Trkiye'de Asker-Sivil likileri: 2000-2011 Dnemine likin Bir Deerlendirme Hale Akay Giri Trkiye'de asker sivil ilikilerinin

gnmzdeki zelliklerinin iki nemli tarihsel kkten beslendii sylenebilir: Osmanl mparatorluu dneminden bugne tanan asker-millet kltr ve zellikle ttihat ve Terakki dneminin miras olan askeri brokrasi hkimiyetindeki idari yap. 1960'tan itibaren her on ylda bir yaanan darbeler ve darbe teebbsleri, Cumhuriyetin kuruluu ve ok partili hayata gei sonrasnda bu geleneksel yapnn deien koullara uyumlu kurumsal dzenlemeler ile varln byk lde korumay baarmasn salayan temel etken olmutur. Trkiye'de asker-sivil ilikileri i ie gemi nemli zellie sahiptir: 1) Tarihsel sreklilie sahip gvenlik merkezli yap: Gvenlik algs Trkiye'de Anayasadan balayarak deiik alanlardaki tm hukuki dzenlemelerin temel eksenini oluturmaktadr. Bu nedenle gvenlik alanna ilikin dzenlemeler kolayca takip edilemeyecek ve ortadan kaldrlamayacak bir genilie ve eitlilie sahiptir. Dier taraftan gvenlik tanmlamalarnn mulkl bu gvenlik algsnn snrlarnn istenildii anda ihtiyaca gre yeniden belirlenebilmesine, geniletilip-daraltlabilmesine imkn tanmaktadr. 2) Askeri vesayet modeli: Askeri vesayet modelinin temelini siyasi alan askeri alan lehine daraltan yetki-sorumluluk ilikileri oluturmaktadr. Siyasi otorite ile gvenlie ilikin brokratik yap arasndaki karar alma, yrtme ve denetlemeyi ieren iliki terstir ve ordu denetlenenden ok denetleyen konumundadr. 3) zerklie sahip ve ar merkeziyeti bir kurum-ii rgtlenme: Devlet mekanizmas ierisinde sahip olduu zerk ve ayrcalkl konumuyla ordu, sivil ynlendirmeye byk lde kapal, denetlenemeyen ve izole edilmi bir i rgtlenmeye sahiptir. Trkiye'de ordu siyaset ve idare ierisinde sahip olduu konuma 1960 darbesi, 1971 muhtras ve bilhassa 1980 darbesi sonrasndaki dzenlemelerle ulamtr. Daha sonrasnda ise, asker-sivil ilikilerindeki ters yz edilmi mevcut rol dalm, Krt Sorunu erevesinde yaanan silahl i atma nedeniyle 1990'larn sonuna kadar ciddi bir ekilde eletirilmemitir. 1980'ler ve 90'lar boyunca, Arjantin, spanya ve Yunanistan gibi Souk Sava dneminde Trkiye'dekine benzer zellikler gstermi lkeler ile eski Dou Blou devletlerinin bir blm deiik dinamiklerden beslenen demokratikleme ve i-yzleme/hesaplama sreleri tecrbe etmilerdir. nsan haklar syleminin baskn olduu, liberal demokrasinin deerlerinin evrensel nitelik kazand ve uluslar aras/uluslarst kurumlarn bu deerleri temel alan politikalar tevik ettii 1990'lar boyunca Trkiye tm bu gelimelerin byk oranda dnda kalmtr. Aksine lkede gvenlik kurumlarnn faaliyetleri ve gvenlik politikasna ilikin kararlar neredeyse sorgulamaz bir nitelik kazanmtr. 1997 ylnda Silahl Kuvvetlerin irtica tehdidini sebep gstererek post-modern darbe olarak anlan yeni bir siyasi mdahaleyi gerekletirmesi, Trkiye'nin sz konusu deiimden uzaklnn baka bir nemli rneidir. Asker-sivil ilikilerinin normallemesine ynelik admlarn atlabilmesi ancak 1990'larn sonunda ve byk lde Avrupa Birlii yelik srecinin etkisiyle mmkn olabilmitir. 2000'li yllarn banda Gneydou'da yaanan atmaszlk ortam da bu admlarn atlmasna imkn vermitir. Kopenhag

Ekim 2011

Helsinki Yurttalar Dernei

kriterleri ile erevesi izilen ve AB Komisyonu tarafndan hazrlanan lerleme Raporlar ile Trkiye'nin aklad Ulusal Eylem Planlar sayesinde pratikteki admlar takip edilen reform sreci, liberal-demokrat deerler dorultusundaki bir sivilleme hamlesi ve idari sistemde AB ye lkeleri ile uyumlu kontrol-denge mekanizmalarnn uygulamaya geirilmesi abas olarak zetlenebilir ve zellikle u noktalar zerinde younlamaktadr: i) Ordunun gvenlik siyasetinin belirlenmesindeki roln azaltmaya ve siyasete ilikin mdahalelerini ortadan kaldrmaya ynelik dzenlemeler. ii) Mali effafl salamak amacyla ordunun sivil denetimini gerekletirecek kurumlara ilikin dzenlemeler. iii) Askeri yargnn alannn kstlanmas ve yargda iki ball ortadan kaldrmaya ynelik deiiklikler. iv) Silahl Kuvvetlerin i gvenlik alanndaki yetkilerinin daraltlmasna/devredilmesine ilikin deiiklikler. 2000-2007 Arasnda Gerekletirilen Reformlar1 2000'lerin balarnda Milli Gvenlik Kurulu (MGK) ve MGK Genel Sekreterlii ile ilgili yaplan deiiklikleri asker-sivil ilikilerindeki normalleme srecinin balangc olarak kabul edilebilir. 2001 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile, 1980 darbesi sonrasnda Trkiye'de gvenlik siyasetini belirleyen ve kontrol eden bir kurum halini alan ve gerek ye dalm, gerekse yetkileri asndan baka lkelerdeki benzerlerinden ayran MGK'nn sivil ye says artrlm ve kararlarnn Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnaca ifadesi deerlendirilir olarak deitirilmitir. 2003te ise Mill Gvenlik Kurulu ve Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanununda yaplan deiikliklerle MGK kararlarna ilikin uygulamalarn koordinasyonu ve izlenmesi yetkisi Babakan Yardmcsna aktarlm, Kurul toplantlarnn her ay yerine iki ayda bir yaplmas kurala balanm ve MGK Genel Sekreterinin siviller arasndan seilebilmesine imkn tannmtr. Bu deiikliin ardndan, MGK Genel Sekreterliinin gizli ynetmelii yrrlkten kaldrlm ve yerini alan yeni ynetmelik ile Genel Sekreterliin grev ve yetkileri nemli lde daraltlmtr. 2004 ylnda bu deiiklie uygun olarak MGK Genel Sekreterlii, ba danmanl ile daire bakanlklarnn bir blmne siviller atanm ve sekreterliin bnyesinde grev yapan 53 emekli askerden 20sinin szlemeleri yenilenmemitir. MGK iinde ve dolaysyla gvenlik siyasetinde askerlerin sahip olduu hkim konumu ortadan kaldrmak kadar, Kurulun ordunun siyasete ynelik mdahalelerinde kulland bir ara olmaktan karlmasn da hedefleyen bu deiiklikler, nemli sembolik admlar olsalar da, tam anlamyla beklenen sonucu vermemilerdir. zellikle ordunun siyasete ynelik mdahaleleri yeni aralarn, enformel mekanizmalarn kullanlmas ile devam etmitir. Uzun bir dnem boyunca ordunun siyaset zerinde hkim rolnn simgelerinden biri krmz kitap olarak da anlan Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi (MGSB) olmutur. Belirli dnemlerde gncellenen MGSB, MGK tarafndan belirlenen milli gvenlik siyasetinin odan oluturan i ve d tehditler ile bunlara kar izlenecek stratejileri ieren gizli bir belgedir. Reform srecinin balangc sonrasnda, MGSB ilk olarak 2006 ylnda Adalet ve Kalknma Partisinin (AKP) ilk iktidar dneminde olduka tartmal bir sre sonrasnda gncellenebilmitir. Parlamento onayndan gemeyen MGSB'yi hazrlama yetkisi Babakanla aittir ancak 2006 ylna kadar uygulamada bu yetki Genelkurmay Bakanl tarafndan stlenilmi ve MGSB'nin ierii byk lde askeri brokrasi tarafndan belirlenmitir. 2006 ylnda kabul edilen MGSB de eski uygulamadan ok fazla farkllk gstermeden byk lde askeri otoritenin ynlendirilmesi ile hazrlanmtr. Ancak hazrlan srecinde MGSB'nin bir blm basna szmtr. Hem i ve d tehditlerinin tanmlan ekli hem de belge
1

Adalet ve Katlm Partisi Trkiyede iktidara ilk olarak Kasm 2002 seimleri sonrasnda gelmitir. Bu tarihten itibaren gerekletirilen reformlar AKPnin ilk iktidar dnemindeki icraatlardr.

iinde yer alan i gvenlik tehditlerine kar ordunun kullanlmas ifadesi kamuoyunun dikkati ekmi ve nsan Haklar Dernei ile Trkiye nsan Haklar Vakf tarafndan onaylanmasnn ardndan MGSB'nin iptali iin Dantay'a bavuru yaplmtr. 2006 yl sonunda ald karar ile Dantay belgenin tavsiye niteliinde olmas gerekesiyle davay reddetmitir. 2003 ylndaki 7. AB uyum paketi kapsamnda gerekletirilen nemli dzenlemelerden biri de Saytay Kanununda yaplan deiikliktir. Anayasann 160. Maddesi uyarnca Saytay, merkezi ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn TBMM adna denetlemek, sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamak ve kanunlarla belirlenen inceleme, denetleme ve hkme balama ilerini yapmakla grevlidir. Ancak Saytay Kanununda 1971de yaplan deiiklikle Silahl Kuvvetlerin elinde bulunan devlet mallarnn denetlenmesi sona erdirilmi ve bu denetlemenin usullerinin mill savunma hizmetlerinin gerektirdii gizlilik esaslarna uygun olarak kanunla dzenlenmesi ngrlmtr. 1985 ylnda ise, yine ayn kanunda yaplan deiiklik ile asker harcamalar denetim d braklmtr. Silah tedarikini salamaya ynelik bte d bir kaynak olan Savunma Sanayii Destekleme Fonu (SSDF) da deitirilmeyen bir ynetmelik nedeniyle Saytay denetimi dnda kalan kurumlardan biri olmutur.2 Saytay Kanununda 2003 ylnda yaplan deiiklikle, Silhl Kuvvetlerin elinde bulunan Devlet mallarnn denetlenmesi, mill savunma hizmetlerinin gerektirdii gizlilik esaslarna uygun olarak yaplr. Bu denetimin yaplmasna ilikin esas ve usuller, Genelkurmay Bakanlnn ve Saytayn gr alnmak suretiyle Mill Savunma Bakanl tarafndan hazrlanarak Bakanlar Kurulunca kabul edilen "GZL" gizlilik dereceli bir ynetmelikle dzenlenir hkm Saytay Kanuna eklenmitir. Ancak ilgili ek ynetmelik uzun sre karlamamtr. Askeri harcamalarn denetimi konusunda somut ilerleme ancak 2010 sonrasnda salanabilmitir. 2000-2007 yllar arasndaki sivilleme ynndeki dier nemli gelimeler arasnda Savunma Sanayii Mstearl (SSM) grevine bir sivil brokratn atanmas ve sonrasnda Milli Savunma Bakanl Mstearl altnda ve korgeneral rtbeli bir brokratn ynetiminde gerekletirilen yksek bteli silah almlarnn SSMnin sorumluluuna aktarlmas, Yksek retim Kurumu ve Radyo Televizyon st Kurulundaki asker yeliklere son verilmesi, 2006 ylnda yaplan kanun deiiklii ile sivil kiilerin Askeri Ceza Kanununa tabii sularnn bar zamannda adli yargda grlmesinin kabul edilmesi bulunmaktadr. 2000-2007 yllar arasnda yaynlanan AB Komisyonu lerleme Raporlar incelendiinde, 2005 ylndan itibaren mzakerelerin balamasyla birlikte reform srecinin hz kestii ve mevcut reformlarn yetersizliine ve uygulamaya geirilmesinde yaanan sorunlara ilikin eletirilerin giderek artt grlr. zellikle reformlara ramen TSK'nn st dzey mensuplarnn Kbrs meselesi, Krt sorunu, laiklik ve benzeri scak gndem maddeleri konusunda yetkilerini aacak ekilde aklamalar yapmaya devam etmeleri, dikkatleri TSK'ya siyasete mdahale imkn salayan dier yasal dzenlemelerine ekmitir. Bunlarn banda TSK'ya Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve koruma vazifesi veren TSK Hizmet Kanunun 35. maddesi gelmektedir. Yine MGK'nn sorumluluk alann i ve d tehdidi ierecek ekilde tanmlayan MGK Kanunun 2(a) maddesinin deitirilmesi ihtiyac da dile getirilmitir. Askeri harcamalarn ve bte-d fonlarn denetlenmesi, Silahl Kuvvetlerin jandarma ve sahil gvenlik faaliyetlerine ilikin yetkilerinin daraltlmas, parlamenter denetimin salanmas da sk sk vurgulanan konular arasndandr. Yine 2006 ylndan itibaren Meclis Aratrma Komisyonunun emdinli Raporu ile varl resmi olarak ortaya konulan gizli bir dzenleme olan ve i asayi olaylar ile gvenlik durumlarnda askeri glerin devreye giriini salayan EMASYA protokolnn kaldrlmas da lerleme Raporlar ierisinde ele alnan konulardan biri olmutur.
2 Saytay daha sonra 2009 ylnda SSDF'yi denetleme yetkisi olduuna dair karar almtr.

kinci AKP ktidar Dnemi Trkiye 2007 yl bandan itibaren Cumhurbakanl seimi atmosferine girdi. emdinli'de yaanan bombalama olayyla ilgili alan dava iin hazrlanan iddianamede dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Yaar Bykant ve baz generallerin adnn gemesi ile gndemin gerildii ve emekli ve/veya muvazzaf askerlerin de ierisinde bulunduu su rgtlerine ynelik olarak dzenlenen Sauna, Dantay ve Atabeyler gibi operasyonlarn gerekletirildii 2006 ylnda emekli olan Hilmi zkk yerine Genelkurmay Bakanlna Yaar Bykant'n atanmas ile birlikte iktidar ile TSK ynetimi arasnda grece uyumlu devam eden ilikiler yerini, Kararghn siyasi konularda daha sert ve sk olarak gr bildirdii yeni bir dneme brakt. Yine Trkiye 2005'ten itibaren giderek derinleen bir toplumsal/siyasi kutuplama ve Dantay, Hrant Dink cinayeti, Malatya'da 3 Hristiyan misyonerin ldrlmesi ve eitli lin giriimlerinin yaratt bir karmaa ortamna girmiti. Cumhurbakanl seimleri ncesinde Yaar Bykant'n 12 Nisan tarihinde dzenledii basn toplantsnda yapt aklamalar ise asker sivil ilikilerindeki mevcut gerilimin bir meydan savana dntnn iareti oldu. 24 Nisan tarihinde Abdullah Gl'n Cumhurbakanl adayln aklamas sonrasnda, 27 Nisan tarihinde Genelkurmay Bakanl internet sitesinde Yaar Bykant imzasyla cumhurbakanl seim srecini eletiren bir bildiri yaynland. E-muhtra olarak da adlandrlan bu bildirinin yaynlanmasna Hkmetin verdii sert tepkiyi, 1 Mays'ta Anayasa Mahkemesinin TBMM'de yaplan cumhurbakanl oylamasna ilikin ret karar ile 3 Mays'ta alnan erken seim karar izledi. Trkiye 22 Temmuz 2007'de gerekleen seimlere siyasi gerilimin giderek trmand bir ortamda girdi ve seim AKP'nin yzde 47 gibi ok yksek oyla yeniden iktidara gelmesi ile sonuland. Seim sonrasnda lke iindeki kutuplama daha da derinleti ve asker-sivil ilikileri mevcut siyasi gerginlii yaratan temel unsurlardan bir haline geldi. 2007 ylnda bir polis operasyonu esnasnda mraniye'de bulunan bombalarla balayan Ergenekon soruturmas ise Trkiye'de asker-sivil ilikilerinde yaanan gerilimin yarg zerinden bir hesaplamaya dnt bir kavak oldu. Seimlerin hemen ncesinde Nokta dergisinde yaynlanan zden rneke ait olduu iddia edilen gnlkler ve TSK andc haberleri ise bu hesaplamada medyann oynayaca roln gstergesiydi. Seim sonrasnda TSK'nn kendi yetki alann aan darbe ve mdahale giriimlerine ilikin belgeler ve ses kaytlar ard ardna medyada yer almaya balad. Zaman ierisinde Trkiye'nin gndemi askerlerin odan oluturduu soruturmalar, tutuklamalar, iddianameler ve yarglamalara ilikin tartmalarn hkimiyeti altna girdi. Ergenekon davalar ile balayan bu dnem, Balyoz, nternet Andc, Poyrazky, Askeri Casusluk gibi kuvvet komutanlar dhil ok sayda emekli ve muvazzaf TSK personelinin yargland baka davalarla devam etti. Sadece Balyoz davasnda aralarnda eski 1. Ordu Komutan etin Doan'n da bulunduu 162'si tutuklu, 224 emekli ve muvazzaf subayn yargland bu davalar serisi siyasi iktidar ile TSK arasndaki ilikilerin yrtlmesinde yeni sorunlar da beraberinde getirdi. Olumlu adan bakldnda bu davalar, toplumdaki tm fikir ayrlklarna ramen zaman ierisinde TSK'nn askeri bir kurumun geleneksel yetki alann olduka aan eylemlerini meru gren siyasi kltrde bir deiimi tetiklemi ve TSK'nn dokunulmaz konumunu ortadan kaldrmtr. Dier taraftan, davalarn ierii, soruturma aamalarnda yaanan sorunlar, delillerle ilgili tutarszlklar, tutuklama kararlarnn gereklilii ve/veya uzunluu etrafndaki tartmalar nedeniyle kamuoyu Trkiye'de yargnn ileyiinde yaanan aksaklklara belki de bugne kadar hi olmad bir lde ilgi gstermeye balamtr. Baka bir ifadeyle, Trkiye yarg alanndaki sorunlara ilikin kaytszlndan ancak bu sorunlarn yaratt hakszlklarn tm toplumu kapsayacak ve hi 4

umulmayacak kiilere ulaacak kadar yaygnlamas sonrasnda vazgeebilmitir. Ancak yarg srecine ilikin bu sorunlar ayn zamanda davalarn siyasallamasndaki etkenlerden biri de olmutur. Davalar hakkndaki tartmalar ve kukular sz konusu yarglamalarn Trkiye'de devlet kurumlarn illegal faaliyetlerine kar ciddi bir yzleme srecinin tetikleyicisi olmasn da engellemitir. Yarglama srecinde zellikle st dzey komutanlarn ve muvazzaf askerlerin yargya hesap vermesini salayacak hukuki reformlarn art hale gelmesi, 2010 ylnda gerekletirilen Anayasa deiikliklerine ilikin referandum srecinin belirleyici etkenlerinden olmutur. 2005 ylndan itibaren hz kesen reform sreci giderek i siyasi gndemin dinamiklerine bal bir seyir izlemeye balamtr. Trkiye'nin iinden getii siyasi kutuplamann zaman ierisinde gcn yitireceine, giderek sertletii bir ortamda pek ok siyasi meselenin AKP yandal-kartl ekseninde tartlmas herhangi bir politika alannda yapc diyalog kurulmasn zorlatran bir unsur olmutur. Asker-sivil ilikileriyle ilgili deiiklikler de benzer bir taraftarlk psikolojisi ile ele alnmaktadr. Bu kimi rneklerde atlan yeni bir admn olumlu yanlarnn gz ard edilmesi, kimi zaman da yeterince eletirilememesi veya eksikliklerinin dile getirilememesi sonucunu dourmaktadr. 2007-2011 dneminde dikkat ekici bir baka nokta AKP'nin Meclisi byk lde darda brakmaya ynelik tavrdr. AKP Trkiye'de asker-sivil ilikileri asndan dnm noktas nitelii tayan yargsal hesaplama srecinde mevcut tm mekanizmalar kullanmak gibi bir yol izlememitir. Darbe giriimleri ile ilgili davalara ilikin tartmalarn parlamentoya tanmas iin nayak olmad gibi, bu yndeki giriimlere destek de vermemitir. Mecliste Ay ve Sarkz darbe planlar ile ilgili iddialar inceleyecek bir Aratrma Komisyonu kurulmas iin 2008 ylna verilen nergeye AKP milletvekilleri ret oyu vermilerdir. Benzer ekilde, AKP faili mehul cinayetlerin aratrlmas iin Meclis'te verilmi 3 nergeye de kar kmtr. AKP'nin tutumunun baka bir zellii de reform giriimlerinde ipleri elinde tutan taraf olma arzusudur. Buna bir rnek, TSK'nn Hizmet Kanununun 35. maddesinin deitirilmesine ynelik Bar ve Demokrasi Partisinin (BDP) verdii kanun teklifi hakkndaki oylamada AKP'lilerin ret oyu kullanmasdr.3 AKP'nin Meclise kar dlayc tutumunun bir baka sonucu da parlamenter denetimin daha etkili ve etkin ir ekilde yaplabilmesine imkn tanyacak deiiklik nerilerinin tamamen gz ard edilmesidir. Bu yaklam AKP'nin hem daha geni kapsaml demokratikleme sreci hem de bunun merkezinde yer alan asker-sivil ilikilerinin dnm konusundaki perspektifinin snrlarn da ele vermektedir. 2007 Temmuz-2011 Haziran dnemindeki ikinci AKP iktidarnn asker-sivil ilikileri asndan att en nemli admlar 12 Eyll 2010 tarihinde gerekletirilen referandum ile kabul edilen Anayasa deiiklikleri ile mmkn olabilmitir. Anayasa deiikliklerinin gndeme gelmesini tetikleyen unsur, AKP ile st dzey yarg kurumlar arasndaki atmadr. Asker-sivil ilikileri asndan bu atmann bir yansmas 2009 yl Haziran ay sonunda Meclis tarafndan kabul edilen ve askeri yargnn alann snrlamaya ynelik yasa tasarsnn akbetidir.4 CHP asker kiilerin darbe giriimi ve ya darbe sular ile ilgili olarak sivil mahkemeler tarafndan yarglanabilmesine imkn veren bu yasann iptali iin Anayasa Mahkemesine (AYM) bavuruda bulunmutur. AYMnin Anayasann 145. maddesini gereke gstererek yaplan deiikliklerin bir blmn iptal etmesiyle darbe giriimlerine ilikin yarglamalarn yaplabilmesi iin bir Anayasa deiiklii gerekli olmutur.

3
4

Ayn oylamada CHP'liler kabul ynnde oy kullanrken, MHP ekimser kalmtr. Bu tasaryla Askeri Ceza Kanunu veya dier kanunlarda yer alan askeri mahkemelerin yarg yetkisine tabi bir suu tek bana veya asker kiilerle itirak halinde ilemeleri durumunda sivillerin soruturmalar ve yarglanmalarnn adli mahkemelerde yaplacana ilikin bir fkrann eklenmekte ve Kanunun 250. Maddesinde yaplan deiiklikle asker kiilerin bar zamannda ar ceza mahkemelerinin yarg yetkisine giren bir suu ilemeleri halinde, bu mahkemeler tarafndan yarglanmasnn n almaktayd.

Referanduma sunulan Anayasa deiiklii paketi asker-sivil ilikileri dnda kalan, birbirinden bamsz konulardaki dzenlemeleri iermitir. Dorudan asker-sivil ilikilerini ilgilendiren deiiklikler yle sralanabilir: Askeri Yarg: Anayasa'nn 145. maddesi deitirilerek askeri mahkemelerin yetki alan asker kiilerin askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili iledikleri askeri sular ile snrlanm ve Anayasal dzene kar sularn adliye mahkemeleri tarafndan grlecei hkme balanmtr. Yine ayn maddede yaplan deiiklikle askeri hkimlerin zlk ileri, askeri savclk grevlerini yapan askeri hkimlerin grevli bulunduklar komutanlkla ilikilerinin askerlik hizmetlerinin gereklerine gre dzenlenecei ibaresi kaldrlm ve bylece askeri yargda hkim ve savclarn bamszlna ilikin nemli bir adm atlmtr. 156. maddede yaplan deiiklik ile de benzer ekilde Asker Yargtayn kuruluu, ileyii, mensuplarnn disiplin ve zlk ilerine ilikin ilkeler arasndan askerlik hizmetlerinin gerekleri ibaresi kaldrlmtr. Yce Divan: 148. maddede yaplan deiiklikle AYMnin Yce Divan sfatyla yarglad kiiler arasna Genelkurmay Bakan, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ile Jandarma Genel Komutan da dhil edilmitir. Yksek Askeri ura (YA): 125. maddede yaplan deiiklikle YA'n terfi ilemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emeklilik hari iliik kesme kararlar iin yarg yoluna bavuru imkn tannm, ancak YA'n dier kararlar yarg denetimi dnda braklmtr. Geici 15. Madde: 12 Eyll 1980 darbesini gerekletirenlerin ve ynetim sivillere devredilene kadar yasama ve yrtme yetkisini elinde bulunduran ve kullananlarn tasarruflarna ilikin yargya bavuru imknn kapatan geici 15. madde kaldrlmtr. zellikle referandum ncesinde zerinde en fazla tartlan deiikliklerden biri bu olmutur. Bir taraftan 1980 darbesini gerekletirenlerin yarg karsnda hesap vermelerinin nnn almas asker-sivil ilikileri asndan byk sembolik nem tamaktadr. Dier taraftan sz konusu tasarruflarn zaman am kapsamna girmek zere olduu bir tarihte bu deiikliin pratikte bir anlam tamayaca da referandum ncesinde dile getirilen eletirilerden biridir. Referandum sonrasndaki ilk alt ay ierisinde 12 Eyll'le ilgili yaklak 800 su duyurusunda bulunulmu ve Nisan 2011'de ise Ankara Cumhuriyet Basavcl Savc Ahmet Demir'i darbe soruturmasn yrtmekle grevlendirmitir. 5 MGSB 2006 sonrasnda, 2010 yl sonunda bir kez daha gncellenmitir. Yeni MGSBnin hazrlannda eskisinden farkl olarak siyasi iktidarn belirleyici bir rol stlendii grlmektedir. Hatta taslak metnin bir blmnn bizzat Babakan tarafndan kaleme alnd da dile getirilmitir. Yeni MGSB iinde irtica gibi soyut sulayc tanmlarn yer almamas, baz komu lkelerin d tehdit kapsamndan karlmas en nemli deiiklikler olarak ne kmaktadr. Bununla birlikte siyasi iktidar MGSBnin parlamento tarafndan tartlabilmesine imkn verecek herhangi bir dzenlemeye gitmemitir.6 kinci AKP iktidar dneminde mali effaflk asndan nemli gelimelerden biri 3 Aralk 2010 tarihinde kabul edilen yeni Saytay Kanunudur. Baz kstlamalarla dahi olsa performans denetimine imkn veren yeni Saytay Kanunu, askeri harcamalar denetleme kapsamna alrken, Savunma, gvenlik ve istihbarat ile ilgili kamu idarelerinin ellerinde bulunan devlet mallarnn bu Kanun uyarnca yaplacak denetimi sonucunda hazrlanacak raporlarn kamuoyuna duyurulmasna
5 Star, 12 Eyll soruturmasn Savc Demir yrtecek, 7 Nisan 2011, http://www.stargazete.com/politika/sorusturmayi-savci-demir-yurutecek-haber-342320.htm 6 Bianet, MGSB Deiiyor, "Tehditler"de AKP'nin ncelikleri Gndemde, 23 Austos 2010, http://bianet.org/bianet/bianet/124331-mgsb-degisiyor-tehditlerde-akpnin-oncelikleri-gundemde ; Vatan, MGSB, Bakanlar Kurulu'nda kabul edildi!, 22 Kasm 2010, http://haber.gazetevatan.com/mgsb-bakanlar-kurulunda-kabuledildi/342035/9/Haber

ilikin hususlar; ilgili kamu idarelerinin grleri alnarak Saytay tarafndan hazrlanp Bakanlar Kurulunca karlacak bir ynetmelikle dzenlenir hkmn ieren 44(2) maddesi ile askeri harcamalarda effafln salanmas nnde bir engel oluturmutur. Yeni Kanunun yrrle girmesi sonucu Saytay bnyesinde bir Gvenlik Sektr Denetim Grubu oluturulmutur ve ilk adm olarak 2011 ylnn Austos aynda askeri kantinler, orduevleri ve gazinolarn denetimi balatlmtr.7 Anayasa referandumu sonrasnda yaplan deiikliklerle idarenin ileyii ile ilgili tm ikyetleri incelemekten sorumlu olacak bir Kamu Denetilii Kurumu (Ombudsmanlk) kurulmasna imkn tannmtr. Ancak, Kurumun grev ve yetkilerini dzenleyecek olan Kanuna ilikin Meclis Anayasa Komisyonunda Ocak 2011'de kabul edilen tasarda Silahl Kuvvetlerin askeri nitelikli faaliyetleri Ombudsmanln grev alan dnda braklmtr.8 Askeri nitelikli faaliyet gibi mulk bir tanmn kullanlmasnn TSK'nn neredeyse tm faaliyetlerini Kamu Denetiliinin sorumluluk alan dnda brakmakta olduu sylenebilir. Hlbuki askeri faaliyetlerin Kamu Denetilii kapsamna alnmas Trkiye'nin son yllardaki gndemi dnldnde byk nem tamaktadr. 2007-2011 dneminde TSK'nn kamuoyunda en ok eletirildii konulardan biri zellikle Dalca ve Akttn saldrlar sonrasnda medyada yer alan grevi ihmal sulamalardr. Dier taraftan, zellikle askeri kurumlar ierisindeki kt muamele rnekleri de son dnemlerde sk sk gndeme gelmektedir. 2011-2012 dneminde Mecliste grlmesi beklenen Kamu Denetilii Kanunu tasars iine askeri nitelikteki faaliyetlerin dhil edilmesi veya bu yaplamyorsa, Askeri Ombudsmanlk gibi ayr bir kurumun oluturulmas TSK'nn hesap verebilirlii asndan byk nem tayacak admlar olacaktr. Trkiye'de sivil-asker ilikilerindeki sorunlu alanlardan biri de i gvenlikten sorumlu sivil ve askeri kolluk gleri arasndaki grev sahas ve yetki atmalardr. zellikle askeri grevleri bakmndan TSK'ya, emniyet ve asayi ileriyle dier grev ve hizmetlerini yerine getirme ynnden ise ileri Bakanlna bal faaliyet gsteren ve rgtlenme biimi, terfi ve sicil sistemi, personelin eitim ve retimi asndan da Genelkurmay Bakanlna bal alan Jandarmann bu iki bal yaps pratikte mlki idarenin Jandarma zerindeki denetimini olanaksz hale getirmektedir. Sahil Gvenlik Komutanlnn faaliyetleri asndan da benzer bir durum sz konusudur. Bu durum AB lerleme Raporlar erevesinde de eletirilmi ve silahl kuvvetlerin i gvenlik alan ierisindeki yetkilerinin daraltlmas gndeme getirilmitir. Ancak son zamanlarda giderek younlaan i atma koullar ve ordunun yetkilerinin daraltlmasna ynelik her adma ilikin mevcut siyasi kamplama, Trkiye'de i gvenlik alannda yetkilerin nasl paylalacana ilikin yapc bir tartma ortam salanmasn imknsz klmaktadr. AKP 2007-2011 dneminde Kamu Dzeni ve Gvenlii Mstearlnn kurulmas yoluyla i gvenlik alannda sivil kurumlarn belirleyici bir rol stlenmesi ynnde admlar atmaya balamtr. Bu yndeki baka bir adm zaman iinde baz jandarma blgelerinin polise devredilmesidir. Son olarak bu kapsamda yeni terrle mcadele politikas erevesinde i gvenlik harektlarnda asker yerine polisin kullanlmas gndeme gelmitir.9 Sahil gvenlik ile ilgili olarak ise 2010 ylnda Genelkurmay Bakanlna gnderilen Snr Muhafaza Genel Mdrl ve Grevleri Hakknda Kanun Tasars ierisinde Sahil Gvenlik Komutanlnn tamamen kaldrlarak, Komutanla ait personel, ara, gere ve binalar da ileri Bakanlna bal olarak kurulan Snr Muhafaza Genel Mdrlne aktarlmasna ilikin dzenlemelerin yer ald iddia edilmitir.10 Yine ikinci AKP iktidar dneminde i gvenlik alannda yaanan en nemli
7 TRT Haber, Askeri Harcamalara Sivil Denetim, 8 Austos 2011, http://www.trt.gov.tr/haber/HaberDetay.aspx?HaberKodu=98175056-fc88-4548-8c52-1dc93c3925a6 8 Zaman, Ombudsman tasarsnda `askeri` geri adm, 27 Ocak 2011, http://www.tumgazeteler.com/?a=6601929 9 CNN Trk, Terrle mcadelede polis reformu, 22 Temmuz 2011, http://www.cnnturk.com/2011/turkiye/07/22/terorle.mucadelede.polis.reformu/623674.0/ 10 NTVMSNBC, Sahil Gvenlik Komutanl kaldrlyor, 1 Kasm 2010, http://www.ntvmsnbc.com/id/25146898/

gelimelerden bir tanesi 2010 yl banda EMASYA protokollerinin yrrlkten kaldrldnn aklanmasdr.11 Ancak 2011 ylnn Mart aynda Erzurum'da12, Nisan aynda Gaziantep'te13 ortaya kan jandarmann istihbarat faaliyetlerine ilikin bilgiler ve belgeler kamuoyunda EMASYA'nn geerliliini koruyup korumad konusunda kukular yaratmtr. Nitekim 2011 seimleri sonrasnda ortaya kan Ik Koaner'e ait ses kayd, EMASYA protokolnn fiiliyatta yrrlkte kalmas anlamna gelen dzenlemelerin yaplm olduu phelerini dorulamtr.14 TSK ile ilgili bu dnemdeki bir baka gelime de 2009 yl itibaryla orduda profesyonelleme ynnde gsterilen abalardr. Gneydou'da grev yapan komando birliklerinin profesyonelletirilmesi ynndeki abalar, blgede snr gvenliini salamak zere oluturulan profesyonel hudut birliklerinin kurulmas almalar takip etmitir. Bu dorultuda Gneydou'da grev yapan tm snr birliklerinin Kara Kuvvetleri Komutanlna devredilmesi ve bu birliklerde 510 yl sreyle grev yapacak uzmanlam personelin kullanlmas planlanmtr. zellikle PKK ile atmalarn younlamas sonucu asker lmlerinin artmas Gneydou'da profesyonel birliklerin kullanlmasna ynelik bir kamuoyu destei yaratmaktadr. Dier taraftan zorunlu askerliin kaldrlmas/sresinin ksaltlmas veya bedelli askerlik gibi uygulamalara imkn tannmas iin de youn bir kamuoyu basksnn mevcut olduu sylenebilir. Bunlara ilaveten, TSK'nn mevcut yapsnn profesyonelleme/klme hamlesi ile yeniden dzenlenmesi aslnda dier NATO mttefiki lkelerdekine benzer bir deiimdir. Tm bu nedenlerden dolay Trkiye'de ordu ierisindeki profesyonellemeye ynelik admlara ilikin tartmalarn olduka snrl olduu sylenebilir. Bunun bir sonucu profesyonellemenin ekli, profesyonel kadrolara alnan personelin nitelii, ksa dnemli altrlacak personelin topluma kazandrlmas gibi tartmal konularn gndemde kendine yer bulamamas ve gz ard edilmesidir.15 2011 Genel Seimleri ve Sonras 12 Haziran 2011 tarihinde yaplan genel seimlerde AKP yzde 50 oyla yeniden iktidar olmutur. Seimlerin hemen ardndan asker-sivil ilikileri asndan iki nemli gelime yaanmtr: Bunlardan ilki Austos aynda YA ncesinde Genelkurmay Bakan Ik Koaner ile Hava, Kara ve Deniz Kuvvetleri Komutanlarnn istifa etmesidir. Bu gelime medyann byk bir blmnde ok nemli bir krlma noktas olarak grlmtr. Bir gruba gre bu gelime askerin artk sivillerin hkimiyetine girdii, darbelerin tarihe kart bir yeni dnemin balangcdr. Dier bir gruba gre ise polisten sonra askerin de AKP iktidarnn hkimiyeti altna girmesinin iaretidir. stifalarn ardndan Genelkurmay Bakanlna Necdet zel'in atanmas ve sonrasnda YA kararlar erevesinde alnan terfi kararlar ilk bataki iddial tepkilerin tonunun nemli lde drlmesine yol amtr. Yine de bu istifalar sonrasnda hkmet-TSK ilikilerinde 2007'den beri yaanan gerginliklerin azalmas, en azndan kamuoyu nnde yaanan meydan savann yerini daha kapal kaplar ardnda yaanan bir mevzi savann almas beklenebilir. Seim sonrasnda yaanan dier nemli gelime ise daha nce de bahsi geen Ik Koaner'e ait ses kaytlarnn
11 CNN Trk, EMASYA Protokol kaldrld, 4 ubat 2010, http://www.cnnturk.com/2010/turkiye/02/04/emasya.protokolu.kaldirildi/562324.0/ 12 T24, Newroz'da askeri mdahaleye imkan salayan EMASYA hortlad, 19 Mart 2011, http://www.t24.com.tr/content/newsdetail.aspx?newscode=133839&cat=25 13 Star, Darbe dayana EMASYA hortlad, 16 Nisan 2011, http://www.stargazete.com/politika/darbe-dayanagiemasya-hortladi-haber-344473.htm 14 Sonsayfa, Koaner'den ac itiraflar, 24 Austos 2011, http://www.sonsayfa.com/Haberler/Guncel/Kosanerden-aciitiraflar-201935.html 15 Bu yndeki eletiriler iin, bkz. zgr Gndem, Sra AKPnin ynettii savata, 23 Austos 2011, http://ozgurgundem.com/index.php?module=nuce&action=haber_detay&haberID=18762&haberBaslik=S%C4%B1ra%20AKP %E2%80%99nin%20y%C3%B6netti%C4%9Fi%20sava%C5%9Fta&categoryName=&authorName=%20&categor yID=&authorID=

medyaya yansmasdr. 2007'den beri medyaya szdrlan yasad dinlemeler ve belgeler Trkiye'deki asker-sivil ilikileri geriliminin nemli unsurlarndan birisi olmutur. Ik Koaner'in kendisine ait olduunu kabul ettii ses kaydnda Silahl Kuvvetlere ilikin yapt i deerlendirmeler, istemeden de olsa TSK ile ilgili tartmal konular nemli lde effaflatrmtr. Haziran 2011 sonrasna i siyaset gndeminin birinci maddesi yeni bir Anayasann yaplmasdr. Bu nedenle i gvenlik alanndaki dzenlemeler dnda, asker-sivil ilikileri ile ilgili konularn byk oranda yeni Anayasa tartmalar iinde gndeme gelmesi beklenebilir. Ancak burada nemli bir nokta, en bata belirtildii gibi Trkiye'de askeri alan ile sivil alan arasndaki yetki-sorumluluk asndan ters-yz olmu rollerin byk blmnn Anayasa dndaki hukuki mevzuat ierisinde dzenlenmi olmasdr. Anayasa iinde yaplacak deiikliklerin kendisinin askeri yapnn yeniden organizasyonu ve sivil denetimin salanmas asndan byk bir etkisinin olmayabilir. Lakin Anayasann geneline ilikin tartmalara ilikin ordunun mdahale taknaca tutum, son 10 yl ierisinde yaanan deiim iin bir test nitelii tayacaktr. Dier taraftan 2011 yaz ile birlikte Krt meselesi etrafnda 1990'lar hatrlatan yeni bir i atma ortamna ve gvenlik odakl politika ve sylemlere dn yaanmas, asker-sivil ilikileri asndan atlabilecek daha ileri admlarn nndeki en nemli engel olacaktr. lgili literatrde de sk sk deinildii gibi, i atmalar askerin siyaset iindeki etkinliini ve gcn artran en nemli etkenlerden biridir. Trkiye asker-sivil ilikileri asndan henz hassas bir noktadadr ve hala eski dneme dn tehlikesi bulunmaktadr. Daha da nemlisi Trkiye'de militer kltr hala baskndr ve son dnemdeki reformlara ncelik etmi gruplar dhil, toplumun btnnde demokratik deerlerin ne lde benimsenmi olduu tartmaldr. Otoriteryan eilimlerin toplum ierisindeki arl, bir i atma ortamnda asker-sivil ilikilerinde geri admlarn atlmas ihtimalini artran bir unsurdur. Genel seimler sonrasnda AKP Genel Bakan Yardmcs Hseyin elik'in asker-sivil ilikilerinde geni kapsaml bir deiime iaret eden 15 maddelik bir liste (Hseyin elik'in aklad liste u deiiklikleri iermektedir: 1- Genelkurmayn Milli Savunma Bakanlna balanmas; 2- 35inci maddenin kaldrlmas; 3- Jandarmann yaps, konumu ve grev tanm; 4- Profesyonel orduya gei; 5- Askerlik sresinin ksaltlmas; 6- Zorunlu askerlik; 7- TSKda verilen askeri eitim; 8Okullardaki Milli Gvenlik dersleri; 9- Ka ordu komutanl olaca, bunlarn nerelerde bulunaca; 10 -Mustafa Mulal gibi isimlerinin klalardan silinmesi; 11- Askere dayak, kt muammalenin sfrlanmas; 12- Milli gnlerde tankl, toplu grntlere son verilmesi; 13- Askeri harcamalarn effaflamas; 14- OYAKn varl ve ilevi gzden geirilmesi; 15- TSKda VET (verimlilik, etkinlik ve tutumluluk) prensibinin uygulanmas.) aklamtr. Kamuoyunda sklkla dile getirilen talepleri de ierdiinden byk bir heyecan yaratan bu aklamann hemen ardndan elik'in bu deiikliklerin Partisinin deil ahsi grleri olduunu aklamas sonrasnda, AKP'nin asker-sivil ilikilerine ilikin yeni iktidar dnemindeki planlar belirsizliini korumaktadr. 2001'den itibaren asker-sivil ilikileri reformu erevesinde yaplan yasal mevzuat deiiklikleri, bu alandaki sorunlarn tamam dikkate alndnda yetersizdir. Yasal deiikliklerin bazlarnn uygulamaya geirilmesinde sorunlar yaanmaktadr. Baz konular ise henz hi gndeme gelmemitir. Son olarak asker-sivil ilikilerinde gerek bir dnm salanmas asndan nmzdeki dnemde gndeme gelmesi elzem baz noktalar u ekilde sralanabilir: MGK Kanunun 2(a) Maddesindeki milli gvenlik kavram tanmnn deitirilmesi ve TSK Hizmet Kanunun bata 35. Madde olmak zere gzden geirilmesi. Mevzuattaki gizlilik eilimini ortadan kaldracak ve gizlilik gerekeli kstlamalar istisna 9

haline getirecek bir Devlet Srlar Kanunun hazrlanmas. Milli Savunma Bakanl ile Genelkurmay Bakanl arasndaki yetki-sorumluluk ilikisinin yeniden dzenlenmesi ve bu yolla Bakanln kontrol ve denetim yetkilerinin geniletilmesi. gvenlik alannda yetki devrinin srdrlmesi ancak bu sre ierisinde kendi toplumunu tehdit olarak gren ve denetim dnda kalan gvenlik eksenli anlayn bir kurumdan dierine transferine yol aacak uygulamalardan kanlmas. Koruculuk sisteminin kaldrlmas. 2007 tarihli askeri ve sivil yarglama usullerinin ortak bir paydada uyumlatrlmas iin gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas, idar ve askeri yarg alanlarnda hkim ve savc olarak atanabilmenin yasal nkoulu olarak hukuk fakltesi mezuniyeti olma artnn aranmas, Askeri Disiplin Amirliklerince zgrl balayc ceza kararlar verilebilmesinin nlenmesi gibi dzenlemelerin hayata geirilmesi. Askeri Yksek dare Mahkemesinin kaldrlmas. Askeri Eitim Kurumlarnn daha geni kapsaml sivil denetime almas. Milli Gvenlik derslerinin kaldrlmas. Silah tedariki alannda, Genelkurmay Bakanlnn yetkilerinin planlama ve istiare ile snrlandrlmas. Ordu Yardmlama ve Dayanma Fonu ile Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakfnn sahip olduklar kendine zg konum ve yaplanmann gzden geirilmesi. TBMM Milli Savunma Komisyonunun grmelerinin tutanaklara balanmamas uygulamasndan vazgeilmesi ve sz konusu tutanaklarn yaynlanmas. Milli Savunma Komisyonun sorumluluk alannn geniletilmesi yoluyla daha etkin bir parlamenter denetimin nnn almas. Vicdani/Total Ret hakknn tannmas ve bu dorultuda Trk Ceza Kanunun halk askerlikten soutma balkl 318. Maddesinin kaldrlmas.

10