Professional Documents
Culture Documents
bghJ ghll
fj
Kj tF
jiy
I. totfS
cUtfS
vghfgL fw
isf
ghlbghU
wbt j
U iy ga
mKf
cik
bghUf
totfisgfis
mKf gLJj.
bjhlfiy
totf
mKf
bghU bjhFfis
totfF Vg
tifgLJj.
wbt j U
iy ga mKf
czit clh
tsj.
jdF - wbtFkhd
Uj bjhlid
Jbfhs brj
wbt j Uj
bjhlghd bghUjkhd
brhf bghUis gaghoid J
bfhsY
gagLJjY: (v.fh)
nkny, nH, cau,
jiu, cns, btna,
mU, bjhiy.
bjhLzu Toa
bghUfis mt
totfnshL
bjhlgLJj
totf aifnahL
bjhlila bghUjkhd
brhfis fwj.
(v.fh): jil, cUil,
fj Kiw
fhyms
40 ghl ntisf
bghUfis
cWnehFj
bghUfis
tifgLJj
fijf TWj
cik ff nghw
gf
tiuj
cUbth tiuj
tz Lj
y g braghLf
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
II. vf
1 Kj 9 tiu
vf
Xyf vf
TLj (TLj
bjhif 10F)
fj Kiw
fhyms
tHtH kW brhubrhu
totf bjhlf
iy bgafis mj:
(v.fh): rJu, tl,
brtf, Knfhz.
jdJ RWw
btntW msfY,
totfY fhzgL
THhff, bgof,
FHhf, gho _of,
bg, mgh
nghwtiw TJ
nehFjY - sFjY
RWwYs
bghUfis nrfj;
mt totf kW
fla Toa mt
gf mogil
mbghUfis jY
- tifgLJjY.
bjhFYs bghUfis
vQj
uL xj bghUfis
bfhl bjhF,
- bghUfis xL,
- xWbfhW bjhl
ghlf ghLj
vQj, bjhFj,
Fj nghw braf
xLj
vGJj
tiuj
40 ghl ntisf
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
gLJj
1 Kj 9 tiu vfis
dflJ thj
bfhLfgl
vfSnfg
bghUf bjhFid
cUthFj
1 Kj 9 tiu vfis
vQtjF
xLtjF
gagLJj
1 Kj 9 tiu vfis
gof vGj mj
cik bghUfis
gagL mj TLj
9F fhk TLj
Tl braghoF +
FpL gagLJj
TlYF bkhj,
nrJ, TLj,
nghw thijfis
mKf brj
fj Kiw
fhyms
isahL
thifnahL
bjhlgLJj
fhgLJj
ulh tF
jiy
II. vf
ghlbghU
99 tiu vfis
vGJj
lk - vfis
xLjY
99 tiu cs
vfis TLj
(TLj 100 F)
vghfgL fw isf
99 tiu cs vf
bgafis gof, vGj
mj
bghUfis v
gJfshf, xWfshf
mikj
lkid mKf brj
lk vw fUij
gagL vfis xLj
W tiu vfis
VWtirY, wF
tirY tirgLJj
xiw kW uil vf
mKf
uL ulhf, _W
_whf, IJ Ijhf
Kndh ndh
vfis TWj
(v-fh) 1,2,3 Kj,
ulh
<yf vfis Tl mj
<yf vf Tl
fzoid fh iy
bjhl fUa iy
fhz
fj Kiw
jhnd fw
cgfuzfis
gagLJj.
ghit
g.
tha
ffis
gagL fw.
thif xoa
ffis
L L
Tl braghL.
fhyms
75 ghlntisf
jiy
ghlbghU
vghfgL fw isf
fj Kiw
fhyms
III. msitf
IV. mikf
s (jugLjglhj
myFfis
gagL)
msj
jugLjglhj myFf _y
RWwYs bghUf
sij msj (rh);
FWa bjhiyid fhyo,
fW, _y msj
totf mikf
totf - tiraik
mikfis TJ neh,
tiujY - ojY
thif
ff.
braKiw
fw.
13 ghlntisf
ghit
braghLf.
ghit g
10 ghlntisf
_wh tF
jiy
I. totfS
cUtfS
vghfgL fw
isf
ghlbghU
Ugkhz
totij
cUthFj
nl uh
tiugl mKf
Kgkhz
totfis tiuj
fj Kiw
fhj koj _y .
braghL kW
f _y.
va tiugl _y.
bral.
fhyms
14 ghlntisf
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
II. vf
vtir (1000
tiu)
fj Kiw
fhyms
JLfis gagL
btntW totfis
cUthFjY fSF
fhQjY.
xU jsid,
bfhLfgl jsu
totij gagL
uj
xU jsid u
totij ugh
totij ntWgL
mj
tiugl X mKf
- tiugl vw fUij
cth tiuglij
goj,
(v-fh) tFgiw, g,
brid, ..
msLf
gaghL njitiy..
wbt Uj
bjhlfis
J bfhs
nghJkhdJ.
_W yf vfis
gof vGj mj
kf,
Mkrl,
84 ghlntisf
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
Tl kW
fj (1000 tiu)
1000 vf tiu
lkid J
bfhSj
10 f bjhF 100
100 f bjhF 1000
vw fUid v.fh _y
mikj
_W yf vf
xiw kW uil
vfis mj.
btntW tf rk
ilbt
Kndh
ndh vfis
TWj
bfhLfgLs
vfis VW tir,
wF tir mikj
bfhLfgl vfis
gagL bga v,
a viz cUthFj
fj Kiw
fhyms
glf,
cikbghUfis
gagL.
braf _y
vfis fj.
g _y.
bral
mogil braf
Tl, fj
brafis jhnd
fw fU bfhL
fj.
Tl, fj
vfis brFjhf
vG Tl, fj
brj (TLbjhif
1000F Fj TlhJ)
jiy
ghlbghU
vghfgL fw
isf
fj Kiw
fhyms
- dkhw
- dkhwJl
Tl, fj braf
lkig gagLJj
glf, fijf _y
btntW Niy
cs Tl, fj
fzFfSF
fhQj
Tl fj
fzFfSF fijf
cUthFj
uL vf TLj,
ahrij kLj
(50 F Fiwthf cs
<yf vfis
gagLJj)
kd fzFf
Xyf vf, <yf
vf Tl, fj
(50 tiu vfis kd
fzfhf brj)
10
ehfh tF
jiy
I. totfS
cUtfS
vghfgL fw
isf
ghlbghU
tl
fj Kiw
glfis cW
nehFj.
totfSF
tzLj
Ffsh totf
mikj.
fis nrj.
f, ftuha
gagL tl
tiuj.
fhjjh _y ika
Mu flj
FG braghL _y
nl uhik mLFj
fhyms
25 ghlntisf
11
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
fj Kiw
fhyms
jsufis gagL
btlij J uj;
brJ ghJ rghj
II. vf
10,000 tiu cs
vf.
vfis xLj
10,000-F cs
vfis TlY
fjY
ehyf vfis
vGj, gof mj
(xiw vf, uil
vf cgl)
lkid gagL
vfis J vGJj
bfhLfgl vfis
VWtirY wF
tirY
bjhltirgLJj
bfhLfgl vf
yffis cWneh
bga v kW a
viz cUthFj
dkhw,
dkhwJlD, ehF
yff tius
vfis xw xwhf
(brFjhf) vG Tl,
ff mj. (TL
bjhif 10,000-F fhk
Uj ntL)
Mk rl _y
vf lkig
mJ bfhSj.
FG braghL _y
vfis xLj.
fzF
fhz
m l _y
vf Tl
mKfgLj.
tha f
glf _y thif
fzFf
fhz.
Tl fjYF v
milf
gagLJj.
bfhLfgl
glfSF Vw
fzFfis
cUthFj.
41 ghlntisf
12
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
fj Kiw
fhyms
kdfzFf
10-, 100- klFfis
kdjh Tl ff
brj
III. msitf
lysit
(., br.., Tl,
fj, myF
khw kW
njhuhakhf
uid
kLj)
Wjysit (..,
., nghw
jugLa
myFfis
gagL
TlY fjY
brj)
lUF brolUF
cs bjhlid J
bfhs
liu broluhf,
broliu luhf
khWj
s kW uid
bfhl fzFfSF
fhz.
eik Rs
bghUf sij xU
lUF UFkhdh
mtid njhuhakhf
Tw, X lUJ
ntbwhU l u 100
lUF UFkhdh
mt uij
njhuhakhf Tw mj
juhid, jugLa
myFfis gagL
bghUf vilia WJ
ciuahl _y
msitfis
mKfgLJj.
cik bghUfis
gagL msitf
msj
bjhL czU fw
braghLf.
Mtf braf _y
msitf fwiy
nkgLJj
gl milfis
gagLJj.
ma cikfis
ff braghLf
<LgLJj.
tha gagLJ
bghUfis msitf
_y thF
bral.
32 ghlntisf
13
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
fj Kiw
fhyms
mj
vilid njhuhakhf
kL juhR bfhL
rghj
14
Ijh tF
jiy
I. totfS
cUtfS
vghfgL fw
isf
ghlbghU
U gkhz tot
UJ Kgkhz
totij tiuj
Kgkhz totij
fhQ nghJ Kgkhz
totfis U gkhz
totUJ vthW
nehFtJ vgj
fUjhfij czu
brj
fj Kiw
II. vf
vf 10,00,000 tiu
lk kW
vfis xLj
ehF mogil
braghLf
fhuf kW
klFf
kdfzF
vf 1,00,00,000 tiu
ma brj
vf 1,00,00,000 tiu
cstF lkig
flj
bfhLfgl IJ yf
vfis VWtirY
wF tirY vGJj
IJ yf viz
gagL bga v, a
fhyms
va Kiw
Kgkhd kW
Ugkhzfi
s tiuj
(fdrJu,
fdbrtf)
Kgkhd kW
Ugkhd
KGikahd
totij
tiuj.
tiyia
bfhL
sFj
15 ghlntisf
nfho tiu
mik _y
sf.
mkrl
gagLj
kW cW
nehf _y.
lk
KJt
ff.
40 ghlntisf
15
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
III. msitf
myFfis khWj
bfhss Fj
ehF mogil
brafis
gagLJj
neu (Tl, fj)
gz:
fj Kiw
viz cUthFj
Tl, fj, bgUf
braf lk
gid czu brj
jugLa goiyfis
gagL tFjiy a
brj
jhnd fw
fU _y
tFj
braiy brj
bfhssfhd thij
fzFfis
fhQj
bfhss myFfis
nkd UJ
dkhf, dUJ
nkdkhf khw brj
lbghU fd msit
mj; Kiwrhuh
msitf _y
Jakhf mj
fhy ilbtia
fla Tliy
fjiy gagLJj
gzij gagL ehF
fj mogil braghLf
_y fzFfSF
fhQj
mwhl th
f _y
sf
ehF mogil
bra
brtjfhd
brKiw.
ehF mogil
brafis
mwhl f
_y sFj.
fhyms
43 ghlntisf
16
Mwh tF
jiy
I. va
a vf,
KG vf,
tFf,
fhuf,
df,
jrk vf
ghlbghU
8 yf vf tiu
lk, vfis xLj
KG vf
2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11 Matwh
tFgLjikid mj.
fhugLJj
gfh vf
W bghJ klF bgU
bghJ tF
Uj, df, jrk
vf
jrk vfis d vfshf
khWj
jrk vf Tl kW
fj.
vghfgL fw isf
fhyms
45 ghlntisf
8 yf v tius vfis
J bfhSj, v bga, nkiy
ehL vf kW
vQUfis mj
8 yf vf l kig
mj
vfis lk mogil
J vGJj
bga, a vfis flj
, , Ma Ffis gagL
vfis xLj;
mtiw VWtir & wF
tir vGJj
v nfhoid J bfhL,
vfis v nfho Fj
(a vf kL gagLJj)
ehF mogil braghLfis
bra mj; nkY, (il 6yffSF fhk UFkhW
fzFfis mf ntL) :
rahd braghLfis thif
fzFf gagLJj
vQ vf midJ a
17
jiy
ghlbghU
vghfgL fw isf
fhyms
vf vd mj;
a vfis njit
mogil thf brtnj
KG vf vd czJj.
Tl kW fj braghLf
bfhL ehF gfsha
mil, khW, nr kW gL
gfis mt bgafSF
KaJt mfhk,
vf mikid bfhL
Jbfhs brj:
1 x 10 Kj 10 x 10 tiu cs
bgUf thghLfis
gagL fhuf, klFf
Matiw idTj
tFgL jik fis
J mtiw vf
gagLJj (2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11
Mat tFgL jik)
gfh vf, gF vf kW
rhgfh vf tifgLjiy
J bfhSj
bfhLfgl viz, gfh
fhufsh, mtiw gfh
fhuf bgUf gydhf
vGJj
<yf vfis fhu
18
jiy
ghlbghU
vghfgL fw isf
fhyms
gLJj
..k, .bgh.t Matiw
fl Kiwia Jbfhs
brj (gfh fhu Kiw, tFj
Kiwfis gagLj)
.bgh.t, ..k bfhLfgl U
vf Matfhd bjhlig
tj (.bgh.t x ..k U
vf bgUf gy)
KG bghU xU gFna d
vgij id Tj
dfis gl _ykhf,
v f thyhf s d
vnfhil KG v nfhnlhL
xL ntWghoid mj
jF, jfh, fy dfis
milahs fhz
df rkhd dfis
flJ, mtid RUa
to vGJj (10 tius
vfis gFahf bfhl
ntWgl dfis xLj)
btntW gFid bfhl
df TlY kW
fjY brj (d gF
10 F fhk Uf ntL)
l kid gagL jrk
19
jiy
ghlbghU
vghfgL fw isf
fhyms
II. msitf
bk
msitf
bk msitf
nH bfhLfgLs myFfis
gagL, l, Wj &
bfhssitf ehF mogil
braghLfis bra, X
myid kw myFfSF khw
brjiy idTj (l
myFf - ., , br., .
Wj myFf - ., , br.,
., bfhssit myFf - .,
, br., .)
15 ghlntisf
III. toa
, nfhL,
nfhLJL,
js,
, nfhL, f, nfhLJL
kW jsid mKf
brj
xU t nfhLf, iz
nfhLf, brFJ nfhLf,
, nfhL, f, nfhLJL
kW js nghw mogil
toa fUJfis J
bfhSj
xU nfhL f, btL
10 ghlntisf
20
jiy
IV. brKiw
toa
ghlbghU
vghfgL fw isf
xU nfhL f
Mat gfis mj
nfhLf, xU t nfhLf,
U nfhLf rF ,
uoF nkgl nfhLf
rF , iz nfhLf
kW brFJ nfhLf
Matiw milahs fhQj
fhyms
7 ghlntisf
21
VHh tF
jiy
1. va
vghfgL fw
isf
ghlbghU
KGf ghit
(ehF
mogil
braghLf)
KGf
bgUfiy,
tFjiy,
mj
KGf
gf
d
vfS,
jKW
vfS
(ehF
mogil
braghLf)
jKW
vfis
vnfho
Fj
jKW
vf
KGf Tl,
fjYfhd
fUjhffis id
Tj
KGf bgUfiy,
tFjiy, vf
mik thyhf mj
{ajh tFj
bghUswJ vgij J
bfhSj
Tl kW bgUfiy
gagL mil, khW,
nr, gL gfis
J bfhSj:
Tl rk, bgUf
rkia flj
nkFl gf,
KGf fj, tFj
braghLfSF
bghUjhJ vgij ma
brj.
KGf ehF mogil
braghLfis bra
brj; thif
fF cf
fj braghLfis
vnfho _y
mKfgLJj
KG vf cs
FiwghL KGf kW
df mika
ttFjiy g
TWj
v nfho
dfis Fj
U jKW vfSF
ilna xU jKW
viz fhz
mLF F fis
J bfhs
fhyms
35 ghlntisf
22
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
ehF
mogil
braghLf
jrk df
mLFf
fF cf
fhyms
fzFf tha
fzFf Jakhf
ifahS wid tsj
df Tl kW
fj braghLfis
id Tj
df bgUfiy
J bfhSj
d Fpo cs
tFj jikia a
brj
d jiyia
flj
xU dij kbwhU
djh tFf fw
fy df cgl,
dij mogilahf
bfhl thif
fzFfis brj
d vfUJ j
KW vfshf tstjfhd
njitia J bfhSj
jKW vfis
vnfho Fj
jKW vf ehF
mogil braghLfis
23
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
fF cf
fhyms
bra fw
jKW vfis bfhl
thif fzFf
fj braghLfis
gagL fhz
jKW vfis jrk
vzhf khWj
jrk vf Tliy,
fjiy idTj
jrk dfis
bgUf, tFf mj
jrk dfis bfhl
tha fzFfis
brj
bfhLfgl vfis
mLF vfshf khw
mj (a vf
mLFf kL)
mLFF fis J
bfhs (mikfis cW
neh bghJik gLJj)
am an = am+n F m,nN
(am)n = amn F m,nN
am/an = am-n F m,nN
m>n
24
jiy
2. afj
vghfgL fw
isf
ghlbghU
afj
TWf
gYW
nfhit
TlY,
fjY
bfhLfgl cW kh
kW khia milahs
fhQj; bfhLfgl
cWf bfGfis
flj
xj cWfis, khWgl
cWfis
tifgLJj
afj T goid
vGj mj
(v.fh x2y; go < 3, uL
khf kL)
fF cf
go1, go2 cs
nfhitfis
mKfgLJj
fhyms
25 ghlntisf
25
jiy
3. toa
vghfgL fw
isf
ghlbghU
rkjik
Mork
jik, RH
rk jik
rk nfhL
myJ rk
mR
rkjik, Mork
jik, RH rk jik,
rk nfhL myJ mR
nghwtiw J
bfhSj
btL nfhLf, mLjLj
nfhzf, nenfho
jhd mLjLj
nfhzf, iz nfhLf,
FWF bto nghwt
gfis JbfhSj.
fF cf
fhyms
rk vw fUid
mKfgLJj
midJ tifahd
rk totfis
milahs fhz
thgj
rJu rkgf Knfhz
Ma glfis RH
fhj mit
RH rk
bfhlit
nfhz RHid
milahs fhQj
20 ghlntisf
4. brKiw
toa
brFJ rk
btoia
nfhz Urk
btoid
tiuj
bfhLfgl totf
nfhzf. iznfhLf
kW FJnfhLfis
idTj
ikaFJnfhL,
nfhzf U rk
bto Matiw fhj
ko _y sFj
10 ghlntisf
5. tufis
ifahSj
bjhlahd
tufis
bjhFjY
tifgLJjY
fbt
goa
mikj
bjhlahd tufis
bjhFf tifgLj
mj
fbt goaiy mikf
mj
ilf Toa
tufis tFgiw
gagLJj
13 ghlntisf
26
vlh tF
jiy
1. bk vf
bjhF
vghfgL fw
isf
ghlbghU
jKW vfis g,
jKW vfis
vnfho Fjiy
idTj
jKW vf ehF
gfis, Tl
rkia bgUf
rkia J
bfhSj
Fiwjgr _W
milFfis bfhl
fj Tid RUa
to vG mj
vj U jKW
vfSilna
vzw j KW vf
UF vgij
JbfhSj
jKW vfis
bfhl tha
fzFfSF
fhQj
vfis mLF F
fF cf
jKW vfis
vnfho fhLj
tyJ gf cs
vf bgait vd
fhQj
KWbgW jrkf
kW KW bgwhj
jrkf bfhl j
KW vfSF
cjhuz mj
jKW vf
mlia vnfho
fhj.
beUF Kiw tf
_y nrhjid Kiw
bfhL njhuhakhf
fhQj
v f
fhyms
40 ghlntisf
27
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
fd, fd_y
vfnshL
isahLj
njhuhakhf
kLj
fF cf
fhyms
tot vGj mj
(KGfis bfhl
mLFf kL
gagLJj)
mLF F fis J
bfhSj (KGfis
bfhl mLFf kL
fhuKiw
gagLJj)
vf tfij,
tf _yij
fzLj
tf _yij fhu
Kiw, tFj Kiw
Matiw gagL
fzLj
fhu Kiwia tFj
Kiwia gagL
tf _y fla
bfhLfgl vf tf
v v ehF
yffSF fhkY
mthW iy v
uL jrk lUjF
fhkY Uj
bfhLfgl vF
fd viz fzLj
(mfgr _W
28
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
2. msitf
3. toa
tl nfhz
gF gugs
kW Rws (miu,
fh tlf)
TL cUtf
Rws, gugs
Knfhz
gf
fF cf
fhyms
yffis bfhl
vfis fhu Kiw
_y fd _yij
fzLj)
fd _y, tf _yij
fzLj
ehF mogil
braghLfis
gagLjhk RUF
tKiwfis gagL
fzl mj
_W yf vfis
njhuhakhf kLj
tl nfhz gF
gugsit kW
Rwsit fzLj
(miu, fh tlf)
_W totfSF fhk
cs TL cUtf
Rwsit kW
gugsit fzLj
(va TL cUtf
kL)
Knfhz gfis
idTj
23 ghlntisf
13 ghlntisf
29
jiy
vghfgL fw
isf
ghlbghU
rtrk
Knfhzf
4. brKiw
toa
ehfu, izfu,
rtf
nghwtiw
tiuj
Knfhz
gfdogilyikj
njwfis J
bfhSjY, bghUjkhd
fzFf jiy
gagL fhQjY
rtrk Knfhzf
mogil bfhiffshd
SSS, SAS, ASA, RHS
JbfhSj
ehfu, izfu, rtf
Ma totfis tiua
mj
fF cf
fhyms
rghj
toa cgfuzf
fhj btL Kiw:
Knfhzfis tiuJ
gff nfhzfis
msJ rghj
xj totbfhl
bghUfshd jgh jiy
nghwtiw fhj
toa cgfuzf
fhj koF Kiwf
14 ghlntisf
30