yksd lsok vk;ksx] mRrj izns'k

meefcceefuele jepe/eJej DeOeervemLe mesJee hejer#ee - 2012

Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e [ekeIejeW kes ceeOece mes efoveebke 28 peveJejer, 2012 mes eehle efkeS pee mekeles nQ~
DeeJesove-he$eeW keer efyeeer leLee pecee kejves keer Deefvlece efleefLe: 24 hejJejer, 2012
DeYeefLe&eeX kes efuees DeeJeMeke metevee
Fme efJe%eeheve kee efJemle=le he Deeeesie kes Jesye-meeF& http://www.uppsc.org.in hej Yeer GheueyOe nw~ Fme hejer#ee ceW Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e
heefle ueeiet nw leLee DeYeefLe&eeW kees Gkele Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e eleske efpeues kes cegKe [ekeIej DeLeJee Gvekes eje efveoxeMf ele [ekeIejeW mes efpevekeer meteer ece
meb. 9(2) kes veeres oer ieeer nw cetue kes DeeOeej hej GheueyOe kejees peeeWies~ Ge DeeJesove he$e kee efveOee&ejf le cetue PREGEN (meeceeve, G.e. kes Deve efhe[s
Jeie&, leLee Deve jepeeW kes DeYeefLe&eeW kes efuees) meerjerpe . 155/- SJeb PRERES (G.e. kes Devegmetef ele peeefle leLee G.e. kes Devegmetef ele pevepeeefle kes efueS)
meerjerpe .95/- nw~ #ewelf epe Deej#eCe kes Devleie&le Deeves Jeeues G.e. kes mJeleb$elee mebeece mesveeveer kes Deeefele leLee G.e0. kes YetlehetJe& mewevf eke DeYeLeea DeeJesove he$e Deheveer
cetue esCeer kes Devegmeej ner ee kejWieW hejvleg Gej eosMe kes meceepe kes efJekeueebie DeYeLeea PREPH meerjerpe kee heece& efpemekee cetue 0 55/- cee$e (heece& mes kee
cetue 0 25/- + [eke Jee 0 30/-) nw, ner ee kej Deeeesie kees ese<f ele kejWies~ 2.DeYeLeea Deheves Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e keer Ske heeses eefle kejJee kej Deheves
heeme DeJeMe jKeW leLee YeefJe<e ceW efkees peeves Jeeues he$eeeej ceW Ge Dees.Sce.Deej. heece& veb. kee GuuesKe DeJeMe kejW~
vees: eqJekeueebie esCeer mes mecyeefvOele DeYeLeea eefo efJekeueebielee kee ueeYe eenles nQ lees PREPH meerjerpe kee heece& ner Deeeesie kees ese<f ele kejWies~
1.G0e0 ueeske mesJee Deeeesie meefcceefuele jepe/eJej DeOeervemLe mesJee (cegKe) hejer#ee, 2012 ceW eJesMe nsleg Gheege DeYeefLe&eeW kee eeve kejves nsleg Fme efJe%eeheve
kes heefjefMe<-1 ceW GefuueefKele efpeueeW ceW efJeefYeVe hejer#ee kesveW hej Ske eejefcYeke hejer#ee kee Deeeespeve kejWies~ Deeeesie eje DeYeefLe&eeW kees DeeJebef le hejer#ee kesveWs
keer metevee eJesMe he$e kes ceeOece mes oer peeesieer~
2. efjefeeeW keer mebKee : Jele&ceeve ceW efjefkeleeeW keer Devegceeefvele mebKee 100 nw~ MeemeveeosMe mebKee 15/42/198-kee-4-2003, efoveebke 28 petve 2003 kes
eeefJeOeevegmeej Jesleveceeve 0 5500-9000 (hegjevee Jesleveceeve) leLee Ge Jesleveceeve kes heoeW kees eMveiele hejer#ee ceW efJeefveefo
& efkees peeves keer JeJemLee kes
efiele meefcceefuele efkees peeves Jeeues mecYeeefJele heoeW kee efJeJejCe Fme ekeej nwmeneeke uesKeeefOekeejer (kees<eeieej), kees<eeefOekeejer/uesKeeefOekeejer (kees<eeieej), JeeefCepe kej DeefOekeejer, efpeuee Deuhe mebKeke keueeCe DeefOekeejer, efpeuee Keee
eqJeheCeve DeefOekeejer, Deefmemsv keefceMvej, (JeeefCepe kej), keee& DeefOekeejer (hebeeeleer jepe), GhemeefeJe (DeeJeeme SJeb Menjer efveeespeve), #es$eere jemeefvebie
DeefOekeejer, efpeuee efhe[e Jeie& keueeCe DeefOekeejer, veeeye lenmeerueoej, efpeuee keceeC[sv nesceiee[&me, hegeuf eme GheeOeer#eke, ef[her keueskej, efpeuee yeele
DeefOekeejer, efpeuee hebeeele jepe DeefOekeejer, meneeke mecYeeieere heefjJenve DeefOekeejer, efpeuee meceepe keueeCe DeefOekeejer, ieVee efvejer#eke SJeb meneeke eerveer
Deeegkele, DeefOeMeemeer DeefOekeejer (veiej efJekeeme), KeC[ efJekeeme DeefOekeejer, uesKee DeefOekeejer (veiej efJekeeme), efpeuee hetelf e& DeefOekeejer es[-2, Dehej efpeuee efJekeeme
DeefOekeejer, (meke), DeOeer#eke keejeieej, ee$eer/ceeue kej DeefOekeejer, eyevOeke ($e+Ce), ueIeg Geesie eyevOeke (efJeheCeve SJeb DeeefLe&ke meJex#eCe), ueIeg Geesie, efpeuee
efJekeueebie keueeCe DeefOekeejer, meneeke mesJeeeespeve DeefOekeejer, DeefOeMeemeer DeefOekeejer esCeer-1/ meneeke veiej Deeegkele, meneeke uesKeeefOekeejer (mLeeveere
efvekeee) #es$eere mesJeeeespeve DeefOekeejer, meneeke efveyevOeke (menkeeefjlee), GheefveyevOeke, meneeke DeefYeeespeve DeefOekeejer (heefjJenve), efpeuee eesyesMeve
DeefOekeejer, efpeuee Geeve DeefOekeejer ie[s -2, efpeuee Geeve DeefOekeejer es[-1 Je DeOeer#eke jepekeere Geeve, efpeuee Geeve DeefOekeejer, efpeuee ieVee DeefOekeejer Gej
eosMe ke=ef<e mesJee mecetn Ke (efJekeeme MeeKee), efpeuee yesemf eke efMe#ee DeefOekeejer/men efpeuee efJeeeuee efvejeR#eke SJeb Deve meceke#eere eMeemeefveke heo efpeuee
eeMeefveke DeefOekeejer, efpeuee uesKeehejer#ee DeefOekeejer (efJee uesKee hejer#ee DevegYeeie), meneeke efveeb$eke efJeefOeke ceehe efJe%eeve (ies[ -I), meneeke efveosMeke Geesie
(efJeheCeve), meneeke eceeege, efpeuee keee&ece DeefOekeejer, Jeefj eJekelee efpeuee efMe#ee SJeb eefMe#eCe mebmLeeve~
Gheeg& e ceW mes Jeefj eJekelee, efpeuee efMe#ee SJeb eefMe#eCe mebmLeeve, efpeuee keee&ece DeefOekeejer, meneeke eceeegkele, meneeke uesKeeefOekeejer (kees<eeieej),
meneeke efveyevOeke, efpeuee Geeve DeefOekeejer es[-1, efpeuee Geeve DeefOekeejer es[-2, leLee hegeuf eme GheeOeer#eke kes heoeW kee DeefOeeeeve heehle nes egkee nw~ Mes<e
efpeve heoeW kee DeefOeeeeve eejefcYeke hejer#ee kes heefjCeece Deeves leke eehle nes peeesiee, Fme hejer#ee ceW meefcceefuele efkees pee mekeles nQ~ Dele: efjefeeeW keer mebKee
Ie ye{ mekeleer nw~
3. Deej#eCe : G.e. kes Devegmetef ele peeefleeeW / G.e. kes Devegmetef ele pevepeeefleeeW/G.e. kes Deve efhe[s JeieeX kes efueS Deej#eCe efJeeceeve MeemeveeosMeeW kes Devegmeej
efoee peeesiee~ Fmeer ekeej #ewelf epe Deej#eCe kes Devleie&le Deeves Jeeueer eseCf eeeW eLee - G.e. kes mJeleb$elee mebeece mesveeefveeeW kes Deeefele/G.e. kes ceefnuee
DeYeefLe&eeW kees Yeer efJeeceeve Deeleve MeemeveeosMeeW kes Devegmeej efjefeeeb yeveves hej Deej#eCe Devegceve nesiee~ G.e. kes meceepe kes efJekeueebie DeYeefLe&eeW kes efueS
Meemeve eje DeefOemetef ele (efeefvnle) efkees iees heoeW hej ner Deej#eCe Devegceve nesiee~
vees : (1) Deej#eCe kee ueeYe eenves Jeeues DeYeLeea mebyebeOf ele Deejef#ele esCeer kes meceLe&ve ceW Fme efJemle=le efJe%eeheve ceW cegef le leLee JesyemeeF hej GheueyOe
efveOee&ejf le eehe hej me#ece DeefOekeejer eje peejer eceeCe-he$e eehle kej ueW SJeb peye Gvemes Dehes#ee keer peee leye Jes Gmes Deeeesie kees emlegle kejW~ (2) G.e. kes
Deejef#ele esCeer kes meYeer DeYeLeea Dees.Sce.Deej. DeeJesove-he$e ceW Deheveer esCeer DeJeMe Debekf ele kejW~ (3) Ske mes DeefOeke Deejef#ele esCeer kee oeJee kejves Jeeues
DeYeefLe&eeW kees kesJeue Ske t, pees DeefOeke ueeYekeejer nesieer, oer peeesieer~ (4) Devegmetef ele peeefle, Devegmetef ele pevepeeefle, Deve efhe[e Jeie&, mJeleb$elee mebeece mesveeveer kes
Deeefele, leLee ceefnuee DeYeefLe&eeW kees, pees Gej eosMe jepe kes cetue efveJeemeer veneR nQ, GvnW Deej#eCe kee ueeYe Devegceve veneR nw, Ssmes DeYeLeea meeceeve esCeer kes
DeYeLeea ceeves peeeWies~ YetlehetJe& mewevf ekeeW nsleg mecetn ie kes heoeW keer GheueyOelee nesves keer oMee ceW Deeleve MeemeveeosMeeW kes Devegmeej 5 eefleMele kee Deej#eCe ose nw~
4. Deeheele keceerMeve eehle/Deuhekeeefueke keceerMeve eehle DeefOekeeefjeeW keer hee$elee keer MeleX : (kesJeue Deeeg ceW t nsleg) Deeheele keceerMeve eehle / Deuhekeeueerve
keceerMeve eehle DeefOekeejer, pees mesvee mes DeJecege veneR nges nQ, efkevleg efpevekeer mewve mesJee ceW hegveJee&me kes efueS Je=e
f keer ieF& nw, Yeer Fme hejer#ee kes efuees
MeemeveeosMe mebKee- 22/10/1976-keeefce&ke - 2,85, efoveebke 30 peveJejer, 1985 kes Devegmeej efvecveefueefKele MeleeX hej DeeJesove kej mekeles nQ : (1) Ssmes DeeJesokeeW
kees Leue mesvee/veew mesvee/Jeeeg mesvee kes me#ece DeefOekeejer eje peejer Fme DeeMee kee eceeCe-he$e eehle kejvee nesiee efke Gvekeer mesJee ceW Je=e
f hegveJee&me kes efuees keer
ieeer nw Deewj Gvekes efJe keesF& DevegMeemeveelceke keee&Jeener ueefcyele veneR nw~ (2) Ssmes DeeJesokeeW kees eLee-mecee en efueefKele DeC[jsekf ebie emlegle kejvee nesiee
efke DeeJeseof le heo kes efuees egve efuees peeves hej Jes Deheves kees mewve mesJee mes lelkeeue DeJecegkele keje ueWies~ Deeheele/Deuhekeeefueke keceerMeve eehle DeefOekeejer kees en
megeJf eOee Devegceve veneR nesieer, eefo - (ke) Gmes mesvee ceW mLeeeer keceerMeve eehle nes ieee nw~ (Ke) Jen leeie he$e oskej mesvee mes DeJecege ngDee nw~ (ie) Jen mesvee
mes keoeeej DeLeJee Meejerejf ke De#ecelee kes keejCe DeJecege ngDee nes~
5. JewJeeefnke eeefmLeefle : Ssmes efJeJeeefnle heg<e DeYeLeea, efpevekeer Ske mes DeefOeke peereJf ele helveer nes leLee ceefnuee DeYeLeea efpevneWves efkemeer Ssmes Jeefe mes efJeJeen
efkeee nw efpemekeer henues mes ner Ske helveer nes hee$e veneR neWies, peye leke efke ceneceefnce jepeheeue ves Gkele Mele& mes t eoeve ve kej oer nes~
6. Mewe#f eke Den&lee : DeeJesove he$e mJeerkeej efkeS peeves keer Deefvlece efleefLe leke DeYeefLe&eeW kees efkemeer ceevelee eehle efJeMJeefJeeeuee keer mveeleke ef[eer ee meceke#e
Den&lee DeJeMe Oeeefjle kejveer eeefnS~ Fmekee GuuesKe DeYeLeea Deheves Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e kes efveOee&ejf le mlecYe ceW kejW efkevleg keeflehee heoeW nsleg efJeefMe
Den&leeeW Yeer nQ efpemekee efJeJejCe efvecveJele nwGhe efveyevOeke, meneeke DeefYeeespeve DeefOekeejer (heefjJenve)
eqJeefOe mveeleke
efpeuee Geeve DeefOekeejer es[-2, efpeuee Geeve DeefOekeejer ies[ -1 Je DeOeer#eke Geeve ceW efJe%eeve mveeleke (ke=ef<e), yeer.Sme.meer. ke=ef<e ee Geeve efJe<ee ceW
jepekeere Geeve, efpeuee Geeve DeefOekeejer
meceke#e GheeefOe
efpeuee ieVee DeefOekeejer, G0e0 ke=ef<e mesJee mecetn Ke (efJekeeme MeeKee)
ke=ef<e mveeleke
efpeuee yesemf eke efMe#ee DeefOekeejer/men efpeuee efJeeeuee efvejer#eke SJeb Deve mveelekeesej GheeefOe
meceke#eere eMeemeefveke heo, efpeuee eMeemeefveke DeefOekeejer
efpeuee uesKee hejer#ee DeefOekeejer (efJee uesKee hejer#ee DevegYeeie)
JeeefCepe mveeleke
meneeke efveeb$eke efJeefOeke ceehe efJe%eeve (ies[ -I)
Ske efJe<ee kes he ceW Yeewelf ekeer ee eebe$f ekeer DeefYeeb$eCe meefnle efJe%eeve ceW GheeefOe
meneeke efveosMeke Geesie (efJeheCeve)
keuee, efJe%eeve ee JeeefCepe ee eeweeseif ekeer ceW mveelekeesej GheeefOe ee Jeeeseesie
ceW efkemeer ceevelee eehle mebmLee mes mveelekeesej GheeefOe ee Jeeeseesie ceW kece
mes kece mveeleke GheeefOe~
meneeke eceeegkele
JeeefCepe/efJeefOe ee Ske efJe<ee kes he ceW DeLe&Meee ee meceepeMeee kes
meeLe keuee ceW mveeleke~
efpeuee keee&ece DeefOekeejer
meceepe Meee ee meceepe efJe%eeve ee ie=n efJe%eeve ee meceepe keee& ceW mveeleke
GheeefOe~
mveelekeesej GheeefOe kes meeLe efMe#ee mveeleke
Jeefj eJekelee, efpeuee efMe#ee SJeb eefMe#eCe mebmLeeve
efpeuee eesyesMeve DeefOekeejer
ceveeseJf e%eeve ee meecepe Meee ee meceeefpeke keee& ceW mveekeesej GheeefOe ee
Gmekes meceke#e keesF& Den&lee ee meeceeefpeke keee& keer efkemeer ceevelee eehle
mebmLee mes meeceeefpeke keee& keer efkemeer MeeKee ceW mveelekeesej ef[hueescee~
Gkele Den&leeDeeW kee Yeer GuuesKe Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e kes meeLe DevegoMs e ceW efoee ieee nw, kee Yeer Debkeve Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e ceW DeYeLeea DeJeMe
kejW~ Jeefj eJekelee efpeuee efMe#ee SJeb eefMe#eCe mebmLeeve kes heo nsleg efveOee&ejf le Mewe#f eke Den&lee mveelekeesej GheeefOe kes meeLe efMe#ee mveeleke nw~ Dele: pees DeYeLeea
Fme heo nsleg Mewe#f eke Den&lee efMe#ee mveeleke Oeeefjle kejles neW Jes Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e kes kee@uece 9.1 (ii) (i) mes (6) ceW Mewe#f eke Den&lee kees[ mebKee
23 kee GuuesKe kejW leLee mveelekeesej keer Den&lee 9.1 (i) ceW oW, leeefke Ssmes Den&lee Jeeues heoeW kes GheueyOe nesves hej Gvekes meehes#e Fvekee DeYeLe&ve efveOee&ejf le efkeee
pee mekes~
7. Deeeg meercee : (1) DeYeefLe&eeW kees 01 pegueeF&, 2012 kees 21 Je<e& keer Deeeg DeJeMe hetjer kejveer eeefnS Deewj GvnW 35 Je<e& mes DeefOeke Deeeg kee veneR nesvee
eeefnS, DeLee&le Gvekee pevce 02 pegueeF&, 1977 mes hetJe& leLee 01 pegueeF&, 1991 kes yeeo kee veneR nesvee eeefnS~
(2) DeefOekelece Deeeg meercee ceW t : (ke) G.e. kes Devegmetef ele peeefle, G.e. kes Devegmetef ele pevepeeefle, G.e. kes Deve efhe[s Jeie& kes DeYeefLe&eeW leLee G.e. kes
mJeleb$elee mebieece mesveeefveeeW kes DeeefeleeW kes efueS DeefOekelece Deeeg meercee ceW 05 Je<e& keer t Devegceve nesieer~ en t kesJeue G.e. kes cetue efveJeemeer DeYeefLe&eeW
kees ner Devegceve nesieer~ (Ke) G.e. kes meceepe kes efJekeueebie DeYeefLe&eeW kes efuees DeefOemetef ele/efeefvnle heoeW keer GheueyOelee keer efmLeefle ceW DeefOekelece Deeeg meercee
15 Je<e& DeefOeke nesieer~ jepe efmeefJeue mesJee (keee&keejer MeeKee) ceW ef[her keueskej heo nsleg Ssmes DeeJesokeeW kees Deheves peveheo kes cegKe efeefkelmeeefOekeejer eje
eoe Fme DeeMee kee efJekeueebielee eceeCe emlegle kejvee DeeJeMeke nesiee efke Gvekeer Meejerejf ke De#ecelee Fme ekeej keer veneR nw pees Fme mesJee kes kele&JeeW kes
heeueve ceW yeeOeke nes~ (ie) Deeheele keceerMeve eehle DeefOekeeefjeeW/DeuhekeceerMeve eehle DeefOekeeefjeeW/YetlehetJe& mewevf ekeeW kes efuees efpevneWves mesvee ceW kece mes kece 05 Je<e&
keer mesJee hetjer kej ueer nes, mecetn Ke nsleg DeefOekelece Deeeg meercee ceW 05 Je<e& keer t Devegceve nesieer hejvleg mecetn Ke kes heoeW nsleg Deej#eCe veneR nesiee~ hejer#ee
ceW mecetn ie kes heoeW keer GheueyOelee keer efmLeefle ceW efveeceevegmeej Deeeg meercee ceW t SJeb Deej#eCe ose nesiee~ (Ie) MeemeveeosMe mebKee-22/21/1983-keeefce&ke-2,
efoveebke 28.11.1985 kes Devegmeej je^er e DeLeJee Devleje&e^ r e mlej kes Jeieeake=le KesueeW kes Gej eosMe kes kegMeue efKeueeef[ eeW kes efueS DeefOekelece Deeeg-meercee 05
Je<e& DeefOeke nesieer~ kegMeue efKeuee[er Deheves eceeCe he$e me#ece eeefOekeejer mes eehle kej ueW leLee Gvemes peye ceeBie keer peee lees Deeeesie kees emlegle kejW Deewj cegKe
hejer#ee kes DeeJesove-he$e kes meeLe DeJeMe mebueive kejW~
8. Meguke : (1) eejefcYeke hejer#ee nsleg Meguke eleske DeYeLeea mes DeeJesove he$e kes cetue kes meeLe efueee peeesiee efpemekes efueheehes hej mechetC& e efJeJejCe Debekf ele nw~
DeYeLeea kees Deueie mes keesF& yeQke [^ehe/^ps ejer eeueeve pecee veneR kejvee nQ~ (2) cegKe hejer#ee nsleg Meguke : cegKe hejer#ee ceW eJesMe nsleg meheue meeceeve
DeYeefLe&eeW, G.e. kes Deve efhe[s Jeie& kes DeYeefLe&eeW leLee Deve jepeeW kes DeYeefLe&eeW kes efueS Meguke . 230/- leLee G.e. kes Devegmetef ele peeefle/G.e.kes
Devegmetef ele pevepeeefleeeW kes DeYeefLe&eeW nsleg Meguke . 110/- efveOee&ejf le nw~ #ewelf epe Deej#eCe kes Devleie&le Deeves Jeeues G.e. kes meceepe kes efJekeueebie DeYeefLe&eeW

efJe%eeheve mebKee : S-1/F&-1/2012

efoveebke : 28 peveJejer, 2012

kees cegKe hejer#ee nsleg keesF& Meguke ose veneR nw hejvleg G.e. kes mJeleb$elee mebeece mesveeveer kes Deeefele leLee G.e. kes mesvee kes DeJecege DeefOekeejer/mewve efJeeesepf ele
kece&eejer/YetlehetJe& mewevf eke DeYeLeea efpeme cegKe esCeer mes mecyeefvOele neWies, GvnW Gmeer Jeie&/esCeer nsleg efveOee&ejf le Meguke pecee kejvee nesiee~ en Meguke GvnW cegKe
hejer#ee kes DeeJesove-he$e kes meeLe pecee kejvee nesiee~
9. DeeJesove-he$e kee mJehe : (1) Fme mlej hej DeeJesove-he$e kesJeue eejefcYeke hejer#ee kes efuees Deecebe$f ele efkees pee jns nQ~ cegKe hejer#ee kes efueS meheue Ieese<f ele
DeYeefLe&eeW kees efJemle=le DeeJesove-he$e, pees GvnW Deeeesie eje Yespes peeeWies, hej hegve DeeJesove kejvee nesiee~ (2) DeeJesove kewmes kejW : eejefcYeke hejer#ee nsleg Dees.
Sce. Deej. DeeJesove-he$e efveoxMeeW meefnle efJe%eeheve keer efleefLe mes DeeJesove-he$e eehle efkees peeves keer Debelf ece efleefLe leke efvecveefueefKele efpeueeW kes eOeeve/Ghe [ekeIejeW mes
PREGEN (meeceeve G.e. kes Deve efhe[s Jeie& kes DeYeefLe&eeW, G.e. kes yeenj kes jepeeW kes meYeer DeYeefLe&eeW eje) . 155/- leLee PRERES (G.e.
kes Deveg. peeefle, G.e. kes Devegmetef ele pevepeeefle kes DeYeefLe&eeW eje) . 95/- kee veieo Yegieleeve kej eehle efkees pee mekeles nQ~ #ewelf epe Deej#eCe kes Devleie&le
Deeves Jeeues, G] e] kes mJeleb$elee mebeece mesveeveer kes Deeefele leLee G.e. kes YetlehetJe& mewevf eke DeYeLeea DeeJesove he$e Deheveer cetue esCeer kes Devegmeej ner ee kejWies hejvleg
G0 e0 kes meceepe kes efJekeueebie DeYeLeea PREPH meerjerpe kee heece& ee kejWies~ DeYeLeea Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e kes meeLe DeeJesove he$e Yejves nsleg efveoxMe
DeJeMe eehle kej ueW~
[ekeIejes keer meteer : 1. Fueeneyeeo (peer.heer.Dees.) 2. Fueeneyeeo (keenjer) 3. Fueeneyeeo (oejeiebpe) 4. Fueeneyeeo (kewJesuejer ueeFve) 5. Fueeneyeeo
(efmeer) 6. Deeieje, 7. Deueerie{ 8. Decyesokej veiej (Dekeyejhegj) 9. Deewjw ee 10. Deepeceie{ 11. yeoeetB 12. yeeiehele 13. yenjeFe 14. yeuejecehegj 15.
yeefueee 16. yeeBoe 17. yeejeyebkeer 18. yejsueer 19. yemleer 20. efyepeveewj 21. yeguevoMenj 22. evoewueer 23. efe$eket (keJeea) 24. osJeefjee 25. Sse 26.
FeJee 27. hewpeeyeeo 28. heKeeyeeo 29. helesnhegj 30. efhejespeeyeeo 31. ieewlece yeg veiej (veesS[e) 32. ieeefpeeeyeeo 33. ieepeerhegj 34. ieeW[e 35.
ieesjKehegj 36. nceerjhegj 37. njoesF& 38. neLejme 39. peeueewve (GjF&) 40. peewvehegj 41. PeeBmeer, 42. Decejesne (peeself eyeehegues veiej) 43. keVeewpe 44. keevehegj
(peerheerDees) 45. keevehegj (kewv) 46. keevehegj (veJeeyeiebpe) 47. keewMeecyeer 48. he[ jewvee 49. ueKeercehegj Keerjer 50. ueefuelehegj 51. ueKeveT (peer.heer.Dees.) 52.
ueKeveT (eewke) 53. cenejepeiebpe 54. cenesyee 55. cewvehegjer 56. ceLegje 57. ceT 58. cesj" 59. efcepee&hegj 60. cegjeoeyeeo 61. cegpehehej veiej 62. heerueerYeerle
63. eleeheie{ 64. jeeyejsueer 65. jecehegj 66. menejvehegj 67. Keueerueeyeeo (meblekeyeerj veiej) 68. YeoesneR (meble jefJeoeme veiej) 69. MeenpeneBhegj 70.
eeJemleer 71. efmeeLe& veiej 72. meerleehegj 73. meesveYe (jeyedm& eiebpe) 74. meguleevehegj 75. GVeeJe 76. JeejeCemeer 77. JeejeCemeer (kewv)~
10. O.M.R. DeeJesove he$e Yejves nsleg DevegoMs e : (1) DeYeLeea efJemle=le efJe%eeheve kee meeJeOeeveer hetJe&ke DeOeeve kejW Deewj leYeer DeeJesove kejW peye Jes mevleg<
neW efke Jes efJe%eeheve keer MeleeX kes Devegmeej Den& nQ~ (2) efkemeer Yeer Deejef#ele esCeer ceW Deeves Jeeues DeYeLeea, eefo Jes Deej#eCe kee ueeYe eenles nQ, lees DeeJesove he$e
kes mebyebeOf ele mlecYe ceW Deheveer esCeer (Ske ee Ske mes DeefOeke, pees Yeer neW) DeJeMe Debekf ele kejW, Ssmee ve kejves hej Jes meeceeve DeYeLeea mecePes peeeWies Deewj GvnW
Deej#eCe kee ueeYe eehle veneR nesiee~
11. mebueiveke : DeYeLeea veJeerveleced heemehees& Deekeej keer mJeeceeefCele heeses DeeJesove he$e ceW efveefo
& mLeeve hej Deer lejn mes efehekeeeW~ Ge DevegoMs e kee
heeueve ve kejves hej DeeJesove-he$e efvejmle kej efoee peeesiee~
vees : eejefcYeke hejer#ee kes Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e kes efJeefYeVe mlecYeeW ceW Debekf ele metevee kes meceLe&ve ceW keesF& eceeCe he$e mebueive veneR kejvee nw~
12. Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e Deeeesie keeee&uee ceW eehle nesves keer Deefvlece efleefLe : meYeer ekeej mes hetCe& DeeJesove he$e meefeJe (efJe%eeheve mebKee-S-1/F&-1/
2012) ueeske mesJee Deeeesie, G0e0 10 kemletjyee ieeBOeer ceeie&, Fueeneyeeo-211018, kees efoveebke 24 hejJejer, 2012 kees 5.00 yepes Dehejevn leke DeLeJee Gmekes
hetJe& jefpem[& [eke eje DeLeJee Jeefeiele he mes neLees-neLe DeJeMe hengB e peevee eeefnS~ [eke efJeYeeie nceeje Spesv veneR nw~ hewkeme eje ese<f ele
DeeJesove he$e mJeerkeej veneR efkees peeeWies~
13. cegKe hejer#ee leLee mee#eelkeej kes mecyevOe ceW keeflehee meteveeSB : (1) eejefcYeke hejer#ee ceW meheue nesves Jeeues DeYeLeea ner cegKe (efueefKele) hejer#ee ceW
meefcceefuele efkeS peeeWies~ (2) DeYeLeea meeJeOeeveerhetJe&ke vees kej ueW efke cegKe hejer#ee ces Jb es Gmeer Devegeceebke hej hejer#ee ceW yew"is es pees GvnW eejefcYeke hejer#ee kes
efueS DeeJebef le efkeee ieee nw~ (3) cegKe hejer#ee nsleg efleefLeeeB leLee hejer#ee kesv yeeo ceW Deeeesie eje efveOee&ejf le efkeS peeeWies~ (4) kesJeue Jener DeYeLeea
mee#eelkeej kes efueS Deentle efkees peeeWies pees cegKe hejer#ee (efueefKele hejer#ee) kes DeeOeej hej meheue Ieese<f ele neWis es~ (5) DeYeefLe&eeW kees mee#eelkeej kes hetJe&
efveOee&ejf le DeeJesove he$eeefo Yejvee nesiee~ (6) efJeefYeVe heoeW kes efueS DeefOeceeveleeSb mee#eelkeej kes mecee ceeBieer peeeWieer pees Debelf ece nesieer Deewj lelheMeele GveceW
keesF& heefjJele&ve Devegceve veneR nesiee~ (7) cetue eceeCe he$eeW keer peeBe mee#eelkeej kes mecee nesieer Gb me mecee DeYeefLe&eeW kees Deheves efJeYeeieeOe#e DeLeJee Gme
mebmLee kes eOeeve eje, peneB GvneWves Deefvlece efMe#ee heeeer nes DeLeJee efkemeer jepeheef$ele DeefOekeejer eje eceeefCele eej heemehees& Deekeej kee heeseseehe (oes
mJeeceeefCele leLee oes jepeheef$ele DeefOekeejer DeLeJee Deefvlece Mewe#f eke mebmLee kes eOeeve eje eceeefCele) Yeer emlegle kejvee nesiee~ (8) kesv DeLeJee jepe mejkeej
kes DeOeerve keee&jle DeYeefLe&eeW kees mee#eelkeej kes mecee Deheves mesJee efveeespeke kee Deveeheefe eceeCe-he$e emlegle kejvee nesiee~ (9) efpeve heoeW keer eeve eefeee
kes Devleie&le Gvekeer mesJee efveeceeJeefueeeW ceW efueefKele hejer#ee leLee mee#eelkeej oesvees kee GuuesKe nw Gve heoeW kes efueS cegKe hejer#ee kes DeeOeej hej mee#eelkeej kes
efuees meheue Ieese<f ele DeYeefLe&eeW kees mee#eelkeej ceW GheefmLele nesvee DeefveJeee& nw~
f ceW eceeCe-he$e mebueive kejvee DeefveJeee&
vees : DeYeefLe&eeW kees cegKe hejer#ee (efueefKele hejer#ee) kes DeeJesove he$eeW ceW efkees peeves Jeeues Deheves mecemle oeJes keer hege
nw~ eefo Jes mecemle oeJes keer hege
f ceW eceeCe-he$e mebueive veneR kejles nQ lees Gvekee DeYeLe&ve efvejmle kej efoee peeesiee~
14. DeYeefLe&eeW kes efueS cenlJehetCe& efveoxMe : (1) G.e. ueeske mesJee Deeeesie kes efveCe&e kes Devegmeej efkemeer Yeer DeYeLeea kees Deheves DeeJesove-he$e ceW ieuele leLeeW
kees, efpevekeer eceeCe-he$e kes DeeOeej hej hege
f >eneR keer pee mekeleer, osves hej Deeeesie keer mecemle hejer#eeDeeW SJeb eeveeW ceW 05 Je<eeX keer DeJeefOe kes efueS eefleJeeefjle
efkeee pee mekelee nw~ (2) Ske efueheehes ceW Ske mes DeefOeke DeYeefLe&eeW kes DeeJesove he$e eehle nesves hej DeLeJee Ske efueheehes ceW Ske mes DeefOeke efJe%eeheveeW kes
DeeJesove he$e nesves hej meYeer DeeJesove he$e efvejmle kej efoes peeeWieW~ (3) efkemeer DeYeLeea eje Fme hejer#ee nsleg Deheves veece mes Ske mes DeefOeke DeeJesove-he$e
emlegle kejves hej Gmekes meYeer DeeJesove-he$e DemJeerke=le kej efoes peeeWies leLee Gmekee DeYeLe&ve efvejmle kej efoee peeesiee~ (4) DeeJesove-he$eeW kees mJeerkeej efkees
peeves keer Debelf ece efleefLe kes yeeo eehle DeeJesove-he$e efkemeer Yeer oMee ceW mJeerkeej veneR efkees peeeWies~ (5) Deeeesie keeee&uee cesW DeeJesove he$e eehle nes peeves kes
heMeele DeYeefLe&eeW keer esCeer, GheesCeer DeLeJee Jewkeefuheke efJe<ee ceW heefjJele&ve Devegceve veneR nQ~ (6) Deeeesie meYeer DeeJesove-he$eeW keer, eeefhle mJeerkeej kejWies~
Deeeesie keeee&uee ceW pecee efkees peeves Jeeues DeeJesove-he$eeW keer eeefhle, emlegelf ekejCe kes mecee keeGvj hej oer peeleer nQ, eeefhle keer jmeero DeYeLeea DeJeMe eehle
kejW~ (7) DehetCe& leLee $egef hetCe& DeeJesove-he$e leLee Ssmes DeeJesove-he$e efpeve hej DeYeefLe&eeW kes nmlee#ej veneR nQ, DemJeerke=le kej efoes peeeWies~ (8) neF&mketue
DeLeJee meceke#e GeerCe& hejer#ee kes eceeCe he$e ceW Debekf ele pevceefleefLe ner ceeve nesieer~ DeYeLeea kees cegKe hejer#ee kes DeeJesove he$e kes meeLe neF&mketue DeLeJee
meceke#e hejer#ee kee eceeCe he$e mebueive kejvee nesiee~ pevceefleefLe nsleg Ge eceeCe he$e kes Deefleefje Deve keesF& DeefYeuesKe ceeve veneR nesiee leLee Ge eceeCe-he$e
mebueive ve kejves hej DeeJesove he$e efvejmle kej efoee peeesiee~ (9) cegKe hejer#ee kes DeeJesove he$e kes meeLe DeYeLeea kees Mewe#f eke eesieleeDeeW kes mecyevOe ceW efkees
iees oeJes keer hege
f ceW Debkehe$e, eceeCe he$e SJeb GheeefOe keer DeefYeeceeefCele eefle (pees efkemeer jepeheef$ele DeefOekeejer DeLeJee Deefvlece Mewe#f eke mebmLee kes eOeeve eje
f ceW eceeCe-he$e/DeefYeuesKe mebueive ve kejves hej DeLeJee eceeCe he$e/Debke he$e DeefYeeceeefCele ve nesves hej
DeefYeeceeefCele nes) mebueive kejvee nesiee~ oeJes keer hege
DeeJesove he$e DemJeerke=le kej efoee peeesiee~ (10) efveOee&ejf le eehe mes efYeVe eehe ceW DeeJesove he$e emlegle kejves hej DemJeerke=le kej efoee peeesiee~ (11)
DeYeLeea DeeJesove he$e kes mecemle mlecYeeW kees mhe he mes YejW~ DeeJesove he$e ceW oMee&ee ieee efJeJejCe Dehe"veere, Demhe Deewj Yeeceke nesves hej DeeJesove he$e
DemJeerke=le kej efoee peeesiee~ (12) Dees.Sce.Deej. DeeJesove he$e ee kejves kes heMeele Fmekee cetue Jeeheme veneR efkeee peeesiee, DeYeLeea eje eens Gmekee
Gheeesie efkeee peee DeLeJee veneR~ (13) DeYeLeea DeeJesove he$e kee keesF& mlecYe Keeueer ve es[ ,s (14) meceepe kes efJekeueebie DeYeefLe&eeW kees G.e. ueeske mesJee
(Meejerejf ke he mes efJekeueebie, mJeleb$elee mebeece mesveeefveeeW kes Deeefele Deewj YetlehetJe& mewevf ekeeW kes efueS Deej#eCe (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 1997 keer Oeeje-2 ceW
GefuueefKele efJekeueebielee mes emle nesves mecyevOeer eceeCe he$e eLee mebMeeseOf ele MeemeveeosMe efoveebke 03 hejJejer 2008 pees efveOee&ejf le eehe hej efJekeueebielee eceeCe
he$e osves nsleg me#ece efeefkelmeeefOekeejer/efJeMes<e%e eje efveie&le SJeb cegKe efeefkelmeeefOekeejer eje eefle nmlee#eefjle nes) emlegle kejves hej Meemeve eje efeefvnle efkeS
iees heoeW hej ner Deej#eCe kee ueeYe Devegceve nesiee~ (15) hejer#ee keer efleefLe, mecee leLee kesveW Deeefo kes mecyevOe ceW Devegeceebke meefnle eJesMe-he$eeW kes ceeOece
mes metevee oer peeesieeR DeYeefLe&eeW kees DeeJebef le kesvo hej ner hejer#ee osveer nesieer~ hejer#ee kesv ceW heefjJele&ve Devegceve vener nQ~ (16) pees DeYeLeea keeueevlej ceW
Den& veneR heees peeeWies Gvekee DeYeLe&ve efvejmle kej efoee peeesiee Deewj cegKe hejer#ee ceW eJesMe nsleg Gvekee keesF& oeJee ceeve veneR nesiee~ DeYeefLe&eeW kes
DeYeLe&ve kes mecyevOe ceW Deeeesie kee efveCe&e Deefvlece nesiee~ (17) DeeJesove-he$e ceW pevce efleefLe kee GuuesKe ve kejves hej leLee $etef hetCe& pevceefleefLe Debekf ele kejves
hej, DeefOeJeemke ee DeuheJeemke nesves hej, DeeJesove he$e ceW Jewkeefuheke efJe<ee kee GuuesKe ve kejves hej, vetvelece Mewe#f eke Den&lee Oeeefjle ve kejves hej, DeeJesove
he$e eehle efkees peeves nsleg efveOee&ejf le Debelf ece efleefLe kes yeeo DeeJesove he$e eehle nesves hej, DeeJesove he$e kes Iees<eCee he$e kes veeres nmlee#ej ve kejves hej, DeeJesove he$e/
DeYeLe&ve efvejmle kej efoee peeesiee~ (18) Deeeesie, DeeJesove he$e keer mejmejer peeBe hej DeYeefLe&eeW kees DeewheyeefvOeke eJesMe os mekeles nQ, efkevleg yeeo ceW efkemeer
Yeer mlej hej en heees peeves hej efke DeYeLeea Den& veneR Lee, DeLeJee DeeJesove he$e eejefcYeke mlej hej ner mJeerkeej kejves eesie veneR Lee Gmekee DeYeLe&ve
efvejmle kej efoee peeesiee Deewj eefo mebmlegle Yeer kej efoee ieee nes lees Deeeesie keer mebmlegelf e Jeeheme ues ueer peeesieer~ (19) keoeMee DeLee&le hejer#ee YeJeve ceW
vekeue kejves , DevegMeemevenervelee, ogJe&Jenej leLee Deve DeeJebveere keee& kejves hej DeYeLeea kee DeYeLe&ve efvejmle kej efoee peeesiee~ Fme efveoxMe keer
DeJensuevee kejves hej DeYeLeea kees Fme hejer#ee leLee YeefJe<e ceW nesves Jeeueer hejer#eeDeeW mes eefleJeeefjle efkeee pee mekelee nw~ (20) DeYeLeea kes heles ceW keesF&
heefjJele&ve nesves hej DeYeLeea lelhejlee mes Deeeesie kees hebpeerke=le [eke mes metef ele kejW~ (21) Deeeesie mes meYeer he$eeeej ceW hejer#ee kee veece, efJe%eeheve mebKee,
DeYeLeea keer pevceefleefLe, efhelee/heefle kee veece leLee Devegeceebke (eefo efoee ieee nes) leLee Dees.Sce.Deej. heece& veb. kee GuuesKe DeJeMe nesvee eeefnS~ (22)
efveegef e nsleg eeefvele DeYeefLe&eeW kees efveeceeW ceW Dehese#f ele mJeemLe hejer#eCe kejevee nesiee~ (23) Fme hejer#ee kes DeeOeej hej cegKe hejer#ee ceW eJesMe nsleg
efjefeeeW kee ueieYeie 18 iegvee leke DeYeLeea meheue Ieese<f ele efkees peeeWies leLee cegKe hejer#ee kes heefjCeece kes DeeOeej hej mee#eelkeej nsleg ueieYeie 3 iegvee leke
DeYeLeea yegueees peeeWies~ mee#eelkeej ceW GheefmLele nesvee DeefveJeee& nw~ (24) eejefcYeke hejer#ee kes eehleebke DeYeefLe&eeW kees GheueyOe veneR kejees peeeWies~ (25)
mkesefuebie heefle ueeiet jnsieer~ (26) Ssmes DeYeLeea pees mveeleke hejer#ee ceW meefcceefuele nes jns nQ, Jes Fme hejer#ee ceW DeeJesove ve kejW, keeseeb kf e Jes hee$e veneR nQ~(27)
DeYeLeea Gej he$eke kees Yejves ceW kesJeue keeues yeeue hJeeFv hesve kee eeesie kejW~ heWemf eue ee efkemeer Deve hesve kee eeesie keoeefhe ve kejW~ (28) Gej he$eke ceW
DeYeLeea eje mener-mener meteveeSb keeues yeeue hJeeFv hesve mes Yejer peeeW~ Gej he$eebke ceW Yejer ieeer metevee kees JneFvej, yues[ DeLeJee jyej Deeefo mes
efceeee venerb peees~
15. Meejerejf ke ceeheoC[ : Meejerejf ke ceeheoC[ Jeeues heo pewmes hegeuf eme GheeOeer#eke, DeOeer#eke keejieej Deeefo GheueyOe nesves keer oMee ceW mecyeefvOele mesJee
efveeceeJeueer/DeefOeeeeve kes Devegmeej Gve hej Meejerejf ke ceeheoC[ ueeiet jnsiee~

heefjefMe - 1
efpeve veiejeW ceW eejefcYeke hejer#ee Deeeesepf ele keer peeesieer Jes efvecve ekeej nw :
Deeieje, Fueeneyeeo, Deepeceie{, yejsueer, ieesjKehegj, yemleer, FeJee, hewpeeyeeo, ieeefpeeeyeeo, peewvehegj, PeeBmeer, keevehegj veiej, ueKeveT, cesj", ceerjpeehegj,
cegjeoeyeeo, jeeyejsueer, menejvehegj, meerleehegj, MeenpeneBhegj, JeejeCemeer~

heefjefMe - 2
G.e. keer Devegmetefele peeefle leLee Devegmetefele peve peeefle kes efueS peeefle eceeCe-he$e
eceeefCele efkeee peelee nw efke eer/eerceleer/kegceejer..................................megheg$e/megheg$eer eer................................efveJeemeer eece...................
lenmeerue...........................veiej........................efpeuee.......................Gej eosMe jepe keer...............................peeefle kes
Jeefe nw efpemes mebeJf eOeeve (Devegmetef ele peeefle) DeeosMe, 1950 (pewmee efke mecee-mecee) hej mebMeeseOf ele ngDee) / mebeJf eOeeve (Devegmetef ele pevepeeefle, Gej eosMe)
DeeosMe, 1967 kes Devegmeej Devegmetef ele peeefle/Devegmetef ele pevepeeefle kes he ceW ceevelee oer ieF& nw~
eer/eerceleer/kegceejer..................................leLee DeLeJee Gvekee heefjJeej Gej eosMe kes..............................eece...........................lenmeerue
................................veiej............................efpeuee.....................ceW meeceeveleee jnlee nw~
mLeeve...........................
nmlee#ej........................................
efoveebke..........................
hetje veece........................................
cegnj............................
heo kee veece....................................
efpeueeefOekeejer/Deefleefje efpeueeefOekeejer/efmeer ceefpem^s /hejievee ceefpem^s /lenmeerueoej/
Deve Jesleve Yeesieer ceefpem^s eefo keesF& nes/ efpeuee meceepe keueeCe DeefOekeejer~

Gej eosMe kes Deve efhe[s Jeie& kes efueS peeefle eceeCe-he$e
ehe-1
eceeefCele efkeee peelee nw efke eer/eerceleer/kegceejer..................................megheg$e/megheg$eer eer................................efveJeemeer eece...................
lenmeerue...........................veiej........................efpeuee.......................Gej eosMe jepe keer......................eqhe[er peeefle kes Jeefe
nQ~ en peeefle Gej eosMe ueeske mesJee (Devegmetef ele peeefleeeW, Devegmetef ele peve peeefleeeW leLee Deve efhe[s JeieeX kes efuees Deej#eCe) DeefOeefveece, 1994
(eLeemebMeeseOf ele) keer Devegmeteer Ske kes Devleie&le ceevelee eehle nw~

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 1
(Anu Image Maker)

Continued....

en Yeer eceeefCele efkeee peelee nw efke eer/eerceleer/kegceejer..................................hetJeexe DeefOeefveece, 1994 (eLeemebMeeseOf ele) keer Devegmeteer-oes (pewmee
efke Gej eosMe ueeske mesJee) (Devegmetef ele peeefleeeW, Devegmetef ele peve peeefleeeW Deewj Deve efhe[s JeieeX kes efuees Deej#eCe) (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2001 eje
eeflemLeeefhele efkeee ieee nw SJeb pees Gej eosMe ueeske mesJee (Devegmetef ele peeefleeeW, Devegmetef ele peve peeefleeeW Deewj Deve efhe[s JeieeX kes efuees Deej#eCe)
(mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2002 eje mebMeeseOf ele keer ieeer nw, mes Deeeefole veneR nw~ Fvekes ceelee-efhelee keer efvejblej leerve Je<e& keer DeJeefOe kes efuees mekeue Jeeef<e&ke
Deee heeBe ueeKe hees ee Fmemes DeefOeke veneR nw leLee Fvekes heeme Oevekej DeefOeefveece, 1957 ceW eLee efJeefnle t meercee mes DeefOeke mecheefe Yeer veneR nw~
eer/eerceleer/kegceejer.................................leLee/DeLeJee Gvekee heefjJeej Gej eosMe kes eece.........................lenmeerue.........................veiej
.............................efpeuee............................ceW meeceeveleee jnlee nw~
mLeeve...........................
nmlee#ej.........................................
efoveebke..........................
hetje veece..........................................
cegnj............................
heo kee veece......................................
efpeueeefOekeejer/Deefleefje efpeueeefOekeejer/efmeer ceefpem^s /hejievee ceefpem^s /lenmeerueoej~

G.e. kes efJekeueebieeW kes efuees eceeCe-he$e

CERTIFICATE FOR PHYSICALLY HANDICAP OF U.P.
NAME & ADDRESS OF THE INSTITUTE/HOSPITAL
Certificate No................................
Date ........................
DISABILITY CERTIFICATE

Recent
Photograph of the
candidate
showing the
disability duly
attested by the
Chairperson of the
Medical Board.

This is certified that Shri/Smt/Kum...................................................................................................................

son/wife/daughter of Shri............................................................................................age......................
sex................identification mark (S).........................................................is suffering from permanent disability of following category:
A. Locomotor or cerebral palsy:
(i) BL-Both legs affected but not arms.
(ii) BA-Both arms affected
(a) Impaired reach
(b) Weakness of grip
(iii) BLA-Both legs and both arms affected
(iv) OL-One leg affected (right or left)
(a) Impaired reach
(b) Weakness of grip
(c) Ataxic
(v) OA-One arm affected
(a) Impaired reach
(b) Weakness of grip
(c) Ataxic
(vi) BH-Stiff back and hips (Cannot sit or stoop)
(vii) MW-Musculer weakness and limited physical endurance.
B. Blindness or Low Vision:
(i) B-Blind
(ii) PB-Partialy Blind
C. Hearing impairment:
(i) D-Deaf
(ii) PD-Partialy Deaf
(Delete the category whichever is not applicable)
2. This condition is progressive/non-progressive/likely to improve/not likely to improve. Re-assessn of this case is not
recommended/is recommended after a period of.........year.........months.
3. Percentage of disability in his/her case is.................percent.
4. Sh./Smt./Kum. .................................................................meets the following physical requirements discharge of his/her duties:
(i) F-can perform work by manipulating with figers.
Yes/No
(ii) PP-can perform work by pulling and pushing.
Yes/No
(iii) L-can perform work by lifting.
Yes/No
(iv) KC-can perform work by kneeling and crouching.
Yes/No
(v) B-can perform work by bending.
Yes/No
(vi) S-can perform work by sitting.
Yes/No
(vii) ST-can perform work by standing.
Yes/No
(viii) W-can perform work by walking
Yes/No
(ix) SE-can perform work by seeing.
Yes/No
(x) H-can perform work by hearing/speaking.
Yes/No
(xi) RW-can perform work by reading and writing.
Yes/No
(Dr. ......................)
(Dr. ......................)
(Dr. ......................)
Member
Member
Chairperson
Medical Board
Medical Board
Medical Board
Countersigned by the
Medical Superintendent/CMO/HQ
Hospital (with seal)
Strike out which is not applicable.

G.e. kes mJeleb$elee mebeece mesveeefveeeW kes DeeefeleeW kes efueS eceeCe-he$e
eceeCe-he$e

eceeefCele efkeee peelee nw efke eer/eerceleer/kegceejer..................................efveJeemeer................................eece.........................

lenmeerue...........................veiej........................efpeuee.......................Gej eosMe ueeske mesJee (Meejerejf ke he mes efJekeueebie, mJeleb$elee
mebeece mesveeefveeeW kes Deeefele Deewj YetlehetJe& mewevf eke kes efueS Deej#eCe) DeefOeefveece 1993 kes Devegmeej mJeleb$elee mebeece mesveeveer nQ Deewj eer/eerceleer/kegceejer
(Deeefele) .........................heg$e/heg$eer/heew$e/heew$eer Ghejebekf ele DeefOeefveece 1993 kes ner eeJeOeeveeW kes Devegmeej Ge eer/eerceleer (mJeleb$elee mebeece
mesveeveer).................kes Deeefele nQ~
nmlee#ej.....................................
mLeeve...........................
hetje veece........................................
efoveebke..........................
cegnj.........................................
efpeueeefOekeejer.................................
meerue.........................................

kegMeue efKeueeef[eeW kes efuees eceeCe-he$e pees G.e. kes cetue efveJeemeer nQ
MeemeveeosMe mebKee-22/21/1983-keeefce&ke-2 efoveebke 28 veJecyej, 1985
eceeCe-he$e kes heece& - 1 mes 4 ehe - 1

(ceevelee eehle eer[e/Kesue ceW Deheves osMe keer Deesj mes Devleje&e^ r e eefleeeseif elee ceW Yeeie uesves Jeeues efKeuee[er kes efuees)
mecyeefvOele Kesue keer je^er e hes[jsMeve/je^er e Smeesemf eSMeve kee veece.................................. jepe mejkeej keer mesJeeDeeW/heoeW hej efveegef e kes efueS
kegMeue efKeueeef[ eeW kes efueS eceeCe-he$e
eceeefCele efkeee peelee nw efke eer/eerceleer/kegceejer.........................Deelcepe/helveer/Deelcepee eer................................efveJeemeer....................
hetje helee........................... ves efoveebke .........................mes efoveebke ......................leke......................(mLeeve kee veece) ceW
Deeeesepf ele ...........................(eer[ e/Kesue-keto kee veece) keer eefleeeseif elee/tvee&cesv ceW osMe keer Deesj mes Yeeie efueee~
Gvekes erce kes eje Ge eefleeeseif elee/tvee&cesv ceW .....................mLeeve eehle efkeee ieee~
en eceeCe-he$e je^er e hes[jsMeve/je^er e Smeesemf eSMeve/(eneB mebmLee kee veece efoee peees)........................ ceW GheueyOe efjkee[& kes DeeOeej hej efoee
ieee nw~
mLeeve............................
nmlee#ej.............................
efoveebke...........................
veece..................................
heo...................................
memLee kee veece.......................
cegnj.................................
vees : en eceeCe-he$e vesMeveue hes[jsMeve/vesMeveue Smeesemf eSMeve kes meefeJe eje Jeefeiele he mes efkees iees nmlee#ej nesves hej ner ceeve nesiee~
ehe - 2
(ceevelee eehle eer[e/Kesue ceW Deheves eosMe keer Deesj mes je^er e eefleeeseif elee ceW Yeeie uesves Jeeues efKeuee[er kes efuees)
mecyeefvOele Kesue keer eosMeere Smeesemf eSMeve kee veece).................................. jepe mejkeej keer mesJeeDeeW/heoeW
hej efveegef e kes efueS kegMeue efKeueeef[ eeW kes efuees eceeCe-he$e
eceeefCele efkeee peelee nw efke eer/eerceleer/kegceejer...................................Deelcepe/helveer/Deelcepee eer...................................efveJeemeer (hetje
helee) ............................................ves efoveebke .........................mes efoveebke ......................leke...................... ceW (eer[ e/
Kesue-keto kee veece) keer eefleeeseif elee (tvee&cesv mLeeve kee veece ...........................Deeeesepf ele je^er e ...................... ceW (eer[ e/Kesue-keto kee
veece) keer eefleeeseif elee/tvee&cesv ceW osMe keer Deesj mes Yeeie efueee~
Gvekes erce kes eje Ge eefleeeseif elee/tvee&cesv ceW.............................. mLeeve eehle efkeee ieee~
en eceeCe-he$e ...............................(eosMeere mebIe kee veece) ceW GheueyOe efjkee[& kes DeeOeej hej efoee ieee nw~
mLeeve............................
nmlee#ej.............................

efoveebke...........................

veece..................................
heo...................................
memLee kee veece.......................
helee..................................
cegnj.................................
vees : en eceeCe-he$e eosMeere Kesue-keto mebIe kes meefeJe eje Jeefeiele he mes efkees iees nmlee#ej nesves hej ner ceeve nesiee~
ehe - 3
(ceevelee eehle eer[e/Kesue ceW Deheves efJeMJeefJeeeuee keer Deesj mes Devle&eJf eMJeefJeeeuee eefleeeseif elee cesW
Yeeie uesves Jeeues efKeuee[er kes efuees)
efJeMJeefJeeeuee kee veece...........................jepe mlej keer mesJeeDeeW/heoeW hej efveege kes efuees kegMeue efKeueeef[ eeW kes efueS eceeCe-he$e
eceeefCele efkeee peelee nw efke eer/eerceleer/kegceejer................................ Deelcepe/helveer/Deelcepee eer................................. efveJeemeer (hetje
helee) ....................................efJeMJeefJeeeuee keer ke#ee....................... kes efJeeeLeea ves efoveebke ................... mes
efoveebke....................... leke .............................(mLeeve kee veece) ceW Deeeesepf ele Devle&eJf eMJeefJeeeuee .................................(eer[ e/
Kesue-keto kee veece) eefleeeseif elee/tvee&cesv ceW ............................... efJeMJeefJeeeuee keer Deesj mes Yeeie efueee~ Gvekes erce kes eje Ge eefleeeseif elee /
tvee&cesv ceW ........................ mLeeve eehle efkeee ieee~ en eceeCe-he$e [erve Deehe mheesm& ed DeLeJee Fbeepe& Kesue keto.............efJeMJeefJeeeuee ceW
GheueyOe efjkee[& kes DeeOeej hej efoee ieee nw~
mLeeve............................
nmlee#ej.............................
efoveebke...........................
veece..................................
heo...................................
memLee kee veece.......................
cegnj.................................
vees : en eceeCe-he$e efJeMJeefJeeeuee kes [erve Deehe mheesmd& e ee Fbeepe& Kesue-keto eje Jeefeiele he mes efkees iees nmlee#ej nesves hej ner ceeve nesiee~
ehe - 4
(ceevelee eehle eer[e/Kesue ceW Deheves mketue keer Deesj mes je^er e Kesue-keto cesW Yeeie uesves Jeeues efKeuee[er kes efuees)
[eFjskes^ Deehe heefyueke Fvme^keMevme/efveosMeke, efMe#ee, Gej eosMe.........................jepe mlej keer mesJeeDeeW/heoeW
hej efveegef e kes efuees kegMeue efKeueeef[ eeW kes efuees eceeCe-he$e
eceeefCele efkeee peelee nw efke eer/eerceleer/kegceejer................................ Deelcepe/helveer/Deelcepee eer................................. efveJeemeer (hetje
helee) .......................ceW .....................mketue ceW ke#ee....................... kes efJeeeLeea ves efoveebke ................... mes
efoveebke....................... leke .........................(mLeeve kee veece) ceW Deeeesepf ele mketueeW kes vesMeveue iescme keer ........................(eer[ e/
Kesue -keto kee veece) eefleeeseif elee/tvee&cesv ceW.b ..................mketue keer Deesj mes Yeeie efueee~ Gvekes erce kes eje Ge eefleeeseif elee/tvee&cesv
ceW......................mLeeve eehle efkeee ieee~
en eceeCe-he$e [eejskes^ Deehe heefyueke Fvme^keMevme/efMe#ee ceW GheueyOe efjkee[& kes DeeOeej hej efoee ieee nw~
mLeeve............................
nmlee#ej.............................
efoveebke...........................
veece..................................
heo...................................
memLee kee veece.......................
cegnj.................................
vees : en eceeCe-he$e efveosMeke / ee Deefleefje/mebege ee GheefveosMeke [eFjskes^ Dee@he heefyueke Fvm^keMevme/efMe#ee ...................... eje Jeefeiele
he mes nmlee#ej nesves hej ceeve nesiee~

heefjefMe - 3
hejer#ee keer eespevee : eefleeeseif elee hejer#ee ceW eceJeej leerve mlej meefcceefuele nQ eLee : (1) eejefcYeke hejer#ee (Jemlegevf e Je yengeJf ekeuheer ekeej keer), (2) cegKe
hejer#ee (hejchejeiele ekeej keer DeLee&le efueefKele hejer#ee) (3) ceeweKf eke hejer#ee (JeefelJe hejer#ee)

eejefcYeke hejer#ee
eejefcYeke hejer#ee oes DeefveJeee& eMvehe$eeW keer nesieer~ efpevekes Gej he$eke Dees.Sce.Deej. meer kes he ceW neWies~ hee"eece Fme efJe%eeheve kes heefjefMe< - 4 ceW
GefuueefKele nw~ eleske eMve-he$e 200 DebkeeW kes leLee oes -oes IeCs DeJeefOe kes nesib es~ oesveebs eMve he$e Jemlegevf e Je yengeJf ekeuheere ekeej kes neWies efpeveceW 150-150
eMve neWies~ eLece eMve he$e hetJee&nve 9:30 yepes mes 11:30 yepes leke leLee efleere eMvehe$e Deheje 2:30 yepes mes meeeb 4:30 yepes leke~
2. cegKe (efueefKele) hejer#ee kes efueS efveOee&ejf le efJe<ee : cegKe hejer#ee ceW efvecveefueefKele DeefveJeee& leLee Jewkeefuheke efJe<ee neWies efpevekee hee"eece Fme efJe%eeheve
kes heefjefMe-5 ceW GefuueefKele nQ~ DeYeefLe&eeW kees cegKe hejer#ee nsleg Jewkeefuheke efJe<eeeW keer meteer ceW mes keesF& oes efJe<ee egveves neWies~ eleske Jewkeefuheke efJe<ee ceW
oes eMve-he$e neWies~

(De) DeefveJeee& efJe<ee

1. meeceeve efnvoer
150 Debke
2. efveyevOe
150 Debke
3. meeceeve DeOeeve, eLece eMve-he$e
200 Debke
4. meeceeve DeOeeve, efleere eMve-he$e
200 Debke
meeceeve DeOeeve-eLece eMve he$e leLee meeceeve DeOeeve efleere eMve he$e Jemlegevf e ekeej kee nesiee, efpemeceW 150 eMve neWies~ Fve eMve-he$eeW kes nue
kejves keer DeJeefOe 2 Ievs nesieer~ Fmekes Deefleefje Mes<e mecemle DeefveJeee& leLee Jewkeefuheke efJe<eeeW kes eMve-he$eeW nsleg 3 Ievs kee mecee efveOee&ejf le nQ~ Jewkeefuheke
efJe<eeeW kee eleske eMve he$e 200 Debkees kee nesiee~
vees : (1) oes IeCs Jeeues eMvehe$eeW kee hejer#ee mecee hetJee&vn 9.30 yepes mes 11.30 yepes leke leLee Dehejevn 2.30 yepes mes meeeb 4.30 yepes leke~ (2) 3 IeCs
Jeeues eMvehe$e kee hejer#ee mecee hetJee&vn 9.30 yepes mes 12.30 yepes leke leLee Dehejevn 2 yepes mes meeeb 5 yepes leke~ DeYeLeea mes meeceeve efnvoer kes DeefveJeee&
eMve-he$e ceW vetvelece Debke eehle kejves keer Dehes#ee keer peeesieer pees eLee efmLeefle, Meemeve ee Deeeesie eje DeJeOeeefjle efkees peeeW~ Jewkeefuheke efJe<eeeW kes meYeer
eMve-he$eeW ceW 2 KeC[ neWies~ eleske KeC[ ceW eej-eej eMve neWies~ DeYeLeea kees kegue heeBe eMveeW kes Gej efueKeves neWies~ eleske KeC[ mes kece mes kece oes-oes
eMve nue kejvee DeeJeMeke nw~
(ye) Jewkeefuheke efJe<ee
efJe<ee
efJe<ee
efJe<ee
efJe<ee
efJe<ee
ke=ef<e
meceepeMeee
heMegheeueve SJeb heMeg efeefkelmee efJe%eeve
ve= efJe%eeve
efnvoer meeefnle
eeefCe efJe%eeve
oMe&veMeee
meebeKf ekeer
efmeefJeue DeefYeeeefv$ekeer
heejmeer meeefnle
jmeeeve efJe%eeve Yet-efJe%eeve
j#ee DeOeeve
eeefv$eke DeefYeeeefv$ekeer
mebmke=le meeefnle
eyevOe
efJeegle DeefYeeeefv$ekeer
JeeefCepe SJeb uesKeebkeve
Yeewelf eke efJe%eeve ceveeseJf e%eeve
ieefCele
Jevemheefle efJe%eeve
jepeveerelf e efJe%eeve SJeb Devleje&e^ r e mecyevOe
Debespeer meeefnle
ueeske eMeemeve
Yetieesue
efJeefOe
Fefleneme
Got& meeefnle
ke=ef<e DeefYeeeefv$ekeer
DeLe&Meee
meceepe keee&
Dejyeer meeefnle
vees : DeYeLeea efvecveefueefKele efJe<ee mecetneW ceW mes kesJeue Ske ner efJe<ee ues mekeWies :
mecetn-S
mecetn-yeer
mecetn-meer
1. meceepe keee&
1. ieefCele
1. ke=ef<e
2. ve= efJe%eeve
2. meebeKf ekeer
2. heMegheeueve SJeb heMeg efeefkelmee efJe%eeve
3. meceepeMeee
mecetn-[er
mecetn-F&
mecetn-She
1. efmeefJeue DeefYeeeefv$ekeer
1. Debespeer meeefnle
1. jepeveerelf e efJe%eeve SJeb Devleje&e^ r e mecyevOe
2. eeefv$ekeer DeefYeeeefv$ekeer
2. efnvoer meeefnle
2. ueeske eMeemeve
3. efJeegle DeefYeeeefv$ekeer
3. Got& meeefnle
mecetn - peer
4. ke=ef<e DeefYeeeefv$ekeer
4. Dejyeer meeefnle
1. eyevOe
5. heejmeer meeefnle
2. ueeske eMeemeve
6. mebmke=le meeefnle
f , eefj$e, DeefYeJeefe keer #ecelee, JeefelJe
3. JeefkelelJe hejer#ee/ceeweKf eke hejer#ee (kegue Debke 200) : en hejer#ee DeYeefLe&eeW keer meceeve peeiekelee, yege
SJeb mesJee kes efueS meeceeve Gheegkelelee kees ef ceW jKeles nges meeceeve DeefYeefe kes efJe<eeeW mes mecyeefvOele nesieer~

heefjefMe - 4
eejefcYeke hejer#ee nsleg hee"eece
eMvehe$e-1 (200 Debke) DeJeefOe-oes IeCs

je^e
r e SJeb Devleje&e^ r e cenlJe keer meeceefeke IeveeSb

Yeejle kee Fefleneme SJeb Yeejleere je^e
r e Deevoesueve

Yeejle SJeb efJeMJe kee Yetieesue -Yeejle SJeb efJeMJe kee Yeewelf eke, meceeefpeke SJeb DeeefLe&ke Yetieesue

Yeejleere jepeveerelf e SJeb Meemeve-mebeJf eOeeve, jepeveerelf eke JeJemLee hebeeeleer jepe, ueeskeveerelf e, DeefOekeeefjke cegs (jeFdme FMetpe) Deeefo

DeeefLe&ke SJeb meceeefpeke efJekeeme-melele efJekeeme, iejeryeer, DevleefJe& pevemeebeK
f ekeere, meeceeefpeke #es$e kes FefveefMeesef Je Deeefo

heee&JejCe SJeb heeefjefmLeeflekeer mebyebOeer meceeve efJe<ee, pewJe efJeefJeOelee SJeb peueJeeeg heefjJele&ve Fme efJe<ee ceW efJe<ee efJeMes<e%elee keer DeeJeMkelee veneR nw

meeceeve efJe%eeve
eMvehe$e-2 (200 Debke) DeJeefOe-oes IeCs

keeefcensvmeve (efJemleejerkejCe)

DevleJezeefkeleke #ecelee efpemeceW meches< eCe keewMeue Yeer meceeefnle nesiee~

leeefke&ke SJeb efJeMues<eCeelceke eesielee~

efveCe&e #ecelee SJeb mecemee meceeOeeve~

meeceeve yeewe
f ke eesielee~

eejefcYeke ieefCele neF&mketue mlej leke-DebkeieefCele, yeerpeieefCele jsKeeieefCele Je meebeK
f ekeer~

meeceeve Debespeer neF&mketue mlej leke~

meceeve efnvoer neF&mketue mlej leke~

je^e
r e SJeb Devleje&e^ r e cenlJe keer meeceefeke IeeveeSb: je^er e Je Devle&je^er e cenlJe keer mecemeeceefeke IeveeDeeW hej DeYeefLe&eeW kees peevekeejer jKeveer nesieer~
Continued....

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 2
(Anu Image Maker)

Yeejle kee Fefleneme SJeb Yeejleere je^er e Deevoesueve: Fefleneme kes Devleie&le Yeejleere Fefleneme kes meeceeefpeke, DeeefLe&ke SJeb jepeveerelf eke he#eeW keer Jeeheke
peevekeejer hej efJeMes<e Oeeve osvee nesiee~ Yeejleere je^er e Deevoesueve hej DeYeefLe&eeW mes mJeleb$elee Deevoesueve keer eke=efle leLee efJeMes<elee je^Jeeo kee DeYegoe
leLee mJeleb$elee eeefhle kes yeejs ceW meceeve peevekeejer Dehese#f ele nw~

Yeejle SJeb efJeMJe kee Yetieesue : Yeejle SJeb efJeMJe kee Yeewelf eke, meeceeefpeke SJeb DeeefLe&ke Yetieesue: efJeMJe Yetieesue ceW efJe<ee keer kesJeue meeceeve peevekeejer keer hejKe
nesieer~ Yeejle kee Yetieesue kes Devleie&le osMe kes Yeewelf eke, meeceeefpeke SJeb DeeefLe&ke Yetieesue mes mebyebeOf ele eMve neWies~

Yeejleere jepeveerelf e SJeb Meemeve-mebeJf eOeeve, jepeveerelf eke JeJemLee, hebeeeleer jepe, ueeskeveerelf e, DeeefOekeeefjke ekejCe Deeefo: Yeejleere jepe JeJemLee,
DeLe&JeJemLee SJeb mebmke=efle kes Devleie&le osMe kes hebeeeleer jepe leLee meecegoeefeke efJekeeme meefnle jepeveerelf eke eCeeueer kes %eeve leLee Yeejle keer DeeefLe&ke veerelf e kes
Jeeheke ue#eCeeW SJeb Yeejleere mebmke=efle keer peevekeejer hej eMve neWies~

DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke efJekeeme- melele efJekeeme, iejeryeer DevleefJe& pevemeebeK
f ekeere, meeceeefpeke #es$e kes FefveefMeesef Je Deeefo: DeYeefLe&eeW keer peevekeejer kee
hejer#eCe pevemebKee, heee&JejCe leLee veiejerkejCe keer mecemeeDeeW leLee Gvekes mebyebOeeW kes heefjes#e ceW efkeee peeesiee~

heee&JejCe SJeb heeefjefmLeeflekeer mebyebOeer meceeve efJe<ee pewJe efJeefJeOelee SJeb peueJeeeg heefjJe&leve: Fme efJe<ee ceW efJe<ee efJeMes<e%elee keer DeeJeMekelee veneR nw~
DeYeefLe&eeW mes efJe<ee keer meeceeve peevekeejer Dehese#f ele nw~

meeceeve efJe%eeve: meeceeve efJe%eeve kes eMve owevf eke DevegYeJe leLee es#eCe mes mebyebeO
f ele efJe<eeeW meefnle efJe%eeve kes meeceeve heefjyeesOe SJeb peevekeejer hej DeeOeeefjle neWies,
efpemekeer efkemeer Yeer megeMf eef#ele Jeefkele mes Dehes#ee keer pee mekeleer nw, efpemeves Jew%eeefveke efJe<eeeW kee efJeMes<e DeOeeve veneR efkeee nw~
vees: DeYeefLe&eeW mes en Dehese#f ele nesiee efke Gej eosMe kes efJeMes<e heefjes#e ceW Gheegk& ele efJe<eeeW kee GvnW meeceeve heefjee nes~

eejefcYeke ieefCele (neF&mketue mlej leke) kes hee"eece ceW meefcceefuele efkees peeves Jeeues efJe<ee
1.DebkeieefCele:
(1) mebKee heefle: eeke=efleke, hetCee&kb e, heefjcese-Deheefjcese SJeb JeemleefJeke mebKeeeW, hetCeeke mebKeeDeeW kes efJeYeepeke SJeb DeefJeYeepe hetCeeke mebKeeeW~ hetCeeke
mebKeeDeeW kee ueIegece meceeheJele& SJeb cenece meceeheJele&ke leLee GveceW mecyevOe~
(2) Deewmele
(3) Devegheele SJeb meceevegheele
(4) eefleMele
(5) ueeYe- neefve
(6) yeepe- meeOeejCe SJeb eeJe=e
f
(7) keece leLee mecee
(8) eeue, mecee leLee otjer
2.yeerpeieefCele:
(1) yengheo kes iegCeveKeC[, yengheoeW kee ueIegece meceeheJele& SJeb cenece meceeheJele& SJeb GveceW mebyebOe, Mes<eheue ecese, mejue egiehele meceerkejCe, efIeele
meceerkejCe
(2) mecegee efmeevle: mecegee, Ghe mecegee, Gefele Ghemecegee, efjkele mecegee, mecegeeeW kes yeere mebef eeeesb (mebIe, eefleso, Devlej, meefceefcele
Devlej), yesve-DeejsKe
3.jsKeeieefCele:
(1) eq$eYegpe, Deeele, Jeie& meceuecye elegYegp& e SJeb Je=e keer jevee SJeb Gvekes iegCe meyebOeer ecese leLee heefjceehe SJeb Gvekes #es$eheue,
(2) ieesuee, mecekeesCeere Je=eekeej yesueve, mecekeesCeere Je=eekeej Mebkeg leLee Ieve kes Deeeleve SJeb he= #es$eheue~
4. meebeKf ekeer: Deebke[eW kee meben, Deebke[eW kee JeieeakejCe, yeejcyeejlee, yeejcyeejlee yebve, meejCeereve, mebeeer yeejcyeejlee, Deebke[eW kee efveheCe, oC[ee&,
heeF& ee&, Deeele efe$e, yeejcyeelee yengYegpe, mebeeer yeejcyeejlee Jee, kesvere eJe=ef e keer ceehe- meceevlej ceeOe, ceeefOekee SJeb yengueke~
General English Upto Class X Level
1. Comprehension
2. Active Voice and Passive Voice
3. Parts of Speech
4. Transformation of Sentences
5. Direct and Indirect Speech
6. Punctuation and Spellings
7. Words meanings
8. Vocabulory & Usage
9. Idioms and Phrases
10. Fill in the Blanks

meeceeve eqnvoer (neF&mketue mlej leke) kes hee"deece ceW meefcceefuele efkees peeves Jeeues efJe<ee
(1) efnvoer JeCe&ceeuee, efJejece efevn,
(2) Meyo jevee, Jeekee jevee, DeLe&
(3) Meyo-he
(4) mebeOf e, meceeme
(5) eqeeeeW
(6) DeveskeeLeea Meyo
(7) efJeueesce Meyo
(8) heee&eJeeeer Meyo
(9) cegneJejs SJeb ueeskeesef eeeb
(10) lelmece SJeb leodYeJe, osMepe, efJeosMeer (Meyo Yeb[ej)
(11) Jele&veer
(12) DeLe&yeesOe
(13) efnvoer Yee<ee kes eeesie ceW nesves Jeeueer DeMege
f eeB
(14) G0e0 keer cegKe yeeseuf eeeB

cegKe hejer#ee nsleg efveoxMe leLee hee"eece

1] Deeeesie eJesMe he$e kes efyevee efkemeer Yeer DeYeLeea kees hejer#ee ceW meefcceefuele nesves keer Devegceefle veneR oWies~ efkemeer Yeer DeYeLeea kes hejer#ee ceW eJesMe
nsleg Den&lee/ hee$elee kes mecyevOe ceW Deeeesie kee efveCe&e Debeflece nesiee~ 2] DeYeefLe&eeW kees meesle efkeee peelee nw efke Gej hegefmlekee ceW kesJeue
efveOee&efjle mLeeve hej ner Dehevee Devegeceebke efueKeW DeveLee oC[mJehe Gvekes DebkeeW ceW keewleer keer peeesieer~ DeYeLeea Gej hegefmlekee ceW kener Yeer
Dehevee veece ve efueKeW DeveLee GvnW hejer#ee kes efuees Deven& Ieesef<ele efkeee pee mekelee nw~ 3] eefo DeYeLeea keer nmleefueefhe Demhe/Dehe"veere nw lees
Gmekes eehleebkeeW kes kegue eesie ceW mes keewleer keer pee mekeleer nw~ 4] DeYeLeea eMve- he$eeW kes Gej Debespeer jesceve efueefhe ceW DeLeJee efnvoer osJeveeiejer
efueefhe ceW DeLeJee Got& heejmeer efueefhe ceW efueKe mekeles nw hejvleg GvnW Yee<ee kes eMve-he$e kee Gej peye leke keer eMve ceW DeveLee efveefo& ve nes
DeefveJeee& he mes Gmeer Yee<ee ceW efueKevee nesiee~ 5] eMve-he$e kesJeue Debespeer efueefhe ceW Je efnvoer osJeveeiejer efueefhe ceW nesies~ 6] meeceeve DeOeeve SJeb
Jewkeefuheke efJe<eeeW kes eMve-he$eeW kee hee"deece DeveLee GefuueefKele efJeJejCe kes Deefleefje, efkemeer efJeeefJeeeuee mes mveeleke ef[eerOeejer DeYeLeea mes
Dehese#f ele mlej kee nesiee~

heef j ef M e-5
meeceeve DeOeeve-eMve-he$e -

1] Yeejle kee Fefleneme (eeeerve,ceOekeeueerve SJeb DeJee&eerve) 2] Yeejleere je^ere Deevoesueve SJeb Yeejleere mebmke=efle 3] pevemebKee,heee&JejCe SJeb
veiejerkejCe (Yeejleere heefjes#e ceW) 4] efJee kee Yetieesue, Yeejle kee Yetieesue SJeb eeke=efleke mebmeeOeve 5] je^ere SJeb Devleje&^ere cenlJehetCe&
Ieveeece 6] Yeejleere ke=ef<e, Jeeheej SJeb JeeefCepe 7] Gej eosMe kes efJeMes<e mevoYe& ceW efMe#ee, mebmke=efle, ke=ef<e,Jeeheej, JeeefCepe SJeb jnve-menve
leLee meeceeefpeke eLeeDeeW keer efJeefMe peevekeejer Yeejle kes Fefleneme Deewj Yeejleere mebmke=efle ceW ueieYeie GVeermeJeeR Meleeyoer kes ceOe Yeeie mes ueskej
osMe kee Jeeheke Fefleneme jnsiee Deewj meeLe ceW ieebOeer, wieesj Deewj vesn mes mecyeefvOele eMve Yeer meefcceefuele neWies~ je^ere Je Devleje&^ere cenlJe
keer IeveeDeeW ceW Kesue-keto mes mecyeefvOele meeceeve %eeve kes eMve Yeer jnWies~
meeceeve DeOeeve-eMve-he$e - II
1] Yeejleere jepe JeJemLee 2] Yeejleere DeLe&JeJemLee 3] meeceeve efJe%eeve, Yeejle kes efJekeeme ceW efJe%eeve Deewj eeweesefieke keer Yetefcekee Deewj eYeeJe
SJeb owevf eke peerJeve ceW efJe%eeve keer cenee 4] meeceeve yeewef ke eesielee 5] meebeKf ekeer efJeMues<eCe,uesKeeefe$e (eehe) leLee DeejsKe ([eeeece)
Yeejleere jepe JeJemLee mes mecyeefvOele KeC[ ceW Yeejle keer jepeveerefleke JeJemLee mes mecyeefvOele eMve neWies~ Yeejleere DeLe&JeJemLee ceW osMe keer
DeeefLe&ke veerefle kes meeceeve ue#eCeeW kee meceeJesMe nesiee~Yeejle kes efJekeeme ceW efJe%eeve Deewj eeweesefiekeer keer Yetefcekee Deewj Gmekes eYeeJe mes mecyeefvOele
KC[ ceW Ssmes eMve hets peeeWies pees DeYeLeea keer Fme #es$e ceW peevekeejer keer hejer#ee kejW~ FmeceW eeeeseif eke he#e hej yeue efoee peeesiee~ meebeKf ekeere
efJeMues<eCeeW ceW DeejsKe Je efe$e he ceW emlegefle leLee meeceeer kes DeeOeej hej menpe yegef kee eeesie kejles nges keg efve<ke<e& efvekeeueves Deewj GmeceW
heeeer ieeer keefceeeb,meerceeDeeW Deewj efJemebieefleeeW kee efveheCe kejves keer #ecelee keer hejer#ee nesieer~
efveyevOe
efveyevOe efnvoer, Deespeer DeLeJee Got& ceW efueKes pee mekeles nQ~
efveyevOe kes eMve-he$e ceW 3 KeC[ neWies~ eleske KeC[ mes Ske-Ske efJe<ee hej 700 (meele meew) MeyoeW ceWs efveyevOe efueKevee nesiee~ eleske KeC[ 50.50 DebkeeW kee nesiee~ leerveeW KeC[eW ceW efvecveefueefKele efJe<eeeW hej DeeOeeefjle efveyevOe kes eMve neWis es~
KeC[ (ke)
KeC[ (Ke)
KeC[ (ie)
1. efJe%eeve heee&JejCe Deewj eeweeseif ekeer
1. je^er e SJeb Debleje&e^ r e Ieveeece
1.meeefnle Deewj mebmke=efle
2.meeceeefpeke #es$e
2.DeeefLe&ke #es$e
2.eeke=efleke DeeheoeSb Yet-mKeueve Yetkeche, yee{, metKee, DeeefoE ~
3. jepevewelf eke #es$e
3.ke=ef<e Geesie SJeb Jeeheej
3. je<^er e efJekeeme eespeveeSb SJeb heefjeespeveeSb
meeceeve efnvoer
(1) efoes ngS iee KeC[, kee DeJeyesOe SJeb eMveesej~ (2) meb#esheCe~ (3) mejkeejer SJeb DeOe&mejkeejer he$e uesKeve, leej uesKeve, keeee&uee DeeosMe,
DeefOemetevee, heefjhe$e (4) Meyo %eeve SJeb eeesie (De) Ghemeie& SJeb elee eeesie, (ye) efJeueesce Meyo, (me) JeekeeebMe kes efueS Ske Meyo (o) Jele&veer
SJeb Jeekee Megef (5) ueeskeesefkele SJeb cegneJejs~
1. ke=ef<e eMve -he$e -1
KeC[ (De): heeefjefmLeeflekeere efJe%eeve Deewj ceeveJe kes efueS Gmekeer eemebefiekelee, eeke=efleke mebmeeOeve Gmekee eyevOe leLee mebj#eCe~ hemeueeW kes
Glheeove leLee efJeJejCe ceW JeeleeJejCeere keejke~ hemeueeW keer Je=e
f hej peueJeeeg lelJeeW kee eYeeJe leLee Memeece hej yeoueles JeeleeJejCe kee eYeeJe~
eote<f ele JeeleeJejCe leLee Gmemes mecyeefvOele ceeveJe,heMeg leLee hemeue kees Kelejs~
eosMe kes efJeefYeVe ke=ef<e peueJeeeg #es$e ceW Memeece eCeeueer DeefOeke Glheeove leLee Deuhekeeueerve efkemceeW kee Memeece eCeeueer hej eYeeJe~ yengMemeve,
yengcebefpeueer efjues leLee DeblejeMeme kee efmeevle SJeb efkeeT Keee Glheeove kes mecyevOe ceW cenlJe~ eosMe kes efJeefYeVe #es$eeW ceW Kejerhe leLee jyeer
ceewmeceeW ceW Glheeefole cegKe Deveepe, ouenve,efleuenve, jsMee, Meke&je leLee veieoer hemeuees kes Glheeove nsleg meb#esheve jerelf eeeb~
Jeeefvekeer kee cenlJe efJeMes<eleeSb leLee efJeefYeVe ekeej kes Jeeefvekeer heewOeeW kee eJeOe&ve efJeMes<e he mes meeceeefpeke Jeeefvekeer leLee ke=ef<e Jeeefvekeer kes mevoYe&
ceW~ KejheleJeej Gvekeer efJeMes<eleeeW leLee efJeefYeVe hemeueeW kes meeLe Gvekee meneesie Je iegCeve~ KejheleJeej kee mebJeOe&ve, pewefJeke leLee jemeeeefveke
efveebv$eCe~ ce=oe efvecee&Ce keer efJeefOeeeb leLee keejke, Yeejleere ce=oeDeeW kee JeieeakejCe, DeeOegefveke mebkeuheveeDeeW meefnle~ ce=oeDeebs kes Keefvepe ueJeCe
leLee keeye&evf eke eceeCe leLee ce=oe Glheeokelee yeveees jKeves ceW Gvekeer Yetecf ekee~ mecemeelceke ce=oeSb Yeejle ces Gvekee efJemleej SJeb megOeej~ ce=oe leLee
heewOeeW cesW DeeJeMeke heeohe lelJeeW Je Deve ueeYekej lelJeeW kee Gej leLee Gvekes efJeJejCe kes eYeeeJekeejer keejke, Gvekeer efeeeSb leLee ce=oe GJe&jkelee
kes efmeevle leLee Gefele GJe&jke eeesie kee cetueebkeve~ peue efJeYeepeve kes DeeOeej hej ce=oe mebj#eCe efveeespeve~ hene[er , heo hene[er leLee IeeefeeW

ceW Dehejove Je DeheJeen kee eyevOe~ Fvekees eYeeefJele kejves Jeeueer efeeeSb leLee keejke~ Jejeveer ke=ef<e leLee Gmemes mecyeefvOele mecebmeeSb~ Je<ee& hej
DeeOeeefjle ke=ef<e #es$eeW ceW ke=ef<e Glheeove ceW efmLejlee ueeves keer lekeveerke~
KeC[ -(ye) Meme Glheeove mes mecyeefvOele peue Gheeesie #ecelee, efmebeeF& ece kes DeeOeejYetle ceeveke efmebeeF& peue kes yeeo DeheJeen kees keece kejves
keer efJeefOeeeb, peueeeeble Yetefcemes peue efvekeeme~ ke=ef<e #es$e eyevOeve kee efveeespeve Je uesKee ceW cenlJe Je ue#eCe leLee Gmekee #es$e ke=ef<e efveJeseW leLee
GhepeeW kee efJeheCeve Deewj cetueeW kee Gleej e{eJe leLee Gvekeer ueeiele Jee~ menkeeefjlee kee ke=ef<e DeLe&JeJemLee ceW cenlJe, efJeefYeVe ekeej keer ke=ef<e
eCeeefueeeb leLee Gvekeer efkemceeW leLee Gvekees eYeeefJele kejves Jeeues keejke~ ke=ef<e efJemleej cenlJe leLee Yetecf ekee, ke=ef<e efJemleej eeseeceeW kee cetueebkeve,
efJemejCe, mebeej Je veF& lekeveerkeeW kee DevegmejCe~ ke=ef<e eb$eerkejCe leLee ke=ef<e Glheeove Je eeceerCe jespeieej ceW Gvekeer Yetecf ekee~ emeej keee&kelee&DeeW
Je efkemeeveeW kes efueS eefMe#eCe keee&ece~ emeej efJeefOeeeb leLee keee&ece eefMe#eCe SJeb YeceCe, ke=ef<e efJe%eeve kesv, ke=ef<e %eeve kesv Sve.S.er.heer.Je
DeeF&.Jeer] Sue.heer.~
eMve he$e - ~~
KeC[ (De) : DeevegJeebeMf ekelee Deewj efJeefYeVelee, ceW[ue kee DevegJeebeMf ekelee efveece, eesceesmeesce DeeveJeebeMf ekelee efmeevle, keeseMf ekeeJeer JebMeeieefle~ efuebie
menueive, efuebie eYeeefJele leLee efuebie meerefcele iegCe, mJeeiele Deewj esefjle GlheefjJele&ve~ GlheefjJele&ve ceW jmeeeveeW kee cenlJe hemeueeW kee Godiece leLee
IejsuetkejCe, KesleeW ceW Gieeeer peeves Jeeueer ecegKe heeohe peeefleeeW mes mebyebeOf ele peeefleeeW keer Deekeeefjkeer leLee efJeefYeVelee kes mJehe~ hemeue kes megOeej
kes keejke Deewj Fvecebs efJeefYeVelee kee Gheeesie~
ecegKe hemeueesb kes megOeej ceW heeohe-epeveve efmeevleeW kee Gheeesie pevehejeieCe Deewj hejhejeieCe Jeeueer hemeueeW keer peveve efJeefOeeeb~ hegve mJeeheveeeve
leLee mebkej Deespe leLee mLeere Demeeespekelee peveve ceW GlheefjJele&ve leLee yengiegefCelelee kee Gheeesie yeerpe eeweesefiekeer leLee Gmekee cenlJe, yeerpeeW kee
Glheeove, mebmeeOeve leLee hejer#eCe~je^ere Je jepe keer yeerpe efveieceeW keer yeerpe Glheeove ceW Yetefcekee~ GVele efkemceeW kes yeerpeeW kee mebmeeOeve Je
efJeheCeve~
Mejerj efeee efJe%eeve kee ke=ef<e efJe%eeve ceW cenlJe~ eeseshueepce kes jmeeeefveke Je Yeewelf eke iegCe, Mees<eCe he=leue leveeJe efJemejCe Deewj hejemejCe~peue
kee DeJeMees<eCe leLee mLeeveevlejCe, Jee<heeslmepe&ve Deewj peue keer efceleJeefelee~
KeC[ (ye) : eefeCJe (FvpeeF&ce) Deewj heeohe jbpeke, ekeeMe mebMues<eCe keer DeeOegefveke mebkeuheveeSb leLee Fve efeeeDeeW kees eYeeefJele kejves Jeeues
keejke, JeeeJeere Je DeJeeeJeere emeve~ Je=ef Je efJekeeme, oerhe keeefuelee Deewj yemevleerkejCe~ heeohe efveeecekeebs keer keee&efJeefOe leLee ke=ef<e Glheeove
ceW cenlJe~ ecegKe heue Je meefypeeeW kes Dehesef#ele peueJeeeg leLee Fvekeer Kesleer keer mebPesve eLee, mecetn Deewj Fmekee Jew%eeefveke DeeOeej~ heue Je
meypeer kes lees[ ves kes henues Je yeeo keer mebYeeue Je mebmeeOeve, meypeer Je heueeW kes heefjj#eCe keer efJeefOeeeb, heefjj#eCe lekeveerkeer leLee GhekejCe~ Yet<e
Je heg<heere heewOeeW, Fmekes meeLe MeesYeekeejer heewOeebW keer Kesleer, Deuebke=le heewOeeW kes eJeOe&ve leLee Geeve keer DeefYekeuhevee Deewj jevee eosMe kes heue,
meypeer Je heewOeeW keer yeerceeefjeeb Deewj keer Fvekes efveeb$eCe kejves keer efJeefOeeeb, Skeerke=le keer Je jesie eyevOeve kes efmeevle, keerveeMeer oJeeDeeW keer
mebjevee, hemeue megj#ee kes eb$e leLee Gvekeer osKe-jsKe~
Deveepe Deewj ouenve kes YeC[ej ceW veeMeke keer Yeb[ej ieesoeceeW keer mJelee leLee Gvekes mecyevOe ceW meeJeOeeveer Deewj Devegj#eCe~
Yeejle ceW Keee Glheeove Deewj Gheeesie keer eJe=efeeeb~je^ere Je Devleje&^ere Keee veerefleeeb~ meceLe&ve cetue hej DeveepeeW keer Kejerooejer, efJelejCe
mebj#eCe Je Glheeove keer mecemeeSb~
2.eeefCeefJe%eeve eMve he$e-1
Dekee[xe, kee[xe, heeefjefmLelekeer, peerJe heeefjefmLelekeere pewJe meebeK
f ekeer Deewj DeeefLe&ke eeefCe efJe%eeve
KeC[-De : (Dekee[xe Deewj kee[xe)
1.efJeefYeVe heeFueceeW kee meeceeve meJe&#s eCe, JeieeakejCe Deewj hejmhej mecyevOe, 2. eesespeesDee: eueve, hees<eCe, peveve Deewj ceeveJe hejpeerJeer eesespeseDee
3. heejerhesje: veeue leb$e kebkeeue Deewj peveve, JeieeakejCe mLeeve, 4.veeF[sefjee: yenghelee, eJeeue, efYeefeeeb, cesepesvesefmeme, 5. nsueefcevLeerpe:
hejpeerJeer Devegketueve leLee hejhees<eer-hejpeerJeer mecyevOe, 6. Svesvesefue[e: hee@ueerkeere cebs Devegketueer efJeefkejCe, 7.DeeLeexhees[e: emsefMeee ceW ueeJee& eehe
Deewj hejpeereJf elee, PeeWiee kes Gheebie, DeeLee&hs ees[e ceW ef Deewj emeve, keereW cebs meeceeefpeke peerJeve Deewj keeeebvlejCe, 8.ceesuemkee: MJemeve efveeesheeFefuevee,
cegee efvecee&Ce, 9.FkeeFvees[cexe: meeceeve mebie"ve, ueeJee& eehe Deewj yebOeglee, 10.kee[xeW keer Glheefe, heghehegme ceerve Deewj eleg<heeoeW keer Glheefe,
11.Sscheerefyeee, efejef[cYelee Deewj MeeJekeerpeveve, hewle=ke ue#eCe, 12.jsherefueee: kejesef eehe (Sveeefhme[, [eFSsehf me[, hewjeefhme[ Deewj efmevesehf me[)
[eFveesmee@j, 13.SsJeerpe: Glheefe heef#eeeW ceW Sefjeue Devegketueve Deewj MJemeve, Geve efJenerve-he#eer, 14.cewcesefueee: eesesLeerefjee Deewj ceseefLeefjee,
etLeerefjee kes ece& JeglheVe~
KeC[-ye : heeefjefmLelekeere, peerJe heeefjefmLeeflekeere, pewJe meebefKekeer Deewj DeeefLe&ke eeefCe efJe%eeve, 1. heeefjefmLelekeere : pewJe leLee DepewJe keejke,
Deelebj Deewj Delebjpeeleere mecyebOe, heeefjefmLeeflekeer Devegece, peerJeesce kes efJeefYeVe ekeej, peerJe Yet jmeeeve ee, Keee peeue, Deespeesve hele& Deewj peerJe
ceb[ue, Jeeeg peue Deewj Leue kee eot<eCe~ 2] peerJe heeefjefmLeeflekeer : eeefCe JeJenej kes ekeej, JeJenej ceW heerjesceesveeW Deewj necee&sveeW keer Yetefcekee
eeefCe JeJenej kes DeOeeve keer efJeefOeeeb, pewJeuee~ 3. pewJe meebefKekeer : eefleeeve efJeefOeeeb, yeejbyeejlee-yebve Deewj kesvere eJe=efekes ceehe,
ceeveke efJeeueve Deewj ceeveke $egef, menmecyevOe Deewj meceeeeCe, keeF& mkeJeehej Deewj er -sm~ 4. DeeefLe&ke eeefCe efJe%eeve :hemeueeW (Oeeve, evee
Deewj ieVee) Deewj mebenerle Deveepeebs kes keer[ heer[ke, ceewve heeueve, jsMecekeer heeueve, ueeKe keer heeueve, celme heeueve Deewj meerhe heeueve~
eeefCe efJe%eeve-eMvehe$e - 2
keeseMf ekee peweJf ekeer, DeevegJebeMf ekeer,efJekeeme Deewj JeieeakejCe/efJe%eeve, pewJejmeeeve, Mejerj efeee efJe%eeve Deewj heefjJeOe&ve peweJf ekeer
KeC[-De : keeseMf ekee peweJf ekeer, DeevegJebeMf ekeer, efJekeeme Deewj JeieeakejCe efJe%eeve, 1. keeseMf ekee peweJf ekeer : keeseMf ekee keuee-meefee ieceve Deewj meese[f eceheeswefMeece Serhespe heche, ceeF&eskee@efv[^ee, ieeupeerkeee, Devle&Jeer,peeefuekee, jeFyeesmeesce Deewj ueeFmeesmeesce, keesefMekee efJeYeepeve- mecemet$eer leke&
Deewj iegCemet$e ieefle Deewj DeOe&met$eCe, iegCemet$e ceeveefe$e~ peerve OeejCee Deewj keee& -[erSveS kee Jesdmeve-efeke cee@[ue, DeevegJebefMeke ket,eeserve
mebMues<eCe, efuebie iegCemet$e Deewj efuebie efveOee&jCe~ 2.DeevegJebefMekeer : JebMeeieefle keers cesW[ue kes efveece, hegve&eesie menueivelee Deewj menueivelee efe$e, yeng
Sueerue, GlheefjJele&ve (eeke=efleke Deewj esefjle) GlheefjJele&ve Deewj efJekeeme, iegCemet$e keer mebKee Deewj eehe mebjeveelceke hegveefJe&veeme, yengiegefCelee,
eeskewefjeeseW Deewj egkeesefjeeseW ceW peerve DeefYeJeefe kee efveeceve, ceeveJe iegCemet$eer DehemeeceeveleeSb, peerve Deewj jesie, megpeveve efJe%eeve, DeevegJebefMeke
DeefYeeebef$ekeer, hegveeexiepe [erSveS lekeveerkeer Deesj peerve keueesefvebie~ 3.efJekeeme Deewj JeieeakejCe efJe%eeve : efJekeeme kes efmeevle pewJe efJeefYeVelee kee
eesle Deewj Gmekeer eeke=efleke JejCe, ne[ea -JeeFveyeie& efveece: ieesheke Deewj Yeemeteke jbpeve, DevegnjCe, eeLe&kee efeee efJeefOeeeb, Deewj Gvekeer
Yetefcekee -erheere eeefCepeele, mheerMeerpe Deewj GhemheerMeerpe keer OeejCee ,JeieeakejCe kes efmeevle~ eeefCeveece heefle, eeefCe-Yeewieesefueke heefjceb[ue Deewj
Devleje&^ere mebefnlee, peerJeeMce, Yet Jew%eeefveke cenekeuhe, Iees[s Deewj neLeer keer peeefleJe=e, ceeveJe keer Glheefe Deewj Gmekee efJekeeme, pevlegDeeW kes
ceneerheere efJelejCe kes efmeevle Deewj Jeeo, efJee kes eeefCe-Yeewieeseuf eke heefjceb[ue~
KeC[-ye : pewJe jmeeeve, Mejerj efeee efJe%eeve Deewj heefjJeOe&ve pewefJekeer, 1.pewJe jmeeeve : keeyeesxneF[^ses, efueefhe[eW (meble=hle Deewj Demeble=hle Jemee
DecueeW kees ueskej) DeceerveeW DecueeW, eeserveeW Deewj vetkeueerke DecueeW keer mebjevee, iueeFkee@efueefmeme, esye kee ee, Gheeeve Deewj Deheeeve,
DeekemeerkejCeeR heemheesjeruesMeve Tpee&- mebj#eCe Deewj Gmekee ceeseve, S er heer Deewj meer S Sce heer SvpeeFceesb kes ekeej, SvpeeFce efeee keer
efeeeefJeefOe, eeflej#eeiueesyegefueve Deewj eeflej#ee efJeeefceve~ 2. Mejerj efeee efJe%eeve : mleefveeeW kes efJeMes<e meboYe& ceW: efOej keer jevee, ceeveJe ceW
efOej Jeie&, mkevove, Deekemeerpeve Deewj keeye&ve [eF& DeekemeeF[ kee heefjJenve, nerceesiueesefyeve, emeve Deewj Gmekee efveeceve, etefjee kee efvecee&Ce,
Deewj cet$e, Decue-#eejke meece Deewj mecemLeeheve, ceeveJe ceW leehe-efveeceve, lebef$ekee DeeJesie -Skemee@ve cebs eeueve Deewj efmeveshme ceW heejieceve, lebef$ekee
es<eer, ef eJeCe Deewj IeeCeheseMf eeeW kes ekeej, eeserve, keeyeexneF[^s , Jemee Deewj vetkeueerke Decue kee heeeve Deewj DeJeMees<eCe, heeekejmeeW kes eeJe
keeefveeb$eCe, ceeveJe kee meblegefuele Deenej~ msje@e[, eeserve, hesheF[ Deewj DeceerveeW Decue mes Jeeglhevle necee&sve, neF&heewLeuesceme, efheegjer,
Lee@eje@e[, hewjeLeeeje@e[ hewveefeeepe (DeiveeMee), S[jerveue (DeefOekeke) ieesve[ (pesveo) Deewj efheefveeue Debke keer Yetefcekee Deewj Gvekes mecyevOe,
ceeveJe peveve kee Mejerj efeee efJe%eeve, ceeveJe ceW heefjJeOe&ve kee neceexsveer efveeb$eCe mleefveeeW ceWb heerjesceesve~ 3. heefjJeOe&ve pewefJekeer : yesefkeeesmescee,
ces{ke Deewj kegkekeg ceW egicekepeveve, efve<eseve: Deb[ kes ekeej efoueve Deewj iewmgueeYeJeve, ces{ke Deewj kegkekeg kes iewmguee kes hes cewhe (YeefJe<e
ceeveefe$e) ces{ke ceW keeeeblejCe, kegkekeg ceW YetCeyeene keuee kee efvecee&Ce Deewj YeefJe<e, mleefveeeW ceW Guye, Dehejeheesef<ekee Deewj Deheje kes ekeej,
mebie"ke heefjIevee, hegveoYeJeve, heefjJeOe&ve kee DevegJeebeMf eke efveeb$eCe,ceef<le<ke , DeebKe Deewj oe kee Debie efJekeeme, keeueeYeeJeve~ keer keeeeblejCe
kee necee&vs eer efveeb$eCe~
3. jmeeeve efJe%eeve : eLece eMve he$e
hejceeCeg mebjevee : yeesj kee eeflehe leLee Gmekeer meerceeSb, o-yeeiueer meceerkejCe, nesFpesveyeie& kee Deefveelee kee efmeevle, keJeeCce eebef$ekeere
Dee@hejsj leLee ee@ef[pej lejbie meceerkejCe, lejbie heueve kee Yeewefleke cenlJe leLee Fmekeer efJeMes<eleeSb (meeceeveerke=le uee@efcyeke) Dejere efJelejCe leLee
s, p, d SJeb f ke#ekeeW keer Deeke=efleeeb Ske efJeceere yeekeme ceW keCe, Fueske^eefveke Gpee&DeeW kee keJeeCerkejCe (neF[^espeve hejceeCeg kee iegCeelceke
DeOeeve heeGueer kee DeheJepe&ve efmeevle, DeefOekelece eeCe keer yenguelee DeeheyeeT efmeevle hejceeCegDeeW kee Fueskee^ efveke efJeveeme, hejeueejseMf eece
lelJeeW kees meefcceefuele kejles ngS DeeJele& leeefuekee keer oerIe& eCeeueer~ lelJeeW kes iegCeeW ceW DeeJele&lee leLee hejceeCegke SJe bDeeeefveke ef$epeeSb, Deeeveve
efJeYeJe, Fueske^eve yebOeglee leLee peueeespeve Tpee&~
veeefYekeere SJeb efJeefkejCe jmeeeve: veeefYeke keer mebjevee (keesMe cee@[ue), veeefYekeere yeue, veeefYekeere mLeeefelJe n/p Devegheele, veeefYekeere yebOeve
Tpee&~jsef[eesSefkeJelee keer yeue ieeflekeer, Gmekeer heneeve leLee ceeheve lelJeeW kee ke=ef$ece lelJeevlejCe leLee veeefYekeere DeefYeefeeeeW , veeefYeke
efJeKeC[ve leLee mebieueve, jsef[eeW SefkeJe mecemLeeefveke leLeeGvekeer Gheeesefielee, jsef[ees keeye&ve keeue efveOee&jCe, efJeefkejCe jmeeeve keer eejefcYeke
peevekeejer, peue leLee peueere efJeueeveeW kee jse[f ees DeheIeve, efJeefkejCe jemeeeefveke Glheeo keer FkeeF& (peer-ceeve) efeke cee$eeefceefle~
jemeeeefveke DeeyebOeve mebeespekelee DeeyevOe efmeevle(neFuej uebove leLee heeGefuebie-muesj kes efmeevle), mebkejCe, Jeer.Sme.F& heer Deej efmeevle
leLee meeOeejCe Dekeeye&efveke DeCegDeeW keer Deeke=efleeeb~ DeeefCJeke ke#eke efmeevle DeeyebOeve, DeveeyevOeve leLee eefleDeeyebOeve DeeefCJeke ke#eke, meceebie
leLee efJe<eceebie efhejceeCegke DeCegkeeW keer DeeefCJeke ke#eke Tpee& mlej DeejsKe, DeeyebOe ece, DeeyebOe owOe&, SJeb DeeyebOe meeceLe&, efmeicee leLee heeF&
DeeyebOe, neF[^espeve DeeyebOe menmebeespeer DeeyebOe keer efJeMes<eleeSb~ s leLee p KeC[ kes lelJeeW kee jmeeeve : s leLee p KeC[ kes lelJeeW kee meeceeve
iegCe lelJeeW kee jemeeeefveke meefeelee leLee mecetn eJe=ef eeeb, Gvekes neF[^eF[eW, nwueF[es leLee DeekemeeF[es kee jemeeeefveke DeeejCe~
mebeceCe lelJeeW kee jmeeeve : meeceeve efJeMes<eleeSb, heefjJeleea DeekemeerkejCe DeJemLeeSb, peefueeW kee efvecee&Ce, Gvekee jbie leLee egcyekeere SJeb
Glesefjkeere iegCe~ Deeeefveke ef$epeeDeeW, DeekemeerkejCe DeJemLeeDeeW leLee egcyekeere iegCeeW keer ef mes 4d Deewj 5d mebeceCe lelJeeW SJeb Gvekes
Deveghe 3d lelJeeW kee legueveelceke DeOeeve~
uewLesveeF[eW leLee SefkeueeF[eW kee jmeeeve : uewLesveeF[eW, mebkegeve, DeekemeerkejCe DeJemLeeSb, uewLesveeF[eW leLee SefkeueeF[eW kes he=LekekejCe kee
efmeevle, Gvekes eewefiekeeW kee egcyekeere leLee mheske^ceer iegCe~ Ghe menmebeespeve jmeeeve : Ghe menmebeespeve eewefiekeeW kee Jeve&j efmeevle veece
heefle keer DeeF&.et.heerS.meer. (IUPAC) eCeeueer eYeeJeer hejceeCeg eceebke, Ghe men mebeespeve eeweif ekeeW ceW meceeJeeJelee, mebeespekelee yebOe efmeevle
leLee Gmekeer meerceeSb, efemue #es$e efmeevle Deheuekeere, eleg<heuekeere leLee Jeie& leueere peefueeW ceW d ke#ekeeW kee efemue #es$e efJeheeve~ dq
leLee Fmekes ceeve kees eYeeefJele kejves Jeeues keejke d1 mes d9 leke kes efueS efemue #es$e mLeeefelJe Tpee&DeeW keer ieCevee, ogye&ue leLee eyeue #es$e kes
Deheuekeere peefue, mheske^es jemeeeefveke esCeer~ 3d mebeceCe Oeeleg peefueeW kes Fueske^eefveke mheske^ce, Fueske^eefveke Gespeve kes ekeej d1 mes
d10 efvekeeeeW kes efueS mheske^efcekeer Deee DeJemLeeSb~ pewJe Dekeeye&efveke jmeeeve : pewefJeke eeceeW ceW DeefveJeee& leLee met#ce ceeef$eke lelJe, OeeeflJeke
heeefhe&efjvenerceesiueesefyeve leLee ceeeeiueesefyeve~ ca2+ kes efJeMes<e meboYe& ceW #eejere leLee ce=oe#eejere Oeeleg DeeeveeW kee pewefJeke cenlJe~
efvecveebefkele Deekeye&efveke eewefiekeeW kee yeveevee, Gvekes iegCe Oece& leLee Gheeesie: Yeejer peue, yeesefjke Sefme[, [eFyeesjsve, neF&[^eefpeve,Sceerve, heeswefMeece
[eFeesces, heeswefMeece hejcewieves, Ce (IV)meuhes leLee Ti (III) meuhes~
yengueke : mebKee ceeOe leLee Yeej ceeOe DeCegYeej~ DeJemeeove, ekeeMe efJekeerCe&ve, Meevelee leLee hejmeejCe oeye, efJeefOeeeb eje yenguekeeW kes
DeCegYeej kee %eele kejvee~ yenguekeeW keer eleemLelee leLee efemuelee~ yeesjepeve, efmeueerkeesve leLee heemheesveeFefe^ uf eke nwueeF[ yengueke~ jemeeeefveke
T<cee ieeflekeer : T<cee ieeeflekeer heueve, T<cee ieeflekeer kes efveece leLee efJeefYeVe Yeewelf ekeer jemeeeefveke eeceeW cebs Gmekes Devegeeesie~ jemeeeefveke efJeYeJe
keer OeejCee, efieype-[etncs e meceerkejCe keueeefmeeme -keueshesjeve meceerkejCe menpeele iegCe Oecee&W kee T<ceeieeflekeer efJeJeseve~ jemeeeefveke yeue ieeflekeer :
DeefYeefeee keer DeCegkelee leLee keesef DeefYeefeee keesef %eele kejves keer efJeefOeeeb, meefeeCe Tpee&, DeefYeefeee ojeW kee mebie"ve, efmeevle, efmLej
DeJemLee meefVekeve, DeefYeefeee ojebs kee mebeceCe DeJemLee efmeevle, eLece keesef keer eceeiele GleceCeere leLee heeM&Je DeefYeefeeeSb~ eeJemLee
Continued....

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 3
(Anu Image Maker)

meece: eeJemLee Ieke leLee mJeleb$elee keer keesef, Ske leLee oes Ieke efvekeee kee eeJemLee DeejsKe, vevme& kee efJelejCe efveece kes Devegeeesie~
efJeegle jmeeeve: efJeegle eeueve kes efveece DeefYeieceveebke, DeefYeieceveebke %eele kejvee (efnehe& leLee ieefleMeerue meerceebke efJeefOe, ) efJeueselee leLee
efJeueselee iegCeveheue %eele kejves keer eeuekelee efJeefOe, Deeeveer meece, eyeue efJeegle DeheIeeeW kee efmeevle meefeelee iegCeebke kee [syeeF& -nkeue
efmeevle peue kee Deeeveer iegCeveheue PH Decue#eej meteke, GYee Deeeve eYeeJe, Jehej efJeueeve, efJeueselee iegCeveheue Deewj efJeMues<eCe ceW Fmekee
Devegeeesie~
"esme DeJemLee kee jmeeeve : "esmeeW kee JeieeakejCe, efemue leb$e efemueeW ceWmeefceefle kes lelJe, ef$eefJece peeueke leLee Skeke mesue, yebOe ekeej kes
DeeOeej hej efemueeW kee JeieeakejCe Deeeveer "esme, OeeeflJeke "esme, men mebeespeer "esme leLee DeCegke "esme, ieesuekeeW kee megmebkegueve, <ekeesCeere
megmebkegueve, Ieve megmebkeueve, Ghemenmebeespeve eceebke leLee ef$epee Devegheele eYeeJe~ Skeme-efkejCe efJeJele&ve kes efueS yewie kee efveece, heeJe[j efJeefOe
Nacl leLee Kcl keer efemue mebjeveeSb~ he= jmeeeve : keesueeF[eW kee mLeeefelJe leLee Gve hej DeeJesMe kee Godiece, efJeegle ieeflekeer efJeYeJe,
Yeewelf eke leLee jemeeeefveke DeefOeMees<eCe efJeefYeVe ekeej kes DeefOeMees<eCe meceleeheer meceebieer leLee efJe<eceebieer GlesjCe, SvpeeFce GlesjCe (ceeFkesefuemeceWve
meceerkejCe) DeCeg mheske^efcekeer : IetCe&ve mheske^ce : { leLee De{ IetCe&ke cee@[ue, efhej-ceeC[ke DeCegDeeW ceW yebOe otjer kee efveOee&jCe, mecemLeeefveke
eeflemLeeheve~ kecheve IetCe&ve mheske^ce : mebveeefo leLee Demebveeefo kecheve, efhejceeCegke DeCegDeeW keer kecheve Tpee&eW, Metve efyevog Tpee&, yeue efmLejebke
kee cetueebkeve~ DeeOeejYetle DeeJe=efe DeefOemJejke T<cee yeQ[, yeng hejceeCegke DeCegDeeW ceW mJeleb$elee keer keesef, mecetn DeeJe=efeeeW keer OeejCee~ jeceve
mheske^ce : jeceve eYeeJe, meske leLee eeflemeske, jsKeeeW leLee leerelee Devlej heejmheefjke DeheJepe&ve kee efveece~ Fueske^eveer mheske^ce : Fueske^eveer
Gespeve, heQke-kee@C[eve efmeevle, eefleoerehf le leLee mhegj oerehf le~

jmeeeve efJe%eeve - efleere eMve he$e

meeceeve keeye&evf eke jmeeeve : Fueskee^ efveke efJemLeeheve-esjefCeke Fuewkee^ cs ejer leLee cesmeescejer eYeeJe~ mebegiceve SJeb Deefle mebegiceve Devegveeo leLee keeye&evf eke
eeweif ekeeW kes efuees Fmekee Devegeeesie, Fueskee^ ve mvesner, veeefYeke mvesner, keeyeexkeseeve, keeye&Sefveeve leLee cege cetueke~ keeye&evf eke Decue leLee #eej~ keeye&evf eke
DecueeW leLee #eejeW kes meeceLe& hej mebjevee kee eYeeJe~ neF&[e^ ps eve yebOe leLee keeye&evf eke eeweif ekeeW kes iegCeeW hej Fmekee eYeeJe~ keeye&evf eke DeefYeefeeeDeeW keer
efeeeefJeefOe keer OeejCeee eesieelceke eeflemLeeheve, efJeueesheve, DeefYeefeeeDeeW, leLee DeeCeefJeke hegve&eJf eveeme keer efeee efJeefOe~ Fueskee^ ve mvesner leLee veeefYeke mvesner
Sjescewef ke eeflemLeehevee keer efeee efJeefOe~ efvecveefueefKele DeefYeefeeeDeeW keer efeeeefJeefOe : Su[esue mebIeveve, keuespeve mebIeveve, yeskecewve hegve&eJf eveeme, heeefke&ve
DeefYeefeee, jeFcej erceve DeefYeefeee, kewefvepeejeW DeefYeefeee, eer[us e-eeheme DeefYeefeee, efjheecexef mkeer keer DeefYeefeee leLee Jeeievej ceerjJeeFve DeefYeefeee~
Sefuehewefke eeweif eke : efvecveefueefKele Jeie& kes meeOeejCe keeye&evf eke eeweif ekeeW kee jemeeeve efpemeceW efJeMes<ekej Gve DeefYeefeeeDeeW keer efeeeefJeefOe kes mevoYe& ceW GuuesKe
nes pees Fve eeweif ekeeW kes meeLe nes jner nes, Sukesve, Sukeerve, SukeeFve, Sefukeue, nwueeF[, Sukeesnue, F&Lej, Leeeesue, Sefu[neF[, keeresve Demeble=hle
keeyeexevf eke eeweif eke, Sefme[ leLee Gvekes Jeglhevve , Sceerve, SceerveesSefme[, neF[^ekemeer Sefme[, Demeble=hle Sefme[ leLee ef#eeefjke Sefme[~ cewueeefveke Smj,
SefmeesSefmeefke Smj, ieerveej DeefYekece&ke, keeyeeave [eFSpeesceerLesve leLee heemheesjvs e keer mebMues<eCe Gheeeseif eleeS~~ keeyeexneF[^s : JeieeakejCe, meeOeejCe ,
ceesvesmewkesjeF[ kes efJeveeme leLee Gvekeer meeceeve DeefYeefeeeeW, Deesmeepeesve, kee yevevee, heefjJeleea OeJt eCe IetCe&ve heeFjeveesme leLee heetejeveesme keer mebjeveeeW~
Su[esme leLee keeresme ceW e=Kb euee oerIeeakejCe leLee e=Kb euee ueIegkejCe iuetkeesme leLee ekeesme kee DevlejheefjJele&ve~ ef$eefJece jmeeeve leLee mebheCe : meceefceefle kes
lelJe, meeOeejCe keeye&evf eke eeweif ekeeW ceW ekeeMeere leLee peeefleceeremeceeeJelee~ mechetCe& efJeveeme (R leLee S) peeefceleere meceeJeeeeW kes efJeveeme E leLee Z
mebkesleve Skeue leLee efeeflemLeeefhele meeFkeueesnks emesveeW kes mebheCe veewkeemhe leLee kegmeea mhe~ Sjescewef ke eeweif eke : yesvpeerve keer DeeOegevf eke mebjevee Sjescewef efmeer
keer OeejCee nkeue efveece leLee Fmekee Deyespeerveere Sjescewef ke eeweif ekeeW kes efuees meeOeejCe Devegeeesie~ eeflemLeeefhele mecetneW kee meefeeCe leLee efve<eeCe eYeeJe~
oweMf eke eYeeJe~ Sefukeue leLee yeWpeerve Jeuee mes peg[ s efvecveefueefKele mecetneW Jeeues eeweif ekeeW kee DeOeeve~ nwueespesve, neF&[e^ kemeer, veeFeW leLee SceerveeW mecetn~
meuheeefveke Sefme[, yeWpepeef[neF[, mewuesemf eueef[neF[, Sefmeesheerveesve, yeWpeesFke, meeweuf eefmeueke, Leseuf eke, efmevewecf eke leLee cewC[semf eke Sefme[~ vewheLeueerve leLee
efhejer[erve : mebMues<eCe, mebjevee leLee cenlJehetCe& DeefYeefeeeeW Sukeuee@e[eW kes mebjevee efveOee&jCe keer meeceeve efJeefOeeeb~ efvekeeserve kee jmeeeve~ keeye&evf eke
yengueke : yengueerkeCe keer efeeeefJeefOe, Deeweeseif eke cenlJe kes yengueke mebMeuese<f ele jsMes~ peerJe mesueeW kee jmeeeve : mebe#f ehle heefjee, jmeeeefveke mebIeke, mesue
efPeuueer Decue #eej meblegueve, efJemejCe leLee meefee DeefYeieceve, [e@veve efPeuueer meece~ SvpeeFce leLee men SvpeeFce : veece heefle leLee efJeMes<eleeeW SvpeeFce
meefeelee eYeeefJele kejves Jeeues keejke~ Sve Sce Deej mheske^ceerkeer heer Sce Deej kee efmeevle, jemeeeefveke efmLelevlejCe , eeCe-eeCe egiceve, meeOeejCe
keeye&evf eke DeCegDeeW kes efuees heerSce Deej mheskec^ eeW keer JeeKee~ JewMuese<f eke Deebke[eW kee cetueebkeve : $etef eeb, eLeeLe&lee leLee heefjMeglee, Deehese#f eke leLee ceeveke
efJeeueve, mebons hetCe& efvejer#eCeeW kee efvejekejCe, er hejer#ee, keet hejer#ee~ efJeueeeke efve<ke<e&Ce : efJelejCe efveece, efJehejerle Oeeje efJelejCe keer ewie heefjkeuhevee,
cenlJehetCe& efJeueeeke efve<ke<eCe& efvekeee~ JeCe&uesKeer efJe%eeve : JeCe&uesKeer efJe%eeve~ JeCe&uesKeer eefJeefOeeeW kee Jeieerka ejCe, DeefOeMees<eCe kes meeceeve efmeeble, efJeYeepeve
Deeeve efJeefveece, keeiepe Jeie& uesKeve leLee efJejuehejle Jeie& uesKeve~ heee&JejCeere jmeeeve efJe%eeve : Jeeeg eot<eke SJeb Gvekes efJe<eee eYeeJe, Deespeesve hejle kee
efJeIeve, veeF^eps eve kes DeekemeeF[ kee eYeeJe, heueesjes-keueesjes-keeye&ve leLee Deespeesve hejle hej Gmekee eYeeJe, heeohe ie=n eYeeJe Decue Je<ee&~
4] Yeewelf eke efJe%eeve : eLece eMve he$e
eebe$f ekeer T<ceere Yeewlekeer leLee lejbie SJeb oesueve : 1] eebe$f ekeer : mebj#eCe efveece, mebIe, eeeue, ekeerCe&ve eso, Jeceeve kesv leLee eeesieMeeuee leb$e
Yeewelf eke jeefMeeeW kes heevlejCe kes meeLe~ jojhees[& ekeerCe&ve~ efveele yeue #es$e kes Yeerlej jekes keer ieefle~ jeses jf ib e esce Dee@he efjhejsvme~ keesejf eeefueme yeue~ {
efheC[eW keer ieefle~ IetCe&ve kejleer JemlegDeeW keer ieeflekeer~ pe[lJeeIetCe&, meceeveevlej leLee DeefYeuecyeJele De#eeW kee efveece~ ieesuee, efjib e, yesueve, ef[mke kee pe[lJeeIetCe&~
keesCeere mebJesie eke& (yeueeIetCe&, ehe kee esemf emeve, ieeFjemkeeshe, kesvere yeue~ JegleceJeie& efveece kes Devleie&le ieefle, kesheuej kes efveece~ ke=ef$ece Gheen keer ieefle
(Yetemf Lej Gheen Yeer) iewueesevf eeve meehese#f ekelee~ efJeefMe meehese#f ekelee efmeevle, ceeFkesumeve ceesjues kee eeesie~ ueejsvpe kee heevlejCe, JesieeW kes eesie kee
efveece~ Jeceeve kee Jesie kes meeLe heefjJele&ve, Jeceeve-Tpee& meceleguelee Je lejue ieeflekeer, m^ecr eueeFve, jsveesu[ mebKee, Meevelee, mebkeerCe& veeefuekee mes JeeW
kes eJeen mecyevOeer heeFpeesueer kee met$e efJe#eeshe, yeveexueer kee meceerkejCe leLee Gmekes meeceeve Devegeeesie~
2] T<cee Yeewelf ekeer : G<ceeieeflekeer kes efveece, SC^eheer, keeveexee, meceleeheere leLee es<ce heefjJele&ve~ T<cee ieefleke efJeYeJe, nsucenesupe leLee efieye kes heueve~
cewkemeJesue mecyevOe~keueeefmeeme- keueshejeve meceerkejCe~ GleceCeere mesue~ petue -kesefuJeve eYeeJe~merheeve yeesucewve efveece~ iewmeeW kee ieleelceke efmeevle~ Jesie kes
efJelejCe kee cewkemeJesue efveece~ Tpee& kee meceefJeYeepeve, iewmeeW keer efJeefMe T<cee, ceOe-cege heLe yeeGveer ieefle~ ke=ef<Cekee efJeefkejCe~ "esmeeW keer efJeefMe T<cee,
DeeFvmerve leLee [erJeeF& efmeevle~ yeerve kee efveece, huewke kee efveece, meewj efveeleebke~ meene kee T<ceere DeeeveerkejCe kee efmeevle leLee ve#e$eere mheskec^ e~
oceere efJeegcyekeve eje efvecve leehe Glheeove leLee leveg heMeerleueve~ $e+Ceelceke leehe keer DeJeOeejCee~
3] lejbie SJeb oesueve : oesueve mejue DeeJele&ieefle~ mejue DeeJele&ieefle kes GoenjCe, Jeceeve efmebie leLee Suemees heefjheLe~ Deeieeceer leLee eieeceer lejbies~ DeJecebeof le
mejue DeeJele&ieefle, eCeeseof le oesueve leLee Devegveeo~ Devegveeo keer leer#Celee~ lejbie meceerkejCe~ njceesevf eke nue~ meceleue leLee ieesueere lejbies, lejbieeW kee
DeOeejesheCe~ oes DeefYeuecyeJele mejue DeeJele&ieefleeeb efuemeepet Deeke=efleeeb~ DeeJeleea lejbieeW kee hetefjej efJeMues<eCe-Jeie& leLee ef$ekeesCeere lejbies~ keuee leLee mecetn
Jesie, efJemhebo~ njeFiesve kee efmeevle~ Deeeece SJeb lejbieece kee efJeYeepeve, evesue yeeFefepce vetve-efjib e ceeskesuemeve FCjhesjesceerj, hesyeehr eje, FCjhesjesceerj~
efJeJele&ve-evesue leLee eeveneWhej hetefjeve heevlejCe kes he ceW efJeJele&ve~ Deeeleekeej SJeb Je=eekeej ejkeeW mes evesue leLee eeveneWhej efJeJele&ve~ meerOeskeesj,
Skeue leLee yengemf ueeW mes efJeJele&ve, esef ib e keer efJeYesove #ecelee~ ekeeefMele GhekejCe~ jsues kee ceeveke~ OegJ eCe, Oege Jf ele ekeeMe (jsKeere, Je=eere leLee oerIe&Je=eere)
kee Glheeove leLee mebmeteve~ yemt j-efveece, efJeDeheJele&ve kee neFiesve efmeevle~ ekeeMeere IetCe&ve, heesueejerceerj, uesmej eesle (nereuf eeveceveereesve, yeer leLee
DeOe& eeueke [eees[) mLeeveere SJeb meceeefeke keuee mecyelee keer DeJeOeejCee~ nsueeseeheer efmeevle leLee Devegeeesie~
Yeewelf eke efJe%eeve: efleere eMve-he$e
Jewoegle leLee egcyekelJe, DeeOegevf eke Yeewelf ekeer leLee Fueskee^ efvekeer
1] Jewoegle kee egcyekelJe : ketuecye kee efveece Jewoegle #es$e ieeme kee efveece, Jewoegle efJeYeJe, mecehe #es$e ceW meceebie hejeJewoegle leLee DeveeJeseMf ele ieesueere
eeueke nsleg heeepeeX SJeb ueehueeme kes meceerkejCe efyevog DeeJesMe leLee Devevle mebeeueke leue~ Jewoegle Oeeje: efkejeehe kee efveece leLee Fmekes Devegeeesie: Jeer
mesve mesleg, kesefuJeve [yeue efyepe, kewjerheemj efyepe~ yeeees-meeJe& efveece leLee Gmekes Devegeeesie~ Scheerej kee heefjheLeere efveece leLee Devegeeesie~ egcyekeere
esjCe leLee #es$e leerelee, egcyekeere Mesue~ Je=eekeej kegC[ueer kes De#e hej egcyekeere #es$e, nsucenesupe kegC[ueer~ Jewoegle egcyekeere esjCe: hewje[s SJeb uewvpe kee
efveece~ mJe SJeb Deveesve esjkelJe eleeJeleea Oeeje, Sue meer Deej heefjheLe, esCeer SJeb meceevlej Devegveeo heefjheLe, iegCelee iegCeebke~ cewkemeJesue kes meceerkejCe leLee
Jewoegle egcyekeere lejbieeW keer DevegemLe eke=efle~ heeF&eCf bie Jeskej~ JeeW ceW egcyekeere #es$e eefle Deveg hesjes eeflehesjes leLee hesjer egcyekelJe (iegCeelceke Gheeiece
cee$e) MeweLf euelee~
2] DeeOegevf eke Yeewelf ekeer : neF[^eps eve hejceeCeg kee yeesj efmeevle, Fueskee^ ve, Fueskee^ ve efmheve~ ekeeefMele SJeb Skeme-js mheskee^ ~ mve&-iejuewke eeesie leLee mLeeefveke
keJeeCerkejCe~ hejceeCeg kee Jeskej cee[ue mheskec^ eer heo, mheskec^ eer jsKeeDeeW keer met#ce mebjevee J-j leLee L-S egiceve~ peerceeve eYeeJe~ heeueeW kee DeheJepe&ve
efmeevle~ oes mecelegue leLee efYeVe Fueskee^ veeW keer mheskec^ eer heo~ Fueskee^ efveke yewC[ mheskee^ keer mLetue leLee met#ce mebjevee~ jeceve eYeeJe~ ekeeMe Jewoegle
eYeeJe eecheve eYeeJe, [er yeeieueer lejbies~ lejbiekeCe oJewlelee~ Deefveefelelee kee efmeevle~ keJeeCce eebe$f ekeer keer DeefYeOeejeSb~ eewe[f ib ej meceerkejCe kee
Devegeeesie (1) yeekeme ceW efmLele keCe leLee (2) heo efJeYeJe kes Deejheej ieefle ceW~ Ske efJeceere neceexevf eke oesueke, DeeFieve cetue leLee DeeFieve heueve~
jse[f eesOeefce&lee, Deeuhee, yeere leLee ieecee efJeefkejCe~ Deuhee #ee kee eejefcYeke efmeevle, veeefYekeere yevOeve Tpee&, ceeme mheskee^ ms keesheer, mesceer Scheerejf keue ceeme
heecetu& ee veeefYekeere efJeKeC[ve leLee mebueeve~ eejefcYeke efjSkej Yeewelf ekeer~ cetue keCe leLee Gvekes Jeieerka ejCe~ leere leLee kele Jewoegle egcyekeere Devleefeee~
keCelJeefj$e meeFkeueese^ ve jsKeere lJeefj$e Deefleeeuekelee kee eejefcYeke %eeve~
3] Fueskee^ efvekeer : "esme kee yewC[ efmeevle: eeueke kegeeueke leLee De&eeueke~ vewpe leLee Jeee De&eeueke~ heer Sve mebeOf e, Leefce&mj pesvej [eees[~ hee SJeb
Deive DeefYevele heer Sve mebeOf e~ meewj mesue~ jse[f eeW DeeJe=ef e lejbieeW kes efoerkejCe, eJeOe&ve oesueve, cee[guesMeve leLee mebmeteve ceW [eees[ leLee ^eeb pf emj kee Gheeesie
^eeb pf emj DeefYeenCe~ sueereJf epeve~ ueeefpeke ies leLee Gvekes mele leeefuekee Gvekes keg Gheeesie~
5] ieefCele - eLece eMve he$e
jweKf eke yeerpe ieefCele : meefoMe meceef DeeOeej, heefjefcele peefvele meceef keer efJecee, jweKf eke heevlejCe jweKf eke heevlejCe keer keesef leLee Metvelee kewueer nwecf euve
ecese, DeefYeue#eefCeke ceeve leLee DeefYeue#eefCeke meefoMe~ jweKf eke heevlejCe kee DeeJetn, hebef e leLee mlecYe mecemebveeve, meesheeveke he, leguelee, mebJee&ie mecelee
leLee Ghehelee, efJeefnle heeW ceW meceeveeve~ ueeefcyele, meceefcele, efJe<ee meceefcele Ssekf eke, nefceer leLee efJe<ece nefceer DeeJetn, Gvekee DeefYeue#eCeke ceeve,
efheeleer leLee nefceer heeW kes ueeefcyeke leLee Sefkeke meceeveeve~ Oeveelceke efveefele efheeleer he, menkeeefueke meceeveeve~ keueve : JeemleefJeke mebKeeSb, meerceeSb
meevlele, heo keueveerelee, ceeOeceeve ecese suesj ecese, DeefveOeee& he, Gefe leLee efveefcve~ yevOelee, DevegjKs ejCe, DevlejmheMeea~ yengej heueve,
DeeefMebke DeJekeueve Gefe leLee efveefce&evf e~ pewkeesyeere~ efveefele leLee Deefveefele meceekeue efMe& leLee ef$eMe: meceekeue (kesJeue eefJeefOeeeb) yeere leLee ieecee
heueveeW ceW Devegeeesie~ #es$eheue Deeeleve, ieglJe kesv~ oes leLee leerve efJeceeDeeW keer JewMuese<f eke peeefceefle : keeleeae leLee OegJ eere efveoxMeebkeeW ceW oes efJeceeDeeW ceW Ske
Ieeleere leLee efIeeleere meceerkejCe~ meceleue, ieesuee, hejJeuepee, oerIe& efJeepe leLee Ske SJeb oes hejleeW Jeeuee Deefle hejJeueepe leLee Gvekes eejefcYeke iegCe~
meceef ceW Jeelee leLee cejes[ ewves met$e~ DeJekeue meceerkejCe : DeJekeue meceerkejCe keer keeser leLee Ieele, eLece keeser leLee eLece Ieele kes meceerkejCe,
he=LekekejCeereej, meceIeele jweKf eke leLee eLeeleLe DeJekeue meceerkejCe Deej iegCeebkeeW meefnle DeJekeue meceerkejCe~ hetjke heueve leLee eax, cos ax, sin
ax, xm, eax, cosbx, e9x, sin bx kes mevoYe& ceW efJeMes<e meceekeue~ meefoMe efJeMues<eCe : meefoMe yeerpe ieefCele, DeefoMe ej kes meefoMe heueveeW kee
DeJekeueve, eJeCelee, [eFJepexvme keue& kes keeleeae, yesueveer Deewj ieesueere efveosMeebkeeW ceW efveheCe leLee Gvekes Yeewelf eke efveJe&eve~ Gelej keeser kes DeJekeuepe,
meefoMe lelmeceke leLee meefoMe meceerkejCe, ieeGme leLee meskeme ecese~ eefoMe efJeMues<eCe : eefoMe keer heefjYee<ee, efveoxMeebkees kes heevlejCe eefle heefjJeleea leLee men
heefjJeleea eefoMeeW kee eesie leLee iegCeveheue, eefoMeeW kee mebkegleve, Deevlej iegCeveheue, cetue eefoMe, efemeshesue eleerke, men heefjJeleea DeJekeueve, eefoMe mebkesueve ceW
eJeCelee, keue& leLee [eFJejpesvme~ mLeewelf ekeer : keue& efvekee kee meblegueve keee&, Deewj efJeYeJe Tpee&, Ie<e&Ce, meeceeve kewsvejer, keefuhele keee& kes efmeevle,
meblegueve kee mLeeeerlJe, leerve efJeceeDeeW ceW yeueeW kee meblegueve~ ieeflekeer : mJeleb$e Deewj JeJejesOeer keer keeser, mejue jsKeere ieefle, mejue DeeJele& ieefle, meceleue hej
ieefle, e#esheer Je ieefle, keee& leLee Tpee&, DeeJesieer yeueeW kes DeOeerve ieefle~ kesheuej kes efveece~ kesvere yeueeW kes DeOeerve ke#eeeW~ heefjJeleea Jeceeve keer ieefle~
eeflejesOeer ceeOece ceW ieefle~ Je mLewelf ekeer : ieg lejueeW hej oeye, efoes ngS yeue efvekeee kes Devleie&le lejueeW kee mevlegueve, oeye kesv, Jee leueeW hej eCeesoke
ceeve, lewjles ngS efheC[es kee mevlegueve, mevlegueve kee mLeeefelJe Deewj iewmeeW kee oeye, JeeegceC[ue mecyevOeer eMve~
ieefCele - efleere eMve-he$e
yeerpe ieefCele : mecetn, Ghemecetn, meeceeve Ghemecetn, mecetnes keer meceekeeefjkelee, efJeYeeie, mecetn, DeeOeejer leguekeeefjlee ecese, efmeueeW ecese, eceee mecetn,
kewueer ecese Jeuee leLee iegCepeeJeueer, cegKe iegCepeeJeueer eeble, Deefleere iegCeveKeC[ eevle leLee etkeeefue[ere eevle, #es$e efJemleej heefjefcele #es$e~ JeemleefJeke
efJeMues<eCe : otejf ke meceef otejf ke meceef ceW Devegkece kes efJeMes<e meboYe& meefnle Gvekeer meebemf LeeflekeeR, keesMeer Devegece, hetCe&lee, hetelf e&, meblele heueve, Ske meceeve

meeblele mebnle mecegeeeW hej meblele heueveeW kes iegCeOece&~ jerceeve meruepes meceekeue, Deveblemeceekeue leLee Gvekes DeefmlelJe eefleyebOe, yengej heueveeW kes DeJekeue,
mhe heueve-ecese, Gefe leLee Deefuhe ~ JeemleefJeke leLee meefccee, heoeW keer eseCf eeeW kee efvejhes#e Deewj meeefleyebOeer, DeefYemejCe, eseCf eeeb keer hegve:
JeJemLee, Ske meceeve DeefYemejCe, Devevle iegCeveheue, eseCf eee kes efuees meeleble DeJekeueveerelee leLee meceekeueveerelee, yengmeceekeue~ meefccee efJeMues<eCe:
JewMuewe<f eke heueve, keesMeer ecese keesMeer meceekeue met$e, Ieele eseCf eeeb, suej eseCf eeeb,efJeefe$eleeSb, keesMeer DeJeMes<e ecese leLee heefjjsKee meceekeueve~ DeebeMf eke
DeJekeue meceerkejCe : DeeefMeke DeJekeue meceerkejCeeW kee yeveevee, eLece keesef kes DeebeMf eke DeJekeue meceerkejCeeW kes ekeej, Meeefhe& efJeefOe, Deej iegCeebkeeW meefnle
DeeefMebke DeJekeue meceerkejCe~ eebe$f ekeer : Jeeheerke=le efveoxMeebke, JeJejesOe nesueerveesceer Deewj iewj-nesueerveesceer efvekeee, ef[Deuecye& efmeevle leLee ueeeeve meceerkejCe,
pe[lJe DeeIetCe&, oes efJeceeDeeW ceW { efheC[es keer ieefle~ Je ieeflekeer : meeleble meceerkejCe mebJesie Deewj Tpee&, DeMeeve eJeen efmeevle, efefJeceere ieefle, DeefYeeJeCe
ieefle, eesle Deewj DeefYeiece~ mebKeelceke efJeMues<eCe: DeefJepeere leLee yengheo meceerkejCe-mejCeereve efJeefOe, efYeepeve,efceLee efmLeefle efJeefOe, sove leLee vetvejhemeve Deewj Fmekes DeefYemejCe keer keeser~ DevleJexMeve leLee mebKeelceke DeJekeueve : meceeve ee Demeceeve meesheeve Deceehe meefnle yengheo DevleJexMeve~ $etef heoeW
meefnle mebKeelceke DeJekeueve met$e~ meeOeejCe DeJekeueve meceerkejCe kee mebKeelceke meceekeueve: Deeeuej efJeefOe, yengmeesheeve eeiJeee-mebMeesOeke efJeefOeeeb-Ss[ce
Deewj efceueves keer efJeefOe, DeefYemejCe Deewj mLeeefelJe, iieskegs efJeefOeeeb~ mebef ee efJe%eeve : ieefCeleere eeseeceve-DeJecegKe mecegeeer keer heefjYee<ee leLee keg
eeLeefceke iegCe, emecegee efJeefOeeeb~ Deeeleer Kesue Deewj Gvekes nue~
6] Yetieesue : eLece eMve - he$e
KeC[-De : Yeewelf eke Yetieesue
1] Yet-Deekeefjkeer : he=LJeer keer Glheefe SJeb mebjevee, Yetmebeueve, hues efJeJele&ve leLee heJe&le efvecee&Ce, Yetmebueve, pJeeueecegKeer efeee, Dehe#ee SJeb Dehejove, Dehejove,
ee: Yeewceekeej kee ece-efJekeeme-peueere, efnceeveer, heJeve meecegef ke leLee keem&: hegvelLeeve SJeb yengeeere Yet-Deeke=efleeeb~
f : Jeeeg jeefMeee SJeb
2] peueJeeeg efJe%eeve : JeeegceC[ue keer yeveeJe SJeb mebjevee, mete&eYf eleehe SJeb G<cee yepe,JeeegceC[ueere oeye SJeb heJeve, Dee&lee SJeb Je=e
Jeeleee: eeJeele-Glheefe, heefjmebejCe SJeb mecyeefvOele ceewmece, efJee peueJeeeg kee Jeieerka ejCe: keeshesve leLee Leeve&Jes~
3] meceg efJe%eeve : mecegleue keer yeveeJe, ueJeCelee, meecegef ke OeejeSb SJeb pJeej-Yeee, meecegef ke efve#eshe eJeeue efYeefeeeb~
4] efceder SJeb Jevemheefle : efJekeeme, JeieeakejCe SJeb efJee- efJelejCe, efceder SJeb Jevemheefle keer heejmheefjkelee, pewJe mecegoee SJeb Devegece~
5] heeefjefmLeeflekeer lev$e : mebkeuhevee, heeefjefmLeeflekeer lev$e keer mebjevee SJeb keee&Meeruelee, heefjefmLeeflekeer lev$e kes ekeej, ecegKe peerJeesce~ heeefjefmLeefleke lev$eeW hej
ceeveJe kee eYeeJe leLee YetceC[ueere heeefjefmLeeflekeer mecemeeeW~
KeC[-ye : ceeveJe Yetieesue
1] Yeewieeseuf eke efevleve kee ece-efJekeeme : pece&ve eebmeermeer, efyeef Me, meer, leLee Yeejleere Yetieesue JeseeDeeW kes eesieoeve, ceeveJe-heee&JejCe Devle&mecyevOe kes
heefjJele&veMeerue efevleve heueke (hewje[eF&ce), ele#eJeeo kee eYeeJe SJeb meebeKf ekeere eeefvle, Yetieesue ceW cee@[ue SJeb leb$e Yeewieeseuf eke efevleve ceW DeefYeveJe eJe=ef eeeb
(eeefvlekeejer, Deeeejhejke, hesveescesveeueeefpekeue SJeb heeefjefmLeeflekeer efevleve heueke kes efJeMes<e mevoYe& ceW)~
2] ceeveJe Yetieesue : ecegKe eeke=efleke eosMeeW ceW ceeveJe efveJeeme-ceeveJe kee DeYegoe SJeb epeeefleeeb, meebmke=efleke efJekeeme SJeb ejCe, ecegKe meebmke=efleke heefjceC[ue,
pevemebKee Je=e
f SJeb efJelejCe, Devleje&e^ r e eJepeve, peveebekf ekeere mebeceCe leLee mecekeeueerve pevemebKee mecemeeeW~
3] DeefOeJeeme Yetieesue : DeefOeJeeme Yetieesue keer mebkeuhevee, eeceerCe DeefOeJeeme-eke=efle, Glheefe, ekeej SJeb eeflehe~ veiejere DeefOeJeeme keer mebkeuhevee, veiejerkejCe kes
eeflehe, eefeeeeW SJeb heefjCeece, kesv mLeue efmeevle, veiejeW kee JeieeakejCe, veiej-heoevegece, veiejeW keer Deekeeefjkeer, eece veiej mecyevOe: veiejere heefj#es$e SJeb
veiej Gheevle~
4] DeeefLe&ke Yetieesue : DeeOeejYetle mebkeuheveeeW, mebmeeOeve keer mebkeuhevee, JeieeakejCe, mebj#eCe SJeb eyevOe, ke=ef<e keer eke=efle SJeb ekeej, ke=ef<e Yet-Gheeesie kes
DeJeefmLehejke efmeevle, efJee kes ke=ef<e eosMe, ecegKe hemeueW, Keefvepe SJeb Tpee& mebmeeOeve-mLeeefveke GheueyOelee, YeC[ej leLee Glheeove eeflehe, efJee Tpee&
mebke SJeb efJekeuhe keer Keespe~ Geesie : Deeweeseif eke DeJeefmLeefle kes efmeevle, efJee kes ecegKe Deeweeseif eke eosMe, ecegKe Geesie-ueesne leLee Fmheele, keeiepe, Jee,
hese^ us e-jmeeejve, ceesjiee[er leLee heesle efvecee&Ce- Gvekes DeJeefmLeefleke eeflehe SJeb efJekeeme Devleje&e^ r e Jeeheej, Jeeheeefjke eKeC[, Jeeheeefjke ceeie&, heeve SJeb
YetceC[ueere Jeeheeefjke kesv, efJee ceW DeeefLe&ke efJekeeme kes eeflehe, mebIe=le efJekeeme keer mebkeuhevee SJeb Gheeiece~
5] jepeveerelf eke Yetieesue : je^ SJeb jepe keer mebkeuhevee-meerceevle, meerceeeW SJeb yehej #es$e, oemLeue SJeb Gheevle, mebIeJeeo, mece-meeceefeke efJee Yetjepeveerelf eke mecemeeeW~
Yetieesue : efleere eMve he$e - Yeejle kee Yetieesue
1] eeke=efleke mJehe : Yeewecf ekeere ece SJeb mebjevee-GeeJee SJeb DeheJeen efceder SJeb Jevemheefle, efceder DeJeeceCe leLee efveJe&veerkejCe, Yeejleere ceevemetve keer
Glheefe SJeb eefeee, peueJeeeg eeoseMf ekejCe, eeke=efleke eeoseMf ekejCe~
f , pevemebKee keer mebjeelceke efJeMes<eleeeW, keeefueke-eeoseMf eke efYeVeleeeW, eeoseMf eke eeceerCe DeefOeJeeme,
2] ceeveJe mJehe : pevemebKee kee efJelejCe SJeb Je=e
eeflehe leLee eece Dekeeefjkeer~
veiejere DeefOeJeeme : Yeejleere veiejeW keer JeieeakejCe-DeJeefmLeefleke, keeee&lceke, heoevegeeefceke-veiej eosMe, veiej DekeeefjCeer, veiejerkejCe SJeb veiejere veerelf e~
3] ke=ef<e : DeJemLeehevee, efmebeeF&, Tpee&, GJe&jke eeesie, ceMeerveerkejCe, ke=ef<eiele Yet-Gheeesie keer eeoseMf eke efJeMes<eleeSb, yebpej Yetecf e keer mecemeeeW SJeb megOeej,
hemeue eeflehe SJeb ienvelee, ke=ef<eiele o#elee SJeb Glheeokelee nefjle eeefvle kes eYeeJe, ke=ef<e eosMe, ke=ef<e-heefjefmLeeflekeer oMeeDeeW kes efJeMes<e mevoYe& ceW ke=ef<e
mecemeeeW SJeb Yetecf e megOeej, meme mebeesps eve SJeb ke=ef<e eeosMeerkejCe~ ke=ef<e kee DeeOegevf ekeerkejCe SJeb ke=ef<e efveeespeve~
4] Keefvepe SJeb Tpee& mebmeeOeve : DeJeefmLeefleke eeflehe, YeC[ej SJeb Glheeove eJe=ef eeeb, KeefvepeeW keer heefjhetjkelee, Tpee& mebmeeOeve, keeseuee, hese^ es uf eece, peue
efJeegle, yengoMs eere veoer Ieeer heefjeespeveeeW, Tpee& mebke leLee efJekeuhe keer Keespe~
5] Geesie : Deeweeseif eke efJekeeme, ecegKe Geesie ueesne SJeb Fmheele, Jee, keeiepe, meercesv, GJe&jke, eerveer leLee hese^ -s jmeeeve, Deeweeseif eke mebeMf ue SJeb eosMe~
6] heefjJenve SJeb Jeeheej : jsueceeie& SJeb me[ke leb$e veeieefjke G[d[eve SJeb peue heefjJenve keer mecemeeeW SJeb mecYeeJeveeSb, DevleeeoseMf eke Jemleg-eJeen,
Devleje&e^ r e Jeeheej keer veerelf e SJeb eJeen, eeflehe, ecegKe yevojieen SJeb Jeeheej kesv~
7] eeoseMf eke efJekeeme SJeb efveeespeve : eeoseMf eke efJekeeme keer mecemeeeW SJeb #es$eere efJekeeme jCeveerelf e, Yeewieeseuf eke leLee efveeespeve eosMe, ceneveiejere,
pevepeeleere, heJe&leere, metKee heere[f le eosMeeW nsleg efveeespeve leLee peueeiece #es$e eyevOeve~eeoseMf eke efJekeeme ceW efJe<eceleeeW leLee hebeJe<eeae eespeveeDeeW ceW veerelf e,
mebeJf ekeeme (heefjefmLeeflekeerhejke efJekeeme) nsleg efveeespeve~
8] jepeveerefleke JeJemLee : Sself eneefmeke heefjes#e ceW Skelee SJeb efJeefJeOelee, jepe hegve&ie"ve, eeoseMf eke eslevee SJeb je^er e Skelee, kesv jepe mecyevOe kes
Yeewieeseuf eke DeeOeej, Yeejle keer Devleje&e^ r e meerceeSb leLee lelmecyevOeer Yet-jepeveerelf eke mecemeeeW, Yeejle SJeb efnvo cenemeeiej keer Yet-jepeveerelf e, Yeejle SJeb o#esme~
7] DeLe&Meee : eLece eMve-he$e
KeC[ ke : DeeefLe&ke efmeevle
1] GheYeesee keer ceebie SJeb meeJe&Yeewecf ekelee : ceebie kee efveece, ceebie keer ueese keer eJe=ef e SJeb ekeej, DeveefOeceeve Jee efJeMues<eCe leLee GheYeesee kee meblegueve~
2] Glheeove kee efmeevle : Glheeove heueve, eefleheue, kes efveece Glheeove kee meblegueve, ueeiele leLee Deeiece heueve, Glheeove meeOeveeW kee cetue efveOee&jCe~
3] efJeefYeVe yeepeej oMeeDeeW ceW keercele leLee Glheeove efveOee&jCe ueeieleesheefj keercele~
4] meblegueve : meeceeve Je DeebeMf eke, mLeeeer SJeb DemLeeeer~
5] DeeefLe&ke keueeCe kee elee : (eefleefle) eeeerve SJeb veJeerve keueeCe DeLe&Meee, hewjs es Devegketuelecelee leLee #eeflehetjke efmeevle, GheYeesee kee Deeflejske,
DeeefLe&ke keueeCe SJeb eeflemheOee&~
6] je^er e Deee : elee, DeJeeJe leLee Deekeueve keer efJeefOeeeb, keueeefmekeere (eefleefle) SJeb kesvere jespeieej SJeb Deee kes efmeevle, heeriet leLee JeemleefJeke
Mes<e eYeeJe, iegCeke SJeb lJejle keer Devleefeee, Jeeheej ee kes efmeevle (ceewef ke SJeb efnkeme kee efmeevle)
7] cege kee efmeevle : keercele mlej ceW heefjJele&veeW keer ceehe, cege hetelf e& kee efmeevle, cege iegCeke, cege kee heefjceehe efmeevle, cege keer ceebie kes efmeevle yeepe
oj kee efveOee&jCe Deewj Jee efJeMues<eCe, mheerelf e kes efmeevle leLee mheerelf e efveev$eCe keer veerelf eeeb~
8] ceewef ke SJeb yeQekf ebie JeJemLee : yeQke leLee DeLe&JeJemLee ceW Gvekeer Yetecf ekee, kesvere yeQke leLee cege yeepeej ceewef ke eyevOeve keer lekeveerkeer~
KeC[-Ke
1] jepeefJee meeJe&peefveke Jee SJeb kejejesheCe kes efmeevle, kejJebevee leLee kejYeej kee mLeveevlejCe, keejejesheCe kes eYeeJe, jepekees<eere veerelf e Deewj DeeefLe&ke
efJekeeme, yepe keer eeefhleeeW Deewj Jee kee DeeefLe&ke JeieeakejCe, yepe Iees kes ekeej leLee DeLe&JeJemLee hej Gvekes eYeeJe~
2] Devleje&e^ r e DeLe&Meee : Devleje&e^ r e Jeeheej kes efmeevle, nskeMej Deesueerve efmeevle, eleehe&Ce Jee (DeehejkeJe&) Jeeheej Melex Jeeheej SJeb efJekeeme,
Yegieleeve meblegueve, Yegieleeve meblegueve ceW Demeblegueve leLee Demeblegueve kees "erke kejves keer veerelf eeeb, efmLej SJeb DeefmLej efJeefveece ojW, mJeleb$e Jeeheej yeveece mebj#eCe
efJeosMeer $e+Ce SJeb $e+Ce eyevOeve, Devleje&e^ r e ceewef ke SJeb Jeeheeefjke mebmLeeeW~
3] mebJe=e
f SJeb efJekeeme, DeeefLe&ke efJekeeme kes ceehe, DeeefLe&ke mebJe=e
f kes efmeevle, eefleefle ceekeme& SJeb nwj[, [escej cee@[ue, ece Deeflejske SJeb hetpeeR efvecee&Ce kes
mlej ceeveJe hetpeeR efvecee&Ce keer mecemee~
DeLe&Meee : efleere-eMve-he$e
f
1] Yeejleere DeLe&JeJemLee keer ecegKe efJeMes<eleeeW : je^er e Deee Je eefle Jeefe Deee keer eJe=ef eee@, je^er e Deee keer mebjevee ceW heefjJele&ve, pevemebKee Je=e
SJeb DeeefLe&ke efJekeeme, Yeejleere pevemebKee keer efJeMes<eleeSb JeeJemeeefeke mebjevee ceW heefjJele&ve, Geesie SJeb ke=ef<e #es$eeW ceW DeJemLeehevee kee efJekeeme, Tpee& kes eesle:
heejcheefjke SJeb iewj heejcheefjke, heee&JejCe eot<eCe SJeb Gvekee efveeb$eCe~
f kes eesle, Yeejleere ke=ef<e ceW mebmLeeiele heefjJele&ve, Yetecf e megOeej Je MeeKe Deehetelf e&
2] Yeejleere ke=ef<e : Yeejleere DeLe&JeJemLee ceW ke=ef<e kee cenlJe, ke=ef<e ceW mebJe=e
keer efJeMes<e meboYe& ceW, Yeejleere ke=ef<e ueeiele Je keercele efveOee&jCe~
f SJeb mebjevee : Yeejle ceW meeJe&peefveke #es$e, efvepeer keejheesjs #es$e, ueIeg SJeb kegerj Geesie, Deeweeseif eke veerelf e emleeJe, eeflemheOee&
3] Yeejleere Deeweeseif eke mebJe=e
leLee Deeweeseif eke efJekeeme, efJeosMeer, hetpb eer eeweeseif eke leLee Yeejleere GeesieeW kee efJekeeme, Yeejle ceW Deeweeseif eke iCelee, Yeejle ceW ece veerelf e megOeej~
4] Yeejle ceW yepeeW keer eJe=ef e leLee jepekees<eere veerelf e : kesvere Je Gej eosMe mejkeej kes meeJe&peefveke Deeiece Je Jee kes ecegKe eesle, kesv mejkeej kes iewj
eespevee Jee, kesv mejkeej kes Deevleefjke SJeb Jeee $e+Ce, kesv mejkeej keer yepe ceW jepekees<e SJeb Deeiece Iees~ omeJeW efJee Deeeesie keer mebmlegelf eeeb~
5] cege SJeb yewekf ebie : Yeejle ceW ceewef ke mebmLeeSb, Yeejleere efjpeJe& yeQke, JeeefCeefpeke yeQke, efJeMes<e efJeeere mebmLeeSb (yewekf ebie Je iewj yewekf ebie) efjpeJe& cege kes eesle,
cege iegCeke Yeejle ceW ceewef ke veerelf e kes GsMe SJeb efJeefOeeeb leLee Gmekeer meerceeSb~
6] Devleje&e^ r e Jeeheej leLee Yegieleeve meblegueve : Yeejle kee efJeosMeer Jeeheej, cee$ee mebjevee leLee efoMee, Jeeheej veerelf e: Deeeele eeflemLeeheve, efveee&le eeslmeenve
SJeb DeelceefveYe&jlee, Deeeele GoejerkejCe leLee Yegieleeve meblegueve hej Gmekee eYeeJe, efJeosMeer $e+Ce leLee Gmekee Yeej hees keer efJeefveece oj DeJecetueve leLee
Gmekee Yegieleeve, meblegueve hej eYeeJe, hees keer heefjJele&veerelee, Yeejleere DeLe&JeJemLee kee efJee DeLe&JeJemLee mes SkeerkejCe SJeb efJee Jeeheej mebie"ve~
7] Yeejle ceW DeeefLe&ke efveeespeve : Yeejle ceW DeeefLe&ke efveeespeve keer Yetecf ekee, DeeefLe&ke Deeeespeve kes GsMe,yesjespeieejer, DeeefLe&ke iejeryeer leLee #es$eere Demeblegueve keer
mecemeeeW, 1951 mes Yeejleere DeeefLe&ke efveeesps eve keer mebe#f ehle meceer#ee, Yeejle ceW efveeespeve keer jCeveerelf e leLee FmeceW neue ceW nges heefjJele&ve, hebeJe<eeae eespevee
kes efJeeere mebmeeOeve, Dee"JeeR hebeJe<eeae eespevee kes GsMe leLee GheueefyOeeeb, veJeeR hebeJe<eeae eespevee keer emleeefJele jCeveerelf e~
8] meceepeMeee : eLece eMve-he$e
meeceeve meceepeMeee (KeC[-De)
1] meeceeefpeke IeveeDeeW kee DeOeeve SJeb meceepeMeee kes cetueYetle DeeOeej : meceepeMeee kee GodYeJe Fmekeer eke=efle leLee DeOeeve #es$e~ DeOeeve efJeefOe:
Jemlegevf elee keer mecemee SJeb meeceeefpeke efJe%eeveeW ceW ceeheve mecyevOeer efJeeej efveoxMeve, MeesOe eehe-JeCe&veelceke, DevJes<eCeelceke (ieJes<eCeelceke) leLee eeesieelceke
leLeeW kes mebkeueve keer eeefJeefOeeeb-DeJeueeskeve mee#eelkeej Devegmeteer SJeb eMveeJeueer~
2] meweefvleke heefjes#e : ekeee&Jeeo: js[efkeuehe yeeGve, ceweuf eveemkeer Deewj cee&ve~ mebIe<e& efmeevle: keeue&ceekeme&, jeuhe [snjsve [ehe& Deewj ueseJf eme keespej~eeflekeelceke
Devle: efeeeJeeme: meer] Sve] ketues, peer] Se] ceer[,Deewj nye&& yuetcej~ mebjevee Jeeo : uesJeermeme, Sme] S]he ves[us e, heeme&vme SJeb ce&ves~
3] meceepeMeee kes DeeCeer efJeeejke : Deiemle keeWle-ele#eJeeo SJeb efJe%eeveeW kee mebmlejCe~ njye& mheWmej-meeJeeJeer T<cee SJeb GodeJf ekeeme kee efmeevle~ keeue&
ceekeme&-voelceke Yeewelf ekeJeeo SJeb efJejmeve (Jewjeie) FceeF&ue ogjKeerce-eceefJeYeepeve, Oece& kee meceepeMeee~ cewkemeJesyej-meeceeefpeke efeee SJeb DeeoMe& eehe~
4] meeceeefpeke mlejerkejCe SJeb efJeYesoerkejCe : DeJeOeejCee, mlejerkejCe kes efmeevle-ceekeme&, Jesyej, [seJf eme SJeb cetj, ekeej-peeefle SJeb Jeie& eefmLeefle SJeb Yetecf ekee,
Continued....

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 4
(Anu Image Maker)

meeceeefpeke ieefleMeeruelee ekeej, JeJemeeefeke ieefleMeeruelee-Devle: heer{ eriele leLee Devlejheer{ eriele~
(KeC[-ye)
5] efJeJeen, heefjJeej leLee veelesoejer : efJeJeen kes ekeej SJeb mJehe, meeceeefpeke efJeOeeveeW kee eYeeJe, heefjJeej-mebjevee SJeb ekeee&, heefjJeej kes yeoueles eefleceeve,
heefjJeej meee SJeb veelesoejer, mecekeeueerve meceepe ceW efJeJeen SJeb efuebieYeso keer Yetecf ekee~
6] meeceeefpeke heefjJele&ve SJeb efJekeeme : DeJeOeejCee, meeceeefpeke heefjJele&ve kes keejke SJeb efmeevle, meeceeefpeke Deevoesueve SJeb heefjJele&ve, meeceeefpeke veerelf e SJeb
efJekeeme ceW jepe kee nmle#eshe, eeceerCe heevlejCe keer jCeveerelf eeeb meecegoeefeke efJekeeme keee&ece, meceefvJele eeceerCe efJekeeme keee&ece, eeceerCe egJeeDeeW nsleg
mJeeb jespeieej leLee peJeenj jespeieej eespevee~
7] DeeefLe&ke SJeb jepevewelf eke JeJemLee : mebheefe keer DeJeOeejCee: eceefJeYeepeve kes meeceeefpeke Deeeece, efJeefveece kes ekeej, DeeweesieerkejCe, veiejerkejCe SJeb
meeceeefpeke efJekeeme Meefe keer eke=efle-Jeweefeke, meecegoeefeke DeefYepeesvcegKe, Jeie&iele, jepevewelf eke menYeeefielee kes mJehe-peveleebe$f eke SJeb efvejbkegMe~
8] Oece&, efJe%eeve SJeb eeweeseif ekeer : DeJeOeejCee, hejbhejeiele SJeb DeeOegevf eke meceepeeW ceW Oeeefce&ke efJeeeme SJeb Oeeefce&ke Yetecf ekeeSb, efJe%eeve kee DeeOeej, efJe%eeve kee
meeceeefpeke GejoeefelJe SJeb efveeb$eCe, efJe%eeve SJeb eeweeseif ekeer kes meeceeefpeke heefjCeece~
f , Yeejle ceW pevemebKee keer mecemeeSb, pevemebKee efMe#ee~
9] pevemebKee SJeb meceepe : pevemebKee kee Deekeej, eJe=ef eeeB, jevee efve<eceCe, Je=e
meceepeMeee : efleere eMve-he$e : Yeejleere meeceeefpeke JeJemLee
1] Yeejleere meceepe kes DeeOeej : hejbhejeiele Yeejleere meeceeefpeke mebie"ve-Oece&, kece& kee efmeevle, Deeece JeJemLee, heg<eeLe& SJeb mebmkeej~ meeceeefpeke
meebmke=efleke ieleelcekelee-yeew , Fmueece leLee heefece kee eYeeJe, efvejblejlee leLee heefjJele&ve kes Gejoeeer keejke~
2] meeceeefpeke mlejerkejCe : peeefle JeJemLee-Glheefe meebmke=efleke mebjeveelceke ef , peeefle kes yeoueles eefleceeve, peeefle SJeb Jeie&, meceevelee leLee meeceeefpeke
veee mebyebOeer efJeeej, Yeejle ceW Jeie& mebjevee-ke=<eke SJeb Deeweeseif eke, ceOece Jeie& kee Goe, pevepeeefleeeW ceW Jeie&, oefuele eslevee kee GodYeJe~
3] efJeJeen, heefjJeej SJeb veelesoejer : efJeefYeVe mkeerce mecetneW ceW efJeJeen, Fmekeer yeoueleer eJe=ef eeeb SJeb YeefJe<e, heefjJeej-mebjeveelceke SJeb ekeeee&lceke henuet
yeoueles eefleceeve, efJeJeen SJeb heefjJeej hej meeceeefpeke, DeeefLe&ke, heefjJele&veeW SJeb veelesoejer JeJemLee ceW #es$eere Devlej SJeb Gmekee heefjJeeflee|le mJehe~
4] DeeefLe&ke SJeb jepevewelf eke JeJemLee : pepeceeveer JeJemLee, YetmJeeefcelJe JeJemLee, Yetecf emegOeej SJeb GoejerkejCe kes meeceeefpeke heefjCeece, DeeefLe&ke efJekeeme kes
meeceeefpeke efveOee&jke, nefjle eeefvle, peveleebe$f eke JeJemLee kee keee&lceke mJehe, jepevewelf eke oue SJeb Gvekeer jevee, jepevewelf eke DeefYepeveeW keer mebjevee,
heefjJele&ve SJeb GvcegKelee Meefe kee efJekesverkejCe SJeb jepevewelf eke menYeeefielee, efJekeeme ceW jepevewelf eke eYeeJe~
5] efMe#ee Deewj meceepe : hejbhejeJeeoer SJeb DeeOegevf eke meceepe ceW efMe#ee kes Deeeece, Mew#eefCeke Demeceevelee SJeb heefjJele&ve efMe#ee SJeb meeceeefpeke ieefleMeeruelee, meceepe
kes kecepeesj JeieeX keer efMe#ee keer mecemeeeW~
6] pevepeeleere, eeceerCe SJeb veiejere meeceeefpeke mebie"ve : pevepeeleere mecegoeeeW keer efJeefMe efJeMes<eleeSb Deewj Gvekee efJelejCe, pevepeeefle SJeb peeefle, heefjmebmke=eflekejCe,
mejueerkejCe SJeb SkeerkejCe keer eefeeeS, pevepeeefleeeW keer meececeeefpeke mecemeeSb Deewj Deefmcelee~ eeceerCe mecegoee kes meeceeefpeke-meebmke=efleke Deeeece, hejchejeJeeoer
Meefe mebjevee, peveleb$eerkejCe SJeb vesle=lJe, meecegoeefeke efJekeeme keee&ece SJeb hebeeeleerjepe, eeceerCe heevlejCe keer veJeerve jCeveerelf eeeb~ veiejere mecegoeeeW ceW
hejchejeiele mebmLeeDeeW keer efvejblejlee SJeb heefjJele&ve (veelesoejer, peeefle, JeJemeee Deeefo) veiejere mecegoee ceW Jeie& mebjevee SJeb ieefleMeeruelee, jeere efJeefJeOelee SJeb
meecegoeefeke SkeerkejCe, veiejere he[esme, eeceerCe veiejer-efYeVelee, peveevekeere SJeb meeceeefpeke meebmke=efleke eeueve~
7] Oece& Deewj meceepe : efJeefYeVe Oeeefce&ke mecetneW kee Deekeej, Je=e
f Deewj #es$eere efJelejCe, Devlej Oeeefce&ke Devle: efeeeSb Deewj Gmekeer DeefYeJeefe~ Oece& heefjJele&ve,
meeceoeefeke leveeJe, Oece& efvejhes#eJeeo, DeuhemebKeke heo leLee Oeeefce&ke ef{ Jeeefolee keer mecemeeeW~
8] pevemebKee keer ieleelcekelee : efuebie, Deeeg JewJeeefnke efmLeefle, epevevelee SJeb ce=leg kes meeceeefpeke meebmke=efleke he#e, pevemebKee efJemhees keer mecemee,
meeceeefpeke ceveesJew%eeefveke meebmke=efleke SJeb DeeefLe&ke~ peveevekeere veerelf e SJeb heefjJeej keueeCe keee&ece, pevemebKee Je=e
f kes efveOee&jke lelJe SJeb heefjCeece~
9] veejer Deewj meceepe : veejer kee pevemebKeelceke efJeJejCe, Gvekeer eefmLeefle ceW heefjJele&ve, efJeefMe mecemeeeW-onspe Deleeeej, YesoYeeJe, veejer SJeb
yeeeW kes keueeCe mebyebOeer keee&ece~
10] heefjJele&ve SJeb efJekeeme kes Deeeece : meeceeefpeke heefjJele&ve SJeb DeeOegevf ekeerkejCe, meteke DeJejesOe, SJeb mJekeeefjke eJe=ef e, meeceeefpeke heefjJele&ve kes
eesle-Deevleefjke SJeb Jeee~ meeceeefpeke heefjJele&ve keer eefkeeeSb-mebmke=eflekejCe SJeb heefeceerkejCe SJeb DeeOegevf ekeerkejCe~heefjJele&ve kes esjke-pevemebeej, efMe#ee
SJeb meces<eCe, DeeOegevf ekeerkejCe SJeb efveeesepf ele heefjJele&ve keer mecemeeeW~ efveeespeve keer Jeweeefjkeer SJeb jCeveerelf e, hebeJe<eeae eespeveeSb, iejeryeer Gvcetueve kes
keee&ece, heee&JejCe, yeskeejer Deewj veiejere efJekeeme kes keee&ece, meeceeefpeke megOeej Deevoesueve, ke=<eke, efhe[e Jeie&, ceefnuee leLee oefuele kes efJeMes<e
meboYe& ceW~
9] oMe&veMeee :eLece eMve-he$e:
oMe&veMeee kee Fefleneme SJeb mecemeeeW (KeC[-De)
1]hueseW : elee-efmeevle, 2] Dejmlet : Deekeej, Je, keejCelee, 3: [skee& : heefle, Deelcee, F&MJej , ceve-Mejerj wleJeo, 4] efmheveespee : Je, iegCe
Deewj heee&e meJexejJeeo, 5] ueeFyeefvelme : efeheCeg, F&ej, 6] uee@ke : %eeve efmeevle, pevcepeele eleeeW kee KeC[ve, Je SJeb iegCe, 7] yeke&ues : peFJe
kee KeC[ve, eleeJeeo, 8] etce : %eeve-efmeevle, mebMeeJeeo, Deelcee, keejCelee, 9] keeb : eeievegYeeefJeke SJeb DevegYeJe peve %eeve efJeMues<eCeelceke SJeb
mebMues<eCeelceke efveCe&e, mebMues<eCeelceke eeievegYeefJeke efveCe&e keer mecYeeJevee, osMe keeue SJeb keesef eeb, yege
f (jerpeve kes elee F&ej DeefmlelJe-meeOeke
egef eeeW keer Deeueesevee, 10] nsiesue : voelceke heefle, efvejhes#e eleeJeeo, 11] De] cetj : meeceeveiele kee meceLe&ve, eleeJeeo kee KeC[ve, yejmesue:
JeCe&ve efmeevle, DehetCe& eleerke, 12] leeefke&ke hejceeCegJeeo : DeeCeefJeke leLe, mejue leke&Jeekee, DeLe& kee efe$e (efJediesvmeeFve) efmeevle, keLeve SJeb
efveoMe&ve, 13] leeefke&ke YeeJeJeeo : meleeheve efmeevle, lelJeceerceebmee kee efvejmeve, DeefveJeee& leke&JeekeeeW kee Yee<eeeer efmeevle, 14] mebJe=ef eMeee : ngme&ue,
15] DeefmlelJeJeeo : efkekexiee[&, meeJe&, 16] keJeeFve : Deecetue DevegJeeo, 17] m^emeve : Jeefe-efmeevle~
KeC[-ye
1] eeJee&ke : %eeve efmeevle, YeeweflekeJeeo, 2] pewveoMe&ve : meled kee efmeevle, meeeo leLee mheleYebieervee, yevOeve SJeb cees#e, 3] yeewoMe&ve :
eleerlemeceglheeo, #eefCekeJeeo, vewjelceJeeo, yeewoMe&ve kes meceoee, 4] meebKe : eke=efle, heg<e, keejCelee-efmeevle, cees#e, 5] veeeJewMese<f eke : eceeCe,
Deelcee, cees#e, F&ej leLee F&ej kes DeefmlelJe kes efuees egekf eleeeb , heoeLe&, keejCelee, efmeevle, hejceeCegJeeo, 6] ceerceebmee : %eeve-efmeevle ecee, eceeCe,
mJele: eceeCeJeeo, 7] Jesoevle Mebkej, jeceevegpe SJeb ceOJe: (yence, F&ej, Deelcee, peerJe, peiele, ceeee, DeefJeOee, DeOeeme, cees#e)
oMe&veMeee: efleere eMve he$e: meeceeefpeke- jepevewelf eke oMe&ve SJeb Oece&-oMe&ve
KeC[-De
jepevewelf eke DeeoMe& : meceevelee, veee, mJeleb$elee, 2] mebeYeglee: 3] Jeefe leLee jepe 4] ueeskeleb$e : DeJeOeejCee leLee ekeej 5] meceepeJeeo leLee ceekeme&Jeeo
6] ceeveJeJeeo, 7] Oece&efvejhes#eleeJeJeeo, 8] oC[ kes efmeevle, 9] efnbmee, Deefnbmee~ meJeexoe, 10] efuebie-meceevelee, 11] Jew%eeefveke ef SJeb eieefle 12]
heeefjefmLeeflekeer-oMe&ve~
KeC[-ye
1] Oece&, Oece&Meee leLee Oece& oMe&ve, 2] Oece& leLee veweflekelee, 3] F&MJej efJe<eeke DeJeOeejCeeeW: Jeweefeke, DeJewJeefeke, eke=efleJeeoer, 4] F&ej kes
DeefmlelJe kes efueS eceeCe, 5] Deelcee keer Decejlee, 6] cees#e, 7] Oeeefce&ke %eeve: yege
f , osJeer ekeeMevee leLee jnmeJeeo, F&MJej efJenerve Oece&, 8] DeMegYe keer
mecemee, 9] Oeeefce&ke meefn<Ceglee~
10] Yet-efJe%eeve : eLece eMve-he$e
meeceeve Yet-efJe%eeve, Yet Deeke=efle, mebjevee Yet-efJe%eeve, peerJeeMce efJe%eeve Deewj mleefjkeer
1] meeceeve Yet-efJe%eeve : Yetieefle efJe%eeve mes mebyebOe Tpee& keer ieefleefJeefOe~ he=LJeer keer Glheefe SJeb DevlejmLe~ efJeefYeVe efJeefOeeeW eje MewueeW kee efleefLe efveOee&jCe
leLee he=LJeer keer Deeeg~ efJeIeveeefYekelee SJeb Yet-Jew%eeefveke mecemeeDeeW ceW Fmekee Gheeesie~ pJeeueecegKeer kes keejCe Deewj Glheeo, pJeeueecegKeer cesKeueeSb~
Yetkebhe kes keejCe, eYeeJe, efJelejCe leLee Fmekee pJeeueecegKeer cesKeueeDeeW mes mecyevOe~ Yet-DeefYeveefle SJeb Gvekee JeieeakejCe~ erhe-eehe iecYeerj meeiej
KeeFeeb leLee ceOe meeiejere keke, mecegleue efJemlejCe leLee heues efJeJele&evf ekeer, meceefmLeefle~ heJe&leeW kes ekeej SJeb Godiece ceneerheeW leLee meeiejeW keer
Glheefe~ ceneerheere efJemLeeheve keer mebe#f ehle hejsKee~ 2] Yet-Deeke=efle efJeYeeie : DeeOeejYetle mebkeuhevee leLee cenlJe~ Yet-Deeke=efleke eefeeeeW leLee hewjeceerj~
Yet Deeke=efleke ee leLee Gvekes eefleheeove~ GeeJee ue#eCe~ mebjeveeDeeW leLee DeefMcekeer kee YetmLeueeke=efle mes mebyebOe~ efJeMeeue Yet-Deeke=efleeeb~ DeeJeen
leb$e~ Yeejleere Ghe ceneerhe kes Yet-Deeke=efleke ue#eCe~3] mebjevee Yet-efJe%eeve : eefleyeue leLee efJeke=le oerIe&Je=epe SJeb Mewue efJeheCe~ Jeueveve leLee YeMb eve
keer eebe$f ekeer~ jweKf eke leLee meceleueere mebjeveeSb leLee Gvekeer Glheefe cetueke cenlJe~ Mewue meceefJeveeme efJeMues<eCe Deewj Fmekee DeeuesKeere eefleJesove leLee
Yet-Jew%eeefveke mecemeeDeeW ceW Gheeesie~ Yeejle kee efJeJele&efvekeer {ebee~ 4] peerJeeMce efJe%eeve : met#ce (ceeFees) mLetue (cewees) peerJeeMce~ peerJeeMceeW kee
heefjj#eCe leLee Gheeoselee JeieeakejCe leLee veece heefle mes meeceeve heefjee~ peweJf eke efJekeeme leLee Fme hej hegjepeerJeeMce Jew%eeefveke DeOeeve kee eYeeJe~
yeew kf eeeshee@[, efkeheeer iewm^ehs ee@[, SsceeveeF[, ^eFueesyeeF, SefkeveeF leLee eJeeueeW keer Deeke=eflekeer, JeieeakejCe leLee efJekeemeere eJe=ef e meefnle YetJew%eeefveke
Fefleneme~ keMeske kes eOeeve mecetn leLee Gvekes cegKe Deeke=efleke iegCe~ keeueeW ceW keMeske peerJeve~ [eFveesmeewj~ Dee, iepe leLee ceeveJe kes efJekeeme kee
efJemle=le DeOeeve~ieeW[Jeevee Jevemheefle SJeb Fmekee cenlJe~ met#ce peerJeeMceeW kes ekeej leLee Gvekee lesue-DevJes<eCe ceW efJeMes<e meboYe& meefnle cenlJe~5]
mleefjkeer : mleefjkeer kes efmeevle~ mlejere JeieeakejCe leLee veece heefle mleefjkeere ceeveke ceeheece~ Yeejleere Gheceneerhe kes efJeefYeVe YetJew%eeefveke
eCeeefueeeW kees efJemle=le DeOeeve~ mlejefJe%eeve ceW meercee mecemeeSb-kewefcyeeve hetJe&-kewefceeve, hejefceece-^eF&Ses mf eke, efesMeve-jefMeejer leLee vetpeervekeJeejvejer~ Yeejle kes ecegKe Mewue mecetneW kee efJeMJe kes mecelegueeW mes menmebyebOe efJeefYeVe YetJew%eeefveke eCeeefueeeW kes mleefjkeer keer hejsKee~ Yeejleere
ceneerhe ceW hetje YetJew%eeefveke (keeuekeer) peueJeeeg leLee Deeivese meefeelee~ hegje Yeewieeseuf eke hegve: efvecee&Ce~
Yet-efJe%eeve :efleere eMve-he$e
efemue efJe%eeve, Keefvepe efJe%eeve, Mewue efJe%eeve leLee DeeefLe&ke YeteJf e%eeve
1] efemue efJe%eeve, efebmueere leLee Deefemueere heoeLe& efokemLeeve mecetn~ peeueke meceefceefle~ efemueeW kee 32 meceefceefle Jeiese ceW JeieeakejCe~ efemue
mebkesleve keer Debleje&e^ r e heefle~ efemue meceefceefle kes efveheCe ceW ef$eefJece e#eshe kee Gheeesie~ eceueve leLee eceue efveece~ efemue DeefveeefceleleeeW~
efemue DeOeeve ceW Skemejs kee Gheeesie~2] ekeeMekeere Keefvepe efJe%eeve : ekeeMe kes meeceeve efmeevle~ meceoweMf ekelee leLee DemeceoweMf ekelee~ ekeeefMeke
eesevf ekee keer mebkeuhevee~ yengJeCe&lee, efDeheJepe&ve, JeefekejCe JeCe& leLee efJeueesheve~ efemueeW ceW ekeeefMeke DevegmLeeheve efJe#esheCe, ekeeefMeke meneeke
GhekejCe~ 3] Keefvepe efJe%eeve : efemue jmeeeve kes lelJe-yebOeke kes ekeej, Deeeefveke ef$epee, mecevJee mebKee, meceefhelee, yengefhelee leLee ketefhelee~
efmeefuekeseW kee mebjeveelceke JeieeakejCe Mewue-efvecee&Cekeejer KeefvepeeW kee efJemle=le DeOeeve, Gvekes Yeewelf eke, jemeeeefveke leLee ekeeefMeke iegCe leLee Gvekes
eeesie (eefo keesF& nes) Fve KeefvepeeW kes heefjJele&ve Glheeo kee DeOeeve~4] Mewue efJe%eeve : cewicee Fmekee epeveve,eke=efle leLee mebIeve~ efDebieer, ef$eDebieer,
eCeeueer kee meeceeve eeJemLee DeejsKe leLee Gvekee cenlJe~yee@Jeve DeefYeefeee efmeevle~cewiveere efJeYesove leLee mJeebieerkejCe~ie"ve leLee mebjevee SJeb
Gvekee Mewuepeveke cenlJe~ Deeivese MewueeW kee JeieeakejCe Yeejle kes ecegKe Deeivese MewueeW keer MewueJeCe&velee leLee Mewuepeveve-esveeF, #eejere Mewue,
eeveexkeeF, Svee@LeexmeeF leLee [skeve yesmeeu~ DeJemeeoer MewueeW kes efvecee&Ce keer eefeeeeW emebIeveve leLee efMeueerYeJeve~ ie"ve leLee mebjevee SJeb Gvekes
cenlJe~ DeJemeeoer MewueeW kee JeieeakejCe, Keb[pe leLee efJeKeb[pe~ Yeejer Keefvepe leLee Gvekee cenlJe~ efve#esheCe-heee&JejCe keer ceeweuf eke heefjkeuhevee, Dekemeeoer
mebue#eCeer leLee Godiece #es$e~ meeceeve Mewue-ekeejeW keer MewueJeCe&velee~ keeeebleefjke eefeeeeW leLee keeeeblejCe kes ekeej~ keeeebleefjke keesef (es[), peesve
leLee mebue#eCeer AFM leLee ACF, AKF DeejsKe~ keeeebleefjke Mewuees kes ie"ve, mebjevee leLee veece heefle~ cenlJehetCe& MewueeW keer MewueJeCe&velee leLee
Mewuepeveve~ 5] DeeefLe&ke Yet efJe%eeve : Deemke, Deemke Keefvepe leLee ieWie, Deemke Deewmele eefleMele~ Keefvepe efve#esheeW kes efvecee&Ce keer eefeee~ Deemke
efve#esheeW kes meeceeve he SJeb mebjevee Deemke efve#esheeW kee JeieeakejCe~ Deemke efve#esheCe kee efveeb$eCe~ Oeelegpeveefveke egie~ Yeejle kes cenlJehetCe& Oeelegcee
leLee DeOeeeflJeke efve#eshe, lewue leLee eeke=efleke iewme #es$e leLee keeseuee #es$e kee DeOeeve~ Yeejle keer Keefvepe mebheoe~ Keefvepe-DeLe&Meee~ je^er e veerelf e~
KeefpeveeW keer mebj#eCelee leLee Gheeeseif elee~ 6] Devegeegkele YeteJf e%eeve : hetJeex#eCe leLee DevJes<eCe lekeveerke keer cetueYetelf e~ Keveve , eefleeeve, Deemke leLee
Keefvepe meppeerkejCe keer cegKe efJeefOeeeb~DeefYeev$eCe yeebOe, megjib e mesleg, leLee me[ke keeeeX ceW YetJew%eeefveke kemeewef eeb~ ce=oe leLee Yeewcepeue, YeteJf e%eeve
Deewj Yetjmeeeve kes cetuelelJe~ yeeeJe-heeses leLee Gheen eefleceeDeeW (mesus eeF Fcespejer) kee YetJew%eeefveke DevJes<eCe ceW Gheeesie~
11] ceveeseJf e%eeve : eLece eMve-he$e : cetueYetle ceveesJew%eeefveke eefeeeSb
1] ceveeseJf e%eeve : heefjee, efJe<ee Jemleg meweefvleke Gheeiece, Godoerheve-Devegef eee, meb%eeveelceke, metevee eeceCe leLee ceeveJeleeJeeoer, efJe%eeve ceW ceveeseJf e%eeve
kee mLeeve~ 2] efJeefOeeeb : %eeve kes eesle, FefveevegYeefJeke efJeefOeeeb-eeesieelceke, eke=efleJeeoer efvejer#eCe leLee vewoeefveke, eoe mebkeueve keer efJeefOeeeb-es#eCe,

mee#eelkeej, eMveeJeueer, hejer#eCe leLee ceeheefveeeb, JeefeJe=e, efJe<ee Jemleg efJeMues<eCe~ 3] JeJenej kes peweJf eke DeeOeej : kesvere, heefjOeere leLee mJeeee
leefv$ekee-leb$e keer he jsKee, ceefmle<ke kes ekeeeeX kee mLeeveerkejCe, eceefmle<keere ieesueeOeex keer efJeefMe<leeSb, lebe$f ekee DeeJesie Gvekee mebJenve, mebeenkeeW keer
JeJemLee Devle: eeJeer lev$e, Meejerejf ke Je=e
f , meebJeseif eke efeeeDeeW leLee JeefelJe jevee ceW Fmekeer Yetecf ekee~ 4] ele#ehejke eefeeeSb : ele#ehejke
osnueer kee mecemee: keueeefmekeer ceveesYeeweflekeer leLee mebkesle meb%eeheve efmeevle, DeJeOeeveelceke eefeeeSb: eeveelceke DeJeOeeve leLee mebIe=le DeJeOeeve,
Deeke=efle, JeCe& leLee ienjeF& kes ele#eCe, ele#ehejke mLewe&: efmLejlee-DeefmLejlee efJejesOeeYeeme, ele#ehejke mebJesoveMeeruelee leLee ele#eelceke megj#ee:
kesvere efveOee&jke~ 5] DeefOeiece eefeeeSb: DevegyevOeve keueeefmekeer leLee vewefceefeke, es#eCeelceke DeefOeiece Jeeefeke DeefOeiece-efJeefOeeeb SJeb eefeeeeW,
meenee&Jeeoer leLee mebie"veelceke eefeeeSb, efJeueesheve efJeYesove leLee meeceeveerkejCe~ 6] mce=elf e : ketmebkesleve-mebjeveelceke, OJeveelceke leLee MeyoeLe&
efJe<ee kee wle ket mebkesleve, mebJesoer, mce=elf e, oerIe&keeefueke mce=elf e: Je=eeleceke, MeyoeLe& efJe<eeke leLee eefeeelceke, efJemcejCe: JeefekejCe leLee Godoerheve
ket mebkesleve efJeefJeOelee, jeveelcekelee mce=elf e~ 7] mecemee meceeOeeve, leke&vee leLee efevleve : mecemee meceeOeeve kes eece leLee efveOee&jke Deeieceveelceke,
efveieceveelceke, leke&vee, heefjkeuhevee hejer#eCe, Yee<ee leLee efJeeejCe, neefhe&eve efJeeej leLee Gvekeer meceeueesevee, efevleve ceW metevee eeceCe, ke=ef$ece
mebeleeeW kee DeefOemece leLee mJeeYeeefJeke mebJeie&~ 8] mebJesie : mebJesieeW kes mJehe leLee efJekeeme, mebJesie kes efmeevle-owenf ke meb%eelceke leLee efJejesOeer eece,
mebJesie kes mebkesleke, mebJesieeW keer heneeve~ 9]] DeefYeesjCe : DeefYeesejf le JeJenejeW kes ceeveob[, DeeJeMekelee, DevleveeW, Godoesueve, eueesYeve kes mebelee,
DeefYeesjCee kee ceeheve, yeefnjmLe yeveece DevlemLe DeefYeesjCee, DeefOeiele DeefYeesjCee~ 10] JeJenej keer Glheefe leLee efJekeeme: epeveveelceke DeeOeej,
heee&JejCeere keejke yeeuehees<eCe, Jebeve, meebmke=efleke keejke, mebJesoer Jeeve, hesMeere leLee keewMeue efJekeeme, Yee<ee efJekeeme~ 11] ceveesJew%eeefveke ekeeeeW ceW
Jeweefeke efJeefYeVeeeW, meeceeve ceeveefmeke eesielee: mJehe leLee meweefvleke Gheeiece-efmhejcewve, Leme&ve, efieuehe[&, pesvmeve leLee efheeepes, me=peveMeeruelee
leLee jeveelcekelee efevleve, yege
f keer DevegJebeMf ekelee~
ceveeseJf e%eeve : eMve he$e II: Devegheege heefjes#e ceW ceveeseJf e%eeve
1] Devegeegkele efJe%eeve kes he ceW ceveeseJf e%eeve : Devegeege yeveece cetueYetle efJe%eeve, ceveeseJf e%eeve kes #es$e-meeceeefpeke, meecegoeefeke, Deeweeseif eke, efJeeeueeer,
mJeemLe leLee heee&JejCeere~ 2] Jeweefkeleke efYeVeleeeW SJeb ceeheve : Jeefeiele efYeVeleeDeeW kee mJehe eesle, ceveesJew%eeefveke ceeheveerkejCe hejer#eCe efvecee&Ce SJeb
ceevekeerkejCe, efJeMJemeveerelee SJeb JewOelee, ceeveke ee@me JewOeerkejCe, hejer#eCe ceW meebmke=efleke keejke~ 3] JeefkelelJe cetueebkeve : JeefelJe cetueebkeve kes
efJeJeeo, Deelce DeefYeuesKe ceehe, e#eshe lekeveerke, Devegef eee Mewueer leLee Devegef eee DeefYeveefleeeb, er] S] er,] jesMeeke& leLee Sce] meer] DeeF&,] pewmes cenlJehetCe&
ceehekeeW kes efJeefJeOe he#eeW kee efveheCe~ 4] ceveesJew%eeefveke efJeke=efleeeb SJeb ceeveefmeke mJeemLe : ceeveefmeke efJeke=efleeebs kee JeieeakejCe ([er] Sme] Sce] elegLe&)
ceveesmveeegeJf eke, ceveeseJf eheueve SJeb ceveesoew nf ke efJeke=efleeeW kes ue#eCe SJeb Gvekeer Glheefe, eefleyeue, keesehf ebie SJeb ceeveefmeke mJeemLe~ 5] DeefYeJe=efe leLee
meeceeefpeke meb%eeve : DeefYeJe=ef eeeW kee mJehe leLee Gvekes efmeevle, DevleJe&eefeke Deeke<e&Ce SJeb meneeleehejke JeJenej, meeceeefpeke meb%eeve kee mJehe,
ele#eerkejCe ceW meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke keejke, hetJee&en ef{ egef eeeb leLee meeceeefpeke mecetn vo~ 6] meeceeefpeke eYeeJe : eYeeJe, efveeb$eCe leLee
Meefe, eYeeJe kes DeeOeej, meeceeefpeke megkejerkejCe mecetneW kes vesle=lJe efve<heeove ceW mecetn mecyevOeer keejke~ 7] GeesieeW SJeb mebie"veeW ceW ceveesefJe%eeve :
kece&eejer eeve, mebke=le mecyevOeer DeefYeJe=efeeeW SJeb JeJenej, mebie"veeW ceW DeefYeesjCeelceke mebhe, mebie"veelceke eefleceeve, mebie"veelceke mebes<eCe,
mebie"veelceke eYeeJeeslheeokelee~ 8] Mew#eefCeke heefjes#e ceW ceveeseJf e%eeve : efJeeeuee Ske meeceeefpeke JeJemLee kes he ceW, efJeeeuee meeceeefpekeerkejCe kes
DeefYekelee& kes he ceW, efJeeeueere yeeeW keer DeefOeiece, DeefYeesjCee leLee mebJesefieke mecemeeSb, Mew#eefCeke GheueefyOe kees eYeeefJele kejves Jeeues keejke,
Mew#eefCeke efve<heeove ceW megOeej nsleg nmle#eshe~ 9] vewoeefveke heefjes#e ceW ceveesefJe%eeve : ceveesef eefkelmee: mJehe SJeb ue#e, ceveeseJf eMues<eCeelceke mesJeeLeea
kesvere mecetn leLee JeJenej ceveesefeefkelmeeSb, meecegoeefeke ceeveefmeke mJeemLe, ceveesefeefkelmee kes vewefleke efJeJeeo~ 10] heee&JejCeere ceveesefJe%eeve :
JeJenej ceW heee&JejCe keer Yetecf ekee, heee&JejCe hej ceeveJeere eYeeJe, Jeefeiele mLeeve, OJeefve eot<eCe leLee Yeer[ -Yee[ kee eYeeJe~
12] Jevemheefle efJe%eeve : eLece eMve-he$e
met#ce peerJe efJe%eeve, jesie efJe%eeve, heeohe efJeefJeOelee leLee Deeke=efle peveve
1] met#cepeerJeer efJe%eeve : met#cepeerJe efJeefJeOelee, Jeeeg peue leLee ce=oe met#ce efJe%eeve kee eejbeYf eke %eeve, met#cepeerJe mebeceCe leLee jesOe #ecelee efJe%eeve kee
meeceeve efJeJejCe, ke=ef<e, Geesie, Deew<eefOe leLee heee&JejCe kes efJeMes<e meboYe& ceW met#cepeerJe efJe%eeve kes Devegeeesie~ 2] heeohe jesie efJe%eeve : efJe<eeCeg, peerJeeCeg,
keJeke eoJe, keJeke leLee ieesueke=efce eje GlheVe cenlJehetCe& heeohe jesie: eeefmehej kee
vee, lecyeeket kee ceespewke, heheerles keer heefeeeW kee keue&, efme^ue keQkej, Oeeve kee heCe& Debieceejer, iesnBt kee keer, peew kee keC[, Deeuet kee efhewleer
Debieceejer, ieVes kee ueeue efJeieueve, Dejnj keer cueeefve kes efJeMes<e meboYe& ceW, mebeceCe keer efJeefOeeeb, efvejesOe kes Gheee Deewj efveeb$eCe, peweJf eke efveeb$eCe,
hejpeereJf elee keer keeefe&keer~3] heeohe efJeefJeOelee : efJe<eeCeg peerJeeCeg, MewJeeue keJeke, yeeeesheeFe, sejf [esheeFe leLee DeveeJe=leyeerpeer peerJeeMce meefnle kee
f ~ YeCt e efJe%eeve-ueIeg yeerpeeCegOeeveer,
JeieeakejCe, mebjevee, epeveve, peerJeve ee leLee DeeefLe&ke cenlJe~ pe[ levee heeer yeerpe keer Deekeeefjkeer, efleereke Je=e
ueIegyeerpeeCegpeveve, vejegicekeeseof ed Yf eo, ieg yeerpeeCeg Oeeveer, ieg yeerpeeCeg peveve leLee ceeoe-egicekeesoed Yf eo efve<eseve, YeCt e leLee YetC ehees<e kee efJekeeme~
JeieeakejCe kes efmeevle, DeeJe=leyeerpeer kes JeieeakejCe keer DeeOegevf eke heefleeeB, Jevemheefleke veecekejCe kes efveece, peerJe, JeieeakejCe efJe%eeve, jwvevekeguesmeer,
ceweeseuf eesmeer, yeew mf ekesmeer, ceeueJesmeer, hesyesmeer, jespesmeer, Sefheesmeer, kegkejefyesmeer, meesuevesmeer, Smkeueerehf ees[ms eer, Jeyeeavesmeer, uewecf evesmeer, Smjsmeer, SheesmeeFvesmeer,
etheesyeeWesmeer, DecejsvLesmeer, efueefueesmeer, cetpesmeer, Sjerkesmeer, heesSieer, leLee Dee@efke&[smeer, kegueeW kes Yesokeejer ue#eCe~ 4] Deeke=efle peveve : menmecyevOe,
Oege Jf elee, meceefceeflele, hetCe&Meefelee, Tlekees SJeced Debiees kee efJeYesove leLee hegvelheeove, Deeke=eflepeveke keejke, keeseMf ekee,Tleke, Debie leLee peerJeJeke
mebye&ve keer efJeefOeeeb Deewj Devegeeesie~ meesceekeueesveue efJeefYeVelee, keeefeke mebkej leLee keeseMf ekee Je mebkej~
Jevemheefle efJe%eeve : efleere- eMve he$e
keeseMf ekee peerJe efJe%eeve, DeevegJebeMf ekeer keeefe&keer, pewJe jmeeeve, heefjefmLeeflekeer leLee DeeefLe&ke Jevemheefle efJe%eeve~
1] keeseMf ekee peerJe efJe%eeve : keeseMf ekee- peerJeve keer mebjevee SJeb keee& keer FkeeF& kes he ceW Demeerce kesverkeer leLee memeerce kesverkeer keeseMf ekeeDeeW keer
Deeflemet#ce mebjevee, hueepcee, efPeuueer, SC[eshueeefpceke jsef keguece, nefjle ueJeke, ceeFeskee@eCf [^ee jeFyeesmeesce, ieeupeerkeee leLee kesvke keer mebjevee SJeb
keee&, keeseMf ekee ee kee efJemle=le DeOeeve, meg$eer SJeced Demet$eer efJeYeepeve iegCemet$eeW ceW mebKeelceke SJeced jeveelceke heefjJele&ve leLee Gvekes keeseMf ekee
efJe%eeefveke leLee DeevegJebefMeke eYeeJe~ 2] DeevegJebefMekeer : cesC[sue kes JebMeeieefle kes efveece, peerveeW keer Deveesve DeOeeceve efeee, menueivelee leLee peerve
efJeefveece, keJekeeW, peerJeeCegDeeW Deewj efJe<eeCegDeeW ceW DeevegJebeMf eke hegveeexpeve, peerve eefleefe$eCe, efuebie menueivelee efuebie efveOee&jCe keeseMf ekee Jeere JebMeeiele,
heeupeceer[me DevegJeebeMf ekeer leLee peerve keer mebkeuhevee kee efJekeeme DeevegJebeMf eke kees[~ DeeCeefJeke DeevegJebeMf ekeer : [er] Sve] S] DeevegJebeMf eke heoeLe& kes he ceW, [er]
Sve] S] keer mebjevee leLee eefleke=efle, eeserve mebMues<eCe ceW vetkeueeref eke DecueeW kee keee&Yeej (^evmeefehMeve leLee ^evmeuesMeve) Deewj peerve DeefYeJeefe kee
efJeefveeceve, GlheefjJele&ve Deewj efJekeeme, [er] Sve] S] efJeke=le SJeced megOeej peerve eJeOe&ve, peerve hegve&eJf eveeme Deewj Dee@vkeespeerve~ DeevegJebeMf eke DeefYeeebe$f ekeer :
jsemf ^keMeve SvpeeFce, keueesevf ebie peerve Jeenke (PBR-322,PTl uescye[e-heepe)hegveme&eesepf ele [er] Sve] S] peerve mLeeveevlejCe peerveesecf eke ueeFyejs er, DeevegJebeMf eke
DeefYeeebe$f ekeer kee ceeveJe keueeCe ceW Devegeeesie~ 3] keeefe&keer Deewj pewJe jmeeeve : heeoheeW kee peuemebyebOe, DeJeMees<eCe, peue mebJenve Deewj Jee<heeslmepe&ve,
Keefvepe hees<eCe Deewj Deeeve DeefYeieceve, ekeeMe, mebMuese<f ele heoeLeeX kee mLeeveevlejCe, DeeJeMeke ceeFees leLee cewees lelJe Deewj Gvekes keee&~ keeyeexneF[^s md e
keer jmeeeefvekeer Deewj JeieeakejCe, ekeeMe mebMues<eCe: efeee efJeefOe SJeced cenlJe , ekeeMe mebMues<eCe kees eYeeefJele kejves Jeeues keejke, C3 leLee C4 ee,
ekeeMe MJemeve, eefkeCJe leLee meneefkeCJe, eefkeCJe keer efeee efJeefOe, ieew[ Gheheeer (Sukesuee@e[, merje@e[, heeRvme, efueefhe[d), heeohe MJemeve leLee
efkeCJeve, veeF^eps eve eeweif ekeerkejCe leLee veeF^eps eve Gheheee, eeserve keer mebjevee Deewj mebMues<eCe, heeohe Je=e
f ieefleeeb leLee peerCe&lee, Je=e
f ne@jceesve,
Je=e
f efJeefveeceve Deewj Gvekeer jemeeeefveke eke=efle, ke=ef<e SJeced Geeve ke=ef<e ceW Gvekee keee&Yeej Deewj cenlJe, heg<heve keer keeefe&keer, ueweif ebke Deefve<eselee,
yeerpe kee DebkegjCe Deewj emegehf le~ 4] heeefjefmLeeflekeer : heeefjefmLeeflekeer kee efJemleej, heefjefmLeeflekeer keejke, heeohe mecegoee Deewj heeohe DevegeceCe, peerJeceC[ue
keer mebkeuhevee, DepeweJf eke Deewj peweJf eke Ieke, heefjefmLeefle leb$e mebjevee Deewj keee&, heefjefmLeefleleb$e ceW Tpee& kee eJeen~ heeefjefmLeeflekeer keer Devegeeeseif eke
DeefYecegKeleeeW-eeke=efleke mebheoe Deewj Gmekee mebj#eCe mebkeeheVe Deewj efJeMes<e #es$eer wkemee, eot<eCe Deewj Gmekee efveeb$eCe~ 5] DeeefLe&ke Jevemheefle efJe%eeve :
ke=ef<e heeoheeW kee GodYeJeve, heeoheeW kee Yeespeve, levleg efcyej, Deew<ee, jyej, hese heoeLe&, cemeeues, jsepf eve Deewj ieeWo, jbpeke, Jee<heMeerue lesue, keerveeMeer pewJe
GJe&jke, Deuebkeejke heeohe, Tpee&jesheCe leLee hese^ Ms eme kes eesle kes he ceW DeOeeve~
13] efJeefOe : eLece eMve-he$e
1] Yeejle keer meebeJf eOeeefveke efJeefOe : 1] Yeejleere mebeJf eOeeve keer eke=efle SJeb Fmekes ecegKe ue#eCe~ 2] cetue DeefOekeej efJeMes<ele: mecelee kee DeefOekeej, Yee<eCe
SJeb DeefYeJeefe keer mJeleb$elee kee DeefOekeej~ eeCe SJeb owenf ke mJeeOeervelee kee DeefOekeej leLee Oece&, mebmke=efle SJeb efMe#ee mecyevOeer DeefOekeej~ 3] jepe kes
veerelf eefveoxMeke lelJe leLee cetue kele&Je~ 4] je^heefle keer meebeJf eOeeefveke efmLeefle leLee cebe$f eheefj<eo mes Gmekee mecyevOe~ 5] jepeheeue keer meebeJf eOeeefveke efmLeefle
leLee Gmekeer Meefeeeb~ 6] Ge SJeb Gelece veeeeuee, Gvekeer Meefeeeb leLee DeefOekeeefjlee~ 7] vewmeefie&ke veee kes efmeevle~ 8] mebIe SJeb jepeeW kes
ceOe efJeOeeeer MeefeeeW kee efJelejCe, mebIe SJeb jepeeW kes eMeemeefveke SJeb efJeeere mecyevOe~ 9] eleeeesepf ele efJeOeeve, Fmekeer meebeJf eOeeefvekelee, leLee Fme
hej veeefeke SJeb efJeOeeeer efveev$eCe~ 10] Yeejle ceW Jeeheej SJeb JeeefCepe keer mJeleb$elee~ 11] Deeheele GheyevOe~ 12] efmeefJeue mesJekees keer meebeJf eOeeefveke
megj#eeeW~ 13] mebmeoere efJeMes<eeefOekeej SJeb Gvecegef eeeb~ 14] mebeJf eOeeve kee mebMeesOeve~
2] Devleje&e^ r e efJeefOe : 1] Devleje&<^er e efJeefOe keer eke=efle~ 2] eesle : mebeOf e, ef{ meYe je^eW eje ceevelee eehle efJeefOe kes meeOeejCe efmeevle, efJeefOe
efveOee&jCe kes efuees meceveg<ebieer meeOeve~ 3] Devleje&^ere efJeefOe Deewj je^ere efJeefOe kes yeere mecyevOe~ 4] jepe ceevelee Deewj jepe GejeefOekeej~ 5]
jepeeW kes jepe #es$e : Depe&ve Deewj Keesves keer jerelf eeeb~ 6] meceg : DevleoxMeere peue ceeie&, #es$eere meceerhehemle #es$e, ceneefheere Ghele, Deveve DeeefLe&ke
heefj#es$e leLee je^er e DeefOekeeefjlee mes hejs meceg~ 7] DeekeeMeere #es$e leLee efJeceeve mebeeueve~ 8] Jeende Devleefj#e : Jeende Devleefj#e keer Keespe leLee
Gheeesie~ 9] Jeefe: je^er elee, jepenervelee, ceeveJeeefOekeej Deewj Fmekee eJele&ve~ 10] jepeeW keer DeefOekeeefjlee : DeefOekeeefjlee kee DeeOeej, DeefOekeeefjlee
mes Gvcegef e~ 11] elehe&Ce leLee MejCe~ 12] jepeveefeke leLee keemegub eere eefleefveefOe~ 13] efvecee&Ce Gheeespeve leLee hee&Jemeeve~ 14] jepe GejoeefelJe~ 15]
mebege je^ GsMe Deewj efmeevle, ecegKe Debie Gvekeer Meefeeeb Deewj keee&~ 16] Devleje&e^ r e efJeJeeoeW kes MeeefvlehetCe& efveheejs keer jerelf eeeb~ 17] yeue kee
efJeefOehetCe& DeJeuecye: DeeeceCe, Deelcej#ee Deewj nmle#eshe~ 18] DeeCeefJeke DeeeW kes eeesie keer JewOelee~
efJeefOe : efleere-eMve-he$e
1] (ke) DehejeOe efJeefOe : (De) DehejeOe keer mebkeuhevee, DeeJeMeke lelJe, DehejeOe keer leweejer SJeb eelve (ye) Yeejleere oC[ mebefnlee~ 1] meeOeejCe
DeheJeeo, 2] mebege SJeb DeevJeefeke oeefelJe, 3] og<esjCe, 4] DeehejeefOeke <e[eb$e, 5] jepe kes efJe DehejeOe, 6] ueeske Meebelf e kes efJe DehejeOe, 7]
ceeveJe Mejerj kes efJe DehejeOe, 8] mebheefe kes efJe DehejeOe, 9] efJeJeen mes mecyeefvOele DehejeOe, 10] ceeveneefve~
2] efmeefJeue DeefOekeej mebj#eke DeefOeefveece, 1955 3, onspe eefle<esOe DeefOeefveece, 1961 4, Keee DeheefceeCe DeefOeefveece, 1954 (Ke) Deheke=le efJeefOe :
1] Deheke=le-oeefelJe keer eke=efle, 2] oes<e hej DeeOeeefjle oeefelJe SJeb ke"esj oeefelJe, 3] meebeJf eefOeke oeefelJe, 4] eleeege oeefelJe, 5] mebege Deheke=le
kelee&, 6] Ghes#ee, 7] keypeOeejer kee oeefelJe SJeb mebjeveeDeeW kes mecyevOe ceW Gmekee oeefelJe, 8] efvejesOe Deewj mebheefjJele&ve, 9] ceeveneefve, 10] Deeot<eCe, 11]
efceLee keejeJeeme leLee efJes<ehetCe& DeefYeeespeve~
2] mebeJf eoe efJeefOe SJeb JeeefCeefpeke efJeefOe : 1] mebeJf eoe efvecee&Ce, 2] mecheefe ote<f ele kejves Jeeues keejCe, 3] Metve, MetvekejCeere, DeJewOe Deewj DeeJele&veere
mebeJf eoeeW, 4] mebeJf eoeDeeW kee Devegheeueve, 5] mebeJf eoelceke yeeOeleeDeeW keer meceeefhle, mebeJf eoe kee efJekeueerkejCe, 6] mebeJf eoe keuhe, 7] mebeJf eoe Yebie kes efJe
Gheeej, 8] ceeue efJeee DeefOeefveece, 1930 Yeejleere Yeeieeroejer DeefOeefveece, 1932 10] hejeece efueefKele DeefOeefveece, 1881
14] heMegheeueve SJeb heMegef eefkelmee efJe%eeve : eLece eMve-he$e : (Yeeie-De)
(De) heMeg hees<eCe : 1] Tpee& hees<eCe : Tpee& eesle, Tpee& eeeheee, peerJeve efveJee&n, ogiOe-Glheeove ceebme, DeC[e leLee keee& kes efueS Tpee& keer DeeJeMekelee,
KeeeeW keer Tpee& cetueebkeve~ 2] eeserve hees<eCe : eeserve kes eesle, eeserve kee heeehe leLee eeeheee, eeserve cetueebkeve, peerJeve efveJee&n SJeb Glheeove kes efuees
eeserve keer DeeJeMekelee~ Deenej ceW Tpee& leLee eeserve kee Devegheele~ 3] Keefvepe hees<eCe : heMegDeeW kes efuees Keefvepe kee eesle, keee&, keceer kes ue#eCe, DeeJeMekelee
leLee Keefvepe ueJeCeeW mes Fvekee mecyevOe~ 4] efJeeefcevme : nejceesvme SJeb Keee eeWiepe eesle, keee&, keceer kes ue#eCe, DeeJeMekelee leLee Keefvepe ueJeCeeW mes Fvekee
mecyevOe~ 5] Devegeege hees<eCe : Keee DeOeeveeW kes cetueebkeve kees Jee kejves keer eCeeefueeeb, heeekelee leLee meblegueve DeOeeve, Keee ceeveJe leLee Keee
Tpee& kee ceeheve, Meejerejf ke Je=e
f , peerJeve efveJee&n SJeb Glheeove kes efuees hees<eeW keer DeeJeMekelee, meblegeuf ele Deenej~ 6] pegieeueer kejves Jeeues heMegDeeW kee hees<eCe:
ogiOe Glheeove leLee Gvekes mebie"ve kes meboYe& ceW hees<e leLee Gvekee eeeheee, metKeer SJeb otOee ieeeeW, YeQmees, ye[e leLee Deesmej kees hees<eeW keer DeeJeMekelee
leLee Gvekee heefjkeueve~ 7] pegieeueer ve kejves Jeeues heMegDeeW kee hees<eCe : ceebme SJeb DeC[e Glheeove kes meboYe& ceW hees<e leLee Gvekee eeeheee, DeC[e osves Jeeueer
cegeif e&eeW kee yeeeuej leLee metkejeW kees hees<eeW keer DeeJeMekelee leLee Gvekee heefjkeueve~
f , heefjhekeJelee, Je=e
f keer jsKee, Je=e
f kee efJeefveece,
(ye)] heMeg Mejerj efeee efJe%eeve : 1 Je=e
f leLee heMeg Glheeove : pevce kes hetJe& leLee pevce kes yeeo Je=e
Je=e
f keer o#elee, Mejerj kes mebie"ve leLee ceebme kes iegCe hej eYeeJe [eueves Jeeues keejke~ 2] ogiOe Glheeove : Deeve kes efJekeeme ceW nejceesveerContinued....
kee efveeb$eCe,

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 5

ogiOeeeJe SJeb ogiOekejCe, ieee leLee Yewme kes ogiOe kee mebie"ve~ 3] heMeg peveve: vej leLee ceeoe peveve Debie, Gvekes Yeeie leLee keee&~ 4] heeeve Mejerj efeee
efJe%eeve : heeeve kes Debie leLee Gvekes keee&, pegieeueer kejves Jeeues leLee pegieeueer ve kejves Jeeues heMegDeeW ceW keeyeexneF[^s md e eeserve leLee Jemee kee heeeve~ 5]
heee&JejCe Mejerj efeee efJe%eeve : heee&JejCe keejkeeW kee Mejerj efeee efJe%eeve mes mecyevOe leLee Mejerj efeee Devegketueve keer efJeefOe, heMegDeeW kes jnve--menve kees
efveebe$f ele kejves kes efuees efJeefYeVe efJeefOeeeb, JeeleeJejCeere eefleyeue leLee jeskeves kes Gheee~ 6] Jeere& kes iegCe, mebj#eCe leLee ke=ef$ece ieYee&Oeeve : Jeere& kee mebIeve,
MegeeCeg kee mebIeve, mJeKeefuele Jeere& kes Yeewelf eke leLee jemeeeefveke iegCe, Jeere& mebj#eCe, Jeere& levegkeejke kee mebie"ve, MegeeCeg kee meevCe, levegke=le Jeere&, kee
mLeeveevlejCe, Jeere& keer Deefleefnceerke=le lekeveerke~
Yeeie-ye
(me) heMegOeve Glheeove SJeb eyevOe : 1] JeeefCepekeere [sjer heeefce&ie : YeejleJe<e& leLe efJekeefmele osMeeW kes [sjer heeefce&ie kee legueveelceke DeOeeve, efceefele Kesle kes
Devleie&le leLee efJeefMe Kesleer kes he ceW [sjer JeJemeee, DeeefLe&ke [sjer heeefce&ie, [sjer heeefce&ie keer MegDeele [sjer kes efueS hetpb eer leLee Yetecf e keer DeeJeMekelee, [sjer
heece& JeJemLee, meeceeveeW kees Fked"e kejvee, [sjer heece& kes efueS DeJemej, [sjer heMeg keer #ecelee hej eYeeJe [eueves Jeeues keejke, etLe DeefYeuesKe, Deee Jeeke,
ogiOe Glheeove hej Jee, ogiOe kes cetue kee efveOee&jCe, Jeefeiele eyevOe~2] meeceeve eyevOe : heMegOeve eyevOe (ieefYe&le leLee ogOee ieee, veJepeele ye[e)
heMegOeve DeefYeuesKe, mJe ogiOe Glheeove kes efmeevle, heMegOeve Kesleer kee DeLe&Meee heMegOeve leLee kegkekegeW kes efuees DeeJeeme, Yes[ s yekejer, metkej leLee kegkekeg
eyevOe keer meeceeve mecemeeeW~ 3] eemeve eyevOe : [sjer heMegDeeW kes efueS memlee SJeb JeJeneefjke Deenej efJekeefmele kejvee~ Je<e&Yej kes efueS njs eejs keer JeJemLee
kejvee, [sjer heece& kes efueS Yetecf e leLee njs eejs keer DeeJeMekelee, metKes heMeg, veJepeele ye[,s meeb[ Deesmej leLee epeveve eesie heMeg kes efueS Deenej JeJemLee~ 4]
metKes keer efmLeefle ceW heMegDeeW kee eyevOe : metKes, yee{ leLee Deve Deeheelekeeue efmLeefle ceW heMegDeeW kes efueS Deenej leLee jKe jKeeJe keer JeJemLee~5] ogiOe SJeb ogiOe
Glheeove eeweeseif ekeer : 1] ogiOe eeweeseif ekeer : eeceerCe ogiOe eehle kejves, kees otOe kes Ske$eerkejCe leLee eeleeeele keer JeJemLee, kees otOe kee iegCe hejer#eCe
leLee esCeerkejCe eerce, cekeKeefveeeb otOe leLee mechetCe& otOe kee iegCeere YeC[ejCe, emebmkejCe hewekf ebie, YeC[ejCe, efJelejCe, efJeheCeve oes<e SJeb Gvekee efveeb$eCe leLee
efvecveefueefKele otOe kes heewe
f ke iegCe~ heemlegjerke=le, ceevekeerke=le, esv[, oesnje, esv[, efvepe&ceeake=le, meceeerke=le, hegvejefvece&le, hegve&mebeesepf ele leLee megieefvOele otOe/
mebJeOe& leLee Gmekee eyevOe eesien& oner uemmeer leLee eerKeC[, efJeefOeke ceeveke, mJelee mJe SJeb megjef#ele otOe keer DeeJeMkelee, otOe mebe$e keer meheeF&~ 2]
ogiOe Glheeove eeweeseif ekeer : ogiOe Glheeove pewmes cekeKeve, Ieer, KeesJee, svee, heveerj, mebIeefvele, Jee<heerke=le, Meg<ke otOe, efMeMeg Deenej, DeeFmeerce leLee keguheer kes
efuees kees heoeLeeX kee egveeJe, Ske$eerkejCe, Glheeove, emebmkejCe, YeC[ejCe, efJelejCe leLee efJeheCeve~ ogiOe GlheeoeW kee hejer#eCe, esCeerkejCe leLee eeve, yeer0
DeeF&0 Sme0 SJeb Sieceeke& efJeefMekejCe ogiOe Glheeo kes heew<eefCeke iegCe, iegCe efveeb$eCe efJeefOeke ceeveke, ogiOe Glheeo kee emebmkejCe leLee keee& efveev$eCe ueeiele~
3] ogiOe GlheeoeW keer eeweeseif ekeer : e Glheeo, e, ogiOe Meke&je leLee kesmeerve~

heMegheeueve SJeb heMegefeefkelmee efJe%eeve : efleere eMve he$e : Yeeie De

De] DeevegJebeMf ekeer SJeb heMeg epeveve : 1] heMeg DeevegJebeMf ekeer : mecmet$eCe SJeb DeOe&met$eCe efJeYeepeve, cesC[seuf eeve JebMeeieefle DeevegJeebeMf ekeer ceW heefjJele&ve, peerveeW keer
DeefYeJeefe, menueivelee, SJeb efJeefveece, efuebie, eYeeefJele SJeb efuebie mecesecf ele ue#eCe, je mecetn SJeb yenghelee, iegCemet$e efJeheLeve, peerve leLee Gmekeer mebjevee,
[er0 Sve0 S0 SJeb DeevegJebeMf eke Je, DeevegJebeMf eke ket SJeb eeserve mebMues<eCe, hegve: mebeesepf ele [er0 Sve0 S0 lekeveerkeer, GlheefjJele&ve, GlheefjJele&ve kes ekeej,
GlheefjJele&ve SJeb GlheefjJele&ve oj %eele kejves keer efJeefOeeeb~ 2] meceef DeevegJebeMf eke kee heMeg epeveve ceW Devegeeesie : cee$eelceke eefle (yeveece) iegCeelceke ue#eCe,
ne[eaJeeFveJeie&, efveece, meceef eefle (yeveece) Jeefeiele peerve SJeb peerve ekece DeeJe=ef e, peerJeve DeeJe=ef e kees heefjJeefle&le kejves Jeeues keejke, Deekeefmceke eesle leLee
ueIeg meceef, Deble: epeveve iebCeeke %eele kejves keer efJeefOeeeb, Devle: epeveve keer heefleeeb, #eceleeMeeueer meceef heefjCeece, epeveve cetue %eele kejvee, eefleYeeefJele
SJeb eyeuelee efJeeueve, efJeefYeVelee kee efJeYeepeve peerve, ekebheer JeeleeJejCe menmebyebOe leLee peerveheer JeeleeJejCeere Deveesveefeee~ 3] epeveve heefle : JebMeeieeflelJe,
DeeJe=ef e, DeevegJebeMf eke leLee Me heer menmecyevOe leLee Fvekeer eekekeueve keer efJeefOeeeb Deewj DeeieCeve keer eLeeLe&lee, JejCe kes efueS meneelee leLee Gvekes
mecyeefvOele ueeYe, Jeefeiele JebMeeJeueer, heeefjJeeefjke leLee Devle: heeefjJeeefjke eeve, mebleefle hejer#eCe, JejCe keer efJeefOeeeb, JejCe kee DeeOeej, JejCe kes eefle
eefleefeee Deewj Gmekee heefjceehe, JejCe Yesoere, epeveke meeb[, meteke JejCe meteke, DeeJeleea SJeb legleece DeeJeleeaJejCe, veeer heMeg epeeefleeeW keer mLeehevee, Devle:
epeveve, yeefn: epeveve, eceesVeefle, emebkejCe mebkejCe leLee efYeVe mebkejCe~
ye] mJeemLe SJeb mJelee : 1] yewue SJeb cegieea keer Mejerj jevee, Tlekeere lekeveerke, eMeerleve Fuese[f ib e Deeefo,je kees efheuce yeveevee leLee Gmes jbepf ele kejvee~2]
TlekeeW kees jbieves kes efueS ecegKe jbpeke leLee ieee kee YeCt e efJe%eeve~ 3] mJeemLe SJeb jesie ceW je SJeb Gmekee heefjmebejCe, heeeve, MJemeve, Glme&ve, Devle: eeJeer
eefvLe kee Mejerj efeee efJeYeepeve~ 4] Deew<eOe efJe%eeve leLee jmeeeve efeefkelmee kee meeceeve %eeve~ 5] peue, Jeeeg leLee jnvemenve kes meboYe& ceW heMegef eefkelmee
mJeemLe efJe%eeve, 6] ogiOe mJelee~
Yeeie-ye
me] heMeg jesie : 1] eeflej#ee SJeb erkeekejCe efJeefMe jesieeW kes eefle heMegDeeW kes eeflej#eCe nsleg efmeevle SJeb efJeefOeeeb, etLe eeflej#ee, jesie jefnle #es$e, Metvejesie
heefjkeuhevee, jesienj jmeeeve~ 2] ieee, YeQme, YeW[ leLee yekejer kes jesie : efvecveefueefKele jesieeW kee keejCe, ue#eCe, efveoeve jeskeLeece leLee efeefkelmee : penjer
yegKeej, ieueeIeeW,t uebieef[ eeb, Levewueer, leheseof ke, peesvme yeerceejer, Kegjhekee SJeb cegnb hekee, heeskeeheeskeveer, jsyeerpe, heeFjeshueepeceesemf e, meje&, pegkevee jesie, ogiOe pJej,
Deheje SJeb veJepeele ye[eW kes jesie~ 3] kegkekeg kes jesie : jeveerKesle jesie, kegkekeg Meerleuee jesie, heef#eeeW kee MJeslejeeCeg peefuelee jesie, cewjkeme jesie leLee
ieceyeesjes jesie kee keejCe, ue#eCe, efveoeve jeskeLeece leLee efeefkelmee~ 4] metkej kes jesie : metkej-pJej leLee metkej keeueje~ 5] MJeeve jesie : MJeeve ef[mschej
heeJeex, jsyeerpe jesie leLee ceeveJe mJeemLe mes mecyevOe~
o] heMeg ueeske mJeemLe : 1] pegveesemf eme: JeieeakejCe, heefjYee<ee, pegvesef ke jesie kes mLeeveevlejCe ceW heMeg SJeb hebe
f eeW kee eesieoeve 2] heMeg efeefkelmee Oece&Meee : heMeg
jesie kes jeskeLeece leLee heMeg kes iegCeeW kees megOeejves kes efueS efveece SJeb DeefOeefveece~ heMeg efeefkelmee efJeefOeke hejer#eCe nsleg vecetvee uesves kes efueS meefeee leLee
efJeefOeeeb~ 3] DeeoMe& mJelee keer heefjefmLeefleeeW ceW heMeg JeOeMeeuee mes ceebme Glheeove nsleg heMeg efeefkelmeke kes kee&Je SJeb Yetecf ekee~ 4] JeOeMeeuee mes eehle Gheeslheeo
leLee Gvekee DeeefLe&ke Gheeesie~ 5] Devle: eeJeer eefvLe keer oJee kes Gheeesie ceW ueeves kes efueS, Ske$eerkejCe, heefjj#eCe SJeb eeceerkejCe keer efJeefOeeeb~
e. emeej : emeej kes efmeevle, OeejCee, GsMe leLee cetue oMe&ve, eeceerCe efkemeeveeW kees efMeef#ele kejves keer efJeefYeVe efJeefOeeeb~ veeer, lekeveerke kee efvecee&Ce,Gmekee
mLeeveevlejCe leLee hegve: cetueebkeve, veeer lekeveerke kes mLeeveevlejCe ceW mecemeeSb SJeb yeeOeeeW~ eeceerCe efJekeeme kes efueS heMegheeueve eeespeveeeW~

15] meebefKekeer : eMve he$e- eLece

eeefekelee efmeevle leLee meebefKekeer kes eeesie : KeC[ (De)
eeefekelee efmeevle eefleoMe& meceef leLee IeveeSb, eeefekelee keer efej eefleefle SJeb DeefYeie=nerleere heefjYee<eeeW, eeefekelee ceehe kes iegCeOece&, eefleyebeOf ele
eeefekelee, IeveeDeeW keer Deveeefelelee yesepe ecese leLee Fmekes eeesie~ eeefke ej SJeb Fmekee yebve heueve, yebve heueve kes cetue iegCeOece&, Demelele SJeb
melele eeefke ej, efejere yebve leLee mebyebeOf ele Gheeble SJeb eefleyebeOf ele yebve~ eleeMee, DeeIetCe& peveke leLee DeefYeue#eCe heueve, ceekeexJe leLee MesyeerMesJe
Demeefcekee, eeefekelee ceW DeefYemejCe, Deveeefele SJeb meceheer yebef le eeefle ejeW nsleg Je=nle mebKeeDeeW kee efveyeue efveece leLee kesvere meercee ecese~ keg
ceeveke Demelele leLee melele yebve eLee efheo, hJeebmee, neFhejpeeefceleere, peeefceleere, $e+Ceelceke efheo, yengheo Skemeceeve, emeeceeve, ej Ieeleebkeere,
ieecee, yeere leLee kee@Meer~ efej emeeceeve yebve~
KeC[--ye
meebeKf ekeer kes eeesie : jweKf eke meceeeeCe leLee menmebyebOe, DeeIetCe& iegCeve menmebyebOe, keesef menmebyebOe, DebleJeie& menmebyebOe leLee menmebyebOe Devegheele, leerve ejeW
nsleg yeng SJeb DeebeMf eke menmebyebOe leLee meceeee~ eeeeseif eke DeefYekeuhevee kes efmeevle, eleske kees ceW es#eCeeW keer meceeve mebKee Jeeuee Ske --- efoMe SJeb ef--efMe emejCe efJeMues<eCe, hetCe&le eeefkeerke=le DeefYekeuhevee, eeefkeerke=le KeC[ke DeefYekeuhevee, uewef ve Jeie& DeefYekeuhevee, 22 leLee 23 yengGheeoeveer eeesie,
Deeehle #es$e keer eeefJeefOeke~ peveebkekeere Deebke[eW kes eesle, efmLele SJeb mLeeJej meceefeeb, epeveve leLee cele&lee kes ceehe, peerJej mejCeer, meeceeve meceef Je=e
f
eehe leLee meceef e#esheCe eeefJeefOeeeb~ metekeebke leLee Fmekes Gheeesie, uewmeefheej, heeMes, ceeMe&ue, SpeJeLe& Deewj efheMej kes metekeebke, metekeebke nsleg hejer#eCe,
cetue metekeebke leLee peerJej efveJee&n metekeebke keer mebjevee~ keeue esCeer leLee Fmekes Ieke, Gheveerelf e leLee ceewmeceer metekeebke %eele kejvee, DeeJeefle&lee-- Jee leLee
menmebyebOe- efe$e efJeMues<eCe, efJeejeblej efJeefOe~
meebeKf ekeer : eMve he$e- efleere
meebeKf ekeere Devegceefle leLee eyevOeve KeC[- De meebeKf ekeere Devegceefle
DeekeuekeeW kes iegCeOece&, mebielelee, DeveefYevelelee, o#elee, heee&helelee leLee hetCe&lee, escej jeJe heefjyebOe vetvelece emejCe DeveefOevele Deekeueve-jeJe-yuewkeJesue
ecese~ Deekeueve efJeefOeeeb DeeIetCe& efJeefOe leLee DeefOekelece mebYeeefJelee efJeefOe, DeekeuekeeW kes iegCeOece&, Deblejeue Deekeueve~ mejue SJeb mebege heefjkeuhevee, $egef eeW kes
oes ekeej, eebelf eke es$e, meeLe&kelee mlej, heefjCeece SJeb Meefe heueve-- DeveefYevele hejer#eCe, Meece Deewj Ske meceevele: Meece hejer#eCe, vescesve--- efheeme&ve
ecesejf kee leLee Fmekes eeesie mebYeeefJele-- Devegheele hejer#eCe~ t,x2,z Deewjf yebveeW hej DeeOeeefjle hejer#eCe, Je=nle eefleoMe& hejer#eCe, emejCe mLeeeerkejCe
heeblejCe~ ece eefleoMe&pe leLee hejeme kee yebve, Deeeeueere hejer#eCe eLee efevn hejer#eCe, ceeefOekee hejer#eCe, jve hejer#eCe, efJeukeekemeve-- ceece efnJeveer
hejer#eCe
KeC[-ye meebeKf ekeere eyevOeve
mebef eee efJe%eeve mecemeeDeeW kes eke=efle, jweKf eke eeseece mecemee leLee mejue heefjefmLeefleeeW ceW DeejsKeere nue, efmechueskeme efJeefOe, jweKf eke eeseeceve mecemee kee wle,
DeeJebve SJeb heefjJenve mecemee~ Metve-- eesie efceeveJeere eer[ e, Meg SJeb efceefele egef eeeb, eer[ e kee ceeve, cetueYetle ecese 2x2 eer[ eDeeW kee nue~ eefleoMe&
meJex#eCe keer eke=efle SJeb Jeeefhle, eefleeeve yeveece mebhetCe& ieCevee, heefjefcele meceefeeW ceW eeflemLeeheve jefnle leLee eeflemLeeheve meefnle mejue eeefke eefleeeve~
mleefjle eefleeeve leLee Deeyebve efmeevle, meceeve heefjCeece kes ieg nsleg ieg eefleeeve~ Deekeueve keer Devegheele, iegCeve SJeb meceeeeCe efJeefOeeeb leLee efMe:
eefleeeve, meceeve eLece ejCeere FkeeFeeW Jeeueer efejCeere eefle eeve, eceye eefle eeve~ meebeKf ekeer iegCelee efveeb$eCe, ejeW leLee eiegCeeW nsleg efveeb$eCeee& (X.R). (X.a)p.n.p leLee c ee& mJeerke=efle eefleeeve, oc,ASN leLee ATI Jee Glheeoke leLee GheYeesee peeseKf ece, AQLAOQL leLee LTPD
keer DeJeOeejCee, Skeue leLee efMe: eefleeeve eespevee~ meesheeve-- eefkeeeSb hejer#eCe-- ceoeW kee meesheeveerkejCe, hejer#eCe mecebke, iegCeelceke efveCe&e, hejer#eCe-efmeevle, meceeveevlej hejer#eCe,mele mecebke, hejer#eCe keer efJeemeveerelee leLee JewOelee~

16] j#ee DeOeeve : eLece- eMve he$e

eeleefpeke efJeeejeW kee efJekeeme- KeC[ De
1] mebIe<e& keer mebkeuhevee leLee efmeevle: (De) : ceeveJe kes meeceeefpeke mecyevOeeW ceW mebIe<eeX kee GodYeJe, eeneleeSb, eece, leereerkejCe, ue#e eeefhle Deeefo,
Devleje&e^ r e mebIe<eex kes meboYe& ceW Fvekeer eemebeif ekelee~ (ye) mebIe<e& eg kes he ceW : jepe-- JeJenej, keejCe, menmecye keejke, Iejsuet (Deevleefjke) eesle
YetceC[ueere {ebeeiele eesle, eejcYe Deewj meceeefhle, efJeeej efJeceMe& egkece& keer heeefjefmLeeflekeer Fleeefo~ (me) eg keer mebkeuhevee leLee jepeveerelf e mes Fmekee
mecyevOe : cesekf eeeJesueer mes ueskej veeefYekeere egie leke keueeefmekeere efJeeej leLee eJe=ef eeeb~ 2 (De) keewef ue kee eg : oMe&ve leLee Gvekee eeleefpeke eesieoeve~
(ye) eg kes yeejs ces mb egvelpet kes efJeeej~ (me) eelepeer, meeceefjkeer, mebYeeefjkeer, eg efmeevle Deewj eg keer eke=efle kes yeejs ceW peeefceveer leLee keueepeefJedpe kes
efJeeej~ 3. eg Deewj Deeweeseif eke meceepe --- ceekeme& Deewj Sbepf eume kes efJeeejeW kes meboYe& ceW~ 4. eebelf ekeejer eg leLee iegejf uuee eg kece& keer mebkeuhevee leLee
efmeevle --- uesevf eve, ceeDeeslmeslegib e, es iJeeje, jseif eme [syeee Deewj efieeehe kes efJeeejeW kes meboYe& meefnle~ 5. mewve Meefe kes DeeefLe&ke DeeOeej : (De) eg keer
DeeefLe&keer~ (ye) efkemeer je^ jepe kes JeeefCeefpeke, efJeeere Deeweeseif eke, DeeefLe&ke leLee jepeveerelf eke ----mewevf eke meyeueleeDeeW Je efveye&ueleeDeeW ceW mebyebOe~ (me) Mee -Jeeheej leLee oelee-- eehlekelee& JeJenej efmeevle~ (o) egesej DeLe&JeJemLee leLee hegveefvecee&Ce~ 6. mLeue, meecegef ke leLee Jeeeg eg kece& kes efmeevle :
(De) mLe} egkece& kes efmeevle--efueef[ ne& leLee pes0She0meer0 heguej eje eefleheeefole ieleelceke eeflej#ee, QkeeW kes eeesie leLee eebe$f eke egkece& kes meboYe&
meefnle~ (ye) meecegef ke Meefe kes lelJe leLee veewmewevf eke eeslepeer kes yeejs ceW S0 er0 ceenve kes efJeeej~ (me) meecegef ke Meefe kee ceneerheere efmeevle~ (o)
nsuehees[& cesekf eC[j kee oe -- mLeue efmeevle~ ([) je^er e Meefe hej DeeOeeefjle oe mLeue efmeevle~ (e) peer [tns , efceesue leLee SueskepeW[j o
mesJesjmkeer eje eefleheeefole efkees iees Jeeeg Meefe kes efmeevle~

KeC[ --Ke
7. uet[vs e[ehe& kes efJeeejeW kes meboYe&meefnle meceke eg keer pece&ve mebkeuhevee, eebe$f eke egie ceW pece&veer keer eelepeer~ 8. efleere efJee eg kes oewjeve efce$e-je^eW keer mewve eelepeer~ 9. meeseJf eele mewve eelepeer--uesevf eve ^emkeer, meefueve leLee Jeer0 [er0 meeskeesueesJemkeer kes efJeeejeW kes meboYe& meefnle~ 10.
Yeeeoesnve, Yeeeoesnve keer mebkeuhevee leLee efmeevle~ (De) >eeefYekeere Yeeeoesns ve keer mebkeuhevee leLee efmeevle--efueef[ue ne[&, Deevs Jethes, JeeF&0 neke&yeer
leLee nsvejer efkeefmebpej kes efJeeejeW kes meboYe& meefnle~ 11. efvejmleerkejCe Je efJekeeme yeveece eeflej#ee Je efJekeeme keer mebkeuheveeSb~ 12. DeeegOe efveeb$eCe leLee
efvejeerkejCe keer mebkeuhevee leLee efmeevle~ 13. Meebelf e -- yeneueer leLee Meebelf e--me=peve keer mebkeuhevee kee efmeevle~ 14. mebIe<e& GheMeceve kes efmeevle, mebIe<e&

GheMeceve keer efJeefOeeeB, mebIe<e& GheMeceve keer ieebOeerJeeoer Mewueer~

j#ee DeOeeve : efleere eMve-- he$e je^ere megj#ee KeC[--De

1. mecekeeueerve eeleefpeke efevleve kes Deveie&le je^er e megj#ee kee mebkeuheveelceke {ebee~ 2. je^er e megj#ee efJe<eeke efevleve SJeb mecemeeDeeW kee efJekeeme 3.
je^er e Meefe kes efmeevle : (De) je^er e Meefe kee heefjYee<eelceke {ebee~ (ye) mebkeuhevee kes he ceW Meefe keer DeheefjMeglee (me) je^ -- jepeeW keer Meefe keer
hejsKee~ (o) MeefeefJenerve eYeeJe (e) je^er e Meefe kes lelJe (1) cetle& lelJe : Yetieesue, pevemebKee, #es$e efJemleej, eekeefleke mebmeeOeve, Deeweeseif eke #ecelee,
efJeeere #ecelee, Jew%eeefveke SJeb eeefJeefOeke #ecelee, mewve #ecelee~ (2) Decetle& lelJe --- vesle=lJe veewkejMeener SJeb mebie"veelceke o#elee, mejkeej kee ekeej,
meeceeefpeke SJeb ve=peeleere meceebielee, je^er e, eefj$e SJeb eeflee, je^er e ceveesyeue, peve--meceLe&ve~ 4. Devleje&e^ r e megj#ee keer mebkeuhevee leLee vecetves (cee@[ue)
: (1) Meerleeg SJeb Meerle egesej keeue ceW Debleje&e^ r e megj#ee kes mebkeuheveelceke {eBes~ (2) Meefe meblegueve~ (3) meecetenf ke megj#ee~ (4) meecetenf ke eeflej#ee~
(5) efveieg& lee~ 5. heejcheefjke Deewj veeefYekeere Yeeeoesnve keer mebkeuheveeSb SJeb efmeevle~ 6. (1) MeeeeeW kee emeej-- je^er e #es$eere SJeb Devleje&e^ r e megj#ee
kes efueS yeeOee kes he ceW~ (2) DeeegOe efveeb$eCe keer mecYeeJeveeSb~ 7] Debleje&e^ r e DeelebkeJeeo : mebkeuhevee SJeb Deeeece~ 8] efJehueJe SJeb eefle--efJehueJe :
mebkeuheveeSb SJeb Deeeece~ 9] Jewoew Mf eke, j#ee SJeb Deevleefjke veerelf eeeW ceW men--mecyevOe~
KeC[--ye
10] Yeejle keer megj#ee kes efueS Sself eneefmeke efJejemele, Yet--jepeveerelf eke SJeb YetJe eeleefpeke eeneleeSb~ 11] je^er e megj#ee mecemeeeW leLee Yeejle eje megj#ee keer
leueeMe:(De) efJee eeleefpeke eebieCe ceW Yeejle: mecekeeueerve eJe=ef eee@~ (ye) Yeejle eje heeefkemleeve kes meehes#e megj#ee keer leueeMe (Deeleve), heeefkemleeve kes
heejcheefjke, veeefYekeere SJeb e#esheee keee&ece leLee Yeejle keer eeflej#ee hej Gvekee mebIeele~ Yeejle kes efJekeuhe (me) Yeejle-- eerve meercee efJeJeeo: efmLeefleeeB SJeb
DekeueW meercee-- efJeJeeo kes meceeOeeve nsleg eeeme, Yeejle Je eerve kes ceOe meneesieelceke megj#ee kee {ebee (o) yeebiueeosMe, vesheeue, Yeteve, ceebceej eeruebkee,
ceeueoerJe Deewj Deheieeefvemleeve kes meeLe Yeejle kes eeleefpeke SJeb Deve efnleeW keer heejmeheefjkelee (F&) meerle egesej keeueerve oef#eCe efmeceeF& eeleefpeke JeeleeJejCe
ceW #es$e mes yeenj keer MeefeeeW keer Yetecf ekee leLee Yeejle keer megj#ee eenleeSb (he) Yeejle leLee oef#eCe SefMeeeF&-- he[esmeer osMeeW kes efueS efJeeeme leLee megj#ee-me=peke GheeeeW keer DeeJeMekelee (me) #es$eere megj#ee nsleg Ske cee@[ue kes he ceW oef#eCe SefMeeeF& #es$eere meneesie mebie"ve~ 12] efJe%eeve, eeweeseif ekeer SJeb Yeejle
keer megj#ee~(De) je^er e eeflej#ee kes efueS Yeejle kes Jew%eeefveke leLee eeweeseif eke DeeOeej~(ye) Yeejle kes efueS mecesekf ele efJe%eeve veerelf e keer DeeJeMekelee~ (me) Yeejle
kee eeflej#ee DeeweesieerkejCe leLee GheueefyOeeeB~ (o) Yeejle kee DevegmebOeeve Je efJekeeme (Deej0 Je [er0) 13] Yeejle keer veeefYekeere veerelf e leLee efJekeuhe: (De) Yeejle
kes efueS veeefYekeere Meefe keer DeeJeMekelee (ye) Yeejle keer veeefYekeere GheueefyOeeeb~ (me) veeefYekeerke=le efJee ceW Yeejle kes veeefYekeere efJekeuhe~
14] efnvo cenemeeiej leLee Yeejle megj#ee eeneleeSb : (De) efnvo cenemeeiej #es$e ceW leLee Gmekes elegeof k& e efJeeceeve eeleefpeke heefjJesMe~ (ye) efnvo cenemeeiej
#es$e mes mecyeefvOele Yeejle keer megj#ee mecemeeeW~ (me) Yeejle keer meecegef ke megj#ee leLee veew mewevf eke Meefe kes e#eshe nsleg Fmekeer DeeJeMkeleeSb~ 15] Yeejle kee
mechetCe& megj#ee DeefYe%eeve leLee eeflej#ee leweejer~ 16] Yeejle keer Deevleefjke megj#ee : (De) neefvekej Deevleefjke Kelejs SJeb egveewelf eeeW meeceeefpeke Je ve=peeleere
mecejmelee ceW keceer, meeceoeefekelee Yee<eeeer efJeYeso, #es$eJeeo, ve=peeleere je^Jeeo kee Goe, efveye&ue Meemekeere #ecelee SJeb jepeveerelf eke DeefmLejlee, je^er e
peerJeve kes efJeefJeOe #es$eeW ceW Jeehle Yeeeej, pevemebKee keer DeefleMee Je=e
f leLee meercee heej mes nesves Jeeues ve=peeleere Deeyepeve, Demegj#ee keer pe[ kes he ceW ueesieeW
keer ye{leer efkevleg kegb ef"le Dehes#eeSb, heeefjefmLeeflekeere Demeblegueve leLee DeeefLe&ke mecemeeeW~ (ye) Yeejle ceW efvecve leeryelee-mebIe<e& (uees Fvsemf eer keveefheueke) peccetkeMceerj leLee hetJeeexej #es$e kes efJeMes<e meboYe& ceW~ (me) Deevleefjke megj#ee mecemeeeeW keer heneeve leLee mesvee kes eeesie keer oMeeSb: leke&-efJeleke& (o) meJee&ieerCe
je^er e megj#ee eelepeer kes efueS DeeoMe& lelJe~
17] eyevOe
hejer#eeefLe&eeW mes Dehes#ee keer peeleer nw efke Jes eyevOe kes efJeefYeVe henuegDeeW mes heefjefele neWies~ Jes efmeevle kees JeJenej ceW efJee JeJemeee kes meboYe& ceW, meeceevelee:
Deewj Yeejle ceW JeJemeee kes efJeefMe mevoYe& ceW ueeiet kej mekeWies~ Fmekes efueS Gvemes DeeMee keer peeleer nw efke Jes Gme JeeleeJejCe mes efpemeceW Yeejle ceW JeJemeee
neslee nw, Yeueer--Yeebelf e heefjefele neWies~ GvnW efJeefYeVe efeeelceke #es$eeW ceW efJeMues<eCe Deewj efveCe&eve keer eyevOekeere efJeefOeeeW kes %eeve Je Gheeesie kes meeOeveeW keer
peevekeejer Yeer nesieer~
eyevOe: eLece eMve he$e
1] eyebOe DeeJeOeejCee SJeb efJekeeme : eyebOe keer DeJeOeejCee SJeb cenlJe eyevOe-- efJe%eeve SJeb keuee, hesMes kes he ceW, eyevOe SJeb eMeemeve ceW Devlej, eyevOe keer
Yetecf ekee SJeb GejoeefelJe, eyevOe kes efmeevle, eyevOe efJekeeme-- eefleefle mketue, veJe--eefleefle mketue, DeeOegevf eke eyevOe mketue,eyevOe kes efJeeveeW kee
eesieoeve~2] efveeespeve SJeb efveCe&eve : efveeespeve--eke=efle, ekeej cenee SJeb meerceeeW, mebie"ve kes GsMe, Sce0 yeer0 Dees0 eespevee kes GsMe, veerelf eeeb, efveeespeve
DeeOeej SJeb hetJee&vegceeve keer lekeveerke, efveCe&eve ekeej, eefeee, efJeJeskehetCe& efveCe&eve Fmekeer meerceeeW~ 3] mebie"ve SJeb mebie"veelceke JeJenej : mebie"ve-DeJeOeejCee, eYeeefJele kejves Jeeues, lelJe efJeYeeieerkejCe leLee efeeeDeeW kee Deeyebve, eyevOe kee efJemleej, DeefOekeej SJeb GejoeefelJe, DeefOekeej--DeLe&, ekeej,
eesle, DeefOekeej keer mJeerke=efle, DeefOekeej kee eleespeve-- DeLe& efmeevle SJeb eleeeespeve kes ceeie&, ceW DeJejesOe, DeefOekeejeW kee kesverekejCe SJeb efJekesverkejCe,
mebie"veelceke JeJenej-- DeJeOeejCee SJeb cenee, Jeefeiele SJeb meecetenf ke JeJenej, mebie"veelceke heefjJele&ve~4] efveosMeve : efveosMeve--DeLe& efmeevle SJeb
lekeveerkeW, DeefYeesjCe-- efmeevle, cewmuees, nme&yeie& cewkeesiej, cewkemeeruew[ leLee Deve efJeeveeW kes eesieoeve, vesle=lJe--DeLe&, keee& ekeej Ske meheue veslee kes iegCe,
vesle=lJe kes efJeefYeVe efmeevle, mebes<eCe--DeLe&,ekeej lekeveerkeW, meces<eCe mecyebOeer DeJejesOe, eYeeJekeejer mebes<eCe kes Gheee~5] efveeb$eCe SJeb meceveJe : efveeb$eCe-DeLe&, eefeee eYeeJekeejer efveeb$eCe keer hetJe& oMeeeW efveeb$eCe keer efJeefOeeeb--yepejer leLee iewj--yepejer, mecevJee--efmeevle, lekeveerkeW leLee mecevJee mecyevOeer
DeJejesOe~ 6] JeJemeeefeke heee&JejCe : JeeJemeeefeke heee&JejCe keer DeJeOeejCee SJeb cenlJe, JeJemeeefeke FkeeF& leLee heee&JejCe ceW DevlemecyebeOf ele JeJemeee kes
meeceeefpeke GejoeefelJe, JeJemeeefeke veerelf eMeee, Deeweeseif eke veerelf e, ceewef ke veerelf e, jepekees<eere veerelf e, efJeosMeer hetpb eer leLee efJeosMeer meneesie, Yeejle ceW yengje^er e
kecheefveeeb DeeefLe&ke Meefe kee kesverekejCe, SkeeefOekeej hej efveeb$eCe~
eyevOe:efleere eMve--he$e
KeC[ 1--efJeheCeve eyebOe-- efJeheCeve keer DeJeOeejCee Deewj keee&, efJeheCeve efceeCe efJeheCeve efJeYeefekejCe Deewj , Glheeo efJeYeso, Glheeo mebMeesOeve Deewj Glheeo
peerJeve ee~ GheYeesee DeefYeesjCee Deewj JeJenej ceebie eekekeueve, efJeee mebJeOe&ve, efJe%eeheve efJeeekeuee Deewj efJeesleeDeeW kee eyebOeve~ efJeheCeve DevegmebOeeve kees
Yetecf ekee Deewj lekeveerke, efJeheCeve Debkes#eCe Deewj efveeb$eCe~ Devleje&e^ r e efJeheCeve ceW efveCe&e--#es$e~ Yeejle ceW eeceerCe efJeheCeve~
KeC[ 2--Glheeove eyevOe : Glheeove eyebOe kee DeLe& SJeb eke=efle~ Glheeove eCeeefueeeW kes ekeej~ Glheeove efveeespeve Deewj efveeb$eCe efJeefYeVe ekeej kes Glheeove
eCeeefueeeW kes efueS ceeie& efveOee&jCe, ueoeve Deewj Devegeceervme, mebeb$e mLeeve efveOee&jCe SJeb mLeue eeve~ mebeb$e efJeveeme Deewj meeceeer meteer efveeb$eCe~ S0yeer0meer0
efJeMues<eCe~ DeeefLe&ke DeeosMe cee$ee~ hegveDee&oMs e efyevog Deewj megj#ee me@ke~ jodoer kee eyevOe~
KeC[ 3 efJeeere eyevOe : DeLe& SJeb #es$e, hece& keer efJeeere DeeJeMekeleeDeeW kee Devegceeve ueieevee, heBpt eer {ebes kee efveOee&jCe, heBpt eer ueeiele, keee&Meerue he@pbt eer kee
Deekeej, keee&Meerue heBpt eer keer eyebOekeere efoMeeeW, oerIe&keeveerve kees<eeW kee eyevOeve, hetpb eer yeepeej kees<eeW kes mebmLeeiele leb$e, he=s leLee GhemebeJf eoe kejvee, efJeefveeesie
efveCe&e efJeefveeesie cetueebkeve nsleg ceeheoC[, efJeefveeesie efveCe&eeW ceW peeseKf ece efJeMues<eCe~ Yeejle kes mevoYe& ceW meeJe&peefveke GheeceeW ceW efJeeere eyebOe~
KeC[ 4- ceeveJe mebmeeOeve eyevOe : ceeveJe mebmeeOeve keer eke=efle, #es$e SJeb Yeleea SJeb eefle#eCe, efJekeeme, heoesVeefle SJeb nmleevlejCe, efve<heeove cetueebkeve, keee&
cetueebkeve SJeb eesielee efveOee&jCe, cepeotjer SJeb Jesleve eMeemeve kece&eejer ceveesyeue SJeb DeefYeesjCee, Deeweeseif eke ueeskeleb$e SJeb eyebOe ceW keefce&eeW kees menYeeefielee
meecetenf ke meewoys eepeer, DevegMeemeve SJeb efMekeeeleeW kee efveJeejCe, mecePeewlee SJeb DeefOeefveCe&eve, Yeejle ceW eefceke mebIeJeeo~
18] jepeveerelf e efJe%eeve SJeb Devleje&e^ r e mecyevOe:eMve he$e--1:
Yeeie--De : jepeveerelf eke efmeevle :1] jepeveerelf eke efJe%eeve keer eke=efle SJeb efJe<ee #es$e, jepeveerelf e efJe%eeve kes DeOeeve kes efJeefYeVe Gheeiece--hejchejeiele leLee
mecemeeceefeke-- JeJenejJeeoer, JeJemLee efmeevle Deewj ceekeme&Jeeoer efmeevle~2] DeeOegevf eke jepe keer eke=efle, eYegmeee kes efmeevle, Meefe, eeefOekeej Deewj
JewOelee~ 3] DeefOekeej, mJeleb$elee, meceevelee Deewj veee kes efmeevle~4] epeeleb$e kes efmeevle 5] GoejJeeo meecepeJeeo Deewj ceekeme&Jeeo~ 6] jepeveerelf eke oMe&ve:
keewef ue Deewj ceveg hueses Deewj Dejmleg, meble eceme SkeJeerveeme, heeogDee kes ceejmeereuf eeeW cewkeeeefJeueer, neyme, uee@ke Deewj mees ceevsmkeet, yewvLece Deewj pes0 Sme0
efceue nerieue Deewj eerve, nsjeu[ pes0 ueemkeer, ceekeme& uesevf eve Deewj ceeDeewlmes legib e~
Yeeie--ye : mejkeej Deewj jepeveerelf e-- Yeejle kes efJeMes<e mevoYe& ceW : 1] mejkeej kes ekeej--Skeelceke Deewj mebIeelceke mebmeoere Deewj DeOe#eelceke~
2] jepeveerelf eke mebmLeeSb--JeJemLeeefhekee, keeee&heeefuekee Deewj veee heeefuekee, jepeveerelf eke oue Deewj oyeeJe ieg, efveJee&eve eCeeueer, DeeOegevf eke mejkeej ceW
veewkejMeener keer Yetecf ekee~3] jepeveerelf eke eefeee--jepeveerelf eke mebmke=efle, jepeveerelf eke meceepeerkejCe DeeOegevf ekeerkejCe Deewj jepeveerelf eke efJekeeme~ 4] Yeejleere
jepeveerelf eke JeJemLee (De) Yeejleere jepeveerelf eke JeJemLee-- (Dee) Yeejleere je^Jeeo kee DeYegoe-- ieesKeues, efleueke, cenelcee ieebOeer, peJeenj ueeue vesn,
efpeVee Deewj yeer0Deej0 Decyes[kej kes meeceeefpeke Deewj jepeveerelf eke efJeeej~ (ye) Yeejleere mebeJf eOeeve-- ceeweuf eke efJeMes<eleeSb, cetue DeefOekeej, veerelf e efveoxMeke lelJe,
mebIeere mejkeej -- je^heefle, eOeeveceb$eer SJeb cebe$f eceC[ue, mebmeo Deewj Gelece veeeeuee: jepe mejkeej, jepeheeue keer efmLeefle Deewj Meefeeeb, kesv jepe
mecyevOe, mLeeveere mJeeee Meemeve hebeeeleer jepe kes efJeMes<e mevoYe& ceW~ (me) Yeejleere jepeveerelf eke eefeee-- jepeveerelf e ceW peeefle, #es$eJeeo, Yee<eeJeeo Deewj
meeceoeefekeleeJeeo, jepeveerelf eke oue Deewj oyeeJeieg~ Yeejleere jepeveerelf e ceW efnmb ee, je^er e SkeerkejCe~
jepeveerelf e efJe%eeve SJeb Devleje&e^ r e mecyevOe: eMve he$e-2:
Yeeie--De : 1] Devleje&e^ r e mecyevOe Deewj Devleje&e^ r e jepeveerelf e : heefjYee<ee, eke=efle leLee #es$e~ 2] Devleje&e^ r e jepeveerelf e kes efmeevle : eLeeLe&Jeeoer,
JeJemLeelceke leLee efveCe&e efmeevle~ 3] efJeosMe veerelf e kes efveOee&jke lelJe je^er e efnle, Jeweeefjkeer, je^er e Meefe kes lelJe~ 4] je^Jeeo Deewj meeceepeJeeo :
efveheefveJeseMf elee, veJe-- GheefveJesMeJeeo kee Goe~ 5] efJeosMe veerelf e kes eeve kes he ceW Meefe meblegueve, Jele&ceeve mecee ceW Fmekeer eemebeif ekelee~ 6] Meerle eg :
leveeJe MeweLf ele, veJe--Meerle eg mecemeeceefeke efJee JeJemLee~ 7] veeer Devleje&e^ r e DeeefLe&ke JeJemLee Deewj Fmekee cenlJe~ 8] Devleje&e^ r e mecyevOeeW ceW
Devleje&e^ r e efJeefOe keer Yetecf ekee~ 9] Devleje&e^ r e jepeveerelf e ceW jepevee keer Yetecf ekee~ 10] Devleje&e^ r e mebie"ve : mebege je^ mebie"ve SJeb Gmekes DeefYekejCe,
Devleje&e^ r e veeeeuee, Devleje&e^ r e mecyevOeeW ceW mebege je^ keer Yetecf ekee~ 11] #es$eere mebie"ve : Dees0S0Sme0, Dees0S0et0, Dejyeueerie, meeke&, Deeefmeeeve,
F&0F&0meer0 Deewj Devleje&e^ r e mecyevOeeW ceW Fvekeer Yetecf ekee~ 12] Mee mheOee& : heejcheefjke Deewj hejceeCegJeere efveMeeerkejCe kes eev$e, Deewj Mee efveeb$eCe
hejceeCeg Meefe kee Devleje&e^ r e jepeveerelf e hej eYeeJe~ 13] Demebueivelee, GodYeJe, Yetecf ekee SJeb mecemeeceefeke Devleje&e^ r e mecyevOeeW ceW Fmekeer eemebeif ekelee~
Yeeie--ye :1] mebege jepe Decesejf kee, me Deewj eerve keer efJeosMe veerelf eeeb~ 2] Yeejle keer efJeosMe veerelf e leLee Decejerkee, me Deewj eerve kes meeLe Gmekes mecyevOe 3]
Yeejle Deewj Gmekes he[esmeer jepe~ 4] heefece SefMeee, oef#eCe SefMeee Deewj oef#eCe hetJe& SefMeee ceW #es$eere mebIe<e& SJeb meneesie~ 5] le=leere efJee Deewj Devleje&e^ r e
mecyevOeeW ceW Fmekeer Yetecf ekee~ Gej--oef#eCe mebJeeo~ oef#eCe--oef#eCe meneesie~ 6] efnvo cenemeeiej : mecemeeSb Deewj mecYeeJeveeSb~
19] Fefleneme: eMve he$e--1 (KeC[ ke)
1] Yeejleere Fefleneme kes DeejbeYf eke keeue kes DeOeeve kes eesle SJeb efkeesCe~ 2] DeejbeYf eke heMegeejCe SJeb ke=ef<e mecegoee, hegjeleeeflJeke mee#e~ 3] efmevOeg
meYelee: Fmekes Goiece leLee eke=efle SJeb neme~ 4] Yeejle ceW (2000 F& hetJe& mes 500 F& het leke) yemleer kee mJehe, DeLe&JeJemLee, meeceeefpeke mebie"ve kee Oece&:
hegjeleeeflJeke heefjes#e~ 5] Gej Yeejleere meceepe leLee mebmke=efle kee efJekeeme:Jeweof ke ebLeeW kee mee#e (mebenf leeDeeW mes met$eeW leke)~ 6] ceneJeerj leLee yeg keerr efMe#ee
mecekeeueerve meceepe jepe efvecee&Ce leLee veiejerkejCe kes eejbeYf eke ejCe~ 7] ceieOe kee Goe: ceewe& meeceepe, DeMeeske kes efMeueeuesKe, Gmekee Oecce (Oece&)ceewe&
keeueerve jepe keer eke=efle~ 8--9] Gejer leLee eeeerheere Yeejle ceW ceeweexej keeue: jepeveerelf eke SJeb eMeemeefveke Fefleneme, meceepe, DeLe&JeJemLee, mebmke=efle leLee
Oece& leefceuence SJeb Fmekee meceepe: mebiece ebLe~ 10--11] ieghle keeue ceW leLee ieghleesej keeue ceW Yeejle (750 F&0 leke) Gejer leLee eeeerheere Yeejle kee
jepevewelf eke Fefleneme, meecebleer JeJemLee leLee jepevewelf eke mebjevee ceW heefjJele&ve, DeLe&JeJemLee, meeceeefpeke mebjevee, mebmke=efle, Oece&~ 12] DeejbeYf eke Yeejleere
meebmke=efleke Fefleneme keer efJe<eeJemleg: Yee<eeSb SJeb ebLe: keuee leLee mLeehele kes efJekeeme kes ecegKe ejCe, ecegKe oeMe&evf eke efJeeejke SJeb efJeeejOeejeSb efJe%eeve
leLee ieefCele mebyebeOf ele efJeeej~
KeC[--Ke
13] Yeejle, 750 F&0 1200 F&0 leke: jepe JeJemLee, meceepe SJeb DeLe& JeJemLee Gej Yeejle ceW ecegKe jepeJebMe leLee jepevewelf eke mebjeveeSb, ke=ef<eke mebjeveeSb,
Yeejleere meecevleJeeo, jepehetleeW kee Goe eeeerheere Yeejle ceW meeceepeJeeoer eesue SJeb Gvekes mecekeeueerve Meemeke oef#eCe ceW eece mecegoee, efeeeW keer efmLeefle,
JeeefCepe, Jeeheeefjke Jeie& SJeb eseCf eeeb, veiej cege keer mecemee DejyeeW keer efmevOe efJepee, iepeveJeer meeceepe~ 14] Yeejle 750--1200 F&0 leke mebmke=efle,

Continued....

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 6
(Anu Image Maker)

meeefnle, keunve, Feflenemekeej,cebeof j mLeehele keer Meweuf eeeb, cetelf e&keuee, jepevewelf eke efJeeej SJeb mebmLeeSb Mebkejeeee& kee Jesoevle jeceevegpe Yeefe ceW Je=e
f ,
Fmueece leLee Yeejle ceW Fmekee Deeieceve metheer hejcheje, Yeejleere efJe%eeve, Deueyesveer SJeb Gmekes eje Yeejleere efJe%eeve leLee meYelee kee DeOeeve~ 15]
lesjnJeeR Meleeyoer, ieesjer efJepee--ieesjer efJepee kes keejCe, DeeefLe&ke meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke heefjCeece, efouueer meulevele keer mLeehevee, iegueece jepeJebMe,
FulegleefceMe yeueyeve, efKeuepeer eeefvle, meulevele kes DeejbeYf eke keeue kee mLeehele~ 16] eewonJeeR Meleeyoer, DeueeGerve efKeuepeer kee efJepee DeefYeeeve, ke=ef<eke SJeb
DeeefLe&ke Gheee, cegncceo legieueke keer ecegKe heefjeespeveeSb, efhejespe legieueke eje oer ieeer efjeeeleW SJeb Gmekes ueeske keee&, meulevele kee neme, efJeosMeer mebheke&
Fyveyeletlee~ 17] lesjnJeeR leLee eewonJeeR Meleeyoer ceW DeLe&JeJemLee, meceepe leLee mebmke=efle, meulevele kes Devleie&le peeefle leLee oeme eLee, eeweeseif ekeer ceW heefjJele&ve,
meulevele, Devleie&le mLeehele, heejmeer meeefnle, Deceerj KegmejeW, Fefleneme uesKeve, efpeeeyejveer, meeceeefpeke mebmke=efle kee efJekeeme, Gej Yeejle ceW metheer hejcheje,
efuebieeele meceepe, oef#eCe ceW Yeefe MeeKeeSb~ 18] hebnJeeR leLee DeejbeYf eke meesuenJeeR Meleeyoer (jepevewelf eke Fefleneme) eeoseMf eke jepeJebMeeW kee Goe: yebieeue,
keMceerj,( pewvegue Deeyoerve) iegpejele ceeueJee, yenceveer jepe efJepee veiej meeceepe, ueesoer jepe, cegieue meeceepe, eLece ejCe: yeeyej ngceeegb metj, meeceepe
MesjMeen kee eMeemeve hegle&ieeefueeeW kee DeewheefveJeseMf eke eefleeve~ 19] hebnJeeR leLee DeejbeYf eke meesuenJeeR Meleeyoer (meceepe, DeLe&JeJemLee, mebmke=efle) #es$eere mebmke=efle
SJeb meeefnle, eevleere mLeehele Meweuf eeeb, efJepeeveiej meeceepe ceW meceepe, mebmke=efle meeefnle leLee keuee, SkesejJeeoer Deevoesueve: keyeerj leLee iegveeveke,
Yeefe Deevoesueve ewleve metheer hejcheje kee meJexejJeeoer ejCe~20] Dekeyej : Gmekee efJepee DeefYeeeve SJeb meeceepe kee meg{ erkejCe peeieerj leLee cevemeye
JeJemLee keer mLeehevee, Gmekeer jepehetle veerelf e, Oeeefce&ke leLee meeceeefpeke efkeesCe kee efJekeeme, meguen-S-kegue kee efmeevle SJeb Oeeefce&ke veerelf e, Deyegue hepeue,
efJeeejke SJeb Feflenemekeej, keuee leLee eeweeseif ekeer kees jepe mebj#eCe~ 21] me$enJeeR Meleeyoer ceW cegieue meeceepe : penebieerj, Meenpeneb SJeb Deewjiebpesye keer ecegKe
veerelf eeeb (eMeemeefveke SJeb Oeeefce&ke) meeceepe leLee peceeroej, cegieue jepe keer eke=efle, me$enJeeR Meleeyoer kes Glleje& kee mebke: efJeesn Denesce jepe, efMeJeepeer
leLee DeejbeYf eke ceje"e jepe~ 22] DeLe&JeJemLee SJeb meceepe, meesuenJeeR leLee me$enJeeR Meleeyoer, pevemebKee, ke=ef<e SJeb efMeuhe Glheeove, veiej [e, Debespeer leLee
eebmeermeer kebheefveeeW kes ceeOece mes etjeshe mes JeeefCepe SJeb Jeeheej eeefvle Yeejleere JeeefCeefpeke Jeie& yeQke, yeercee SJeb $e+Ce eCeeueer ke=<ekeeW keer efmLeefle, Dekeeue,
efeeeW keer efmLeefle~ 23] cegieue meeceepe kes Debleie&le mebmke=efle, heejmeer meeefnle (Fefleneme ebLeeW meefnle), efnvoer SJeb Oeeefce&ke meeefnle, cegieue mLeehele, cegieue
efe$ekeuee, mLeehele Deewj efe$ekeuee keer eeoseMf eke MeeKeeSb Meeeere mebieerle efJe%eeve, eeweeseif ekeer, meJeeF& pee efmebn KeieesueefJeo jnmeJeeoer mebkeueveJeeo: oeje
efMekeesn, Jew<CeJe Yeefe/ceneje^ Oece& efmeKe mecegoee kee efJekeeme (Keeuemee) 24] De"ejJeneR Meleeyoer kee hetJee&& : cegieue meeceepe kes neme kes keejke, #es$eere
meecebleer jepe efvepeece kee okekeve, yebieeue, DeJeOe, hesMeJeeDeeW kes Debleie&le ceje"e, eYeglee kee Goe, ceje"e jepekees<eere leLee efJeeere eCeeueer, Deheieeve Meefe kee
DeYegoe, heeveerhele, 1761F&0 DebespeeW keer efJepee kes mecee Deebleefjke kecepeesjer jepevewelf eke, meebmke=efleke SJeb DeeefLe&ke~
Fefleneme: eMve he$e--2 (KeC[ ke)
1] Yeejle ceW Debespeer Meemeve keer mLeehevee Yeejleere MeefeeeW kes efJe Debespeer meheuelee kes keejCe, cewmetj, ceje"e jepemebIe leLee hebpeeye pewmeer ecegKe Meefeeeb
efJejesOe ceW meneeke mebeOf e keer veerelf e leLee peyleer kee efmeevle~ 2] DeewheefveJeseMf eke DeLe&JeJemLee : kej eCeeueer mebheefe kee DeheJeen ([^vs e Deehe JesuLe) leLee GeesieeW
kee efJeveeMe, efJeeere oyeeJe Deewj jepemJe JeJemLee (peceeRoejer, jweleJeejer Je cenueJeejer JeJemLeeSb) 1857 leke keer Debespeer jepe keer mebjevee (1773 leLee
1784 kes DeefOeefveece, eMeemeefveke mebie"ve meefnle) 3] GheefveJesMeere Meemeve kee efJejesOe : DeejbeYf eke efJeesn: 1857 kes efJeesn kes keejCe, Gmekee mJehe leLee
eYeeJe, 1858 leLee yeeo kes keeue ceW jepe kee hegve&ie"ve 4] DeewheefveJeseMf eke Meemeve kes meeceeefpeke-- meebmke=efleke eYeeJe meeceeefpeke megOeej kes Meemekeere Gheee
(1828--57) eee Deeefiueke efJeJeeo Debespeer efMe#ee leLee cegCe eCeeueer kee Deeieceve, F&meeF& efceMevejer ieefleefJeefOeeeb, yebieeue ceW hegve&peeiejCe, yebieeue Je Deve #es$eeW
ceW meeceeefpeke leLee Oeeefce&ke megOeej Deevoesueve, meceepe megOeej kes kesv efyevog kes he ceW ceefnueeSb~ 5] DeLe&JeJemLee 1858-1914 : jsueJes Yeejleere ke=ef<e kee
JeeheejerkejCe,Yetecf enerve eefcekeeW keer mebKee ceW leLee eeceerCe $e+Ce emlelee ceW ye{esejer Dekeeue, Debespeer GeesieeW kes efueS Yeejle Ske yeepeej, meerceeMeguke nevee,
efJeefveece, leLee eeflekeejer, Glheeo Meguke, DeeOegevf eke GeesieeW kee meerecf ele efJekeeme~ 6] Yeejleere je^Jeeo kee DeejbeYf eke ejCe : meeceeefpeke he=Yetecf e je^er e
mebIeeW kee ie"ve, eejbeYf eke je^Jeeoer egie kes oewjeve ke=<eke leLee pevepeeleere efJeesn, Yeejleere je^er e keebesme keer mLeehevee, keebesme kee vejcebhebLb eer ejCe,
DeefleJeeo kee efJekeeme, 1909 kee Yeejleere heefj<eo DeefOeefveece, Iejsuet Meemeve Deevoesueve, Yeejle mejkeej kee 1919 kee DeefOeefveece~ 7] oes ceneegeW kes yeere
Yeejle keer DeLe&JeJemLee Geesie leLee mebj#eCe keer mecemee ke=ef<e mebyebOeer mebke DeleefOeke cetueneme (es ef[esMeve) DeeseJee kejej leLee he#eheelehetCe& mebj#eCe,
ece mebie"veeW kee efJekeeme, efkemeeve Deevoesueve, keebesme kes DeeefLe&ke keee&ece kejebeer emleeJe 1931~ 8] ieebOeer peer kes vesle=lJe ceW je^Jeeo ieebOeer peer keer
peerJeveJe=ef e, efJeeej leLee peve meneesie keer heefleeeb, jesueske meleeen, efKeueehele, Demeneesie Deevoesueve , meefJevee DeJe%ee Deevoesueve, 1940 kee
meleeen leLee Yeejle es[ eW Deevoesueve, eevleere mlej hej peve Deevoesueve~ (9) je^Jeeoer Deevoesueve kes Deve lelJe (ke) 1905 mes eebelf ekeejer Deevoesueve (Ke)
mebJewOeeefveke jepeveerelf e: mJeejepeJeeoer, GoejJeeoer eeflemebJesoer meneesie~(ie) peJeenj ueeue vesn kes efJeeej (Ie) JeecehebLeer meceepeJeeoer leLee meeceJeeoer ([)
megYee<e ev yeesme leLee Yeejleere je^er e mesvee (e) meeceoeefeke lelJe: cegemf uece ueerie leLee efnvot cenemeYee () je^er e Deevoesueve ceW ceefnueeSb~10]
meeefnefleke leLee meebmke=efleke Deevoesus eve, wieesj esceebo, megyeceCeece Yeejleer, Fkeyeeue-kesJeue GoenjCe kes leewj hejkeuee ceW veF& eJe=ef eeeb, efheuce Geesie uesKekeeW
kes mebie"ve leLee jbiecebeere mebmLeeSb~ 11] mJeeOeervelee keer Deesj 1935 kee DeefOeefveece, keebesme kes cebe$f eceC[ue 1937-39 heeefkemleeve Deevoesueve 1945 kes yeeo
keer uenj (Deej DeeF& Sve efJeesn lesueieevee efJeesn Deeefo) mebJewOeeefveke Jeelee&Sb leLee meee nmleevlejCe 15 Deiemle 1947~ 12] mJeeOeervelee kee eLece ejCe
(1947-64) efJeYeepeve kes heefjCeece, meeceoeefeke efnmb ee, ieebOeer peer keer nlee, DeeefLe&ke DeJeJemLee, jepeeW kee SkeerkejCe, ueeskeleebe$f eke mebeJf eOeeve 1950 ke=ef<e
megOeej, Deeweeseif eke keueeCekeejer jepe kee efvecee&Ce, eespevee, leLee Deeweeseif ekeerkejCe, ieg efvejhes#elee keer efJeosMe veerelf e, he[esmeer osMees kes meeLe mebyebOe~

KeC[ Ke
13] eyeesOeve kee DeeOegevf eke efJeeej : 1. hegvepee&iejCe he=Yetecf e kes he ceW 2. eyeesOeve kes cegKe efJeeej, Jeele,meeW 3. etjeshe mes yeenj eyeesOeve kee emeej 4.
meceepeJeeoer efJeeejeW kee Goe (ceekeme& leke) 14. DeeOegevf eke jepeveerelf e kes Goiece : 1. etjesheere jepe eCeeueer 2. Decesejf keer eebelf e leLee mebeJf eOeeve 3. eebmeermeer
eeefvle leLee heefjCeece, 1789-1815 4. efyeef Me ueeskeleebe$f eke jepeveerelf e, 1815-1850 mebmeoere megOeejke, cege Jeeheej, eeefm& 15. Deeweeseif ekeerkejCe : 1.
Debespeer Deeweeseif eke eebelf e kes keejCe leLee meceepe hej Gmekee eYeeJe 2.Deve osMeeW ceW Deeweeseif ekejerkejCe mebege jepe Decesejf kee, pece&veer, me, peeheeve,
3] meceepeJeeoer DeeweesieerkejCe me leLee eerve ceW, 16. je jepe eCeeueer : 1. 19 JeeR Meleeyoer ceW je^Jeeo kee GlLeeve 2. je^Jeeo pece&veer Je Fueer ceW je
efvecee&Ce 3. je^er eleeDeeW kes DeeefJe&YeeJe mes meceepeeW kee efJeIeve~ 17. meeceepeJeeo leLee GheefveJesMeJeeo : 1. DeewheefveJeseMf eke eCeeueer (veF& ogevf eee kee Mees<eCe,
Deueeefvke heej oeme Jeeheej, SefMeeeF& efJepeeeW mes kej) 2. meeceepe kes ekeej : JeJemLee leLee DeJeJemLee : uewef ve Decesejf kee, oef#eCe Deefekee,
Fb[esveseMf eee, Deem^es uf eee 3. meeceepeJeeo leLee cege Jeeheej : veJe meeceepeJeeo~ 18. eeefvle leLee eefle eeefvle : 1. 19JeeR Meleeyoer ceW etjesheere eebelf eeeb 2.
1917--1921 keer meer eebelf e 3. HeebmeerJeeoer eefle--eebelf e, Fueer leLee pece&veer 4. 1949 keer eerveer eeefvle~ 19. efJeMJeeg : 1. meJee&eif eke eg kes leewj hej
eLece Je efleere efJeMJeeg : meeceeefpeke leelhee& 2. eLece efJeMJeeg : keejCe leLee heefjCeece 3. efleere efJeeeg : jepevewelf eke heefjCeece, 20. Meerleeg :
1. oes iegeW kee DeefJe&YeeJe 2. heefMeceer etjeshe kee SkeerkejCe leLee Decesejf keer jCeveerelf e, meeceJeeoer hetJeea etjeshe 3. le=leere efJee leLee ieg efvejhes#elee kee DeefJe&YeeJe
4. mebege je^ leLee efJeJeeoeW kee meceeOeeve~ 21. DeewheefveJeseMf eke GoejerkejCe : 1. uewef ve Decesejf kee yeeseuf eyej, 2. Dejye eosMe efcee, 3. Deeerkee jbie Yeso veerelf e
mes ueeske leb$e keer Deesj 4. oef#eCe hetJe& SefMeee efJeeleveece~ 22. GheefveJesMeJeeo kee Deble leLee DeefJekeemeerkejCe :1.GheefveJesMeJeeo kee Deble : DeewheefveJeseMf eke
meeepeeW kee #ejCe--efyeef Me eWe, [e 2. efJekeeme kes DeJejesOe keejke uewef ve Decesejf kee, Deeerkee~ 23. etjeshe kee SkeerkejCe : 1. egesej mebmLeeSB veeeW
leLee etjesheere mecegoee 2. etjesheere mecegoee / etjesheere mebIe kee mecevJeeve leLee efJemleej 24. meeseJf eele efJeIeve leLee SkeOegJ eere efJee 1. meeseJf eele
meeceJeeo leLee meeseJf eele mebIe kes efJeIeve kes keejke 1985--1991 2. hetJeea etjeshe ceW jepevewelf eke heefjJele&ve 1989--1992 3. efJee ceW Meerleeg keer meceeefhle leLee
Decesejf keer eYeglJe 4. efJeeJeeheerkejCe~
20. meceepe keee& : eLece eMve -- he$e meceepekeee& : oMe&ve SJeb eCeeefueeeb
meceepekeee& : DeLe& GsMe, efJe<ee #es$e, ceeveleeSb SJeb cetue, FbiuewC[, Decesejf kee SJeb Yeejle meceepekeee& kee Fefleneme~ meceepekeee& oMe&ve : epeeleebe$f eke
(meceevelee, veee, mJeleb$elee SJeb Yeele=lJe) leLee ceeveJeleeJeeoer ceeveJeeefOekejer cewef k^ eme~ JeJemeee kes he ceW meceepe keee& : Jeweefeke mesJee keee&-DeLe&, efJe<ee
#es$e, efmeevle, eefeeeSb ceveesmeeceeefpeke DeOeeve, efveoeve, Gheeej, ue#e efveOee&jCe SJeb Gheeej keer eeefJeefOeeeb (cetueebkeve, DevegJeleea) eeeme SJeb
hegveJee&meve~ meecetenf ke mesJee keee& : DeLe& GsMe efmeevle, efvehegCeleeSb, eefeeeSb (DeOeeve efveoeve, Gheeej SJeb cetueebkeve) keee&ece efveeespeve SJeb efJekeeme,
meecetenf le mesJee keee&kelee& keer Yetecf ekee, vesle=lJe kee efJekeeme~ meecegoeefeke mebie"ve : DeLe& GsMe efmeevle DeefYeieceve, meecegoeefeke mebie"vekelee& keer Yetecf ekee~
meceepekeueeCe eMeemeve : DeLe&, efJemleej, #es$e, lelJeeOeeve, efvepeer SJeb mejkeejer efmeevle, cetue eMeemekeere eefeeeSb SJeb JeJenej, efveCe&e uesvee, meces<eCe,
efveeespeve, mebie"ve yepe SJeb efJeeere efveeb$eCe, eefleJesove~ meceepekeee& MeesOe : DeLe&, GsMe, emeeo, efJe<ee, #es$e, Jew%eeefveke heefle, MeesOe mecemee kee
eeve SJeb eefleheeove, MeesOe ejevee, Deebke[e meben kes eesle SJeb {bie Deebke[eW kee mebmeeOeve, efJeMues<eCe SJeb efveJe&eve, eefleJesove DeeuesKe~ meeceeefpeke efeee :
DeLe& efJe<ee #es$e, DeefYeiece (meJeexoe, Devleesoe Fleeefo) leLee jCeveerelf eeeb~
meceepe keee& : efleere eMve - he$e
Yeejle ceW meeceeefpeke mecemeeSb SJeb meceepekeee& kes #es$e-efJeJeen, heefjJeej SJeb peeefle mecyevOeer mecemeeSb : onspe, yeeue--efJeJeen, leueeke, keee&jle ocheefeeeW
Jeeues heefjJeej, eJeemeer keee&kelee&DeeW Jeeues heefjJeej, eer-heg<e Demeceevelee, DeefOekeej eYeglJe, heefjJeej mebjevee, peeefle JeJemLee ceW ecegKe heefjJele&ve SJeb peeefleJeeo
keer mecemee~ efveye&ue Jeieex mes mecyeefvOele mecemeeeW : yeeeW, ceefnueeDeeW JeeesJe=eW, yeeefOeleeW, efhe[s Jeieex (Devegmetef ele peeefleeeW, Devegmetef ele pevepeeefleeeW leLee
Deve efhe[s Jeieex) keer mecemeeeW~ efJeeueve keer mecemee : Yeiees[ eheve, DeJeejeieoea SJeb efkeMeesj Deheeej, DehejeOe, mehesoheesMe DehejeOe, mebieef"le DehejeOe,
meecetenf ke efnMb ee, GeJeeo, JesMeeJe=ef e, efuebie mecyevOeer DehejeOe~ meeceeefpeke yegjeFeeb : ceeheeve, ceeoke Je Jemeve, efYe#eeJe=ef e, Yeeeej, meceoeeJeeo~
meeceeefpeke mebjevee keer mecemeeeW : efveOe&velee, yeskeejer, yevOegDee cepeotjer, yeeue-ece, ceefueve yeefmleeeb, meeceeefpeke efJeefVeerkejCe~ Yeejle ces mb eeceepe keee& kes
#es$e : yeeue efJekeeme, egJee efJekeeme, ceefnuee MeefekejCe, Je=eW kee keueeCe, Meejerejf ke ceeveefmeke SJeb meeceeefpeke he mes yeeefOelees kee keueeCe, efhe[s JeieeX
(Devegmetef ele peeefleeeW, peve peeefleeeW SJeb Deve efhe[s Jeieex) kee keueeCe, eece efJekeeme, veiejere meecegoeefeke efJekeeme, efeefkelmekeere SJeb ceveefMeefkelmekeere
meceepekeee&, Deeweeseif eke meceepekeee& megj#ee SJeb DehejeOeer megOeej~
21. ve= efJe%eeve : eMve he$e - 1
1.1 ve=-efJe%eeve kee DeLe& leLee #es$e 1.2 Deve efJe<eeeW kes meeLe mebyebOe : Fefleneme, DeLe&Meee, meceepe efJe%eeve, ceveeseJf e%eeve jepeveerelf e efJe%eeve, peerJe efJe%eeve
(ueeFhe meeFbme) efeefkelmee efJe%eeve 1.3 ve=-efJe%eeve keer ecegKe MeeKeeSb, Gvekee #es$e eemebeif ekelee (ke) meeceeefpeke -meebmke=efleke ve=eJf e%eeve (Ke) Meejerejf ke leLee
peweJf eke ve= efJe%eeve (ie) hegjeleelJeere ve= efJe%eeve 1.4 ceeveJe efJekeeme leLee ceeveJe kee DeeefJeYee&Je : pewJe efJekeeme Sself eneefmeke heefjes#e ceW efJekeeme kes efmeevle,
eeie[eefJe&veer [eefJe&veer, leLee Gej [eefJe&veer keeue, efJekeeme kee DeeOegevf eke mebeMf ue efmeevle : efJekeemeelceke peerJe efJe%eeve kes MeyoeW leLee DeJeOeejCeeDeeW keer
mebe#f ehle hejsKee ([eue kee efveece, keeshe kee efvecee, ieewme kee efveece) meceeveeblejlee DeefYemejCe, Devegketueer efJeefkejCe, ceewpesFke efJekeeme JeJeefmLeefle Deewj
JeieeakejCe kes efmeevle, ecegKe vejyeevej Jeefie&keer, le=leere JeCe& leLee elegLe& egieerve peerJeeMce vejyeevej ieCe, nesecf eveeF[e Deewj nesecf eefve[er kee JeieeakejCe, ceeveJe
kee DeefJeYee&Je leLee efJekeeme -- nescees Fjskeme leLee nescees mesehf eebme~ 1.5 efvecveefueefKele kee peeefleJe=ef eke mlej, efJeMes<eleeSb Deewj efJelejCe : (ke) Deleble vetleve
hetJe& peerJeeMce vej yeevej ieCe--Deeefjeesehf eefLekeme, (Ke) oef#eCe leLee hetJe& Deeerkeer nesecf eefve[hueeremf eSbLeehs eme / Deem^us eesehf eefLekeme Deeerkesveme, hesjLeehs eme / Deem^us eesehf eLekeme
(ie) hesjLb eehs eme -- neceesFjskeme --peeJeeefvekeme, nesceesFjskeme cewekf eefveveefmeme (Ie) necees neF[ue yejiewveefmeme ([) efveSv[Le&ue ceeveJe uee Meehesue 2 Deehe mesvme
(keueeefmekeer eehe) ceeGv keecexueeFme (eCeeYeer eehe) (e) jese[f efMeeve ceeveJe () nescees mesehf eeme eecesVeeve,, efeceeu[er, eebeuf eues[ peerJeeMce leLee Deve
peerJeeMceeW mes mecyeefvOele efJekeeme, efJelejCe kees mecePeves kes efueS ngS veJeerve efJeeej leLee JengeJf e<eeke efkeesCe~ 1.6 vejJeevejieCe keer efJekeemeJeeoer eJe=ef e leLee
JeieeakejCe, Deve mleveOeeefjeeW kes meeLe mebyebOe vejJeevejieCeeW kee DeeefCJeke efJekeeme ceeveJe Deewj Jeveceeveg<e keer legueveelceke Meejerejf ke jevee, vejJeveevejieCeeW kee
ieceve, Je=#eere leLee Yeewelf eke heefjefmLeefleeeW kes meeLe Devegketueve meerOes Ke[s neves kes keejCe kebkeeue ceW ngS heefjJele&ve Deewj Fmekes heefjCeece ~1.7 meebmke=efleke efJekeeme
: eeiewelf eneefmeke mebmke=efleke keer efJemle=le hejsKee : (ke) hegjehee<eeCe (Ke) ceOe hee<eeCe (ie) veJe hee<eeCe (Ie) leeehee<eeCe (eeuekeeseuf eefLeke) ([.) leece-- keebme
egie (e) ueewnegie~
2.1 heefjJeej : heefjJeej ie=nmLeer SJeb ie=n mecen keer heefjYee<ee Deewj eheerkejCe, ceeweuf eke mebjevee SJeb keee&, heefjJeej ceW efmLelejlee SJeb heefjJele&ve heefjJeej kes
DeOeeve ceW JeieeakejCe leLee eefeeelceke efkeesCe, MenjerkejCe, Deeweeseif ekeerkejCe, efMe#ee leLee veejer Deevoesueve kes eYeeJe, heefjJeej keer meeJe&Yeewecf ekelee-- Ske
efJeJesevee~ 2.2 yebOeglee keer DeJeOeejCee : yebOeg keer heefjYee<ee, Deieceieceve efve<esOe, yeefnefJe&Jeen leLee Deble&eJf eJeen, JebMeevegece kes efmeevle ekeej leLee keee&,
yebOeglee kes jepeveerelf eke leLee efJeefOeke henuet, SkeevJeefeke efhe#eere leLee efjsKeer JebMeevegece, mebleefle mebheke& leLee heefjhetjke mebleefle mebheke&, yebOeglee Jeeeer MeyoeJeueer
JeieeakejCe leLee MeyoeJeueer DeOeeve kes Gheeiece, cew$eer leLee JebMeeece~ 2.3 efJeJeen : heefjYee<ee, ekeej Deewj JewJeeefnke eCeeueer keer efJeefYeVeleeSb, efJeJeen keer

meeJe&Yeewecf eke heefjYee<ee kes yeejs ceW Jeeo efJeJeeo kes efJeefveece DeefOeceeve, efveefo
& efveMesOeelceke leLee cege eCeeefueee, efJeJeen kes ekeej leLee he, onspe, JeOet-cetue, efJeJeen Depeeeieer Deewj JewJeeefnke efmLejlee~
3.1 mebmke=efle mJehe Deewje eefeee kee DeOeeve, mebmke=efle keer DeJeOeejCee, mebmke=efle kee mJehe mebmke=efle meYelee Deewj meceepe ceW mebyebOe~ 3.2 meebmke=efleke
heefjJele&ve SJeb meeceeefpeke heefjJele&ve keer DeJeOeejCee~ 3.3 meeceeefpeke mebjevee leLee meeceeefpeke mebie"ve, Yetecf ekee -- efJeMues<eCe SJeb meeceeefpeke vesJeke&, mebmLeeve,
mecetn, mecegoee, meeceeefpeke mlejerkejCe efmeevle leLee mJehe, efmLeefle Jeie&, leLee Yeefe, efuebie, ieefleMeeruelee keer eJe=ef e SJeb ekeej~ 3.4 meceepe keer
DeJeOeejCee~ 3.5 mebmke=efle leLee meceepe kes DeOeeve kes efkeesCe keueeefmekeer efJekeemeJeeo, veJeefJekeemeJeeo, mebmke=efle heefjefmLeeflekeer, Sself eneefmeke, JesMesMeJeeo
Deewj efJemejCeJeeo, mejeveelceke-ekeee&Jeeo, mebmke=efle Deewj JeefelJe meJeJenejJeeo, eleerkeJeeo, meb%eeveelceke efkeesCe leLee veJe--ve=peeefle JeCe&ve, Gej-mebjeveeJeeo Deewj Gej DeeOegevf ekeleeJeeo~ 4.1 Oece& keer heefjYee<eeSb Deewj keee& Oece& kes DeOeeve ceW ceeveJeefJe%eeveere efkeesCe efJekeemeJeeoer, ceveesJew%eeefveke leLee
ekeee&Jeeoer, peeot, DeefYeeej leLee peeotiejer heefjYee<eeSb leLee keee& leLee keee&kelee& hegpeejer, DeesPee, Yeeceve Deewj leebe$f eke, Oece& Deewj DevegeveeW ceW eleerkeJeeo,ve=peeefle
Deew<eefOe efceLeke Deewj Devegeve, heefjYee<ee Deewj Gvekes DeOeeve kes efkeesCe -- mebjeveelceke, ekeee&Jeeoer Deewj eefeeelceke he#e Deewj DeeefLe&ke Deewj jepeveerelf eke
mebjevee kes meeLe mebyebOe~
5.1 DeLe&, #es$e SJeb emebeif ekelee : efMekeejmeceenlee, ceueer heke[ves Jeeues, eejJeene, ke=ef<eyeeieJeeveer hej efveYe&j jnves Jeeues mecegoeeeW Deewj Deve DeeefLe&ke
JeJemeeeeW ceW Glheeove, efJelejCe leLee Gheeesie kees efveebe$f ele jKeves Jeeues efmeevle, Deewheeeefjke leLee leeeflJeke eee&--[euve, keeue& heeseuf eesveer leLee ceekeme& kee
efkeesCe Deewj veee DeeefLe&ke ve=eJf e%eeve, efJeefveece, Ghenej JemlegeJf eefveece, Jeeheej Deewheeeefjke efJeefveece yeepeej DeLe&JeeJemLee, Je=ob pevepeeefle~ 5.2 meweefvleke
DeeOeej, jepevewelf eke mebie"veeW kes ekeej - mecetn Deeefoce pevepeefle, DeefOeveeekeJeeo, jepe, Yeefe eefOekeej SJeb JewOelee keer mebkeuhevee DeeefoJeemeer Deewj Keself enj
meceepeeW kes meeceeefpeke efveeb$eCe efJeefOe leLee veee~
6.1 efJekeemeelceke ve=-efJe%eeve heefjes#e keer DeJeOeejCee efJekeeme kes eefleceeve, keueeefmekeer efJekeemeelceke efmeevleeW keer meceer#ee eespevee yeveeves Deewj eespevee ye
efJekeeme keer DeJeOeejCee menYeeieer efJekeeme keer DeJeOeejCee, mebmke=efle heeefjmLeeflekeer Deewj efvejblej efJekeeme, efJemLeeheve Deewj hegveJee&me~
7.1 ve=eJf e%eeve ceW DevegmebOeeve keer DeJeOeejCee, efuebie Jeie&, efJeeejOeeje Deewj veerelf eMeee kes meboYe& ceW efJe<eeJemleg Deewj Deveceveerelee, heefleMeee heefleeeb Deewj
lekeveerkeer ceW Deblej ve=eJf e%eeve DevegmebOeeve keer eke=efle Deewj efJeMues<eCe, ele#eJeeoer Deewj Deele#eJeeoer efkesCe, meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke ve=eJf e%eeve ceW legueveelceke
heefleeeW, eke=efle, GsMe leLee legueveelceke heefleeeb, DeeOeej meeceeer kes mebkeueve keer cetue lekeveerke mee#eelkeej, Yeeieeroej leLee es#eCe keer Deve eeCeefueeeb,
metef eeeb, eMeveeJeueer, (kesme m[er) efJemle=le ekejCe DeOeeve heefleeeb, peerJeve Je=e leLee Deve eesle, ceeweKf eke JeCe&ve, JebMeeJeueere heefleeeb, menYeeefielee %eeve
leLee Deebkeueve (heer.Sue.S.) menYeeefielee leere Deebkeueve (heer.Deej.S.) efJeMues<eCe : efveJe&eve leLee DeOeeve meeceeer kee emlegleerkejCe~
8.1 ceeveJe DeevegJebeMf ekeer keer DeJeOeejCee leLee ecegKe Yee<eeSb, efJe%eeve leLee DeeegeJf e&%eeve keer Deve Yee<eeDeeW kes meeLe Fmekee mecyevOe~ 8.2 ceeveJe ces DeevegJeebeMf eke
efmeevleeW kes DeOeeve keer heefle, heeefjJeeefjke DeOeeve (JebMeeJeueer efJeMues<eCe, egice DeOeeve, heeefuele yeee, menegice heefle, pewJe DeevegJeebeMf eke heefle,
iegCemet$eere Deewj kesefjees eFhe efJeMues<eCe) pewJe jemeeeefveke heefleeeb, eeflej#eke heefleeeb, [er.Sve.S. lekeveerke Deewj hegve& meneesieer lekeveerke~ 8.3 egice
DeOeeve heefle, efve<esef elelee, DevegJeebeMf eke Deebkeueve, egice DeOeeve heefle kee Jele&ceeve mlej Deewj Fmekes Devegeeesie~ 8.4 ceeveJe mecyevOeer ces[ue DevegJeebeMf ekelee
: heeefjJeeefjke DeOeeve Skeue keejke, yengkeejke, ceeveJe ceW JebMeevegiele uewLeue,meye uewLeue, yeng DeevegJebeMf ekelee~ 8.5 DevegJebeMf eke yengheJeeo Deewj eeve keer
DeJeOeejCee ces[ue pevemebKee keer OeejCee, ne[ereJf eveJeie& kee efveece, DeeJe=ef e,-GlheefjJele&ve ceW keceer Deewj heefjJele&ve kes keejCe, GlheefjJele&ve, Skeekeerheve, eJepe&ve,
eeve peveve leLee DevegJeebeMf eke Devlej, je mecyeefvOeeeW leLee iewj je mecyeefvOeeeW ceW meceeiece, DeevegJeebeMf eke Yeej, je mecyevOeeW leLee (cecesj,s hehesj, eesj)s
JewJeeefnke mecyevOeeW ceW DevegJeebeMf ekelee kee eYeeJe (ceeveJe DeevegJebeMf ekeer kes DeOeeve kes efuees meebeKf ekeere leLee mecYeeJelee heefle)~ 8.6 ceeveJe ceW iegCemet$e Deewj
iegCemet$eere efJeheleieceve heefle (ke) mebKeelceke leLee mebjeveelceke efJeheleieceve (DeJeJeefmLele) (Ke) meskeme ietCemet$eere efJeheleieceve (keuesve efheuj) (XXY)
ve&j (XO) Ge ceeoe (XXX) Devle: meskeme leLee Deve efmev[^ecW e DeJeJemLee~ (ie) Deeesmeesceue efmeheLeieceve-[eGve efmev[^ecs e, heeT, S[Je[& leLee eer[t es
efmev[^ecs e~ (Ie) ceeveJe JeeefOeeeW ceW DevegJeebeMf ekelee kes ue#eCe, DevegJeebeMf eke hejer#eCe, DeevegJebeMf ekeer mecyevOeer hejeceMe&, ceeveJe [er.SveS. keer eesheeFue leweej kejvee,
DevegJeebeMf ekeer ceeveefe$e leweej kejvee leLee JebMe met$e (peerveesce) DeOeeve~ 8.7 Sself eneefmeke leLee peerJe efJe%eeveer heefjes#e ceW epeeefle keer DeJeOeejCee, epeeefle Deewj
epeeefleJeeo JebMeevegiele Deewj iewj JebMeevegiele heelceke efYeVelee kee peerJe efJe%eeveer DeeOeej epeeleere ceeveoC[, JebMeevegiele Deewj iewj JebMeevegiele kee JeeleeJejCe kes
meboYe& ceW epeeleere mecyevOeere efJeMes<eleeeW, epeeleere JeieeakejCe kee peerJe efJe%eeveer DeeOeej, epeeleere efYeVeleeeW Deewj ceeveJe ceW mebkejCe~ 8.8 ceeveJelee kes
ve=peeleere mecetn - efJeMes<eleeeW Deewj mebmeej ceW Fmekee efJelejCe, ceeveJe mecetneW kee epeeleere JeieeakejCe ogevf eee keer ecegKe peereJf ele epeeefleeeb, Gvekee JeieeakejCe
Deewj efJeMes<eleeeW~ 8.9 DeevegJebeMf ekeer efevnebke S.yeer.Dees. ceW Deeegeuf ebie leLee pevemebKee efYeVeleeeW, DeejSe. je mecetn, Se.Sue.S.Se.heer. ^evmeefhejerve,
peer.Sce., je kes SvpeeFce, Meejerejf ke efJeMes<eleeeW nerceeiueeseyf eve Se.yeer., Meejerejf ke Jemee, vee[erieefle, emeve eefeee leLee efJeefYeVe meebmke=efleke meeceeefpeke
DeeefLe&ke mecetneW ceW mebJesoer DeJeyeesOeve, Oetceheeve, Jeeeg eot<eCe, ceeheeve, veMeerues heoeLeeX leLee JeJemeee mecyevOeer KelejeW kee mJeemLe hej he[ves Jeeuee eYeeJe~
9.1 heeefjefmLeeflekeere ve=eJf e%eeve keer mebkeuhevee Deewj efJeefOeeeb, Devegketueve, meeceeefpeke Deewj meebmke=efleke, efveeleJeeoer efmeevle, Ske meceer#ee, mebmeeOeve peweJf eke, iewj
peweJf eke Deewj OeejCeere efJekeeme peweJf eke Devegketueve-peueJeeeg mecyevOeer, heee&JejCeere, hees<eke Deewj DeevegJeebeMf eke~
10.1 mecekeeueerve meceepe kees mecePeves ceW eemebeif ekelee, eeceerCe, pevepeeleere, Menjer Deewj Devleje^er e mlejeW hej ve=peefleelee keer ieeflekeer, ve=peeefleelee bo Deewj
jepeveerelf eke efJekeeme ve=peeeflee meerceeDeeW keer mebkeuhevee, ve=peeefleelee leLee je^ jepekeere mebkeuhevee~
11.1 ceeveJe Je=e
f Deewj efJekeeme keer DeJeOeejCee-Je=e
f kes ejCe, emeJe hetJe&, emeJe efMeMeg, yeeheve, efkeMeesjeJemLee, eew{ lee, pejlJe~ Je=e
f leLee efJekeeme kees
eYeeefJele kejves Jeeues keejke-peveefveke heee&JejCe mecyevOeer pewJe jemeeeefveke, hees<eCe mecyevOeer meebmke=efleke leLee meeceeefpeke DeeefLe&ke~ JeesJe=e
f Deewj pejlJe
efmeevle Deewj es#eCe peweJf eke keueevegeefceke oerIee&eg ceeveJe Mejerj leLee keeefeke eJe=ef e, ceeveJe Je=e
f DeOeeve nsleg eCeeueer efJe%eeve~
12.1 epeveve peweJf ekeer, pevemebKeeefekeer Deewj pevemebKee DeOeeve, heg<eeW Deewj efeeeW keer peveve Mejerj eefeee, ceeveJe epeveve kes peweJf eke he#e, jpeesoMe&ve,
jpeesevf eJe=ef e leLee Deve peerJeve-IeveeDeeW keer (epeveve mecyevOeer) eemebeif ekelee kes peveve #ecelee kes eeflehe Deewj efJeYeso~ 12.2 pevemebKeeefekeer efmeevle peweJf eke,
meeceeefpeke Deewj meebmke=efleke~12] 3 pevemeebKekeere heefleeeb-peveieCevee, hebpeerkejCe eCeeueer, eefleoMe& efJeefOe, efefJeOe efjheexef ib e efmemce~12] 4 pevemebKee
mebjevee Deewj pevemebKee ieeeflekeer~ 12.5 pevemeebeKf ekeer oj Deewj Devegheele, peerJeve meeefjCeer mebjevee Deewj Gheeeseif elee~ 12.6 peveve Meefe, epeveve #ecelee pevce
f DeOeeve keer efJeefOeeeb~ 12.8 pevemebKee efveeb$eCe
oj Deewj ce=leg oj kees eYeeefJele kejves Jeeues peweJf eke Deewj meeceeefpeke-DeeefLe&ke keejke~ 12.7 pevemebKee Je=e
Deewj heefjJeej keueeCe Deewj peweJf eke heefjCeece~
13.1 KesueeW mecyevOeer ve=eJf e%eeve~ 13.2 hees<eCe mecyevOeer ve=eJf e%eeve~ 13.3 j#ee Deewj Deve GhekejCeeW mes mecyeefveOele ef[peeFveeW kee ve=eJf e%eeve~ 13.4 veeeeueefeke
ve=eJf e%eeve~ 13.5 Jeweefeke heneeve Deewj hegvej&evee keer efJeefOeeeb Deewj efmeevle~ 13.6 Devegeege ceeveJe DeevegJebeMf ekeer efhele=lJe efveoeve, DevegJeebeMf eke hejeceMe& Deewj
me=peefvekeer~ 13.7 [er.Sve.S. eeseeseif eke jesieer kee efveJeejCe Deewj Gheeej 13.8 DeeegeJf e&%eeve ceW ve=eJf e%eeveer DevegJeebeMf ekeer 13.9 epeveve peerJe efJe%eeve ceW meerjce
DevegJebeMf ekeer Deewj keeseMf ekee DeevegJebeMf ekeer 13.10 ceeveJe DeevegJebeMf ekeer Deewj Meejerejf ke ve=eJf e%eeve ceW meebeKf ekeere efmeevle kee Devegeeesie~
ve= efJe%eeve : eMve - he$e - 2
1. Yeejleere meYelee Deewj mebmke=efle kee efJekeeme : eewiewelf eneefmeke (hegjehee<eeCe) (heereuf eeeseuf eefLeke), ceOehee<eCe (cesmeeseuf eefLeke) leLee veJehee<eeCe egie (efveDegeuf eefLeke),
Deee Sself eneefmeke (efmevOeg meYelee) Jeweof ke leLee Jeweof keesej, MegDeele, pevepeeleere mebmke=efleeeW kee eesieoeve~2] Yeejle keer pevemebKekeere jsKee efe$e,
Yeejleere pevemebKee ceW ve=peeleere leLee Yee<eeeer lelJe Deewj Gvekee efJelejCe Yeejleere pevemebKee Gmekeer mebjevee Deewj Je=e
f kees eYeeefJele kejves Jeeues keejke~ 3]
heejheefjke Yeejleere meceepe JeJemLee keer cetue mebjevee Deewj eke=efle-Ske meceer#ee JeCeexece, heg<eeLe& kece&, $e+Ce Deewj hegvepe&vce, peeefle JeJemLee, epeceeveer,
JeJemLee keer Glheefe kes efmeevle, heejbheefjke Yeejleere meceepe ceW efJe<ecelee kee mebjeveelceke DeeOeej: Yeejleere meceepe hej yeew Oece&, pewve Oece&, Fmueece leLee
F&meeFele kee eYeeJe~ 4] Yeejle ceW ve=eJf e%eeve kee DeeefJeYee&Je, Je=e
f Deewj efJekeeme-19 JeeR Meleeyoer Deewj 20 JeeR Meleeyoer kes MegDeele ceW Yee%eeMeemekeeW kee
eesieoeve pevepeeleere Deewj peeleere DeOeeveeW ceW Yeejleere ve=eJf e%eeefveeeW kee eesieoeve, Yeejle ceW ve=Jew%eeefveke DeOeeveeW kee mecekeeueerve mJehe~ 5] Yeejleere
meceepe leLee mebmke=efle kes DeOeeve kes efkeesCe heejbheefjke Deewj mecekeeueerve ~ 5] 1 Yeejleere ieebJe kes efJeefYeVe he#e ke=ef<e kee meeceeefpeke mebie"ve, Yeejleere ieebJeeW
hej yeepeej-DeLe&JeJemLee kee eYeeJe~ 5] 2 Yee<eeF& Deewj Oeeefce&ke DeuhemebKeke-meeceeefpeke, jepevewelf eke Deewj DeeefLe&ke efmLeefle~ 6] Yeejle ceW pevepeeefleeeW keer
DeJeefmLeefle-pewJe-DeevegJebeMf ekeer efYeVelee, pevepeeleere pevemebKee keer meeceeefpeke DeeefLe&ke leLee Yee<eeF& efJeMes<eleeSb leLee Gvekee efJelejCe pevepeeleere mecegoeeeW keer
mecemeeeW-Yetecf e nmleeblejCe, iejeryeer, $e+Ce emlelee, efvecve mee#ejlee, mJeuhe Yeef#eke, megeJf eOeeeW, yesjespeieejeW,Deuhe jespeieej, mJeemLe Deewj hees<eCe efJekeeme
mecyevOeer eespeveeeW-pevepeeefleeeW kee efJemLeeheve leLee Gvekes hegve&Jeeme keer mecemeeeW~ Jeveveerelf e, Jeveveerelf e kee efJekeeme leLee pevepeeefleeeW kee efJekeeme, pevepeeefleeeW
leLee eeceerCe pevemebKee hej MenjerkejCe leLee Deeweeseif ekejCe kee eYeeJe~ 7] Devegmetef ele peeefleeeW, Devegmetef ele pevepeeefleeeW Je Deve efhe[s Jeieex kes Mees<eCe leLee
Jebeve keer mecemeeeW, Devegmetef ele peeefleeeW Deewj Devegmetef ele pevepeeefleeeW kes efuees mebJewOeeefveke megj#ee, meeceeefpeke heefjJele&ve leLee mecekeeueerve pevepeeleere meceepe:
DeeOegevf eke epeeleebe$f eke mebmLeeDeeW kee eYeeJe, pevepeeefleeeW leLee kecepeesj Jeieex kes efuees efJekeeme keee&ece leLee keueeCekeejer Gheee~(ve=peeleere YeeJevee kee
eeogYee&Je, pevepeeleere Deevoesueve leLee leeoelcee keer leueeMe, ke=ef$ece pevepeeefleelee)~ 8] Ghe efveJesMeJeeo kes oewjeve leLee mJeeOeerveleeW hejevle Yeejle keer
pevepeeefleeeW ceW meeceeefpeke heefjJele&ve~ 8] 1, pevepeeleere meceepeeW hej efnvot Oece&, F&meeFele, Fmueece leLee Deve Oeceex kee eYeeJe~8] 2 pevepeeefle leLee je^jepe Yeejle leLee Deve osMeeW kes pevepeeleere mecegoeeeW kee legueveelceke DeOeeve~ 9] pevepeeeflee #es$eeW, pevepeeleere veerelf eeeW,eespeveeeW, pevepeeefleeeW kes efJekeeme
kes efuees keee&ece Deewj Gvekes efeeevJeeve kes eMeemeve kee Fefleneme, iewj mejkeejer mebie"veeW (SvepeerDees) keer Yetecf ekee~ 9] 1 pevepeeleere Deewj eeceerCe efJekeeme ceW
ve=eJf e%eeve keer Yetecf ekee~ 9] 2 #es$eJeeo, meeceoeefekelee, ve=peeleere SJeb jepevewelf eke Deevoesus eve kees mecePeves ceW ve=eJf e%eeve kee eesieoeve
22] efmeefJeue DeefYeebe$f ekeer (CIVIL ENGINEERING) - I - PART - 'A'
(a) Theory of Structures : Principles of superposition: receprocal theorem; unsymmetrical bending: Determinate
and indeterminate Strcture; simple and space frames: degree of freedom: virtual work; energy the orem;
deflection off trusses; indeterminate beams & frames three months: equation; siope deflection and moment;
distribution methods; column analcgy. Enegy menthods; appoximate and numerical methods Moving Loads
shearing force and bending moment diagrams, influence fines for simple and continuous beams. Analysis of
determinate and ideterminate arches. Matrix methods of analysis, stiffness and and flexibility matrice (b)
Steel Design: Factors of safety and load factors; Design tension; compression and flexural members; built
up beams and plategirders semi-rigid connection Design of Stanchions, slabs and gusseted bases; gentry
girders; roof trusses; industrial and multistoreyed buildings, plastic design of frames and portais (c) R.C.
Design: Working strees and limit State methods of design: Design of slabs, Simple and continuos beams
rectangle T& L sections, columns. Footing-single and combinate raft foundations, Elevated water tanks,
encased beams and columns, Methods and systems of prestressing: anchorages, losses in prestress.
Part- B
(a) Fluid Mechanics : Dynamic of fluid flow - Equations of continuity. engery and momentum. Bemoullis
theorem; caviation. Velocity potential and steam function, rotational and irrotational flow. free and forced
vertices flow nit Dimenslonal analysis and its; application to practical problems. Viscous flow-flow between
static and moving parallel plates-flow through circular tubes; film lubrication. Velocity disribution in laminer
and turbulent flow: critical velocity; Losses, Stampton diagram Hydraulic and energy grade fines, siphons;
pipe network- Forces on pipe bends. Compressible flow, Adiabatic and isentropic flow, subsonic and supersonic
velocity; Mach number shock wave, water hammer. (b) Hydraulic Engineering : Open channel flow- uniform
and non-unfirms flow, beat hydraulic cross-section; Specific energy and critical depth, gradually varied flow;
classification of surface profiles; control section; standing wave flume; Surges and waves. Hydraulic pump.
Design of canals : Unlined channel in ailuvium, the critical tractive stress, principles of sediment transport,
regime theories lined charnels; hydraulic design and coms analysis; drainage behind lining. Canal structure:
Designs of regulations work; cross drainage lalls, apeducts, metering flumes etc. Canal outlets. Diver
Headworks: Principle of design of different part on impermeable and permeable foundations; Khoslas theory;
Energy dissipation. Sediment exclusion. Dams : Design of rigid dams, earth dams, forces acting on dams
stability analysis, spillways-different types and their suitability. Design of spillways. (c) Wells and Tube
wells: Soil Mechanics and foundations Engineering. Soil Mechanics. Origin and classification of soils: Atterburg
limit, void ratio; moisture contents; permeability; laboratory and field tests, seepage and flow nets, flow
Continued....

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 7
(Anu Image Maker)

under hydraulic structures. Uplift and quik sand condition, unconfined and direct shear tests; triaxial test;
earth pressure thories, stability of slopes. Theories of soil consolidation; rate of settlement Total and effect
stress analysis, pressure distribution in soils; Boussinsque and westerguard theories. Soil stabization in
foundation Engineering, Bearing capacity of Footing; pills and wells, design of retaining walls; sheet piles and
caissons, Machine foundations.
efmeefJeue DeefYeebe$f ekeer (CIVIL ENGINEERING) PAPER- II (PART- A)
(a) Building Construction : Building Materials and construction- fimber, stone, brick, cement, steel sand,
mortar, concrete, paints and varnishes, plastics, water proofing and damp proofing materials, Detailing of
walls, floors, roofs, staircases doors and windows. Finishing of building plastering. pointing. painting, etc.
Use of building codes. Ventilation, air conditioning, Building estimates and specifications. Construction
scheduling PERT AND CPM methods, base chars. (b) Railways and Highways Engineering : Railways
Permanent way ballast, sleeper, chair and fastenings; point and crossings, different types of turn outs,
cross-over setting out of points. Maintenances of track super elevation, creep of rails, ruling gradients, track
resistance reactive effort curve resistance, Station yards and machines, station buildings; platform sidings,
turn tables. Signals and interlocking; level crossings.
Road and Runways : Classification of roads planning geometric design. Design of flexible and rigid pavements;
subbase and weathering surfaces. Tram engineering and traffic survey, intersections roads signs, signals
and markings.
(c) Surveying : Plan table Surveying Equipment & methods, solution of 3 & 2 point problems. Errors and
precautions. Triangulation. Grades Baseline and its measurement. Statelite station, intervisibility of stations;
Great Trigonometrical Survey of India. Errors and least squares method general methods, of least quares
method with interdisciplinary approach. Adjustment of level nets and triangular nets. Matrix notation solution.
Layout of curves; Simple, compound, reverse transition and vertical curves. Projects surveys and layout of
Civil Engineering works such as buildings, bridges, tunnels and hydroelectric project. Introduction to photo
grammetry and Remote sensing.
PART- B
(a) Water Resources Engineering : Hydrology-Hydrologic cycle: precipitation; evaporation- transpiration and
infiltration hydrographs; units hydrograph; units hydrograph: Flood estimation and frequency. Planning for
water Resources Ground and surface water resources; surface flows. Single and multipuropose projects
storage capacity, reservoir losses; reservoir silting flood routing. Benefit cost ratio, General Principles of
optimization. Elements of water Resources management. Water requirements for crops-quality of irrigation
water, consumptive use of water, water depth and frequency of irrigation; duty of water; irrigation methods
and efficiencies. Distribution system for canal irrigations determination of required channel capacity channel
losses. Alignment of main and distributary channels. Waterlogging its causes and control, design of drainage
system; soil salinity. River training principles and methods storage worktypes of Dams (including earth dams)
and their charcterisitics, principles of design, criteria for stability. Foundation treatment; joints and galleries.
control of seepage. (b) Sanitation and water supply : Sanitation-site and orientation of Buildings, ventilation
and
damp-proof course house drainage; conservancy and water-borne system of waste disposal
sanitary appliances, latrines & urinals. (c) Environmental Engineering : Elemetary principles of echology
and eco systems and their inter-action with environment. Engineering activitiy and environment pollution.
Environment and its effect on human health and activity. Air environment: major pollutants and their adverse
effects, types of are cleaning devices. Water quality; parameters, advers effects, monitoring, salt purification
of streams. Solid wastes; collecting system and disposal methods, their selection and operation. Typical
feature of water distribution systems; Demand, available need network analysis, storage, corrosllon. Typical
features of sewerage systems: Permissible velocities. Partial flow in circuler servers, non-circuler section,
corropsion in servers, construction and maintenance sewer appurtenances. Pumping of sewage, pumbing
standards and systems, environmental management.
23. eebe$f eke DeefYeeebelf ekeer (MECHANICAL ENGINEERING) : PAPER - 1 (PART - A)
1. Theory of Machines : Kinematies and dynamic analysis of planer mechanism. Belt and chain drives,
Gears and gear trains. Cams. Flywheel. Govermors. Balancing of rotations and reciprocating masses. single
and multi cylinder engines. Free, forced and damped vibrations (single degree of freedom) Critical speeds
and whirling of shafts. Autamatic controls.
2. Machanics of Solids : Stress strain relationship and analysis (in two dimensions). Strain energy concepts.
Theories of failure. Principal stresses sand strains. Mohrs construction. Uniaxial loading. Thermal stresses.
Beams bending mement shear force, ending stresses deflection. Shear stress distribution. Torsion of shafts.
Helical springs. Thin and thick walled pressure vessels . Shrink fafs Columns. Rotating discs. 3. Engineering
Materials : Structure of solids-basic concepts. Crystalline materials imperfections. Alloys and binary phase
diagram-Structures and properties of common engineering materials and applications. Heat treatment of steels.
Polymers. Ceramics. Composed materials.
PART- B
4. Manufacturing Science : Manufacturing process basis concepts mechanics of Metal cuffing. Merchants
force analysis. Toyjors tool life equation. Machaniability. Economics of machining. Aldomadion. NC and CNC.
Recend machining method-EDM, ECM, EMB, LMB, PAM and USM. Analysis of forming proceses. High energy
rate forming. Jigsand fudures.Cutting tools Gauges, Inspection of lengths angles and surface finish. 5.
Manufacturing Management : Product development. Value analysis. Braeak even analysis. Fore-casting
techniques Operations Scheduling. Capacity planning. Assembly Fine balancing. CPM and PERT Inventory
control. ABC analysis, EOQ model, Material requirement. Planning Job design, Job standards. Method study
and work measurement. Quality management. Qulaity analysis, Control chart. Acceptance sampling. Total
quality management. Operations research. linear programming. Graphical and simplex method. Transportaion
and assignment models. Sinigle serve quencing model. 6. elements of Computation : Computer organization.
Flow charting features of common computer languages. Fortran. Dbase, Lotus, 1-2-4, c. Elementary
programming.
eebef$eke DeefYeeebeflekeer (MECHANICAL ENGINEERING) : PAPER - II (PART - A)
1. Thermodynamics : Basic concepts First law and its application. Second law its corollaries and applications.
Maxwell and T-ds equation. Clapeyron equation. Availabiltiy and irrevensibility. 2. Heat Transfer : Laws of
heat transfers One and two dimensional steady stase heat conduction. Heat transfer from extended surfaces.
One dimensional unsteady stase heat conduction. Free and forces convective heat transfers Dimensional
analysis. Heat exchanges. Radiation laws. Shape factors. Heat exchanges between black and non-black
surfaces. Network analysis. 3. Referigeration and Air conditioning. Vapour compression, absorbtion, steam
jet and air refrigeration system. properties of refrigerants, compressors. condensers. Expansion value and
evaporators. Psychrometric processes. Comport zones. Cooling load calculations. All the year round air
conddioning systems.
PART B
4. Internal Combustion Engines : SI and Cl engines. Four stroke and two stroke engines. Valve timing
diagrams. Combustion phenomena in Sl and Cl. engines. Detonation and knocking. Choice of engine fuels,
Octane and cetane ratings. Combustion of fuels. Engines emission and controls Engine trial. 5. Turbonachines:
Classification of turbonachines continuity. momentum and energy equation. Adiabatic and isentropic flow.
Flow analysis in axial flow compressors and turbines. Flow analysis in centrifugal pumps and compressors.
Demensional analysis and modeling. Performance of pumps, compressors and turbines. 6. Power plants :
Selection of site for steam, hydro, nuclear and gas power plants. Modern steam generators. Draft and dust
removal equipments. Fuel and cooling water system. Thermodynamic analysis of steam power plants.
Governing of turbines : Thermodynamic analysis of gas turbines power plants. Non-conventional power plants
sloar thermal and wind generator. Economic power generation.
24. efJeegle DeefYeeebe$f ekeer (ELECTRICAL ENGINEERING) : PAPER - 1
(i) E.M. Thory. Analysis of Electrostatic and magetostatic helds. Lapaice Poisson & Maxwells equation.
Electromagnatic wave and wave equations. Poyntings Thorem. Waves on transmission fines. Wave guides.
Microwave resonators (ii) Networks & Systems, Systems and signals, Network Theorems and their application.
Transient and steady stase analysis of systems. Transform techniques and circuit analysis, Couppled circuits.
Resonant circuits Balanced three phase circuits. Network functions. Two part network. Network parameters.
Elements of network synthesis. Elementary active networks (iii) Electrical & Electronic Measurement
&Instrumentation : Basic methods of Measurement. Error anlysis, Electrical Standards. Measurment of voltage,
Current, power energy, power factor, resistance, inductance, capacitance, frequency and loss angles. Indicating
instruments. DC and AC Bridges, Electronic measuring instruments. Mulitimeter, digital voltmeter, frequency
counter, Q-meter, oscilloscope Techniques special purpose CROs. Transducers and their classification. Temp
Displacement, strain pressure, velocity transducers, Thermmo-couple, thermistor, LVDT, strain gauges. piezoelectric crystal etc, transduers. Applications of tranducers in the measurement of non-electrical quantities
like pressure, temperature, displacement, velocity. acceleration, flow-rate etc. Data-acquisition systems. (iv)
Analog & Degital Electronics: semiconductors and semiconductor diodes & zener-diode/ Bi- polar junction
transistor and their parameters. Transistor biasing, analysis of all types of amplifiers including feedback and
d.c. amplifiers. Operational amplifiers and their application, Analog computers. Feedback oscillators-colpitts
and Hartley types, waveform generators. Multivibrators. Boolean algebra. Logic gates. Combinational and
sequential digital circuits. Semiconductor memories. A/D & D/A comverters. Microprocessor. Number system
and codes, elements of miceroprocessors & their important applications. (v) Electrical Machines : D.C.
Machines; commutation and armature reaction, characteristics and performance of motors and generators.
Applications, starting and speed control. Sychronous generators: Armature reaction, voltage regulation parallel
operation. Single and threephase inducticon motors. Principle of operation, performance characteristics, staring
and speed control. Syanchronous Motors. Principle of operation performance analysis, Hunting. Synchronous
condensera. Transformers : Construction phase of diagram, equivalent circuit, voltage regulation. Perfomance,
Auto transformers, in instrument transformers. Three phases transformers. (V) Material Science: Theory of
Semiconductors. Conductors and insulators. Superconductivity. Various insulators used for Electrical and
Electronic applications. Different magneti materials, properties and applications. Hail effect.
efJeegle DeefYeeebef$ekeer (ELECTRICAL ENGINEERING) : PAPER - II (Section - A)
1. Control Engineering : Mathematical Modelling of physical dynamic systems. Block diagram and single flow
graph. Transfer function. Time response and frequency response of linear systems. Error evalution BlodePlot, Polar Plot and Nichols chars, gain Margin and phase Margin Stability of linear feedback control systems.
Routh-Hurwitz and Nayquist criteria. Route focus technique. Design of compensators. State-variable methods
in system modelling, analysis and design. Controllability and observability and their testing methods. Polo
placement design using state variables feedback. Control system components (Potentiometers, Tachometers,
Synchors & Servomotors) 2. Industrial Electronics : Various power semiconductor devices. Thyristor & its
protection and series- parallel operation. Single phase and polyphase rectifiers. Smoothing filters, D.C. regulated
power supplies. Controlled converters and inventors, choppers. Cyclo-converters A.C. voltage regulators.
Application to variables speed, drives induction and dielectric heating. Timers and welding circuits.

SECTION- B (HEAVY CURRENT)

(3) Electrical Machines : 1. Fundamentals of electromechanical energy conversion. Analysis of
electromagnetic torque and induced voltages. The general torque equation. 2-3- Phase induction motors:
Concept of revolving field. Induction motor as a transformer. Phase or diagram and equivalent circuit.
Performance evaluation. Correlation of induction motor operation with basic torque relations. Torque-speed
characteristics. Circle diagram starting and speed control methods. 3. Synchronuos Machines : Generation
of e.m.f. Linear and non-liner and analysis. Equivalent circuit. Experimental determimation of leakage and
synchronous reactances. Theory of salient pole machines. Power equation. Parallel Operation. Transient and
subtransient reactences and time constants. Synchronous motor. Phasor diagram and equivalent circuit.
Performance, V-curves. Power factor control, hunting. 4. Special machines : Tow phases a.c. servomotors.
Equivalent circuit and performance stepper motors. Methods of operation, Drive amplifiers. Half stepping.
Reluctance type steppor motor, Principles and working of universal motor. Single phase a.c. compersated
series motor. Principle and working of charge motor.
(4) Electric Drives : Fundamentals of electric drive Rating estimation. Electric braking. Electromechanical
transients during staring and braking & time and energy calculations. Load equalization. Solid State control
of d.c. three phase induction and synchronous motors. Applications of electric motors. (5) Electric Traction
: Various Systems of track electrification and their comparison. Mechanies of train movement. Estimation of
tractive effort and energy requirement. Electification and their comparison, Mechanics of train movement
Estimations of tractive effect and energy requirement Traction motors and their characteristics. (6) Power
Systems and Protection : 1. Types of Power Station : Selection of site. General layout of thermal hydro and
nuclear stations. Economics of different types. Base load and peak load stations. Pumped strorage plants.
2. Tranamision and Distribution : A.C. and D.C. Transmission systems. Transmission fine parameters and
calculations. Performance of short. Medium and long transmission fine A.B.C.D. parameters. Insulators.
Mechanical design of overhead tramsmission fines and Sag calculation, corona and its effects, Radia
interference. EHV AC and HVDC transmission fines undeground cables. Per unit representation of power
system. Symmetrical and unsymmetrical fault analysis. Symmetrical components and their applicaton to fault
analysis. Load flow analysis using gauss-seidal and Newton-Raphson methods. Fast de-coupled load flow.
Steady state and transient stability. Equal area criterion Economic operation and power system incremental
fuel costs and fuel rate. Penalty factors. ALFC and AVR control for real time operation of inter connected
power system. 3. Protection : Principal of arc extinction, Classificaltion of circuit bravke. Restriking
phenomenon. Calculation of restriking and recovery voltages. Interruption of small inductive and capacity Ne
currents. Testing of Circuh Breakers. 4. Relaying Principles : Primary and back-Up relaying over current,
differential impedance and direction relaying principles. Constructional details. Protection schemes for
transmisson fine transformerj generator and bus protection. Current and potentiel transformer and their
applications in relaying traveling waves. Protection against surges, Surge impedance.
(Or)
Section- C (Light Current)
(7) Communication Systems : Amplitude. Frequency and phase modulation and their comparison. Generation
and detection of ampldute frequency, phase and pulse modulated signals using oscillators. Modulators and
demodulators. Noise problems Channel efficiency. Sampling theorem. Sound and vision broadcast transmitting
and receiving systems. Antennas and feeders. Transmission fines at audio, radio and ultrahigh frequencies.
Fiber optics and optical communication systems. Digital communications pulse code modulation. Data
communication state-lide communication. Computer communication system- LANISDN ect. Electronic Exchanges.
(a) Microwaves : Electromagetic waves unguided media wave guides. Cavity resonators and Microwave tubes,
Magnetrons, Klystrons and TWT. Solid State microave devices. Microwave amplifiers. Microwave receivers
Microwave filters and measurements. Microwave antennas.

25] Debespeer meeefnle : eLece eMve-he$e

meeefnle egie (19 JeeR Meleeyoer) kee efJemle=le efJeJejCe
Fme eMve-he$e ceW efJeefueece Je[&dmeJeLe&, kee@ueefjpe, Mesueer, keerdme uewcye, nwpeefue,Lewkejs, [erkesvme sefvemeve, jeye&, yeeGefvebie S] meer] efmJeveJeve&, [er] peer]
je@meser, keejefueue SJeb jefmkeve keer jeveeDeeW kes efJeMes<e meboYe& ceW 1798 mes 1900 leke kes Debespeer meeefnle kee DeOeeve meefcceefuele nesiee~
ele#e DeOeeve Dehesef#ele nesiee~ eMve Ssmes hetW peeeWies efpevemes efveOee&efjle uesKekeeW kes efJe<ee ceW hetCe& peevekeejer kes meeLe-meeLe Gme egie keer ecegKe
meeefnefleke eJe=ef eeeW kes mecyevOe ceW Yeer peevekeejer keer peeBe nesieer~ egie keer meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke Yetecf ekee kes mecyevOe ceW Yeer eMve hets peeeWies~
DebeWpeer meeefnle : efleere eMve-he$e
Fme eMve he$e ceW efveOee&ejf le hee"de hegmlekeeW kee cetue DeOeeve Dehese#f ele nesiee FmeceW GcceeroJeejeW keer meceer#ee eesielee kees peeBeves Jeeues eMve hetW peeeWies~
1] efJeefueece Meskemeefheej : dJesuLe veeF, nsvejer 4-Yeeie, 1, nsceues, o schesm 2] efceuve : hewje[eFpe ueem yegke 1 SJeb 2 3] pesve Deeefmve : eeF[
SC[ espegef[me 4] Je[&dmeJeLe&: Fceesefjefueer Dees[, efvve& Syeer 5] ef[kesvme : es SkemesheskesMevme 6] eence eerve : o heeJej SC[ o iueesjer 7] efJeefueece
ieeseuf [bie : ueeF& Dee@he o heueeFpe 8] Fdme : o meskesC[ keefcebie, yeeFpesevf ece, meseuf ebie t yeeFpesevf ece, S esej heej ceeF&[ej, ues[e SC[ o mJeeve 9]
er] Sme] Fefuee : o JesmuewC[ 10] [er] Se] ueejsvme : mevme SC[ ueJeme&
26] Got& meeefnle : eLece eMve-he$e
Yeeie-De 1] (De) Got& Yee<ee kee efJekeeme : (De) heefeceer efnvoer Deewj Gmekeer Ghe Yee<eeeW-Ke[er yeesueer, yepeYee<ee Deewj nefjeeCeJeeR~ (ye) Got& Yee<ee ceW heejmeerDejyeer lelJe, (me) Got& Yee<ee meved 1200 F&] mes 1700 F&] leke (o) Got& Yee<ee kee GodYeJe-efJeefYeVe efJeeejOeejeeW~
2] (De) okeve ceW Got& meeefnle kee efJekeeme (ye) Got& Meeejer kes oes keueeefmekeer mketue osnueer Deewj ueKeveT (me) Got& iee kee efJekeeme-ieeefueye leke~ 3] (De)
Deueerie{ Deevoesueve, eeeJeeoer eJe=ef e, eieefleMeerue Deevoesus eve leLee Fvekee Got& meeefnle hej eYeeJe~ (ye) mJeleb$eeesej kee Got& meeefnle~
Yeeie-ye-1] Got& Meeejer keer ecegKe efJeOeeeW- iepeue, kemeeroe, cejmeeree, cemeveJeer, yeeF&, kelee vepce, Delegkeevle keefJelee SJeb cege vo keefJelee~ 2] Got&
iee keer ecegKe efJeOeeeW-oemleeve, Gheveeme ueIeg keLee, veede meeefnle, meeefnle meceer#ee, peerJeve eefj$e, efveyevOe~ 3] mJeleb$elee Deevoessueve ceW Got&
meeefnle kee eesieoeve~
Got& meeefnle : efleere eMve-he$e
Fme eMve-he$e ceW cetue hee" kee DeOeeve Dehese#f ele nesiee~ FmeceW Ssmes eMve hets peeeWies efpevemes hejer#eeLeea keer Deeueeseveelceke #ecelee kee Deebkeueve efkeee
pee mekes~ Yeeie-De (iee)-1] ceerj Decceve : yeeiees yenej 2] ieeefueye : FblesKeeye-S-Kegletles ieeefueye, mecheeoke-Keeefueke Devpegce 3] neueer : cegkecee-S-Mesje
Meeejer 4] meJee: Gceje-Dees-peeve Deoe 5] esceev: esceev kes vegceeFvoe Dehemeeves, mecheeoke-kecej jF&me 6] Deyegue keueece Deepeeo : iegyeej-S-Keeeflej
7] Fcleeepe Deueer leepe: Deveejkeueer 8] kegj&legueSsve nwoj : DeeefKej-S-Meye kes ncemehej
Yeeie-ye (hee)- 9] ceerj : FbKeeye-S-keueece-S-ceerj, mecheeoke-Deyogue nke 10] meewoe : kemeeF&o-S-meewoe (npetejf eele meefnle) 11] ieeefueye: efoJeeve-Sieeefueye 12] Fkeyeeue: kegefuueeele-S-Fkeyeeue (kesJeue yeeue-S-efpeyeeFue) 13] peesMe ceueerneyeeoer: mewhe-Dees-meyee 14] efhejeke ieesjKehegjer: iegue-S-veiecee 15]
hewpe: vegmKe-S-Jehee (kesJeue vekeMe-S-heefjeeoer, omle-S-meyee, efpevoeveecee) 16] DeKlej-Gue F&ceeve: mej-Dees-meecee (kesJeue leejerke meeeje kes yeeo,
efyevle-S-uecnele)
27 Dejyeer meeefnle : (PAPER - 1)
1. (a) Origin and development of the language in outline. (b) Significant features of the grammar of the
language and Rhetorich The following topics.

2. Literary History and Literary Criticism : Literary movement. Socio-cultural influence (Classical
Background) and modern trends. Origin & Development of modern literary generous including novel, short
story, drama & essay.

Dejyeer meeefnle (PAPER II)

This paper will require first-hand reading of the text prescribed and will be designed to test the candidate
critical ability.
SECTION A: Poets
1. Imraul Qasis : His Mullaqah: (Complete)
Qifa Nabki min Zakra Habibbin was Manzili
2. Zuhair bin sulma : His Mullaqah (complete)
A min Ummi Aufa Diminatum lam takallami
3. Al. Khansa : The following two elegies from her Diwan
i) Ta azzara Bial-majd (Complete)
ii) Uzakkiruni (Complete)
4. Hasan bin Thabit : The following Qasaid from his Diwan: Qasida No. I to IV

5. Umar bin Abi Rabiyah : The following four Ghazals from his Diwan:
(i) Fa jamma Tawaqafana (Complete)
(ii) Lalita Hindan (complete)
(iii) Aman Aal Niam (complete)
(iv) Kitab (complete)
6. Al-Farazdaq : The following 4 Qasaid from his diwani
(i) In praise of Umar bin Abd al-Aziz (complete)
(ii) In praise of Zain al-Abidin Ali bin Hasan (complete)
(iii) Wa Atlasa Assalin Wa Kana Sahiba (Complete)
(iv) WA Kumin Tanamuha li Adhyal Ainan (Complete)
7. Abu Tammam : The following two from his Diwan:
(i) Yarudahu Aba-hasan (complete)
(ii) Al waz wa al Zubd (Complete)
8. Ahamad al Shawqi : The following four Qasaid from his Diwan (Al-Shawqiat):
(i) Masjid Aya Sufiyah (Vol. II) (complete)
(ii) Ghaba Bulunia (vol.II) (Complete)
(iii) Salamun Min Saba (Vol. II) (complete)
(iv) Al- Hamziah al- Nabawiyah (Vol.l) (complete)

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 8
(Anu Image Maker)

SECTION B: Authors
1. Iban a Maqaffa : Kalila wa Dimna Chapter (Complete) (excluding Muqaddamah)
Al-Asad Wa Al-Thaur
2. Ibu Khaaldum : Muqadamah, 39 Pages, part Six from the fist chapter: From Al fast al-Sadis to wa min
Faruihi aljabr-wa-al Muqabilah.
3. Al-manfaluti : Al- Nazarat Vol 1 Egypt 1950
The following stories:
i) Al-sidq wa al-kizb
ii) Al-Bauz wa allnsan
iii) Fi sabit Al-lhsan
iv) Al-ghani wa al-Faqir
4. Ahamd Amin : Hayati (Autobiography complete)
5. Taufiq al-Hakim : Drama: Shahr Zad (complete)
Section - C
Translation from Urdu to Arabic.
Note : Candidates will be required to answer some questions carrying not less than 10 percent marks in
Arabic also.

28] efnvoer meeefnle: eLece eMve-he$e (Yeeie-1)

efnvoer Yee<ee leLee veeiejereuf eefhe kee Fefleneme
1] heeueer, eeke=le SJeb DeheYeMb e leLee hegjeveer efnvoer kee mebe#f ehle DeOeeve~ 2] ceOe keeue ceW yepe Deewj DeJeOeer kee meeefnefleke Yee<ee kes he ceW efJekeeme~ 3]
Ke[er yeesueer iee Yee<ee kee efJekeeme~ 4] jepeYee<ee, mecheke& Yee<ee, je^Yee<ee SJeb ceeveke Yee<ee kes he ceW efnvoer~ 5] Jew%eeefveke Deewj lekeveerkeer #es$e ceW efnvoer
Yee<ee keer efmLeefle~ 6] efnvoer Yee<ee kee #es$e Deewj DeJeOeer, yepe, Ke[er yeesueer, Yeespehegjer, kegceebGveer kee meeceeve heefjee 7] ceeveke efnvoer kee JeekejefCeke
mJehe~ 8] veeiejereuf eefhe GodYeJe Deewj efJekeeme, osJeveeiejereuf eefhe keer mecemeeeW Deewj meceeOeeve~ 9] efnvoer Meyo-mecheoe~
Yeeie- 2 efnvoer meeefnle kee Fefleneme
1] efnvoer meeefnle kes Fefleneme uesKeve keer hejcheje~ 2] efnvoer meeefnle kes Fefleneme ceW keeue efJeYeepeve leLee veecekejCe~ 3] Deeefokeeue: Yeefekeeue,
jerelf ekeeue, DeeOegevf eke keeue keer ecegKe eJe=ef eeeb~ 4] DeeOegevf eke keeue: hegve&peeiejCe Deewj Yeejlesvog keeue, efJesoer egie, eeeJeeo, eieefleJeeo, eeesieJeeo
veeer keefJelee SJeb hejJeleeakeeJe OeejeeW: (ke) efnvoer Gheveeme, efnvoer keneveer, efnvoer veeke : GodYeJe efJekeeme SJeb Fvekeer DeeOegveeleleve eJe=ef eeeb~(Ke)
efnvoer efveyevOe leLee Deve iee efJeOeeeW: jsKeeefe$e, memcejCe,ee$ee Je=leebvle~ (ie) efnvoer Deeueesevee kee eejbYe Deewj efJekeeme: ecegKe Deeueeseke: jeceev
Megkeue, vevoogueejs yeepeheseer, npeejer emeeo efJesoer, veeiesv, cegef eyeesOe, jeceefJeueeme Mecee&, veeceJej efmebn~
efnvoer meeefnle : efleere eMve-he$e Yeeie- eLece
Fme eMve-he$e ceW efveOee&ejf le jeveeDeeW ceW mes JeeKee SJeb Gve hej Deeueeseveelceke eMve hets peeeWies~keyeerj evLeeJeueer, mecheeoke-Meece megvoj oeme,
meeKeer mebKee 1 mes 100 leke Deewj heo mebKee 1 mes 20 leke~
metjoeme (Yecej ieerle meej) mecheeoke-jeceev Megkeue, eejcYe mes Ske meew heo leke, leguemeeroeme- jeceeefjle ceeveme Gejkeev[~ peeemeer (heoceeJele),
mecheeoke-jeceev Megkeue (efmebnueoerhe KeC[ Deewj veeieceleer efJeeesie KeC[) efyenejer meben (eejcYe mes 100 oesns leke) efnvoer heefj<eo ekeeMeve, Fueeneyeeo~
peeMebkej emeeo: keeceeeveer: (efevlee Deewj ee meie&) megecf e$eevevove hevle-veewkee efJenej, heefjJele&ve, efvejeuee-jece keer Meefe hetpee, De%ese-DemeeOeJeerCee,
cegef eyeesOe-yeeje#eme, veeieepegv& e-yeeoue kees efIejles osKee nw, Dekeeue kes yeeo~
Yeeie efleere
Yeejlesvog nefjMev-Yeejle ogo&Mee, peeMebkej emeeo-mkevo ieghle, jeceev Megkeue, efevleeceefCe Yeeie-Ske (keefJelee keee nw, ee Deewj Yeefe)~
esceev-ieesoeve, esceev keer meJe&es keneefveeeb, mecheeoke Dece=lejee, eMeheeue-efoJee, heCeerMJej veeLe jsCeg cewuee DeeBeue~

29] heejmeer meeefnle : eLece eMve-he$e

Unit - 1-1. Short essay in Persian (Compulsory.)
Unit - II - 2. (a) Origin and development of the language. (Old Persian, Pahlavi, Modern Persian). (b) Applied
Grammar. (c) Rhetorics. (d) Prosody (Bahr-i-Hazaj Kamil, Bahr-i-Motaqarib Mahzuf/Maqsur, Bahr-i-Rajaz Kamil).
Asbab, Autad, Fawasil, Haruf-i-Qafia.
Unit - III - 3. Literary History, Criticism, Movements; Socio-cultural influences, Modern Trends. (a) Samanid
Period: (Important Poets and Writers) (b) Ghazanavid Period : (Firdaus) Runi, Masud Sad-i-Salman, Tarikhi-Baihaqi). (c) Saljuquid Period : (Anwari Attar, Khayyam, Kimya-i-Saadat, Chahar Maqala, Siyasat Nama).
(d) llkhanid Period : (Sadi, Rumi, Jame-ut- Tawarikh, Tarikh-i-Jahan Kusha). (e) Timurid Period : (Hafiz,
Salman Saoji, Khaju-i-Kirmani, Zafar Nama-i-Sharfuddin Yazid, Tazkira-Daulat Shah Samarqandi, Jami) (f)
Indo-Persian Literature : (Aufi, Khusrau, Faizi, Urfi, Naziri, Abul Fazl, Tarikh-i-Firuz Shahi of Barani, Chahar
Chaman of Brahman, Ghalib, lqbal). (g) Safavid to Modern Period : (Mohtashim Kashi, Qaani, Malik-ushshuara
Bahar, Nimayushi, Parwin-i-Etesami, Simin Behbahani Sadiq- i-Hedayat, Jamalzada, Hejazi,Sabk- i - Khurasani,
Sabk-i-Eraqi, Sabk-i-Hindi, lslamic Revolution of lran).
Unit - IV - 4 Translation of ten out of fifteen simple sentences of Undu into Persian (Compulsory).

heejmeer meeefnle - efleere eMve-he$e

The paper will require first hand reading of the texts prescribed and will be designed to test the candidates
critical ability.
Unit - I - Prose - 1. Translation from the following texts : (a) Nizami Aruzi Samarqandi, Chahar Maqala
(Dabire and Shairi). (b) i-i Shirazi Gulistan (Der Sirat-i-Padshahan and Dar Akhlaq-i- Derwishan) (c) Ziauddin
Berani, Tarikh-i- Firuz Shahi (Wasaya- i- Sultan Balban be Ferzand-o-Wali Ahd- i- Khud). (d) Sadiq -i- Hidayat
Dash Akul, Talab-i-Amorzish, Girdab).
Unit - II - 2. Critical and biographical questions about the prescribed authors and their works (4 questions).
Unit - III - Poetry - 3. Explanation from the following texts : (a) Firdausi. Shahnam (Dastan- i- Rustam- oSohrab and Dastan - i - Bizan- o - Maniza). (b) Umar- i- Khayyam. Ruba yat (Radif Alif) (c) Maulana Rum,
Mathnavi (Hikayat-i-Shaban- o- Musa, Hikayat-Hekayat - i - Hazrat Umar-- o- Qasid -i- Rum and Hikayat-iBaqqalo-Tuti). (d). Amir Khusrau. Ghaziliyat (Radif Alif). (e) Hafiz-i-Shirazi. Ghaziliyat (Radif Alif). (f) Urfi-iShirazi. Qasidas( Dar tausif - i - Kashmir and Madh-i-Shahzada Salim). (g) Bahar- a - Mashhadi Diwan-iBahar (Jughd-i-Jang, Shabahang, Damawandiya, Wataniya).
Unit - iv - 4 . Critical and Biographical questions regarding the poets and their work prescribed (4 questions)
Unit - v - 5 Translation of an unseen Passage from English into Persian.

30] mebmke=le meeefnle : eLece eMve-he$e

KeC[-ke-Yee<ee efJe%eeve - Yee<ee kee GodYeJe Deewj efJekeeme, Yee<eeDeeW kee JeieeakejCe, Yeejleere SJeb ceOekeeueerve Yeejleere Deee&Yee<eeSb DeLe&heefjJele&ve
keer efoMeeSb leLee keejCe, OJeefveefveece, OJeefveheefjJele&ve kes keejCe, mebmke=le OJeefveeeW kes efJeMes<e mevoYe& ceW ceeveJeere Jeeiev$e SJeb ueewefkeke mebmke=le
keer leguevee~ KeC[ - Ke - mebmke=le JeehekeCe - meefvOe-meceeme, ke=ovle, leefle SJeb keejke (ueIeg efmeevle keewcegoer mes) KeC[-ie-Yeejleere oMe&ve
- efvecveefueefKele hee"eevLeeW kes DeeOeej hej Yeejleere oMe&ve kee meeceeve DeOeeve: leke&Yee<ee (kesMeJe efcee), Devegceevehee&vle, meebKekeeefjkee
F&MJejke=<Ce, meoevevo Jesoevlemeej (meoevevo), ke"esheefve<eo-eLece DeOeee efleeree Jeuueer cee$e~ eerceeieJeieerlee-efleere DeOeee cee$e~ KeC[Ie-keeJeMeee - (ke) DeevevoJeOe&ve ke=le OJeveeueeske eLece Geesle kes DeeOeej hej OJeefve Deewj Gmekes YesoeW kee meeceeve DeOeeve (Ke) cecce kes
keeJeekeeMe mes efvecveefueefKele efJe<ee: keeJeeeespeve, keeJeue#eCe, keeJeYeso, MeyoMeefe, jme, iegCe leLee Devegeeme Mues<e, Ghecee, heke,
Gles#ee, Dehenvegefle, Jeseflejske, DeLee&vlejveeme, efJeYeeJevee, efJeMes<esefe, mJeYeeJeJeesefe, meceemeesefe, oerheke, keeJeefuebie, SJeb heefjmebKee Deuebkeej~
KeC[-[ - mebmke=le ceW efveyevOe - mebmke=le ceW efveyevOe (250 MeyoeW mes kece kee veneR nesvee eeefnes)

mebmke=le meeefnle : efleere eMve-he$e

KeC[ - ke - iee SJeb hee - efvecveefueefKele hee"e evLeeW kee DeOeeve :1] keeocyejer-MegkeveemeesheosMe cee$e 2] efMeJejepeefJepeece-eLece efve:MJeeme
cee$e, 3] veueechet eLece GJeeme, Deeee&Jele&JeCe&ve (28 Mueeskehee&vle) 4] cesIeotle-(hetJe&cesIe) 5] efkejelepeg&veerece (eLece meie&), 6] veerefleMelekeced
eewKecyee (mebmkejCe hee 1 mes 30 leke)~ 25 DebkeeW kes Ske eMve kee Gej mebmke=le ceW efueKevee nesiee~ KeC[ - Ke - mebmke=le veede meeefnleefvecveefueefKele jeveeDeeW keer hee"demeeceeer kee DeOeeve: 1] DeefYe%eeveMeekegvleuece (elegLe& Debke) 2] Gejjeceeefjleced (le=leere Debke), 3] eefleceeveekece
(eLece Debke), 4] ce=keefkece (eLece Debke) KeC[ - ie - heeefjYeeef<eke heo - mebmke=le kes efvecveefueefKele heeefjYeeef<eke MeyoeW kee %eeve :
cenekeeJe, KeC[keeJe, keLee, DeeKeeefekee, echet, emleeJevee, efJe<kecYeke, eJesMeke, met$eOeej, JemlegYeso, veeeke Yeso, efJeot<eke, heer"ceo&, efJe
es, heeleekeemLeeveke, DeLe&eke=efle, keeee&JemLee, hebemeefvOe, efveele eeJe, mJeiele, peveeefvleke, DeekeeMeYeeef<ele, hekeYeso, vesheLe, es#eeie=n,
ceeJeejCeer~ KeC[ - Ie - mebmke=le meeefnle kee Fefleneme - efvecveefueefKele meeefnefleke efJeOeeDeeW kee GodYeJe, efJekeeme Deewj Gvekeer efJeMes<eleeSb:
Dee<e&cenekeeJe, cenekeeJe (Ssefleneefmeke cenekeeJe meefnle) iee, veeke, echet SJeb ieereflekeeJe~ efhheCeer: Fme KeC[ ceW 25 Debkees kee Ske eMve
efJeefMe jevee/jeveekeej kes efJe<ee ceW efhheCeer kes he ceW eJe nesiee~ KeC[-[-efnvoer mes mebmke=le ceW DevegJeeo

31] JeeefCepe leLee uesKeebkeve : eLece eMve-he$e

uesKeebkeve leLee efJee Yeeie 1] uesKeebkeve, Debkes#eCe leLee kejejesheCe
efJeeere metevee eCeeueer kes he ceW uesKeebkeve-JeJeneefjke efJe%eeveeW kee eYeeJe~ heefjJele&veMeerue cetue kes mlejeW kes uesKeebkeve keer efJeefOeeeb~ eeuet ee
Meefe SJeb eeuet ueeiele uesKeebkeve~ kecheveer uesKeeW keer Ge mlejere mecemeeeW, kecheefveeeW kee SkeerkejCe, mebefJeueeve leLee hegveefvecee&Ce~ met$eOeejer
kecheefveeeW kee uesKeebkeve~ DebMeeW Deewj Keeefle kee cetueebkeve~ efveeb$eke kes keee& mecheefe efveeb$eCe, JewOeeefveke leLee eyebOekeere efveeb$eCe~
Deeekej DeefOeefveece 1961 kes cenlJehetCe& eeJeOeeve-heefjYee<eeeW, efveJeeme SJeb kejoeefelJe Deeekej eYeej tW, eme Ieewleer~ efJeefYeVe Meer<e&keeW kes
Devleie&le Deee efveOee&jCe mes mecyeefvOele mejue eMve, Jeef leLee meePesoejer mebmLeeDeeW keer kejeesie Deee kee efveOee&jCe~ Deeekej heoeefOekeejer~
ueeiele uesKeebkeve keer eke=efle Deewj keee&, ueeiele kee JeieeakejCe,DeOe&heefjJele&veMeerue ueeieleeW kees efmLele Je heefjJele&veere DeJeeJeeW ceW he=LekekejCe keer
lekeveerkes~ keee& ueeiele uesKeebkeve~ meeceeer efveie&ceve kes cetueebkeve keer efJeefOeeeb~ ueeiele leLee efJeeere uesKeeW kee efceueeve~ meerceeble ueeiele~ ueeielecee$e-ueeYe mebyebOe yeerpeieefCeleere met$e leLee jsKeeefe$eerCe eoMe&ve, keeceyeboer efyevog ueeiele efveeb$eCe leLee ueeiele Ieewleer keer lekeveerkeW~ yepeere
efveeb$eCe, ueeseMeerue yepe, ceeveke ueeiele leLee Devlej efJeMues<eCe~GejoeefelJe uesKeebkeve~ GheefjJeeeW kees eYeeefjle kejves kes DeeOeej Deewj GveceW
Devleefve&efnle Yeebefvle cetue efveOee&jCe kes efueS ueeiele uesKeebkeve~
mee#eebkeve keee& kee cenlJe- Debkes#eCe keee& kee eeseece, heefjmecheefeeeW-efmLej, #eeMeerue leLee eeuegkee cetueebkeve leLee meleeheve, oeefelJeeW kee
meleeheve, meerefcele oeefelJe kecheefveeeW kee Debkes#eCe, Debkes#eCe keer efveegefe, efmLeefle, DeefOekeej kee&Je Je oeefelJe~ Debkes#eCe kee eefleJesove~
DebMehetpb eer kee Debkes#eCe leLee DebMees kee nmleevlejCe~ yeQkees leLee yeercee kecheefveeeW kes Debkes#eCe mecyevOeer efJeMes<e efyevog~

Yeeie - 2 JeJemeeefeke efJee leLee efJeeere mebmLeeeW

efJeeere eyebOe keer DeJeOeejCee SJeb #es$e-efveieceeW kee efJeeere ue#e, hetbpeer yepeve keeceeueeT leLee Deheneefjle jeske[ eJeen Gheeiece-efJeefveeesie
efveCe&eeW ceW Deefveefelelee kee meceeJesMe-Devegketuelece hetpb eer {ebes kee heebkeve-hetpb eer keer Yeejbekf ele Deewmele ueeiele leLee ceeseof efieueeeveer Je efceuej cee@[ue
mecyevOeer efJeJeeo~ Deuhekeeefueke, ceOekeeefueke leLee oerIe&keeefueke efJee eeefhle kes eesle, meeJe&peefveke efve#eshe leLee heefjJele&veere $e+Cehe$eeW keer
Yetefcekee, $e+Ce-mecelee Devegheele mecyebOeer eefleceeve leLee efoMee efveoxMe-Devegketuelece ueeYeebMe veerefle kes efveOee&jke lelJe, pescme F&] Jeeuj leLee pee@ve
efuevvej kes Devegketuekeejke cee[ume, ueeYeebMe Yegieleeve kes he~ keee&Meerue hetpeer keer mebjevee leLee Gmekes Debiees kes Devlej kes mlej kees eYeeefJele
kejves Jeeues euelelJe~ keee&Meerue hetpb eer DeeJeMekeleeDeeW kes hetJee&vegceeve keer jeske[-eJeen Gheeiece, Yeejleere GeesieeW ceW keee&Meerue hetpb eer keer hejsKee-

meeKe eyebOe Deewj meeKe veerelf e, efJeeere efveeespeve leLee jeske[ eJeen efJelejCeeW mes mecyebeOf ele kej-efJeeej~
Yeejleere cege yeepeej kee mebie"ve SJeb ogye&ueleeDeeW-JeeefCeefpeke yeQkees keer hejefmecheefeeeW Deewj oseleeDeeW keer mebjevee je^er ekejCe keer GheueefyOeeeb
Deewj DemeheueleeSb, #es$eere eeceerCe yeQke, yeQke meeKe kes Devegieceve hej eer heer] Sue] C[ve m[er eghe 1976 keer mebmlegelf eeeW Deewj eesjs keceser, 1979
eje Gvekee mebMeesOeve~ Yeejleere efjpeJe& yeQke keer ceesefke SJeb meeKe veerefleeeW kee cetueebkeve~ Yeejleere hetbpeer yeepeej kes Ieke, DeefKeue Yeejleere
oerIe&keeefueke efJeeere mebmLeeDeeW (DeeF&] [er] yeer] DeeF&]) DeeF&] S]he meer] DeeF&], DeeF&] meer] DeeF&] meer] DeeF&] leLee Deej] yeer] DeeF&] kes keee& leLee keee&eCeeefueeeb
Yeejleere peerJeve yeercee efveiece leLee Yeejleere etefve ^m keer efJeefveeesie veerefleeeb~ mkebOe efJeheefCeeeW keer Jele&ceeve efmLeefle leLee Gvekee efveeceve~
Yegieleeve Je mebenkelee& yeQkees keer JewOeeefveke megj#ee kes efJeMes<e meboYe& ceW jsKeebkeve Je he=ebkeve mecyebOeer hejeece efJeuesKe DeefOeefveece, 1881 kes
eeJeOeeve, yeQkees kes DeefOekeej (ee& efjib e) hee&Jes#eCe leLee efveeceve mecyebOeer yewekf ebie efveeceve DeefOeefveece, 1949 kes ecegKe eeJeOeeve~

JeeefCepe leLee uesKeebkeve : efleere eMve - he$e - mebie"ve efmeevle SJeb Deeweesefieke mecyebOe Yeeie - 1 mebie"ve efmeevle
mebie"ve keer eke=efle leLee DeJeOeejCee~ mebie"ve kes ue#e: eeLeefceke leLee efleere ue#e, Skeue leLee yengue ue#e, ue#e-meeOeve e=bKeuee~ ue#eeW
kee efJemLeeheve, DevegeceCe, efJemleejCe, leLee yengkejCe~ Deewheeeefjke mebie"ve : ekeej, mebjevee-ueeFve leLee me@he, efeeelceke, cewef^keme leLee
heefjeespevee~ Deveewheeeefjke mebie"ve keee& leLee meerceeeW~ mebie"ve efmeevle kee efJekeeme : eefleefle, veJe-eefleefle leLee leb$eelceke DeJeOeejCee~
Dehemej Meener-eke=efle leLee Meefe kee DeeOeej, Meefe kes eesle, Meefe mebjevee leLee jepeveerefle~ ceveesyeue leLee Glheeokelee~ vesle=lJe : efmeevle
SJeb Mewefueeeb mebie"veeW ceW mebIe<eeX kee eyevOe,mecheeove efJeMues<eCe,mebie"veeW kes efueS mebmke=efle kee cenlJe~ efJeJeskeMeeruelee keer meerceeeW~ mebie"veelceke
heefjJele&ve, Devegketueve, Je=e
f SJeb efJekeeme mebie"veere efveeb$eCe leLee eYeeJeerkejCe, mebie"veeW kee ueeske GejoeefelJe~

Yeeie - 2 (Deeweesefieke mecyebOe)

Yeejle ceW Deeweesefieke ece leLee Gmekeer Jeeveyelee, Yeejleere GeesieeW ceW eefceke DevegheefmLeefle leLee ece DeeJele&, Deeweesefieke mecyebOeeW keer
eke=efle SJeb efmLeefle, eefceke-efMe#ee, eyebOe ceW eefcekeeW keer menYeeefielee oMe&ve, leeefke&kelee, Jele&ceeve DeJemLee leLee YeeJeer mecYeeJeveeeW~ ueeskeGheeceeW ceW Deeweesefieke mecyevOe~
mebie"ve ceW mesefJeJeieeae efJeYeeie keer Yetefcekee, eMeemekeere efJekeeme, mesefJeJeieeae veerefleeeb, mesefJeJeieeae Debkes#eCe leLee mesefJeJeieeae MeesOe~
cepeotjer leLee cepeotjer ceW DemeceeveleeeW, Yeejle ceW cepeotjer-veerefleeeb, Yeejle ceW cepeotjer eMeemeve mes mecyeefvOele efJeefOeke Gheee, Yeejleere
Geesie leLee ke=ef<e ceW cepeotjer~ mebIeJeeo kes efmeevle - Yeejle ceW ece mebIe Deevoesueve efJekeeme leLee mebjevee, Jeende vesle=lJe keer Yetefcekee~
meecetefnke meewoekeejer: DeJeOeejCeeeW, efmLeefle, meerceeeW leLee Yeejle ceW Fmekeer eYeeJeMeeruelee~ Devlee&^ere ece mebie"ve leLee Yeejle, Yeejle ceW
Deeweesefieke efJeJeeoeW kee efveJeejCe leLee heefjMeesOeve-leb$e efveJeejke Gheee leLee JeJenej ceW Deve Gheee~

32 ueeske eMeemeve: eMve he$e-1 (eMeemeefveke efmeevle)

1] cetue DeJeOeejCee ueeske eMeemeve kee DeLe&, #es$e efJemleej SJeb cenlJe, ueeske eMeemeve kee Ske Meee kes he ceW ece-efJekeeme, efvepeer Deewj
ueeske eMeemeve, keuee SJeb efJe%eeve kes he ceW ueeske eMeemeve, efJekeefmele SJeb efJekeemeMeerue meceepeeW ceW Fmekeer Yetecf ekee, eMeemeve keer heefjefmLeeflekeermeeceeefpeke, jepeveerefleke, DeeefLe&ke SJeb meebmke=efleke, veJeerve ueeske eMeemeve~ 2] mebie"ve kes efmeevle : Jew%eeefveke eyevOeve, (suej SJeb Gvekes
meneesieer), DeefOekeejer leb$e kee efmeevle (cewkeme Jesyej), Meeeere efmeevle (nsvejer heeesue, uetLej iegefueke leLee Deve), ceeveJe mecyebOe
efmeevle (Suce cesees Deewj Gvekes meeLeer), JeJemLee efkeesCe (esmj yejvee[&)~ 3] mebie"ve kes efveece : heo meesheeve, DeeosMe keer Skelee,
meee, DeefOekeej SJeb GejoeefelJe, mecevJee, efveev$eCe kee efJemleej, hee&Jes#eCe,kesverekejCe SJeb efJekesverkejCe, eleeeespeve~ 4] eMeemeefveke
JeJenej : njye& meeFceve kes eesieoeve kes efJeMes<e mevoYe& ceW efveCe&e uesvee, meces<eCe, ceveesyeue, DeefYeesjCe (cesmuees SJeb npe&yeie&) Deewj
vesle=lJe kes efmeevle~ 5] mebie"ve mebjevee : cegKe keee&keejer SJeb Gvekes keee&, met$e ceb$eCee SJeb meneeke DeefYekejCe, efJeYeeie, efveece,
kecheveer yees[& SJeb Deeeesie, cegKeeuee SJeb #es$eere mecyevOe~ 6] keeefce&ke eMeemeve : veewkejMeener leLee ueeskemesJee, JeieeakejCe, Yeleea eefMe#eCe,
Je=efe efJekeeme, efve<heeove cetueebkeve, heoesVeefle, Jesleve mebjevee, mesJee Melex, meleefve SJeb DevegMeemeve, efveeesee- kece&eejer mecyevOe, mesJee
efveJe=efe ueeYe, meeceeve%e SJeb efJeMes<e%e lemLelee SJeb Deveecelee~ 7] efJeeere eMeemeve : yepe keer mebkeuhevee, yepe leweej kejvee leLee
Gmekee keeee&vJeeve, efve<heeove yepe yeveevee, efJeOeeeer efveeb$eCe, uesKee SJeb uesKee hejer#eCe~ 8] GejoeefelJe leLee efveeb$eCe : GejoeefelJe
SJeb efveeb$eCe keer mebkeuheveeSb, eMeemeve hej efJeOeeeer, keee&keejer leLee veeefeke efveeb$eCe, eMeemeve hej veeieefjkeeW kee efveeb$eCe~ 9] eMeemeefveke
efJeefOe : eMeemeefveke megOeej keer mebkeuhevee SJeb eefeeeeW, Dees leLee Sce, keee& DeOeeve Deewj Gmekeer lekeveerke, mecemeeeW SJeb mecYeeJeveeeW~
10] eMeemeefveke megOeej : eMeemeefveke efJeefOe keer DeJeOeejCee SJeb cenlJe: eleeeespeve: DeLe& eyevOeve ueeYe, meerceeeW SJeb megj#ee, Gheee,
eMeemeefveke DeefOekejCe~ 11] legueveelceke SJeb efJekeeme eMeemeve : legueveelceke ueeske eMeemeve kee DeLe&, eke=efle SJeb #es$e efJemleej efepecewefkemeeuee eeflehe kes efJeMes<e mevoYe& ceW esv[ efjime kee eesieoeve, efJekeeme eMeemeve keer DeJeOeejCee, #es$e efJemleej leLee Fmekee cenlJe, efJekeeme
eMeemeve kee jepeveerefleke, DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke-meebmke=efleke mevoYe&, eMeemeefveke efJekeeme keer mebkeuhevee~ 12] ueeske veerefle : ueeske eMeemeve
ceW veerefle SJeb veerefle efveOee&jCe keer mebkeuhevee SJeb Gmekee cenlJe efveOee&jCe SJeb keeee&vJeeve keer eefeeeeW~
ueeske eMeemeve : eMve-he$e - 2 Yeejleere eMeemeve
1] Yeejleere eMeemeve kee ece efJekeeme : keewefue kes efJeeej, cegieue SJeb efyeefMe egie kes ecegKe egie eJele&ke efevn~ 2] mebJewOeeefveke heefjJesMe :
mebmeoere ueeskeleb$e, mebIeJeeo, eespevee, meceepeJeeo~ 3] mebIe mlej hej jepeveerefleke keee&heeefuekee : je^heefle, eOeeveceb$eer, cebe$f eheefj<eo, cebe$f eceC[ue
meefceefleeeb~ 4] kesvere eMeemeve keer mebjevee : meefeJeeuee, cebef$eceC[ue meefeJeeuee, ceb$eeuee SJeb efJeYeeie yees[& leLee Deeeesie, #es$eere mebie"ve~
5] kesv jepe mecyevOe : efJeOeeeer, eMeemeefveke, eespevee SJeb efJeeere~ 6] ueeske mesJeeeW : DeefKeue Yeejleere, kesvere leLee jepe mesJeeeW, mebIe
SJeb jepe ueeske mesJee Deeeesie, ueeske mesJekeeW kee eefMe#eCe~ 7] eespevee leb$e : je^er e mlej hej eespevee efveOee&jCe, je^ efJekeeme heefj<eo, eespevee
Deeeesie, jepe/efpeuee mlej hej eespevee leb$e~ 8] ueeske #es$e Gheece : ekeej, Ge mlejere eyevOeve, efveeb$eCe SJeb mecemeeeW~ 9] ueeske Jee kee
efveev$eCe : mebmeoere efveeb$eCe, efJee ceb$eeuee keer Yetefcekee, efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke~ 10] keevetve SJeb JeJemLee mecyevOeer eMeemeve :
keevetve SJeb JeJemLee yeveees jKeves ceW kesvere leLee jepe DeefYekejCeeW keer Yetefcekee~ 11] jepe eMeemeve : jepeheeue, cegKeceb$eer cebef$eheefj<eo,
cegKe meefeJe, meefeJeeuee, efveosMeeuee~ 12] efpeuee eMeemeve : Yetefcekee SJeb cenlJe, efpeueeefOekeejer, YetjepemJe, keevetve SJeb JeJemLee leLee
efJekeeme mecyevOeer keee&, efpeuee eece efJekeeme DeefYekejCe leLee eeceerCe #es$eeW kes efuees efJeMes<e keee&ece~ 13] mLeeveere eMeemeve : hebeeeleerjepe
SJeb veiejere mLeeveere Meemeve: ue#eCe, ekeej SJeb mecemeeeW, mLeeveere efvekeeeeW keer mJeeeelee~ 14] keueeCe nsleg eMeemeve : Devegmetefele peeefle,
Devegmetefele pevepeeefle kes efJeMes<e mevoYe& ceW kecepeesj JeieeX kes keueeCe kes efuees eMeemeve, ceefnuee keueeCe nsleg keee&ece~ 15] Yeejleere eMeemeve
kes eemebefieke cegs : jepeveerelf eke SJeb mLeeeer keee&heeuekeeW kes yeere mecyevOe, eMeemeve ceW meceeve%e SJeb efJeMes<e%e, eMeemeve ceW meleefvee, eMeemeve
ceW pevemenYeeefielee, pevelee keer efMekeeeleeW kee efveJeejCe, ueeskeheeue SJeb ueeske Deeege, Yeejle ceW eMeemeefveke megOeej~

33] ke=ef<e DeefYeeebef$ekeer - eLece eMve-he$e

(a) Fluid Machanics : Fluid properties, units and dimensions, mass, momentum and energy conservation
principles: special cases of Navier-stoke equation, vorticity. flow of fluids in pipes and channels, frictions
factors: turbulence; instruments and measurement systems. (b) Heat and Mass Transfer: Thermal properties
of materials units and dimensions steady state and transient heat conduction natural and forced convection;
boiling, condensation, thermal radiation exchange; heat exchangers, heat- mass transfer analogy: ficks
laws, psychrometrics; analysis of heat and mass transfer processes: instruments and measurments systems.
(c) Surveying, Levelling and land Development : Linear measurements; different surveying devices and
methods land grading and levelling; controuring and terracing earth work estimation, land and development
budgeting earthmoving machinery (d) Pumps: Design, construction, performance characterization. selection,
installation, Servicing and maintenance of reciprocating, centrifugal, gear, turbine, submersible, propeller,
jet and lift pumps and hydraulic ram; renewable and non renewable power sources for pumps. (e) Process
and food Engineering: Unit operation in post-harvest processing (cleaning, grading, drying, size reduction,
evaporation, pasteurization, distillation): processing of food grains, animal feed, seeds, frutis & vegetables,
flowers, spices, dairy products, eggs and meat, design of processing equipment and systems. (f) Storage
and Handling Engineering : Changes in stored products during storage: storage of food grains & their
products, feed fruits and vegetables, flowers, spices, dairy products,eggs and meat, air right ventilated,
refrigerated, modified atmosphere and controlleed atmosphere storage systems; packaging, conveyors; design
and management of storage and handling systems. (g) Rural Engineering : Buliding materials and their
properties. design of beams, slabs, columns and foundations: fencing: planning and design of rural houses,
farm roads, village drainage systems waste disposal and sanitary structures, material and cost estimation
in construction; integrated rural energy planning and development: rural electrification.

ke=ef<e DeefYeeebef$ekeer - efleere eMve-he$e

(a) Thermodynamic and Heat Engines : Concept of energy temperature and heat Equation of State Laws
of thermodynamics; pure substances and properties; entropy. boilers; boiler efficiency steam, engine and
turbines; rankine, air standed otto, diesel and joule cycles, indicator diagrams; I.C. Engines (b) Farm
Power : Sources of power on farm; farm power and agricultural productivity relationship; comparison of
tractor/engine power with animal power, operation and constructional features of l.C. engines. various
systems present in I.C. engines viz. carburation, ignition cooling lubrication. Starting and electrical system,
valves and valve timings; special features of diesel engines. tractors; their classification,,power
transmission, clutch, drawbar, three- point hitch. p.t.o belt and pulley: tractor controls; tractor chassis,
stability, trouble shooting, repair and maintenance of tractors, tractor testing economics of tractor utilization,
small tractors and power tillers: their economics and suitability (c) Farm Machinery : Design, construction,
operation, repair and maintenance of primary and secondary tillage tools: implements and machines viz.
m.b. plough, disc plough, hoe, harrow and cultivator; seeding, planting and transplanting machines, weeders ;
sprayers and dusters; forage harvesters and movers: harvesters, threshers, winnowers and combines,
crop and soil factors affecting machine performance and energy requirements, economics of tractorization,
combining and other machanized operations; selection of farm machines. (d) lrrigation Engineering :
Water resources of India; soil water plant relationship permeability infiltration; percolation; evaporation;
water requirements of crops and irrigation scheduling, direct and indirect mothdos of soil mositure
measurements; measurements of irrigation water, weirs and notches, orific, parshall flumes. H- flumes,
etc water conveyance and control; design of fields channels and canals; lacey and kennedys theories
most economical challel cross section; selection of underground pipe line structures and their design;
irrigation methods- their hydraulics and design viz., border furrow, flood drip & sprinkler methods; concepts
in i irrigation efficiencies. (e) Drainage Engineering : Benefits of drainage; hydraulic conductivity, drainable
porosity, drainage coeffecient; surface drainage: drainage of flat and sloping lands; design of open ditches,
their alignment and construction; design and layouts of sub surface drains: depth and spacing of drains
and drainage outlets. installation of drains and drainage wells. drainage of salt affected areas (f) Soil and
Water Conservation Engineering : Forms of precipitation: hydrologic scycle; point rainfall analysis,
frequency analysis, watershed definition and concept agricultural watersheds. prediction of peak runoff;
factors attecting run- off hydrograph, concept of unit and instantaneous hydrogaphs erosion control
meaasures on various classes of lead viz controur cultivation, strip cropping, terracing afforestation,
pastures, etc. a critical analysis of the role of vegetation in soil and water conservation; grassed waterway
and its design; design of gully control measures including permanent structures, viz., chute spill way,
drop spillway, drop inlet spillway; retards and steam bank erosion; flood routing; flood amelioration through
soil and water management in upstream zone mechanics of wind and water erosion, wind erosion control.

Size : 25 cm x 38 cm = 950 Sq. cm.

Page No. : 9
(Anu Image Maker)

meefeJe