanbulAnkara aras uular balamtr 314. Devlet Hava Yollar letmesi, 20 Mays 1933te 2186 sayl kanun ile kurulmu ve ticari hava tamacl hakk, DHYye verilmitir315. Ankara-stanbul hattnda, 1933 ylnda 460 yolcu, 1.112 kg. yk, 1934 ylnda 158 yolcu, 1935 yl ierisinde 273 yolcu ve 1.208 kg. yk tamtr316. zmir hatt 1936 ylnda devreye sokulmutur. Babakan nn ve milletvekili 17 Haziran 1936da uakla stanbula gelmitir. nn, uutan sonra, nsan tadn aldktan sonra tayyare ok iyi bir vasta diyerek, uaklara olan gvenini dile getirmitir317.

311

akir Hazm Ergkmen, Atatrk andka Hz Artan Bir Genlik, Havaclk ve Spor, Say:222(30 Austos 1938), s.1810. 312 Cumhuriyet Gazetesi, 16 ubat 1930. 313 Kline, s.188. 314 a.g.e., s.192-199. 315 akir Hazm Ergkmen, Havaclk Beden Terbiyesi ve Spor, No.2(ubat 1939) s.13-14. 316 Kline, s.199-216. 317 Cumhuriyet Gazetesi, 18 Haziran 1936; Kline, s.216.

Devlet Hava Yollar, 1937 ylnn Austos ve Eyll aylarnda iki adet alt kiilik, adet on kiilik De Havilland ua satn alm ve hizmete sokmutur. DHY, halkn uakla seyahat etme konusunda tevik edilmesi iin baz gazetecileri stanbul zerinde uurmutur. Gazeteci Rt Sezginolu, 5 Temmuz 1936da yeni alnan DeHavilland tipi uakla uuundan sonra, stanbulun dar, bozuk kaldrml yollarnda otomobille yol almaktan, havada umak daha rahat, ok daha emin ve ok daha az tehlikeli... diye yazmtr. Devlet Hava Meydanlar genel mdr evket Bey, uutan sonra yapt aklamada, Avrupada kilometre bana on-yirmi kuru cret hesaplanrken, Trkiyede be kuru zerinden hesaplama yapldn belirtmitir318. letme tm abalarna ramen, ilk yllarda yolcu miktarn arttrmay baaramamtr. 1936 yl iinde 1.124 yolcu, 6813 kg. yk ve 1937 yl iinde 609 yolcu, 6900 kg. yk tamtr319.

D. Havaclkta Trk Kadnlar Kadn Haklarn Koruma Dernei Bakan olan Belks evket Hanm, 1 Aralk 1913te, halk ba yapmaya tevik etmek amacyla, Fethi Beyin kulland uakla stanbul zerinde 15 dakika umutur. Belks Hanm, ilk uan Trk kadn olmu, stanbul zerinde halka, Kadn Haklarn Koruma Dernei yesi ve Kadnlar Dnyas yazarlarndan Belks evket, Osmanl ve slam kadnl adna havada uarken Kadnlar Dnyas ad ile Ordumuza bir uak armaan etmesini, din ve mezhep ayrm gzetmeksizin Osmanl Kadnlndan bekler. yazl bildiriler atarak, Trk Havacl iin zellikle bayanlarn desteini salamaya almtr320. Osmanlnn son dnemlerinde birbiri ardna gelen savalar nedeniyle, Trk Kadn uma frsat bulamamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda yurdun deiik yerlerine tatbikata giden askeri uaklarla, kadn-erkek istekli vatandalar uurulmutur. Krklarelinde 25 Ekim 1927de yaplan tatbikata uaklaryla katlan
318 319

Cumhuriyet Gazetesi, 6 Temmuz 1936; Kline, s.226. Kline, s.221-229. 320 Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, s.7-9.

tm. Asm ve Astsb. Avni, Tmen Komutan Tmgeneral Mrselin emri ile 27 Ekimde istekli vatandalar uurmulardr. leden sonra yaplan son uuta, tm. Asmn uann arza nedeniyle dmesi sonucu, uakta bulunan Krklareli Jandarma Komutannn kz Mefharet Hakk, yaamn yitirmitir. Mefharet Hakk uak kazasnda len ilk Trk Kadn olmutur321. Batl lkelerde hzla gelien sivil havaclk sayesinde ok sayda kadn pilot yetimitir. nemli baarlara imza atarak, dnya basnnda olduu gibi Trk basnnda da kendilerinden sz edilmesini salamlardr. Fransz kadn pilotu Adrienne Bolland, 1 Nisan 1921de Arjantindeki yksek dalar zerinden umu, 1928 ylnda kadn pilotlar Afrika uularna katlmtr. Yine bir Fransz, Maryse Bestie, 1931 ylnda 2976 kilometrelik uuu en uzun mesafe uan kadn unvann almtr. Alman Elli Beinkourus, 4 Aralk 1931-26 Temmuz 1932 tarihleri arasnda uakla dnya turu yapmtr. Kadn pilotlar, 1933 ylnda akrobasi yarmalarnda boy gstermeye balamlardr322. Yabanc kadnlarn baarlar, Trk kadnna rnek olmu ve basnda tevik edici yazlar kmaya balamtr. Bu yazlardan birinde yer alan Trk kadnlar arasnda da elbette pek yaknda byle cesur tayyareciler yetiecektir. Snr boylarnda dmana kar balta ile saldran, srtnda glle tayan Trk kadn havada da tayyare uuracak ve bayramz dalgalandracaktr. szleri, yakn bir zamanda havac Trk Kadnlarnn yetieceinin habercisi olmutur323. Nezihe Naci isimli bir bayan, Trk Hava Kurumuna gnderdii mektupta, kadn pilotlar yetimesi iin giriimde bulunulmasn istemi, u ifadeleri kullanmtr324; Muhterem efendim, ilk gnden imdiye kadar mecmuanz takip ediyorum. Tayyareci olmak ve Trk kznn ismini gklere kartmak, ykseltmek emelindeyim. Fakat daha bize o mevkii vermek istemiyorlar. Her zaman hayali Tayyareci Trk kzndan bahsediyorsunuz. Trk kzlarn hakikaten ykseklerde uarken grmek iin her bir tekilatn elinden geleni yaplmas lazm deil midir?

321 322

Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, s.10-18; Kline, s.159. Havaclkta Rekorlar, Havaclk Yll, 1956, s.202-204. 323 Kylnn Gazetesi, No.7 (10 Mays 1929), s.4. 324 Hava Mecmuas, No.29-30(30 Austos 1930), s.5.

Trkkuu alana kadar THK tarafndan bu ynde bir giriim yaplmamtr. Oysa, 1932de dnyada 1000 kadar kadn pilot bulunmaktadr. lk Trk pilotlarndan Vecihinin (Hrku) stanbulda at sivil uu okulu, devletin bu alanda yaratt boluu bir sreliine doldurmutur. On erkek renci ile 1933 ylnda eitime balayan iki kadndan biri olan Bedriye Hanm(Gkmen), ayn yl yalnz uuunu yaparak eitimini tamamlam, ilk Trk Kadn Pilotu unvann almtr325. Bedriye ile eitime katlan Saadet Hanm ise yalnz uuunu yapamadan okulun maddi sorunlar nedeniyle kapanmas zerine pilot olamamtr326. 1935 ylnda kurulan Trkkuu, memlekette sivil havaclarn yetimesinde nc bir rol stlenmitir. Atatrkn manevi kz olan Sabiha Gken, 4 Mays 1935 sabah Trk Kuunun Ankara Ergazideki tesislerinde planr ile uu eitimine balamtr. Yirmi renci iindeki tek kz olan Sabiha Gken, Temmuz aynda eitimini ilerletmesi iin yedi renci ile birlikte Sovyetler Birliine gnderilmitir. Planr retmeni olduktan sonra uak ile uu eitimine de Moskovada balayan Sabiha Gken, Atatrkn br manevi kz Zehrann lm haberi zerine eitimini yarda brakarak yurda dnmtr. Havaclk tutkusu damarlarna ileyen Sabiha Gken, Atatrkn zel emri ile askeri pilot olmas iin Haziran 1936da Eskiehirdeki Havaclk Okuluna kabul edilmitir327. Bu gelime Trk Havaclna byk bir moral olmutur. Atatrkn 10 Haziran 1936da Eskiehirdeki hava birliklerine yapt gezi sonrasnda an defterine yazd ok sevindim grdklerimden szlerine vurgu yapan Abidin Daver, ertesi gn Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan yazsnda u ekilde bir deerlendirme yapmtr328. Atatrkn kafesin esirliinden ve peenin karanlndan kurtarp layk olduu mevkie ve gnee kavuturduu Trk Kadn ite, nihayet tayyareci hem de askeri tayyareci oluyor...

325 326

Hava Mecmuas, No.78-79(30 Austos 1932), s.6; Kline, s.196. Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, s.19-24. 327 Sovyetler Birliine gnderilen dier alt renci: Ali Yldz, Muammer niz, Sait Bayav, Ferit Orbay, Tevfik Atlan, Mustafa lkin ve Nurettin Demirsoydur. Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, s.25-36. 328 Cumhuriyet Gazetesi, (11 Haziran 1936)

Dnyadaki ilk kadn askeri pilot unvann alan Sabiha Gken, uu eitiminin devam ettii 27 Nisan 1937de Atatrkn izni ile Ardaki isyan bastrmak iin grevlendirilmitir329. Sabiha Gkenin eitim iin Sovyetler Birliine gittii gnlerde Ergazideki Trkkuu tesislerinde parat eitimine balayan Yldz Uman, 1935 ylnn Eyll aynda ilk atlayn yaparak, paratle atlayan ilk Trk Kadn olmutur330. lk Trk Kadn hava ehidi, Vecihi Hrkuun yeeni Eribe Hrkutur. 24 Ekim 1936 gn yaplan parat atlaylarnda meydana gelen kazada, Mefharet gibi 17 yandayken ehit olmutur331. Trkkuunun nnde alan kampnn ilk bayan rencisi olan Naciye Toros, 8 Temmuz 1936da kampa katlm, 30 Eyllde planr eitimini tamamlamtr. Ertesi yaz yirmi kz, 120 erkek rencinin katld kampta, uak pilotu olmu ve yedi yl Trk Hava Kurumunda almtr332.

329 330

Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, s.30-36. a.g.e., s.37-39. 331 a.g.e, s.42-45. 332 a.g.e., s.46-55.

BENC BLM V. TRK HAVA KUVVETLER (1923-1938)

A. Hava Blk ve Taburlar (1923-1932) Kurmay Albay Muzafferin (Ergder) banda bulunduu, zmirdeki Hava Kuvvetleri Mfettilii, Temmuz 1923 itibariyle muharip unsurlar, uu okulu ve ikmal tesislerinden olumaktayd. Muharip unsurlar; Gaziemir, Bandrma, zmit ve Erzurumda bulunan uak blkleri ile zmir/Bayraklda bulunan Deniz Uak Bldr. Gaziemirdeki Uu Okulu ve uaksavar bl ile zmir/Halkapnar, Afyon ve Ankarada bulanan hava malzeme depolar Mfettiliin dier birlikleridir333. Deniz Uak Blnde iki pilot ve iki Gotha ua vard. Dier birliklerde toplam otuz alt uak olmasna ramen on iki pilot bulunduu iin pilota bir uak dmtr. Kurtulu Savanda yardmc pilotluk yapan sekiz subay Uu Okulunda pilot eitimine alnm bu ekilde mevcut arttrlmaya allmtr. Okulda ayrca, uutan uzun sre ayr kalan pilotlara eitim uular yaptrlm, rencilere, motor, toporafya, fotoraflk ve silah eitimi verilmitir334. Uu Okulunda Gaudron C-3 ve Aviatik tipi uaklar bulunmaktadr. Genelkurmay Bakanl, Pilot miktarn arttrmak iin Austos 1923te bir emir yaynlam, istekli subay ve astsubaylarn Uu Okuluna bavurmalarn istemitir. Orduda havacla duyulan ilgi nedeniyle 300 kii mracaat etmi, ilerinden yirmi ikisi kabul edilmitir. Okulda yeteri kadar eitimli pilot bulunmadndan, yaplan anlama ile Macar pilotlar Yzb. Harry ve Tm. Kova uu retmenlii yapmlardr. Trk retmen pilotlar iinde en bilgili ve deneyimli olan Astsb. Pilot Vecihi Hrku, baretmenlik grevini stlenmitir. Dier Trk pilotlar Basri Alev, hya ve Mkerremdir335. Uaklarn teknik yetersizlikleri ve byk bir hzla gelien uak teknolojisi, Hava Kuvvetleri iin yeni uak arayna gidilmesine neden olmutur. Almanyadan

333 334

Kaymakl, s.156; Kline, s.139. Kaymakl, s.157. 335 a.g.e., s.158.

on be Junkers A-20 ua alnarak, Eyll 1923te Gaziemire getirilmitir. Bu uaklar ayn zamanda Trk Havaclnn ilk telsizli uaklardr336. Atatrk tarafndan, yeni Trk Devletinin varl, bamszl ve toprak btnlnn btn dnyaya kabul ettirilerek, 29 Ekim 1923de Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, ada uygarlk seviyesine ykselmek iin her alanda almalar balatlmtr. Kurtulu Savandan yorgun ve yoksun kan Trk Silahl Kuvvetlerini glendirme almalarna ayr bir nem verilmitir337. Genelkurmay, Hava Kuvvetlerini gelitirmek iin ilk i olarak Avrupaya, bir heyet gnderilmesine karar vermitir. Alb. Muzeffer bakanlnda, Bnb. Fesa, Makine Yzb. Murat, Astsb. Pilot Vecihi, Pilot Halim ve Deniz Yzb. Cemal, 20 Aralk 1923de yola karak Fransa, talya, ngiltere ve Almanyada incelemeler yapmtr. Fransz havacl ileri dzeyde grlm, Fransz uu retmeninin sivil olarak Trkiyede almas, Fransaya renci gnderilmesi ve uak alm konularnda anlama yaplmtr338. Heyet, 1924 Nisan aynda lkeye dnm ve Genelkurmay ile yaplan deerlendirmede, deniz ve kara havaclnn Hava Kuvvetleri Mfettilii emrinde birletirilmesine karar verilmitir. zmitte bulunan III. Blk, VII. Kolordu blgesinde balayan olaylar nedeniyle, Mardine gnderilmi, Bandrmada bulunan I. Blk ise zmire tanmtr339. Trk Hkmetinin Musul zerindeki isteklerini engellemeye alan ngilizler, 1924 ylnn Austos aynda Hristiyan asll Nasturi airetlerini para ve silah destei vererek ayaklandrmtr. syan, 7 Austos 1924 gn Hangedii blgesinde Hakkari valisinin esir alnmas ve l Jandarma komutan ile erin ehit edilmesiyle balamtr. Ksa zamanda geni bir blgeye yaylan isyanda, ngiliz uaklar isyanclara maddi yardm ve askeri destek salamlardr. Bu uular nlemek ve blgede keif grevlerinde bulunmak maksadyla sekiz uakl III. Uak
336 337

Kaymakl, s.159. Engin Ersoy, Atatrkn Havacla Verdii nem, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.35 (Ekim 2002), s.17. 338 Alb.Muzaffer, Kendi imkanlar ile Paristeki Gaudron Havaclk Okulundan pilot olarak mezun olan Tahiri (Maner) Fabrikay ziyareti esnasnda alrken grmtr. Alb.Muzafferin Trkiyede pilota byk ihtiya duyulduunu bildirmesinin ardndan Tahir Bey, iini brakarak Trkiyeye dnmtr. Kline, s.139-149; Kaymakl, s.160. 339 Kaymakl, s.162.

bl blgeye hareket etmitir. Ulatrmada yaanan skntlar nedeniyle blk ancak 21 Eyll 1924 tarihinde Mardine gelebilmitir. Dier uaklarn arzal olmas nedeniyle harekata SPAD-13 tipi av ua ile sadece sivil pilot Vecihi (Gynmer) katlabilmitir. ngiliz uaklarnn kendisine ate amasna ramen, Genelkurmay Bakanlnn emri nedeniyle ngilizlere ate edemeyen Vecihi, etkili grev yapamamtr. Uak asiler zerinde sadece psikolojik etki yaratmtr. Asilerin Irak topraklarna doru ekilmeleri sonucunda, 28 Eyll 1924te harekat durdurulmutur. III. Blk tekrar zmire gnderilmitir340. Eskiehirde bir uak bl kurma almalar 1924 ylna balamtr. Eyll aynda otuz Alman Limozin (Junkers F-13) ua alnmtr. Bu uaklarn montaj Eskiehirde yaplmtr. Ayn yl otuz dokuz Gaudron-29 ua sipari edilmi, yl iinde bunlarn on tanesi teslim alnm, geriye kalanlar 1928e kadar gnderilmitir341. Avrupaya gnderilen heyetin yapt anlama gerei, 26 Kasm 1924te on subay Fransadaki stre Uu Okuluna eitim iin gnderilmitir342. talyan ve Yunan hkmetleri ile 1925 ylnda yaanan siyasi gerginlik yznden, Haziran ay banda zmirde bulunan baz havaclk birlikleri Anadolu ilerine kaydrlmtr. Hava Kuvvetleri Mfettilii karargah, Eskiehire tanm, burada II. ve VI. Blklerden oluan Hava stasyon Komutanl ile Uu Okulu kurulmutur343. Nasturi ayaklanmasnn ardndan, 13 ubat 1925te Dou Anadoluda ngilizlerin destekledii rticai bir ayaklanma (eyh Sait syan) kmtr. Harekata yine zmirdeki III. Blk grevlendirilmitir. zmirden Diyarbakra ulamda yaanan zorluklar, bln uygun sevk, idare edilememesi ve gen pilotlarn

Kaymakl, s.230-231. Kline, s.140; Kaymakl, s.162. 342 Gnderilen subaylar: Yzb. Fevzi (Uaner), Yzb. Muzaffer (Gksenin), Yzb. Osman Nuri(Baykal), tm. Zekeriye, tm. Osman (Gkhan), tm. Ferruh (ahinba), tm. Ethem, tm. Seyfi (Alok), tm. Hamdi (aypnar) ve Tm. Enver (Akolu)dir. Eitimlerini baaryla tamamlayarak 30 Nisan 1926da Trkiyeye dnmlerdir. Kaymakl, s.163; Kline, s.140-142. 343 Kaymakl, s.164; Kline, s.152.
341

340

tecrbesizlii nedeniyle Hava gcnden yararlanlamam, isyan 31 Mays 1925te bastrlmtr344. Eskiehir Uu Okulu, yeni kurulduu iin Harp Okulundan yeni mezun olan astemenler, zmirde uu eitimine balamtr. Burada Gaudron tipi uaklarla on be saatlik balang eitimi verilen, otuz kiilik ilk grup pilot aday, 1925 Temmuz aynda Eskiehire gitmitir. Eskiehir Uu Okulunda yirmi saat civarnda uu yapan adaylar Ekim aynda eitimlerini tamamlamlardr. kinci otuz kiilik grubunda baar ile kursu bitirmesi sonucu, Eskiehir Uu Okulunda balang eitimi de verilmeye balanmtr. Ertesi yldan itibaren pilot adaylarnn yars Eskiehire, yars da zmire gnderilmitir345. Uak ve pilot saysnn artmasyla Eskiehir Hava stasyon Komutanl bnyesinde iki, Uu Okulu bnyesinde alt uak bl oluturulmutur. Yl iinde Kara Kuvvetlerinden kurmay subay ile on subay hava snfna katlmtr346. Aralk aynda, Kara Harp Akademisine ilk defa hava snfndan subaylar alnmtr. Gelecein byk hava birliklerinin komutanlar olacak kurmay pilotlar yetitirilmeye balamtr347. Trk Hava Kurumunun destei ile Makinist Okulu, 23 Nisan 1926da Yeilkyde almtr. Ylda yz civarnda renci yetitirerek Hava Kuvvetlerine gnderen okul sayesinde kaliteli tamir ve bakm personeli ihtiyac karlanmtr348. Fransaya gnderilen ilk heyetin anlamasn yapt ve THK tarafndan paras denen yirmi Morane-35 eitim ua, 1926 Mays ve Kasm aylarnda Trkiyeye gelmitir. Alnan uaklarn montajnn yaplarak, retim altyaps oluturulmas amacyla, 1926da Eskiehir Uak Fabrikas kurulmutur. THK tarafndan satn alnan yirmi Junkers A-20 ve on Fransz Spad-21 uann montaj yl iinde tamamlanarak, Trk Hava Kuvvetlerine verilmitir. Deniz Uak Bl iin talyadan on iki Savoia-16 ua alnmtr349.
344 345

Kaymakl, s.231. a.g.e., s.164. 346 a.g.e., s.166. 347 Kara Harp Akademisine giren ilk pilotlar: Yzb. Emin Nihat (Szeri) ve Yzb. Hseyin Hsn (stanky) olmutur. Kaymakl, s.165; Kline, s.142. 348 Kaymakl, s.167-168. 349 a.g.e., s.168-170.

Avrupada hakim olan Fransz havacl, 1927 ylnda duraklama devresine girmi, ngilizlerin havaclktaki gc artmtr. Bu tarihten sonra Trk havaclnda nce ngiliz daha sonra Amerikan ekol hakim olmaya balamtr. Havaclktaki gelimeleri incelemek ve eitim iin on iki subay ngiltereye gnderilmitir350. Teknoloji ilerledike yeni nesil av uaklarna ihtiya duyulmaya balam, Genelkurmay, 1927de Dewoitine-21 tipi av uaklarnn alnmasna karar verilmitir. Anlamas yaplan on uak 1929 ylna kadar hava kuvvetlerine katlmtr351. stanbuldaki Uak Makinist Okulu, 1928 ylnda kapatlarak, Eskiehirde Hava Makinist Astsubay Okulu almtr. Uak Fabrikas, Uu Okulu ve yeni alan Hava Makinist Astsubay Okulu ile birlikte Eskiehir, Trk Havaclnn nemli bir merkezi haline gelmitir. Bnyesinde deiik birimler bulunduran Hava Okulunun ad deitirilerek, Hava Okullar Komutanl olmutur352. Hava Kuvvetleri Mfettilii, 1928 ylnda lavedilerek, Milli Savunma Bakanlna bal Hava Kuvvetleri Mstearl kurulmu ve bana Tugenerallie terfi eden Muzaffer (ERGDER) getirilmitir. Blk eklinde tekil edilen havaclk birliklerinin seviyesi arttrlm, Eskiehir, zmir ve Diyarbakrda Hava Taburlar tekil edilmitir. Eskiehirdeki I. Taburda be, Diyarbakrdaki II. Taburda , zmirdeki III. Taburda drt uak bl (ikisi deniz) bulunmaktadr. Hava Kuvvetleri, biri general olmak zere, 189 subay, 157 astsubay ve altm bir sivil ii ile 407 toplam mevcuda ulamtr353. Artan Amerikan ve ngiliz etkisine ramen, Nisan 1928de Fransadan yirmi Potez-25 eitim ua alnmtr. ngiltereden alnan on Dewoitine avc uann, ihtiyac karlayacak seviyede olmamas nedeniyle, Fransadan on iki GourdouLesaurre uann alnmas iin anlama yaplmtr. Ancak uaklar beenilmemi

350

Gnderilen Subaylar: Yzb. Gavsi (Uagk), Yzb. hsan (Selmanolu), Yzb. Sait, tm. mer Zeki (Belgin), tm. eref (Tarakolu), Yzb. Emin Nihat (Szeri), Tm. Tekin (Arburun), Tm. Seyfettin (Turagay), Tm. Cemal (Gker), Tm. Necmi (Alagir), Tm. Suphi (Gkeri) ve Tm. Sereftir. Kaymakl, s.173. 351 Kline, s.158. 352 a.g.e., s.160. 353 I. Tabur Komutanlna Bnb. Celal (Yakal), II. Tabur Komutanlna Bnb. Zeki (Doan) III. Tabur Komutanlna Bnb. efik (akmak) atanmtr. Kaymakl, s.175-176.

artnameye de uymadklar iin almdan vazgeilmitir. 1929 ylnda av ua ihtiyac, ekoslovakyadan alnan sekiz Letov S-16 Smolik ua ile giderilmitir354. Uu eitimi iin 1930 ylna kadar, sadece Fransa ve ngiltereye personel gnderilmiti. Gelien ABD ve talyan havaclnn etkisiyle, 1930 ylndan itibaren bu iki lkeye eitim iin subaylar gnderilmeye balanmtr355. Meydana gelen kazalar ve ypranma nedeniyle saylar azalan deniz uaklarn takviye etmek iin, ngiltereden 1931 ylnda alt Walrus II deniz ua alnmtr356. Milli Savunma Bakanlnn, Curtiss Aeroplane and Engine Company ile 1932 ylnda yapt anlama gerei, otuz Curtiss Hawk ve sekiz Fledling uann Kayseri Uak Fabrikasnda retimine balanmtr357.

B. Hava Alaylar (1932-1938) Havaclk birliklerinde grevli subaylarn rtbelerinin ykselmesi, uak ve personel miktarnn artmas nedeniyle, Genelkurmay Bakanl 1 Haziran 1932de hava alaylarnn tekiline karar vermitir. Eskiehir, zmir ve Diyarbakrda konulu bulunan taburlar alay seviyesine karlmtr. Emrinde uak taburu bulunan Eskiehirdeki I. Hava Alaynn bana Yb. Celal (Yakal), Diyarbakrda bulunan iki taburlu II. Hava Alaynn bana Yb. Zeki (Doan), zmirde bulunan taburlu III. Hava Alaynn bana da Yb. efik (akmak) getirilmitir358. Hava Kuvvetlerinde grev yapan personel, 1 Temmuz 1932den itibaren ayr bir snf olarak kabul edilmitir. Gelime bamsz Hava Kuvvetleri Komutanlnn kurulmasna ynelik nemli bir adm olmutur359. Uaklarda kullanlmaya balayan paratler konusunda personelin eitimi iin, 20 Temmuz 1932de Eskiehir askeri havaalannda, Trkiyedeki ilk planl

Kaymakl, s.176-177. Bnb. Zeki (Doan), Bnb. Yahya Razi (Biltan), tm. Sabri (Gknart), Tm. Ragp (niz) ve Tm. Fazl (ilolu) 1930da talyaya, tm. Tevfik (Erman), tm. Ziya (Zeyrek), Tm. Hikmet (Tugay) ve Tm. Raif 1932de ABDye gnderilmitir. Kaymakl, s.201-204; Kline, s.162-165. 356 Mustafa Hakk, Donanmada Havaclk Deniz Mecmuas, No.316(Ocak 1930), s.23-27. 357 Kline, s.180. 358 Cumhuriyet Dneminin lk Yllarnda Hava Gc ve Trk Hava Kuvvetlerinin Kuruluu (19231944), Hava Kuvvetleri Dergisi, No.343 (ubat 2003), s.40. 359 Kline, s.184.
355

354

parat atlaylar yaplmtr. Baarl geen atlaylar, parate duyulan gveni arttrmtr360. Hava Kuvvetlerinin gcn gstermek ve havacl sevdirmek iin 22-27 Austos 1932de I. Hava Alayndan bir uak bl, alt Breguet-19 ua ile 5350 kilometrelik Trkiye turuna kmtr. Alay Komutan Yb. Celal (Yakal) dahil olmak zere sekiz pilot ve makinistin katld uu, Eskiehir-Erzurum-DiyarbakrAdana-zmir-stanbul-nebolu-Ankara-Eskiehir rotasnda yaplmtr. Otuz drt saat yirmi be dakika sren yolculuu, uaklar arza yapmadan tamamlamtr361. Amerikan Cosolidated Aircraft firmas, 17 Temmuz 1933te Fleet-II tipi eitim ve akrobasi uan tantm iin Trkiyeye gndermitir. Uan beenilmesi ve on alt adet satn alnmas zerine firma, Eskiehir Uu Okulunda akrobasi uu kursu amtr. tm. Ziya (Gncer), tm. Talat (Biringen), tm. Sadi (Atkkan) bu kursu bitiren pilotlardr362. Cumhuriyetin onuncu ylnda, tm alaylardan uu birlikleri Ankarada tren uuu yapm, uua Sovyetler Birlii, ran, Irak ve Yunanistandan birer uu kolu katlmtr. Sovyet Hkmeti gnderdii R-5 uan, Trkiyeye hediye etmitir363. Yunanistann onuncu yl kutlamalarna katlmas olumlu karlanm, 25 Mart 1934teki Yunan Milli Gn kutlamalarna be uak gnderilmitir. Moskovada yaplacak 1 Mays trenlerine katlmak iin be Breguet-19 ua, 20 Nisan 1934te Eskiehirden yola kmtr. Yb. Celal (Yakal) komutasndaki uu ekibine Atatrk, Kendinizi Ruslara iyi gsterin direktifini vermitir. Trk pilotlar, st dzey Sovyet Generaller tarafndan karlanm, tren geiinde Trk ua, 600 uaklk tren birliinin nnde uurulmutur. Uu kolu dnte Romanyaya uram, 15 Mays Romen Kahramanlar gnnde Bkrete uu yapmtr364.

360

Burhan Kksel, Parat Tarihesi, Trk Havaclnda lk Paratle Atlama Olaylar, Uantrk, No.268(Ekim 1977), s.35-39; Kline, s.184. 361 Cumhuriyet Dneminin lk Yllarnda Hava Gc ve Trk Hava Kuvvetlerinin Kuruluu (19231944), s.41. 362 Kaymakl, s.205-206. 363 Sovyetler Birlii , dier lkeler beer uakla gsteriye katlmtr. Kaymakl, s.206. 364 Uua katlan pilotlar, Yb. Celal (Yakal), tm. Basri (Kula), tm. .Hakk (Aksel), tm. Tevhit (Sayl) ve Yzb. Enver (Akolu)dur. Kline, s.202; Kaymakl, s.207.

talyanlarn 1936da, on iki ada blgesinde yapt deniz ve hava harekatlar ile Mussolininin saldrgan alamalar, Trkiye-talya ilikilerini gerginletirmitir. Atatrk, Genelkurmay Bakan Fevzi akmaka, dman avc uaklarna yakalanmadan talya kylarn bombalayacak ve geri dnebilecek bir bombardman uann varlnn aratrlarak satn alnmas direktifini vermitir. Genelkurmay Bakannca zel olarak grevlendirilen Yzb. Enver (Akolu), Avrupa ve ABDde birok uak ile denemeler yaptktan sonra, Amerikan Martin-120 uann aranan zellikte olduuna karar vermitir. Genelkurmayn onay ile bu uaklardan yirmi drt adet satn alnmtr. Martin firmasnn genel mdr, 1944 ylnda bir Trk mhendisine yapt aklamada Ben Trklere minnettarm, beni iflastan kurtardklarn unutamam. Sizinkiler o zamanlar bizim havaclarmzdan ok daha ileri grl yetikin insanlard diyerek memnuniyetini dile getirmitir. Olay, talyan basnnda iddetli eletirilerin kmasna neden olmu ve talya hkmeti Barbarlara bu uaklar verilemez diye ABDyi protesto etmitir365. Tuncelide uzun zamandr hkmet nfuzu grmeyen airet reisi ve aalar, blgelerinde karakollarn kurularak asayi salanmas giriimlerine tepki gstererek, 20-21 Mart 1937 gecesi, Pah Buca ile Kahmut Bucan birbirine balayan yol zerindeki kpry atee vererek isyan balatmlardr. Harekata katlmak zere, Eskiehirde bulunan ve ilk kadn sava pilotumuz Sabiha Gkeninde mensubu olduu uak bl, Elaza gnderilmitir. Uaklar, baarl keif uularnn yan sra asilere bomba ve makineli tfekle taarruz ederek zayiat verdirmi, asilerin morallerini bozmutur. Asi airet reislerinin topland blgeye on be uaktan oluan bir kol gnderilmi ve asilerin dalmasn salamtr. Trk Hava Kuvvetlerinin fiili olarak gsterdii bu ilk baar basnda geni yank bulmu, pilotlar ven yazlar yaynlanmtr366. Hava Kuvvetlerinin IV. Alay, 1 Haziran 1937de Ktahyada kurulmutur. ki taburu bulunan alayn komutanlna Kurmay Bnb. Ferruh ahinba atanmtr. Uu birlikleri Kayseride imal edilen av uaklar ile tehiz edilmitir. Ayn yl Hava

365 366

Kaymakl, s.224-225. Cumhuriyet Gazetesi, 14 Temmuz 1937.

Harp Akademisi, Kara ve Deniz Akademilerinin bulunduu Yldz Sarayna almtr367. Hava Kuvvetleri Komutanl, 31 Ocak 1944te kurulmu, 4 ubatta Ankarada bulunan binasnda faaliyete gemitir. Hava alaylar, tugay seviyesine kartlm, Trk Hava Kuvvetleri gnmzdeki modern yapsna kavuturulmutur368.

C. Uu Eitimi zmir ve Eskiehirdeki Uu Okullarnda yaklak bir yl sren uu eitiminde rencilere; genel taktik, motor, hava aralar, askeri corafya, fotoraflk, at, bombardman, topu at dzenlemesi, keif ve teorik uu dersleri verilmitir. Dersleri topluca gren renciler, -drt kiilik gruplara ayrlarak, her grup bir uu retmeninin sorumluluunda uu eitimine alnmtr. Uu retmenleri, genellikle yurtdnda eitim grm en yetenekli pilotlar arasndan seilmitir. Uu eitimleri; balang, temel ve tatbikat eklinde e ayrlmt. Her blmn ortalama uu saati aadaki gibidir369. Balang Temel Uu : 15 saat (Parasol, Morane) : 20 saat (Gaudron-29)

Tatbikat Uuu: 3-5 saat (Breguet-19) Uu Okullarnda bulunan eitim taburlar kademeli tertiplenmi, eitimin her safhas ayr bir uu taburunda verilmitir. Krk saat civarnda uu eitimi alan pilotlar, atandklar uu birliklerinde tecrbeli pilotlarca eitilmeyi mteakip greve gnderilmitir.

367 368

Kaymakl, s.226. Cumhuriyet Dneminin lk Yllarnda Hava Gc ve Trk Hava Kuvvetlerinin Kuruluu (19231944), s.38. 369 Kaymakl, s.156-202

Gnmzde uu eitim saatleri artmakla beraber, benzer eitim sistemi uygulanmaya devam etmektedir. Hava Harp Okulunu bitiren temenler, ili/zmirde bulunan Uu Okulunda, pervaneli balang ua ile elli saat, iki ayr tipteki jet motorlu uakla 150 saat uarak temel ve tatbikat uu eitimlerini tamamlamaktadrlar.

ALTINCI BLM VI. HAVACILIK SANAY(1923-1950)

A. Ulusal Ekonomi Kurma abalar ve Lozan Trkiyede havaclk sanayiinin geliimini deerlendirirken, Trkiye

Cumhuriyetinin ekonomisini ekillendiren Lozan Antlamasn incelemekte fayda vardr. Lozan Bar Konferans, 21 Kasm 1922de balam, 4 ubat 1923te kesintiye uram, 23 Nisan 1923te balayan ikinci ksm grmeler, 24 Temmuz 1923te Lozan Antlamasnn imzalanmas ile son bulmutur370. Bar Konferansna 4 ubat 1923te ara verilmesinin balca nedeni, emperyalist devletlerin, yabanc sermayeye tannacak imtiyazlarla, Trkiyenin ak pazar konumunu devam ettirmek istemeleridir. Yabanc giriimcilerin artlar, Trk giriimcilerle ayn olacak, Trkiye kendi milli sanayiini gelitirmek iin, vergi kolaylklar ve destekler veremeyecekti371. Atatrk, tilaf Devletleri delegelerinin nerdii tasarnn yargsal ve ekonomik bamszl zedeleyen koullar ierdiini, Trk heyetinin bakan smet nn de, grmelerin kesintiye uramasnn balca sebebinin kapitlasyonlar olduunu sylemitir372. Ara dnemde TBMMde youn tartmalar yaanm ve stratejiler retilmitir. 23 Nisanda balayan ikinci grmelerde, tilaf Devletlerinin, kapitlasyonlardan ve ekonomik imtiyazlarn oundan vazgemesi neticesinde, 24 Temmuzda Lozan Antlamas imzalanmtr373. Lozan Antlamas yeni Trkiyenin kuruluunu onaylayan bir belge olmasna ramen, Dyunu Umumiyenin devam, devralnan ar borlar ve imtiyazl irketler, bamsz bir ekonominin nnde engel olmutur. Sorunlar zamana braklm, bealt yl iinde borlarn hafifletilmesi, Dyunu Umumiyenin kaldrlmas, imtiyazl

370 371

Timur, Trk Devrimi ve Sonras, Ankara, mge Yaynlar, 1994, s.51-53. Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, C.I, stanbul, Tekin Yaynlar, 1977, s.395-396. 372 Atatrk, Sylev, C.I-II, Ankara, ada Yaynlar, 1981, s.399; smet nn, Hatralar, C.II, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1987, s.88. 373 hsan Tayhani, Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayi (1923-1950), Ankara, THK, 2001, s.114-116.

irketlerin devletletirilmesi, kambiyo sisteminin kurularak paraya hakim olunmas ve gmrklerde tam hakimiyet salanmas hedeflenmitir374. Bu hedeflere ulamak iin almalara, konferansn ara dneminde balanmt. 17 ubat 1923te zmirde toplanan Birinci ktisat Kongresinde, bir araya gelen ifti, tccar ve sanayiciler ile geliim planlar yaplmas amalanmtr375. Atatrk, kongreyi a konumasnda syledii, ...Bir ulusun dorudan doruya yaants ile ilgili olan, o ulusun ekonomik durumudur... szleri ile ekonominin nemini vurgulamtr376. ktisat Bakan M.Esat Bozkurt, uygulayacaklar ekonomik programn bilinen sistemlerin hibirinin kopyas olmayacan, karma ekonomik sistemin benimseneceini bildirmitir. On alt gn sren kongrede, meslek rgtleri ve kredi kurumlarnn kurulmas, retimin arttrlarak d ticaret dengesinin salanmas ncelikli hedefler olarak belirlenmitir377. Birinci iktisat kongresinden, Dnya Ekonomik Bunalmnn yaand 1929 ylna kadar olan dnem, Trk ekonomisi iin gei dnemi olmutur. Bu dnemdeki en nemli giriim 3 Mart 1924te karlan Demir Yolu yasas ile mevcut yollarn devletletirilmesi ve 2300 kilometre yeni yol yaplmasdr. Devlet yatrmlarna ve zel sektre kaynak salamak iin 1924te Bankas, 1925te Sanayi ve Maden Bankas kurulmu, 1927de Tevik-i Sanayi kanunu karlmtr. Salanan olanaklara ramen, zel sektrn bu dnemde nemli bir giriimi olmamtr378. Ekonomik hedeflerine tam olarak ulaamayan Trkiye, 1929 Dnya Ekonomik Bunalmndan sonra yeni araylara girmitir. Planl ekonomik byme iin uzun sren hazrlklar yaplm, 1933te tamamlanan Birinci Be Yllk Sanayi Plan 17 Nisan 1934te yrrle konmutur379.
374 375

Avcolu, s.403. Afetinan, A., Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Ankara, 1959, s.104. 376 a.g.e., s.108. 377 erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, C.III, Ankara, Bilgi Yaynlar, 1995, s.256. 378 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, C.III., stanbul, Remzi Kitabevi, 1975, s.380. 379 Ergder Gediz, Trk Havaclk Sanayiinin Tarihesi, Uantrk, No.313(1 Haziran 1988), s.2932.

Birinci Be Yllk Sanayi ve Kalknma Plannda; Dokuma, maden, kat, seramik ve kimya sanayii dallarnda fabrikalar kurulmas hedeflenmiti. Bu kapsamda Kayseri ve Bakrky bez fabrikalar 1934te, Isparta Glya ve Paabahe ie-cam fabrikalar 1935te, zmit kat fabrikas 1936da, Ereli ve Nazilli bez fabrikalar 1937de, Gemlik suni ipek ve Bursa Merinos fabrikalar 1938de Karabk demir-elik tesisleri 1939da iletmeye almtr. 1929-1939 arasnda, dnya sanayi retimi yzde on dokuz artarken, Trkiyede art yzde doksan alt olmutur380. Birinci Be Yllk Sanayi Plannda salanan baar hkmeti, kinci Be Yllk Sanayi Plan hazrlama konusunda cesaretlendirmitir. Ankarada 20-24 Ocak 1936 tarihleri arasnda toplanan Sanayi Kongresinde uzmanlar tarafndan bir rapor hazrlanm, Celal Bayarn banda bulunduu ktisat Bakanl raporu projelendirerek Babakanla sunmutur. Bakanlar Kurulunun 16 Eyll 1938 tarihli toplantsnda onaylanan kinci Be Yllk Sanayi Plan ile; 1. Madencilik 2. Maden kmr ocaklar 3. Elektrik Santralleri 4. Ev eyalar ve ticareti 5. Toprak 6. Gda maddeleri 7. Kimya 8. Denizcilik Sanayii dallarnda 200 milyon liralk bir yatrmla, yzden fazla fabrikann kurulmas amalanmtr381. Atatrkn lm ve kinci Dnya Sava dengeleri deitirmi, planlanan yatrmlar yaplamamtr. Deien siyasi yap nedeniyle 1960lara kadar planl kalknma projeleri retilememitir382.
380 381

Tayhani, s.148. Yahya S.Tezel, Cumhuriyet Dnemi ktisadi Tarihi, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1994, s.309-310. 382 Tayhani, s.151.

B. Devlet Yatrmlar 1. Kayseri Uak Fabrikas Trkiyede sanayileme almalar, ktisat Bakanlnn sorumluluunda yrtlm, savunma sanayii projeleri zellikleri gerei, Genelkurmay Bakanl ile koordine edilmitir.Uzun yllar sren savalarda, yurt iinde silah retilememesinin yaratt skntlar deerlendiren hkmet, dier sanayi yatrmlarnn yan sra savunma sanayiine ynelmek istemitir. Cumhuriyetin ilk ylndaki 100-105 milyon liralk genel btede savunma sanayiine pay ayrlamamtr383. Bte gelirlerinin zaman iinde artmas ve Atatrkn direktifleri zerine Hkmet, 1925 ylnda havaclk sanayiinin temelini atmak iin uak fabrikas kurma kararn almtr. Sadece lke imkanlar ile giriim yaplamayaca iin ortaklk kurulacak yabanc firma aranmtr384. Versay Antlamas gerei Almanyada faaliyetlerinin durdurmak zorunda kalan Junkers uak firmas, baka lkelerde fabrika ama giriimlerinde bulunmu, bu kapsamda Trkiyeye de teklif getirmitir. Alman Profesr Junkersin banda bulunduu firmann Avrupann en kaliteli uaklarn retiyor olmas firmaya duyulan gveni arttrm, firma ile grmelere balanmtr385. Havaclk teknolojisinin hzla ilerlemesi, kullanlan malzemelerin abuk ypranmas nedeniyle Hava Kuvvetlerinde bulunan uaklarn ekonomik mrleri yaklak drt yld. Genelkurmay Bakanl, lke savunmas iin bin uaa ihtiyac olduunu hesaplamt. Drt yl boyunca, ylda 250 uak alarak bu rakama ulalacakt. Ekonomik mrlerinin dolams nedeniyle her yl uaklarn drtte biri hurdaya ayrld iin dzenli olarak ylda 250 uak alnmas gerekiyordu. Bir uak ortalama 100 bin lira olduu iin bteden byk paralar ayrlmas gerekiyordu. Milli Savunma Bakan Ktahya Milletvekili Recep Bey, 22 Nisan 1925te meclisin gizli oturumunda yapt konumada, uak fabrikasna duyulan ihtiyac milletvekillerine aktarmtr386.

383 384

Tayhani, s.219-220. Gediz, s.29-32. 385 Vecihi Hrku, Havaclmz, Ankara, Dou Matbaaclk, 1996, s.5. 386 TBMM Gizli Celse Zabtlar, C.IV, s.546.

TBMMden karlan milyon liralk taahht yasas ile mali kaynak yaratlm, grmelerin tamamlanmas zerine 7 Eyll 1925te Junkers firmas ile uak, motor ve otomobil retecek komple bir fabrika kurulmas konusunda anlama yaplmtr387. Anlama erevesinde, Kayseride Junkers uaklarnn byk apl bakmlarnn yaplp, daha sonra uak retime geilecek bir fabrika kurulacak, Eskiehirde bakm - onarm iin byk bir tesis yaplacakt. Fabrika retime geinceye kadar, tm uak paralar Almanyadan ithal edilecekti. retime getikten sonra gerekli alminyum ve demir, ortak alacak iletmelerle Trkiyeden salanacakt388. Demiryolunun ve elektriin bulunmad, fakat corafi konumu nedeniyle emniyetli bir blgede bulunan Kayseride, 3.360.000 lira sermaye ile kurulan Tayyare Otomobil ve Motor Trk Anonim irketi (TOMTA) Kayseri uak fabrikas, 6 Ekim 1926da trenle hizmete almtr. Fabrikada be Alman mhendis, 120 Alman ve 240 Trk iisi almaya balamtr389. lk etapta 30 Junkers A-20 uann retim, bakm ve onarmn planlanmtr. Montaj zerinde almalar yaplrken, yaad ekonomik kriz nedeniyle payna den paray deyemeyen Junkers firmas ile sorunlar yaanm, firma tm hisselerini 3 Mays 1928de Trk Hava Kurumuna devretmitir. Olumsuzluklara ramen, hazrlklar tamamlanarak, 6 Ekim 1928de resmen retime geilmitir. Fabrika ertesi yl Hava Mfettiliinin emrine girmitir390. Planlama aamasnda ylda 250 uak retmesi dnlen fabrikada, 1929da revizyon yaplmasna ramen, 1932 ylna kadar sadece on be Junkers A-20 imal edilebilmitir391. ABDli havaclk irketleri, 1929 ekonomik buhrann atlattktan sonra dnya havaclnda arlklarn arttrmlardr. Amerikan Curtis-Wright grubu Trkiyeye uak satmak iin teklifte bulunmu, 1932 ylnda yaplan anlama ile Curtiss tipi av

387 388

Trkiyede Havaclk Sanayinin Tarihesi, Hava Dergisi, No.229(Mart 1969), 54-57. Tayhani, s.217-218. 389 Kaymakl, s.354. 390 Kline, s.155. 391 Gediz, s.29-32.

ve Fledling tipi eitim uaklar alnmtr. Alnan uaklarn montaj Kayseride yaplm, iki yllk srede otuz Curtiss ve sekiz Fledling ua imal edilmitir. retilen eitim uaklarndan birini Atatrk, ran ahna hediye etmitir392. Fabrika, 1933 ylnda tamamen Milli Savunma Bakanlna devredilmi ve yeniden al treni yaplmtr393. Trk Hava Kurumu iin 1935 ylnda, 50 adet planr reten fabrika, retime getikten sonra yaklak on ylda, be ayr tipte 134 uak retmitir394. Kayseri Uak Fabrikasnda, motor hari uan tm blmlerini yapabilecek bir seviyeye ulalmtr. Karabk Demir-elik Fabrikasnn 1937 ylnda faaliyete gemesinden sonra yurt iinde motor retimi iin almalar yaplm, Krkkalede kurulacak bir fabrikada uak motoru imal edilmesi planlanmtr. kinci Be Yllk Sanayi planndaki bir ok proje gibi bu proje de maddi imkanszlklar ve siyasi tercihler nedeniyle ertelenmitir395.

2. Eskiehir Uak Fabrikas Alman Junkers firmas ile yaplan anlama gerei Eskiehirde kurulan Bakm ve Onarm Merkezi, 1926 ylnda hizmete almtr. Hava Kuvvetleri uaklarnn kapsaml bakmlarnn yapld fabrikada yeni uak retim denemeleri de yaplmtr396. TOMTAn lavedilmesi zerine fabrika, 1928de Hava Mfettiliine devredilmitir397. Trk Hava Kurumunun eitim iin Fransaya yurtdna gnderdii mhendislerden biri olan Selahaddin Reit (ALAN), 1930da Trkiyeye dnm ve Eskiehir Uak Fabrikasnda almaya balamtr. Selahattin Reitin tasarmn yapt Milli Mdafaa Vekalet-1 (MMV-1) adndaki keif ve eitim uann prototipi 1932de tamamlanmtr. Hz saatte 200 kilometre ve havada kalma sresi
392 393

Tayhani, s.224; Cumhuriyet Gazetesi, 19 Kanunisani 1932. Trkiyede Havaclk Sanayinin Tarihesi, s.54-57; Gediz, s.29-32. 394 lyas Ylmaz, Havaclk Yenign, No.26(2 Eyll 1939), s.28-29. 395 Cumhuriyet Gazetesi, 5 Mart 1937. 396 Kaymakl, s.353. 397 Tayhani, s.228.

2,5 saat olan uan baz paralar Kayseri Uak Fabrikasnda imal edilmi, motoru ve pervanesi ise Amerikadan alnmtr398. Trk yapm sava ua ilk uuunu Mays 1934te gerekletirmitir. Trkiyede byk coku yaratan gelimeye ramen, yeterli destek verilmedii iin uan seri retimine geilememitir399. Atatrkn direktifi ile fabrikada almaya balayan Kurtulu Sava pilotlarndan Vecihi HRKUun 1935te projesini izdii Vecihi-14 uann prototipinin retiminde de benzer sorunlar yaanm ve baar salanamamtr. Vecihinin almalarna ilikin deerlendirmesi yledir400: Atlm niteliindeki almalarmz ok iyi yryordu. Byk Atatrkn aramzdan ayrld tarihe kadar Trkkuunun giderek artmakta olan etkinlikleri ve sonular havaclmzn gvencesi olma durumundayd. Ama o tarihten sonraki ynetim anlaylar bu uyumu bozdu, verim ksrlat ve itenlikli atlmn srdrlmesi olanakszlat. Fabrikalarda retilen uaklarn maliyetinin %38ini iilik, %52sini proje ve dier giderler oluturmaktayd. Btn aksam, hammadde ve motor dardan gelse bile bir uan yurt iinde yaplmas, harcanan parann %93nn yurt iinde kalmas demekti401. Her ynden salayaca yararlara ramen siyasi tercihler ve ynetimsel baarszlklar nedeniyle uak fabrikalarna gerekli destek salanamamtr. retim dzeyleri ykseltilememi, yerli projelere kaynak salanamamtr. Eskiehir fabrikas bakm merkezi olmaktan teye gidememitir402.

C. Sivil Giriimler 1. Vecihi Hrku Birinci Dnya Savanda ve Kurtulu Savanda byk yararllklar gsteren Astsubay Pilot Vecihi(Hrku), Vecihi K-6 adn verdii ilk uann projesini 1918de izmitir. Osmanl Genelkurmaynn ilgi gstermemesi zerine projesini
398 399

Havaclk ve Spor, No.90(25 Terinievvel 1932). Havaclk ve Spor, No.119(15 Mays 1934). 400 Hrku, s.10. 401 Verel, C.II, s.420. 402 Tayhani, s.229.

hayata geirememitir. Cumhuriyetin ilanndan sonra, zmirdeki uu birliinde greve balayan Vecihi, kk bir atlyede imal etmeyi baard Vecihi K-6 ua ile 28 Ocak 1925te baarl bir deneme uuu yapmtr403. Baars, Milli Havaclk Sanayii iin nemli bir adm olarak deerlendirilip takdir edilmek yerine Vecihiye, teknik denemesi yaplmam aletle bakalarnn hayatn tehlikeye atmak suundan on be gn ev hapsi cezas verilmitir. Vecihi, cezay haksz bularak Hava Kuvvetlerinden istifa etmitir404. Eskiehirde alan Uak Fabrikasnda uak tasarm almalarn srdrm, imkanlarn yetersizlii nedeniyle baar salayamamtr. stanbulda bir atlye kurmu, VECH-14 adn verdii ikinci uan 18 Eyll 1930da yapmtr. Basn mensuplarnn nnde on be dakika gsteri uuu yaptktan sonra 30 Eyllde uarak Ankaraya gitmitir405. Vecihinin, uan imal ederken gerekli mercilere bilgi vermemesi ve muayene ettirmeden uarak Ankaraya getirmesi, Seyr Sefer-i Havai Kararnamesi hkmlerine aykr grlm, test ekibi bulunmamas bahane edilerek uaa, seyrsefer vesikas(Uu zni) verilmemitir. Milli Savunma Bakanlna bal Hava leri Genel Mdrlnden 14 Ekimde Vecihiye gnderilen yazda gereke u ekilde aklanmtr: Vecihi XIV tipi tayyare, her ne kadar tecrbe uularnda ve takiben stanbuldan kalkarak Ankaraya kadar hava yoluyla yapt uularla uu kabiliyetinin yerinde olduu anlalm ise de, tayyarenin aerodinamik vasflarn tespit edecek elimizde hibir vasta bulunmadndan fennen muayenesine imkan grlmemi ve bu suretle icap eden seyrsefer vesikas verilmemitir. Vecihi uan skerek trenle stanbula oradan da Praga gtrm ve ek Hkmetinin havaclk dairesinden grevlendirilen teknik komisyona ua inceletmitir. Komisyon Vecihinin uann uluslar aras havaclk kurallarna uygun iyi bir spor ve eitim ua olduuna karar vermitir. Vecihi buradan ald diploma ile uarak stanbula gelmitir406.

403 404

Hrku, s.4. Kline, s.145. 405 a.g.e., s.166. 406 Gediz, s.29-32; Trkiyede Havaclk Sanayinin Tarihesi, s.54-57.

Genelkurmay Bakanlnn onay vermesi zerine, 27 Eyll 1932de Trkiyenin ilk sivil uu okulunu (Vecihi Sivil Uak Okulu), Kadkyde amtr. Okul binas olarak Kzltoprak Bucak Mdrlnn yannda kiralad, drt katl binay kullanmtr. Uak hangarnn bulunduu Kurbaalderede demir ve marangoz atlyesi kurulmutur. 1000 lira karlnda uu eitimi verilen okula, ikisi kz, on ikisi erkek olmak zere, on drt renci katlmtr. Erkek rencilerden bei cretsiz olarak eitim grm, karlnda demir ve marangoz atlyelerinde almlardr407. Okulu atnda elinde kendi yaps, V-14 ve V-15 tipi iki ua olmasna karn faaliyette kald iki ylda alt uak daha yapmay baarmtr. Uaklarn yalnzca motorlar dardan alnm, dier btn aksam atlyelerde yaplmtr. Hava Kuvvetleri Komutanl Vecihiye, kadro d braklm iki Goudron-27 uan vermitir. Yeterli sayda rencinin bulunamamas ve devlet desteinin salanamamas nedeniyle maddi yetersizlikler yznden 1934 yl sonlarna doru okul kapanmtr408.

2. Nuri Demira Baarl bir mteahhit, zamanna gre varlkl bir iadam olan Nuri Beye demiryolu ve fabrika inaatlarnda gsterdii baardan dolay Atatrk tarafndan Demira soyad verilmiti. 1930lu yllarda Trkiyede gerekletirilen hzl sanayileme hamlelerinden etkilenen Nuri Bey, savunma sanayiindeki yatrmlar yetersiz grerek 1936da havaclk sektrne girmeye karar vermitir409. stanbul-Beiktata dizayn ve prototip almalar yapacak byk bir atlye ile Sivas-Divriide seri imalat yapacak bir uak fabrikas kurmay planlayan Demira, 1937 ylnda Selahattin Alann ve Alman uzmanlarn yardmyla BeiktaHayrettin skelesinde Ett Atlyesini kurmutur. Atlye zamanla genileyerek fabrika haline gelmitir410.

407 408

Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, s.21. Art, Havalarda lk Trk Kadnlar, s.22-24. 409 Tayhani, s.230. 410 a.g.e., s.230-231.

Trk Hava Kurumu, Beiktataki fabrikaya ilk olarak altm be planr, sonrasnda on balang eitim ua sipari etmitir. Planrler, 1937-1938 yllarnda tamamlanarak teslim edilmitir411. Eitim ua retmek iin, Alann MMV-1 uan gelitirme almalarna balanm ve NuD-36 uan imal etmitir. Yirmi drt adet imal edilen ua Trkkuu Uu Okuluna satmay planlayan Kurumun uzlamaz tutumu nedeniyle sat gerekleememitir. Gelitirilen ua tantmak iin yurt gezisine kan Selahattin Alann nn Meydanna inite geirdii kaza sonucu ehit olmas, ikinci byk darbe olmutur.412 Trk Hava Kurumu, sipari ettii on adet uan prototipe uygun olmadn, akrobasi kabiliyetlerinin bulunmadn ve zamannda teslimat yaplmadn, gereke gstererek 1939da szlemeyi feshetmitir. THKya at davada bilirkiinin olumlu rapor vermesine ramen mahkemenin THKnn lehinde karar vermesi Demiran havaclk konusundaki faaliyetlerine byk lde sekte vurmutur413. Divriide 1941 ylnda Gk Uu Okulunu kurmu, okulu; Ett Atlyesi, montaj atlyesi, dkmhane, motor ve pervane imalathanesi, malzeme muayene ve teknik laboratuarlar olan uak imalat fabrikas haline getirmitir. Yeilkyde, imdi Atatrk Hava Liman olarak kullanlan arazide, uu sahas tamir atlyesi ve hangarlar yaptrm, 17 Austos 1941de trenle hizmete amtr414. Alman uzmanlarn yardmyla NuD-38 adndaki ift motorlu ve madeni gvdeli, alt kiilik yolcu uann dizaynna balanm, prototip 1944 ylnda imal edilmitir. Yabanc firmalara uak siparii verme konusunda birbiriyle yaran Trk Havayollar ve Trk Hava Kurumunun imal edilen uaa ilgi gstermemesi ve politik durumdan kaynaklanan olumsuzluklar Demira zorlam, Yeilkydeki tesislerinin devlete istimlak edilmesi son darbeyi indirmitir. Cokuyla girdii

411 412

Kaymakl, s.353-356. a.g.e., s.354-355. 413 Tayhani, s.230-231. 414 Trkiyede Havaclk Sanayinin Tarihesi, s.54-57.

havaclk sanayiinde, devlet kurumlarndan destek gremeyen Nuri Demira, 1943te fabrikasn kapatm, uaklar dahil elinde kalan malzemeyi hurdacya satmtr415.

415

Tayhani, s.230-232.

SONU Sanayi Devrimini gerekletirmi, gl ekonomileri olan gelimi batl devletler, balangcndan itibaren havaclk sektrne gereken nemi vermilerdir. Devlet giriimlerinin yan sra zel sektr yatrmlarn da desteklemiler, sivil ve askeri havaclk alannda byk gelimeler salamlardr. Osmanl Devleti, Sanayi Devrimini gerekletirememi olmasnn yannda yaad, ekonomik, siyasi ve askeri sorunlar nedeniyle, dier sanayi dallarnda olduu gibi havaclkta da gereken admlar atamamtr. Askeri havaclk tekilatn kurma giriimlerine batl lkelerle ayn zamanda balamasna ramen, ekonomik ve snai tabana sahip olmad iin zorluklarla ilerlemitir. Batl lkeler yzlerce uaa sahipken, uak retemeyen Osmanl, halktan toplad yardmlarla birka uak alabilmitir. Havaclk sanayiinde da baml olmann acsn, birbiri ardna yaad, Trablusgarp ve Balkan Savalarnda eken Osmanl, Birinci Dnya Savana birlikte girdii Almanyann destei ile ksa sreli bir gelime devresi yaam, savatan yenilgi ile knca elde yine bir ey kalmamtr. Trk Havaclar, bu savalarda imkanlar dahilinde baarl grevler yapm, zellikle Birinci Dnya Savanda Almanlardan ok eyler renmilerdir. Kazandklar tecrbe ile Kurtulu Savanda karlatklar zorluklar amlar, krk dkk uaklarla baarl uular yapmlardr. Kritik keif uularnda elde edilen bilgiler, muharebelerin gidiatn etkilemitir. Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dnya Savalarnda komutanlk yapan, yrtt Kurtulu Mcadelesinde n saflarda yer alan Atatrk, hava kuvvetlerinin savata oynad rol ve havacln nemini ok iyi kavramtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra kurduu Trk Hava Kurumu ile halka havacl sevdirmeyi, halktan salanacak destekle gl bir hava kuvveti oluturmay amalam, bu dncesinde olduka baarl olmutur. Trk Hava Kurumu sayesinde halktan toplanan yardmlar, uak alm, personel yetitirilmesi ve havaclk sanayiine yaplan yatrmlarda kullanlmtr. Uak mhendisleri ve makinistleri yetitirilmi, kalifiye personel ihtiyac

giderilmitir. Trkkuunda kadn-erkek Trk genleri havaclk eitimi almaya balam, gelimi lkelerdeki kadar olmasa da ok sayda sivil havac yetitirilmitir. Sivil havayolu ulam konusunda, ge de olsa giriim yaplarak Devlet Hava Yollar letmesi kurulmutur. Yolcu uaklarnn pahal olmas ve yksek iletme giderleri nedeniyle, uzun yllar sadece stanbu-Ankara hatt iletilmitir. Halk tevik etmek iin bilet fiyatlar dk tutulsa da, gelir seviyesinin dk olmas nedeniyle yolcu miktar arttrlamamtr. Bteden ayrlan pay ve halktan salanan yardmlarla Trk Hava Kuvvetleri srekli bym ve blgesinin nemli bir gc haline gelmitir. Cesur ve baarl pilotlar yetitirilmesine ramen, uaklarn dardan alnmas, Trk Hava Kuvvetlerini de da baml hale getirmitir. Ksa zamanda ekonomik mrn tamamlayan uaklarn yerine, byk paralar verilerek hep yenileri alnmtr. Osmanly ykla gtren nedenleri ok iyi tahlil eden, zellikle sanayileme konusunda geri kalml bir trl kabullenemeyen Atatrk, savunma sanayii projelerine ayr bir nem vermitir. Kayseri ve Eskiehir uak fabrikalarnn kurulmasnda nclk etmitir. Gsterilen iyi niyete ramen Uak fabrikalarnn kuruluunda, ynetimsel hatalar yaplmtr. Gemii parlak olmasna ramen mali krizdeki Junkers firmas ile yaplan ortaklk uzun sreli olamam, Tam retime gemeden szlemenin iptal edilmesi, emekleme safhasndaki Trk Havaclk Sanayiine darbe indirmitir. Kayseri fabrikas kurulurken, ylda 250 uak retimi gibi yksek bir rakam hedeflenirken drt ylda on be uak retilmesi, Eskiehir fabrikasnn bakm merkezi olmaktan teye gidememesi ynetimi karamsarla itmitir. En byk uak alcs yine devletin kendisi olmasna ramen, yurtdndan ok sayda uak almna devam edilmesi bu durumun balca sebebidir. Yeni doan bir ocuu emeklemeden koamayaca gibi, yeni kurulan havaclk sanayiininde zamana ihtiyac olduunu ok iyi bilen Atatrk, sonuna kadar yerli sanayinin destekisi olmutur. Havaclk sanayiinin iki serbest giriimcisinden biri Kurtulu Savann baarl pilotlarndan Vecihi Hrkutur. Kurduu uu okulu ve uak atlyesine

maddi destek salanmas bir yana yapt uana uu lisans verilmemesinin hibir mantkl aklamas yoktur. Uu okulunu kapattktan sonra Atatrkn emriyle Eskiehir Uak Fabrikasnda almaya balayan Vecihi, Onun lmnden sonra yeterli destek bulamayarak, almalarna devam edememitir. Vecihiye gre daha ciddi yatrm yapan adam Nuri Demira, kurduu fabrikalarda eitim ve yolcu uaklar retmesine ramen, Trk Hava Kurumuna sadece birka planr satabilmitir. Trk Hava Kurumu ve Devlet Hava Yollar letmesi, yurtdndan ok sayda uak ald halde Demiraa uak siparii vermemilerdir. Trk Hava Kurumu, imzalad uak alm szlemesini basit nedenlerle iptal etmesi, Yeilkyde kurduu tesislerin istimlak edilmesi Demira zm ve faaliyetlerini durdurmutur. ki giriimciye yaplan davranlarn, kt niyet dnda bir aklamas yoktur. Atatrkn lm ile Trk Havaclk Sanayii en byk destekisini yitirmitir. kinci Dnya Savann olumsuz artlar ve sonrasnda Amerikadan hibe ad altnda gelen silah yardmlar, tm savunma sanayii dallarn olduu gibi, havaclk sanayiini de olumsuz etkilemi, Trkiye bir daha kendi uan retememitir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR I. ARV: TBMM Arivi Genelkurmay Bakanl ATASE Arivi Trk Hava Kuvvetleri Arivi II. KTAP: Adgzel, M.Bahattin, Trk Havaclnda z Brakanlar, Ankara,THK Yaynlar, 2001. Afetinan, A., Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Ankara, 1959. Art, Fikret, Adlarn Gklere Yazdrdlar, stanbul, Baha Matbaas, 1964. Art, Fikret, Havalarda lk Trk Kadnlar, stanbul, Baha Matbaas, 1967. Armaolu, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara, TTK Basmevi, 1997. Armaolu, Fahir, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri(Aklamal), Ankara, TTK Basmevi, 1991. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (Cilt 1-2, 1914-1995), 13. B., stanbul, Alkm Yaynevi, 1995. Atav, Trkkaya, Bilimsel Aratrma El Kitab, Ankara, Hassoy Matbaas, 1989. Atatrk, Sylev, C.I-II, Ankara, ada Yaynlar, 1981. Atatrklk (Birinci Kitap) Atatrkn Gr ve Direktifleri, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1984. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara, TTK, 1997. Avcolu, Doan, Milli Kurtulu Tarihi, C.I, stanbul, Tekin Yaynlar, 1977. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam, C.III., stanbul, Remzi Kitabevi, 1975. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, anakkale Cephesi Harekat, Ankara, Genkur Atase Yaynlar, 1980. Birinci Dnya Harbi Trk Hava Harekat, Ankara, Genkur Basmevi, 1999.

Hrku, Vecihi, Havaclmz, Ankara, Dou Matbaaclk, 1996, Kafkas Cephesi, 2nci Ordu Harekat 1916-1918, Ankara, Genkur Atase Yaynlar, 1978. Kansu, Yavuz ve enz, Sermet, Havaclk Tarihinde Trkler-I, Ankara, Hv.Kuv.Basmevi, 1971. Kaymakl, Hulusi, Havaclk Tarihinde Trkler-II, Ankara, Kltr Ofset, 1997. Kline, Stuart, Trk Havaclk Kronolojisi, stanbul, Hava, 2002. Kural, Fethi, Kurulu Yllarnda Trk Askeri Havacl Belgeleri (1909-1913), Ankara, Hv.Bas.Ne. Md.l, 1974. Kurtcephe, srafil, Trk-talyan likileri (1911-1916), Ankara, Genkur Atase Yaynlar, 1995. Sarp, rfan, Hava Kuvvetlerinin Dou Yllar, Ankara, Hv.Bas.Ne.Md.l, 1986. Tanman, Stk ve Keysk, Mazlum, Trk Havaclk Tarihi I.Kitap(1912-1914), Eskiehir, Hv.Bas. Ne. Md.l, 1950. Tanman, Stk ve Keysk, Mazlum, Trk Havaclk Tarihi II.Kitap(1914-1916), Eskiehir, Hv.Bas. Ne. Md.l, 1950. Tayhani, hsan, Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayi (1923-1950), Ankara, THK yaynlar, 2001. Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Dnemi ktisadi Tarihi, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1994. Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, Ankara, mge, 1994. Turan, erafettin, Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar, 3. B., Ankara, TTK, 1999. Turan, erafettin, Trk Devrim Tarihi, C.III, Ankara, Bilgi Yaynlar, 1995. Trk Havaclk Tarihi (1917-1918), Eskiehir, Hv.Bas. Ne. Md.l, 1950. Trk stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekat, Ankara, Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi Yayn, 1964. Verel, Oktay, stikbal Gklerin Gkler Bizimdir, stanbul, THK, 1985. Yavuz, nsal, Atatrk, mparatorluktan Milli Devlete, Ankara, TTK, 1999.

III. GAZETE VE DERG: Cumhuriyet (1928-1938) Akam (1928-1938) Milliyet (1928-1938) Kylnn Gazetesi(THK Yayn 1929-1934) Havaclk ve Spor Uantrk Hava Kuvvetleri Dergisi IV. MAKALE: Ake, Bilal Bumin, Genlik Yllarnda Atatrk, Havaclk ve Genlik, Uantrk, No.299(Temmuz 1985). Atatrk ve Havaclk, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.301(Kasm 1988). Bilginsoy, Ahmet, stiklal Harbinde Trk Havacl, Silahl Kuvvetler Dergisi, No.242(Haziran 1972). Birinci Dnya Savanda Kbrsta Hava Faaliyetleri, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.344(Haziran 2003). Bora, Cemal, Trk Hava Kuvvetleri Hakknda Yaynlanan lk Makale 1912, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.26(Eyll 1977). Cumhuriyet Dneminin lk Yllarnda Hava Gc ve Trk Hava Kuvvetlerinin Kuruluu, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.343(ubat 2003). alar, Behet Kemal, Trkiyenin Ad Artk Uan Memleket Olacak, Havaclk ve Spor, No.168(Haziran 1936). anakkale Savanda Trk Hava Harekat, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.343, (ubat 2003). Daver, Abidin, Uar Millet Olmak in Esasl Adm, Havaclk ve Spor, No.340(ubat 1944).

Dilaver, Erdal, Atatrkn Havaclk Hakkndaki Dnceleri ve Yorumlar, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981). Ergkmen, akir Hazm, Atatrk andka Hz Artan Bir Genlik, Havaclk ve Spor, No.222(Austos 1938). Ergkmen, akir Hazm, Havaclk Beden Terbiyesi ve Spor, No.2(ubat 1939). Ersoy, Ergin, Kurtulu Savana Trk Hava Kuvvetlerinin Katklar, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.341(Haziran 2002). Ersoy, Engin, Atatrkn Havacla Verdii nem, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.342(Haziran 2002). Eski ve Yeni Havaclarmzn Havaclk Hatralar, Hava Dergisi, No.208(Aralk 1962). Gediz, Ergder, Trk Havaclk Sanayiinin Tarihesi, Uantrk, No.313(1 Haziran 1988). Hakk, Mustafa, Donanmada Havaclk Deniz Mecmuas, No.316(Ocak 1930). Havaclk an Aan Wright Kardeler Havaclk Yll, 1956. Havaclkta lk Admlar(1908-1911), Hava Kuvvetleri Dergisi, No.338(Haziran 2001). Havaclkta Rekorlar, Havaclk Yll, 1956. Havaclk Tarihinde Trkler ve Trk Hava Kuvvetlerinin Dn Bugn Yarn, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.255(Temmuz 1975). stiklal Savanda Trk Havacl, Hava Mecmuas, No.186(25 Mays 1957). Kksel, Burhan, Parat Tarihesi, Trk Havaclnda lk Paratle Atlama Olaylar, Uantrk, No.268(Ekim 1977). Kzl, Akif, Atatrkn Milli Havaclmz ve Hava Gcmz le lgili Grleri, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981). Nadi, Yunus, Kutlu Bir Kurum: Trkkuu, Havaclk ve Spor, No.142(15 Mays 1935). zdemir, Yaar, lk Kez Dman Ua Dren ki Havacmz Hakknda Tasvir-i Efkarda kan ki Yaz, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.273(Mart 1980).

zdemir, Yaar, Hava ehitleri Gnnn Tarihesi, Hava Dergisi, No.258(Haziran 1976). Paksoy, rfan, Atatrkn Havaclk, Hava Kuvvetleri ve Hava Stratejisi le lgili Grleri, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.319(Ekim 1994). Soydan, hsan, Havaclk Tarihimizin Altn Yapraklarna Adlarn Yazdran Kahraman: Fethi-Sadk ve Nuri, Uantrk, C.VII, No.74(Mays 1960). Szeri, Emin Nihat Trk Tayyarecilii, Hava Dergisi, No.201(Mart 1961). Trkiyede Havaclk Sanayinin Tarihesi, Hava Dergisi, No.229(Mart 1969). Trkmen, Faik, Trk Havaclk Tarihinde Kartal Sembol, Trk Kltr, C.VII, No.74(Aralk 1968). Uantrk, Fahrettin, 1930 Ar Harekatnn Havaclk Bakmndan nemi, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.244(Mart 1972). Uarol, Rfat, Trk Havacln Glendirme Kampanyas lk Defa 1912 Ylnda Nasl Balamt, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981). ok, A.Zeki, Atatrk ve Havaclk, Hava Kuvvetleri Dergisi, No.280(Aralk 1981). Ylmaz, lyas, Havaclk Yenign, No.26(2 Eyll 1939). Zaif, Oktay, Trk Havaclnn Kurtulu Savana Etkisi, V.Askeri Tarih Semineri(23-25 Ekim 1995) Bildirileri I, Ankara, 1997.