Askersiyasetkitap

Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol
Asker-Sivil likileri, Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim
Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol:
Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol:

Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii nn Caddesi, Hac Hanm Sk. No: 10/12 34439 Gmsuyu stanbul +90 212 249 15 54 www.boell-tr.org Birinci bask stanbul, Austos 2010 Proje Sorumlusu Dr. Ulrike Dufner, Semahat Sevim Editr Nihal Boztekin eviri Salih Bayram, EDU eviri Sayfa uygulama Myra Bask Sena Ofset II. Matbaaclar Sitesi, B Blok, Kat: 6, No: 9 Topkap-Istanbul Bu yaymn tm haklar Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliine aittir, sata sunulamaz.
ISBN 978-605-88952-2-5
indekiler
AILI Ulrike DUFNER BRNC OTURUM: TRKYE SYAS SSTEM VE ORDU Trkiye Siyasi Sisteminde Ordunun Rol, Devlet Gelenei, Gelecee Dair Genel Bir ereve Ali BAYRAMOLU Ekonomide Askerin Varl, Askeri Sermaye, OYAK smet AKA Birinci Oturum Tartma Blm KNC OTURUM: GVENLK SEKTR VE SVL DENETM Ordularn Demokratik Denetimi mer LANER Askeri Yarg-Sivil Yarg Vahap COKUN Sivil Toplumun ve Siyasi Partilerin Talep ve Rolleri Ylmaz ENSAROLU kinci Oturum Tartma Blm NC OTURUM: AVRUPA BRL YELK MZAKERELER VE ASKER SVL LKLER AB ye lkelerinde Asker-Sivil likileri: Demokrasi Asndan Kritik Noktalar Andrew COTTEY Trkiyede Asker Sivil likileri: ABnin Etkisi ve Talepleri Joost LAGENDIJK spanyada 23-F Darbe Giriimi ve Askerin Demokratik Denetimi Sreci Akn ZER nc Oturum Tartma Blm
9 11 17 27
35 36 41 56 68
81 82 87 90 96
DRDNC OTURUM: GVENLK SEKTR REFORMU SYASA RAPORU Gvenlik Sektr Reformu Siyasa Raporu Tantm Hale AKAY Siyasa Raporu Deerlendirmesi Lale SARIBRAHMOLU Siyasa Raporu Deerlendirmesi Zeynep ARLAK Drdnc Oturum Tartma Blm ZGEMLER 101 102 110 113 117 133
Al
Al
Ulrike Dufner
Militarizm: Semboller ve ktidar Deerli misafirler, deerli konumaclar, Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol balkl konferansmza ho geldiniz. ki gn boyunca Trkiyenin demokratikleme yolunun ortasnda kocaman bir kaya gibi duran ordu-siyaset ilikisi zerine deerli aratrmaclarn alma sonularn ve bu kayann kaldrlmasna ynelik nerilerini dinleme firsatna sahip olacaz. Deerli konumaclarmz, bizimle bu konferansta bilgilerinizi paylaacanz ve yol gstereceiniz iin imdiden ok teekkr ederim. Bu al konumasn hazrlarken bilimsel literatre bakarak Almanya ve eitli Avrupa ye lkelerinin ordu-siyaset veya daha geni bir bakla ordu-siyaset ve kamusal alan zerine yrtlen tartmalarn yakalamaya altm. Kendimi birdenbire katldm eski tartmalar hatrlarken buldum ve yeni gelimeler ve bunlarla ilgili tartmalardan ok etkilendim. Ama bir adm geri attmda ve Trkiyenin bu konuda dopdolu gndemine bakmaya altmda Almanyadaki tartmalar lks tartmalar haline dnyor. Bu konuda aratrma yrten Herfried Mnklere gre Alman toplumunu bir post-heroic toplumu -bir post kahraman toplumu- olarak sfatlandrabiliriz. Kahramanlar reddeden bir toplum hem sivil hem de askeri ly kabul etmez. Yani Afganistanda savaan Alman ordusuna ait ve Afgan sivil halkna ait lleri kabul etmez. Kahramanlar reddeden bir toplum ordunun lsne ehit demez. Ama, yine de lmlerinin bir manas olmaldr: Bugnk Almanyada ordu-siyaset-kamusal alan konulu bilimsel ve siyasi tartmalar; Eyll 2009 aynda Berlinde -yani bakentte- grev srasnda len askerler iin alan ant ile ilgili idi. kinci tartma konusu ise gen askerlerin yemin trenlerini nerede yapacaklar idi? Klalarnda m yoksa 1996dan beri giderek artan bir ekilde olduu gibi kamuoyu nnde mi? rnek olarak bu sene yemin treni Reichstag binasnn -yani meclis binasnn- nnde yapld.
6 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol
Tartlan bir dier nokta, bu yemin trenlerinin zellikle 20 Temmuz tarihinde dzenleniyor olmas ile ilgili. 20 Temmuz 1944 tarihinde Alman ordusu Wehrmachtn birka subay Hitlere ynelik bir suikast giriiminde bulundu. Yemin trenlerinin tam bu suikastn yldnmnde dzenlenmesinin manas tartlyor. Acaba yemin trenlerini bu suikasta balayarak tek tek askerlerin kendi vicdanlarna ballklar m sz konusu ediliyor? Bu durumda vicdani gereksinim sz konusu ise emir-komuta zincirine tabi olma zorunluluunun kaldrlmas m sembolize edilmek isteniyor? Ya da Alman ordusu -Wehrmachtn Nazi dnemindeki olumsuz rol kamufle edilmeye allp Alman halknda yeniden olumlu bir asker imaj yaratp kamuda askerin kablnn arttrlmasna m allyor? Alman ordusunun deien rol yznden artk askerlerin yemin trenleri yeniden kamuoyunda sergilenmekte, antlar dikilmekte vs. sembol ykl vakalar gndeme tanmaktadr. Alman halknn bylece savalara katlmas ve lm olaslna almas salanarak, bu durumun kabulne; lm askerlerin yaknlarna lmlere bir mana ykleterek bir forml bulunmaya allyor. Alman ordusu, Afganistan savanda Almanyay savunmak iin deil de -en azndan resmi syleme gre- uluslararas demokrasi ve insan haklarnn korunmas iin savaa gnderiliyor. Hal byleyken yeni semboller, yeni trenler ve yeni sembolik tketim malzemeleri gelitirmek zorundalar, Alman ve Avrupa devletleri. Bugnk Almanyada yrtlen tartmalar Trkiye iin de nem tayor. Tam bu konuda getiimiz haftalarda Trkiyenin esitli gazetelerinde ska yer alm olan Krt blgelerine gnderilip atmalarda lm askerlerin yaknlarna lmn manas konusunda neler nerilebilinir? Bu lmlere bir mana yklemek gerekiyor. Eler, ocuklar, anne ve babalar sevdiklerini gereksiz bir sebepten dolay kaybetmi olmaya tahamml edemiyorlar. Aclarn bir ekilde kapatmak iin, askerliin ve de kaybettikleri yaknlarnn katld atmalarn bir manas olmal. Ayns atmalara gnderilen askerler iin de geerlidir. Hayatlarn tehlikeye atmalarnn bir manas olmaldr. Bugne kadar tabutlar milli bayraa sarl olarak geliyor, cenazelerde milli mar alnyor. Yani bir tr milli bir mana yklenmeye allyor. l saysnn artmas ile beraber, her hkmet halkn tepkisinden korkmaya balar ve yrtlen savalarn veya katlnan atmalarn nemi daha da vurgulanmaya balanr. Milli semboller veya Afganistan rneinden grdmz gibi baka semboller ile bu lmlere bir mana verilmeye allr. Baka bir politikaya girmek istendiinde yeni bir dil, yeni semboller de gelitirmek gerekecektir. Eskisi yerine barcl bir birliktelik iin bir toplumun paylaabilecei bir perspektife ihtiyac var, ona uygun semboller ve siyasi admlar gerekir. Bunun ilk admlar, orduyu gittike sivil kontrol altna almak, siyaseti sivil bir alan olarak ifade etmek, siyasal alan askeri sembollerden temizlemek ve toplumun kendi siyasetini ve iradesini gelitirilebilecei bir yol amaktr.
Al
Getiimiz gnlerde okuduumuz darbe planlar ile ilgili haberler korkuntur ve demokrasilerde asla kabul edilemez. Bu darbe planlarnda ad geen Trkiyenin demokratiklemesine ynelik nemli aratrmalar yrten ve bizimle birlikte bu konferans organize eden ok deerli TESEVe ynelik iftiralar ve filenmeler asla kabul edilemez. Hkmet, siyasi partiler, bilim insanlar, sivil toplum kurulular ve btn demokrasi savunucular ordunun bu tr faaliyetlerinin demokrasi ile badamayacan yksek sesle ifade etmeli ki, toplumda korku yerine yeni bir anlay geliebilsin. Trkiye ordusu tarihte hangi rol ve nemi oynam olursa olsun, demokratik Trkiyede siyasetten ve siyasal alandan ekilmesi lazm. Demokratik bir Trkiyede ordunun ve tm mensuplarnn siyasette bir rol yoktur. Kamuoyunda lke ve hkmetin siyasetine ynelik aklama yapamaz. Savunma politikasna ve de orduya ynelik karar verenler ordunun kendisi olmamaldr. Almanyadan bir rnek olarak; bar dnemlerinde ordunun en st karar vereni savunma bakandr. Sava halinde karar veren Alman anslyesidir. Askerlerin says zerine parlamento karar verir, savunma bakan bile bu konuda karar yetkisine sahip deildir. Ordu mensuplarnn grev sresinde iledii bir su sivil yarg organlarnn nnde yarglanr. Ancak askerler yurtdnda bir su ilemise o zaman askeri bir yarg sistemi oluturulmaktadr. Bugnk Trkiye bu durumdan epeyce uzak bir yerde duruyor. Bu konferansta varolan durum tespit edilip gelecee ynelik tavsiyeler gelitirilmeye allacaktr. Pazar gnk oturumumuzda, TESEV, bizimle Gvenlik Sektr Reformu Siyasa Raporu balkl aratrma sonularn paylaacaktr. Bizimle beraber bu konferans yrtt iin TESEVe, ayrca konferansn dzenlenmesinde emei geen Heinrich Bll Stiftung Dernei alan Semahat Sevime katklar iin teekkr ederim. Bu konferans ile hepimizin Trkiyenin demokratikleme yolunun ortasnda duran kayann kaldrlmasna katk salayacamz umut ediyorum. Teekkrler Ulrike Dufner stanbul, 20.11.2009
Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu
BRNC OTURUM: TRKYE SYAS SSTEM VE ORDU
Cengiz andar (Oturum Bakan)
Konularna son derece hakim konumac arkadalarla birlikte bu paneldeyiz. Aslnda panelin ierii ilgin bir gelimeyle rtt ve kesiti. Bundan iki gn nce, ordu iindeki birtakm oluumlara ilikin yeni bir belge ortaya kt. Deniz Kuvvetleri bnyesinde olumu bir cunta faaliyetine ilikin, isimlerin de belli olduu bu belge bugne kadar grlenlerin en vahimidir. Trkiyede gayrimslim vatandalara ynelik -cinayet, sabotaj dahil- birtakm provokasyonlarla bir i gerilim yaratmay ve bu i gerilimin gnahn, sorumluluunu gayrimslimlere ynelecek provokasyonlarn ortaya karaca nedenlerle Mslmanlarn ve bu kesimin siyasi temsilcisi gibi alglanan, medya araclyla da byle alglanmasna imkn verilen siyasi iktidarn stne ykmak, dolaysyla mevcut siyasi iktidar faull yollardan bertaraf etmek amacna ynelik olan bu belge ok sayda fileme faaliyetini de iermektedir; Agos gazetesinin abonelerinin kaytlar, lkede ne kadar gayrimslim olduu, ne tr faaliyetler gerekletii gibi ayrntlar bunlardan bazlardr. Belgenin tarihi de nemlidir, nk Ergenekon soruturmas erevesinde elde edilmi, o kapsamda bulunmu, ama daha henz iddianamesi hazr olmad iin darya szmtr. Bu durum sz konusu belgenin hukuki, usul hukuku anlamnda hazrlk soruturmasna konu olduunu ortaya koyar. Yine Ergenekon iddianamelerinde yer alan ve zerinde eitli speklasyonlar olan, zden rnekin veya u anda yarglanmakta olan Cumhuriyet gazetesi Ankara temsilcisi Mustafa Balbayn notlar, gnlkleri de yle midir, deil midir? Islak imza gerekten slak imza myd, deil miydi gibi speklasyonlara zemin oluturan nitelikte bir belge deildir sz ettiimiz; u anda tutuklu olan baz Deniz Kuvvetleri mensup-
larndan km CD kaytlaryla, belli llerde kendisini dorulamtr. in en ilgin taraf da Mart 2009a ait olduundan, Artk Silahl Kuvvetler yle deil diyebileceimiz bir durum sz konusu deildir. Alt-yedi ay nce hazrlanm olduu anlalan bu belge, Silahl Kuvvetlerin gnmzdeki iyapsnn irdelenmesine, sorgulanmasna, otopsi masasna yatrlmasna davet karmaktadr. Hkmet -daha dorusu nce Babakanlk- bir aklamayla, hazrlk soruturmasnda olduunu, dolaysyla masumiyet karinesinin ilemesi gerektiini syleyerek, belgeyi yaymlayan gazeteye kar bir tepki ifade etti ki, pek rastlanm bir ey deildir bu. Ardndan -hepiniz farkndasnzdr- Genelkurmay da su duyurusunda bulundu, hazrlk soruturmasnn ihlaline ilikin; ama bu kez gerek Babakanlk, gerek Genelkurmay belgenin sahtelii zerinden bir iddia ortaya atmad; yalnzca hazrlk soruturmas srasnda usul hukuku kurallarnn ihlali anlamnda gndeme getirilmesinden duyulan rahatszlk ifade edildi. Ama aslnda en nemli rahatszlk, Silahl Kuvvetlerde reyen belgeler iinden u ana kadar ortaya kanlar arasnda en vahim olan bu belgenin Trk medyas tarafndan akl almaz bir karartmaya tabi tutulmasdr. Btn bunlar bu paneli, bugnk almay daha da anlaml klmakta; bu yzden de byle bir durumun ortaya kmasyla bu panelin buluma noktasnda, oturumumuzu balatacaz.
11
Trkiye Siyasi Sisteminde Ordunun Rol, Devlet Gelenei Gelecee Dair Genel Bir ereve
Ali Bayramolu
Trkiyede ordunun rolnn, askeri vesayet geleneinin nasl bir temele dayandnn, bu yerleik yapya oranla nerede olduumuzun, nasl bir deiim geirdiimizin, nasl bir tartma iinde yer aldmzn altn izmeye alacam. Bizim askeri vesayet geleneimizle ilgili benim sk kullandm iki kavram vardr. Bunlardan birincisi zerklik kavramdr. Trk Silahl Kuvvetleri siyasal sistem iinde, daha dorusu devlet sistemi ierisinde yasal bir destekle zerk bir konuma sahiptir. Bu zerk konum temel zerklik, alt zerklik tarafndan desteklenir. Birinci alt zerklik mali zerkliktir; Trk Silahl Kuvvetleri kendi btesini, kendi harcamalarn, siyasi iktidardan, yasama organndan ve denetim mekanizmalarndan azade bir ekilde hazrlar. kincisi idari zerkliktir; i yaplanma, i denetim mekanizmalar tamamen ie kapal bir ekilde dzenlenmitir. ncs politik zerkliktir; asker-sivil ilikileri arasndaki yetki-sorumluluk mekanizmasnn kt zerinde kalmasndan, Genelkurmay Bakanlnn Babakan karsnda sorumlu olmakla birlikte, bu sorumluluu siyasi g dengeleri ierisinde bamsz bir konuma kavuturmasndan kaynaklanr. Bu zerklik kavram aslnda temel bir ileve iaret eder: Trk Silahl Kuvvetleri kendisini denetletmez. Ne harcamalar asndan, ne askeri faaliyetler asndan, ne idari ilemler asndan bir denetim sz konusudur. Buna karlk, kendisini denetleyici bir g olarak tasarlar. kinci kavram merkezileme kavramdr. Trk Silahl Kuvvetlerinin Trkiyede ok az altn izdiimiz ar merkezi yaps vardr. Bu, Bat ordularyla karlatrdmzda daha ok anlalabilir bir yapdr. Bu yapda Genelkurmay bakan askeri olandan hukuki olana kadar, askeri olanla ilgili tam bir mknats grevini yapan ve tm yetkileri kendisinde toplayan bir gc ifade eder. Bat rneklerine baktmz zaman
temel olarak grdmz udur: Genelkurmay bakanlklar birok lkede emir-komuta mekanizmasnn tepesinde bulunmaz. Her kuvvet -deniz kuvveti, kara kuvveti, hava kuvveti- ayr ayr emir-komuta mekanizmasna sahiptir ve Genelkurmay bakan kuvvetler arasnda koordinatr grevi yapar. Genelkurmay bakanlarnn emir-komutay devralmas ancak d lkelere yaplan operasyonlar sz konusu olduunda, yine koordinasyon gereiyle olur. Anlam udur sz konusu dzenlemelerin: Askerin ierisindeki eitli birimler, kuvvet birimleri, farkl yollardan sivil kanallara ve alanlara baldr. Ve sivil denetim temel olarak ordunun ierisinde gcn tek elde toplanmasn engelleyen bir ilkeden yola kar. Bu, kinci Dnya Savandan sonra btn teokratik hukuk devletlerinde en nemli ilkelerden biri olarak karmza kmtr. Trkiyeye baktmz zaman bunun tam tersini grrz. Trkiyede Genelkurmay Bakanl dnda sivil otorite karsnda hibir muhatap yoktur. Deniz, Hava ve Kara Kuvvetleri, Jandarma Komutanl dahil olmak zere, hepsi emir-komuta ierisinde bteleri itibariyle, idari eylemler ve askeri eylemleri asndan Genelkurmay Bakanlna baldr. Tabii bu durum Genelkurmay Bakanlnn, askeri yarglarn, Yksek Askeri dare Mahkemesinin yksek yarglarnn dahi sicil amiri olmasn gerektiren bir ar merkezilemeyi dourur. Merkezileme zerk yapy pekitiren, onun tulasn oluturan ok nemli bir unsurdur; ie ynelik denetlenmenin btn kaplarn kapatan yapdr. Bu zerk yap ve ar merkezi askeri yapnn nasl altna ya da bunun nasl mmkn olduuna baktmz zaman ise karmza iki unsur ya da iki gelenek kar. Trk devlet geleneinde yetki-sorumluluk mekanizmas askeri vesayet ilkelerinin ihtiyalarna gre dzenlenmitir. Bu mekanizma, hukuk devletlerinde bir yetkiye sahip olann bu yetkiden dolay sorumluluk tamasn ifade eder. Yetki ile sorumluluk arasndaki kopukluk, denetimsizlii, otoriterlemeyi beraberinde getirir. Trkiye rneinde temel mekanizma, yetki-sorumluluk ilikisindeki bozukluk olarak karmza kar. Bunu konumuzla ilgili olarak, askeri yapnn devlet iindeki zerk yeriyle ilgili olarak en ak ekilde Milli Savunma Bakanl ile Genelkurmay Bakanl arasndaki ilikide grrz. Milli Savunma Bakanl askeri bteden, askeri btenin hazrlanmasndan sorumlu kurum olmakla birlikte, bu konuda herhangi yetkiyi haiz deildir. Buna karlk tm yetki Genelkurmay Bakanlna aittir ve Genelkurmay Bakanl bu yetkilerden dolay siyasi sorumluluk tamaz. Tabii bu yetki-sorumluluk bozukluu -takdir edersiniz ki- yetkiye sahip bir yapnn sorumluluktan azade ve muaf olmasyla birlikte, beraberinde denetimsizlii ve ar siyasallamay getirir. Ve bu kurumun siyasal alanda hareket etme imknn elde etmesi iin gerekli koullar devreye sokar. lk unsur ya da gelenek ite budur. kincisi unsur Trk devlet anlaynn alan ayrmas prensibidir. Buna gre, Trk siyasal sistemi devlet alan ile siyasi alan birbirinden ayrtrr. Birbiriyle iliki ierisinde olmas, birbirini tamamlamas ve yetki-sorumluluk btnl erevesinde alglanmas gereken bu iki alan -devlet alan ve siyaset alan- iki ayr yap olarak tasavvur
13
edilmitir. Devlet aktrleri ve askeri brokrasi tarafndan kontrol edilen devlet alan Milli Gvenlik Siyaset Belgesinde karmza kan deimez politikalarn, deimez tanmlarn, deitirilemez unsurlarn belirlendii, resmi politikalarn retildii alandr. Buna karlk siyasi alan, bu prensiplerin iletme alan olarak tasavvur edilmi ve dzenlenmitir. ki alan arasndaki iliki hiyerariktir. Devlet alan daha tepede, siyasi alan tabii olarak daha alttadr. Trk siyasi tarihi, devlet alannn srekli genilemesine, siyasi alann srekli daralmasna, siyasi konularn gitgide devletletirilmesine tanklk etmitir; laiklikten eitime, Krt meselesinden d politikaya kadar zaten devlet alannn iinde telakki edilen konulara, kriz ktnda ya da gerektii anda dier konular eklenmi, bunlar devlet alannn iine aktarldklar andan itibaren siyasi zelliklerinden arndrlarak tartmaya kapatlmtr. Yetki-sorumluluk mekanizmasnda bozukluk ile siyasi alan-devlet alan arasndaki ayrma sadece fiili deildir; yasalar tarafndan dzenlenmi ve teminat altna alnmtr. 1982 Anayasasndan balamak zere, onun altndaki tm mevzuata ve mevzuatn eitli kademelerine, yasalara, yasalardan genelgelere, ynetmeliklere kadar uzanan dzenlemeler mekanizmas bu iki unsuru temel almtr. zetleyecek olursak, askeri vesayet gelenei devlet ii mutlak zerklik ve ordu ii ar merkezilik zerine oturan, askeri bnyeye kendisini denetlememe, buna karlk siyaseti srekli denetleme imkn veren bir yap olarak tanmlanabilir. imdi baka bir dzeye geelim: Bu askeri vesayet yaps nasl iler, iliyor? Karmza katman kar. Birincisi yasal katmandr. Bu yap yasalar ve anayasalarla gvence altna alnmtr. Yksek Askeri dare Mahkemesinin varlndan Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Siyaset Belgesinin varlna, Hizmetler Kanununun 35. maddesinden Saytay Kanununun askeri mal ve harcamalardaki denetim snrlamalarn ngren ilgili maddelerine kadar mevzuat bu ereveyi tm ayrntlaryla garanti altna alr. Milli Gvenlik Kuruluna ilikin kanun, bugn hl milli gvenlii tanmlarken devlet alan-siyasi alan ayrmn ok hassas bir ekilde korur; milli gvenlik kavramnn geni ve mulak kapsamn -ki deitirilmemitir- ve bir ynyle devlet alannn tarif ve tanmn ierir. kinci katman ynetmeliklere, protokollere ilikindir. Bu katman son derece nemlidir, nk ynetmelikler ve protokoller ska, askeri vesayeti yasalarn ve anayasann ngrdnden daha derine indirir. Bu dzenlemeler yasalar tersine evirme, delme ve derinletirme ilevine de sahiptir. Yasalarn yrtmeye tamamlamas iin brakt ynetmelik alannn genilii, gerek bir iktidar arac ve yasalar yeniden dzenleme ve belirleme alan olarak karmza kar. rnein Emniyet Asayi Yardmlama ile ilgili bir protokol vardr. Bu protokol EMASYA ad altnda hepimizce bilinmektedir. EMASYA gerekli hallerde sivil otoritenin askeri yardma armasn ngren yasaya, yani ller daresi Kanununa istinaden hazrlanm bir uygulama protokoldr. Bu protokol yasay tamamen ters yz etmitir; yani adeta askerin nce mdahale edip sonra da sivil birimlere Ben mdahale ettim, bilgin olsun demesini varsayacak ka-
dar ters yz edilmi bir yapy karmza karmtr. Daha da nemlisi, toplumdan gelecek tehlikeyi srekli saym ve bu tehlikenin srekli olarak deerlendirilmesi iin Trkiyenin btn garnizonlarnda gvenlik ve istihbarat birimleri kurmutur. Bugn hl bu istihbaratlarn koordinasyonu garnizonlar ierisinde MTin ve Emniyetin ilgililerinin katlmyla yaplmaktadr. Bu, asayi alann askeriletiren, askeri otoritemlki idare ilikilerini ters yz eden bir uygulamadr. Byle pek ou gizli olan ok sayda protokol ve ynetmelikten sz edebiliriz. nc katman fiili katmandr. Fiili katmanda ne olduunu artk hepimiz biliyoruz. Muhtralar, askeri aklamalar, siyasal sistemin asabn bozan, yargy dorudan etkileyen, sistemi kilitleme gcne sahip olan g gsterisi, g tehdidi stne dayanan klar bu fiili alann nemli ayaklarndan birini oluturur. Son rneini bir muhtra giriimi olarak 2007de grdk. Fiili alanda Cengiz andarn belirttii unsurlar saymamzda da fayda var. Bunlar psikolojik harektlar ve toplumu takip giriimleridir. Toplumu ekillendirme ve ynlendirme konusunda mikro dzeyde politikalar, Bat alma Kurulunda ya da Deniz Kuvvetleri Komutanl ierisinde oluturulan gruplarda karmza kt gibi, btn toplumu fileyen, tasnif eden faaliyetlere girmek bu giriimlerin zn oluturur. ie girmi bu katman -yasa/anayasa, ynetmelik/protokol ve fiili katmanTrkiyede askeri vesayet gcnn ne kadar derin olduunu gsterir. Kurumsal olarak sistemin klcal damarlarna kadar hkim olmu bir mekanizma vardr. Bugn bu sisteme oranla neredeyiz? Trkiye bu konuda byk bir hamle iindedir; 1999 ylndan itibaren 2002de artan bir ekilde (2002de kan yedinci yl paketiyle birlikte ok nemli admlar atlmtr) bir demilitarizasyon sreci balatmtr. Birinci katman asndan anayasal dzeyde ve yasal dzeyde birok yeni dzenleme yaplmtr. Mali otorite konusunda da bu zerklii krmak iin admlar atlm, yasa deitirilmi, askeri harcamalar ve askeri mallar denetime tabi klnmtr. Milli Gvenlik Kurulu Kanununda yaplan deiiklikler son derece nemlidir; zira askerin eitli kurumlardaki temsili varln yapdan kaldran dzenlemelere gidilmitir. Bunun dnda idari zerklik konusunda hibir adm atld sylenemez. Yksek Askeri dare Mahkemesi henz varln srdrmektedir. Merkezileme konusunda ordunun ierisindeki merkezi yapya ilikin hibir adm atld sylenemez. Bununla birlikte kabul etmek gerekir ki, hl yasal ve anayasal dzeyde alnacak ok yol vardr ve Trkiye sivilleme srecinin henz bandadr. Ynetmelik ve protokoller katmanndaki en nemli gelime MGKnn gizli ynetmeliinin effaflatrlmas ve bu ynetmelikteki yasay aan icrai yetkilerin kaldrlmasdr. Ama ynetmelik ve protokollerin baskn ilevlerine ilikin bak ve yapda genel sistematik bir deiiklik olmamtr. Nitekim yasalar aan birok gizli ve ak ynetmelik varln srdrmektedir. Jandarmayla ilgili ynetmelik boluu devam etmektedir. EMASYAya ilikin de bir adm atlmamtr. Bunlar ciddi karanlk noktalar oluturmaya devam etmektedir.
15
Fiili alana gelince, fiili alan belki u anda yaadmz en hareketli alan olarak, Silahl Kuvvetler ile sivil iktidar arasnda gerginlikler ve karlkl taktik salvolara tanklk yapmaktadr. Asker ile sivil arasndaki politik dzeyde ya da g ilikileri dzeyindeki ilikiler bugn zellikle Ergenekon davas etrafnda yaanmaktadr. Bugn itibariyle bakldnda alan daralan bir asker, alan genileyen bir iktidar grnts vardr. Toplumsal dzey asndan baknca askeri vesayetin karanlk tulalarnn ortaya kyor olmas ordunun en nemli yakt olan toplumsal meruiyet, toplumsal destek ihtiyacn nemli lde krmtr. Trk Silahl Kuvvetlerinin sadece siyasi ilevi deil, askeri ilevi de tartlr bir noktaya gelmitir. Bu, dolayl olarak askerin devlet ierisinde tuttuu alana ve resmi politikalarnn oluum mekanizmalarna ynelik bir eletirinin domaya balamas demektir. Ancak tekrar edeyim yol uzun. Askeri vesayet rejiminden arnmak ok kolay deil. Arjantin, Brezilya gibi rnekler yirmi be-otuz yl boyunca yol ald ve radikal nlemlerle bu ii becerdi. Trkiye bu yola daha yeni kt ve nmzdeki dnemde ufuun ak olduunu dnyorum. izeceim ereve byle. Cengiz andar: Dier arkadalara gemeden nce soru cevap blmnde gndeme gelme ihtimali bulunan bir konu olmakla birlikte, burada izilen gayet arpc ereveyi tamamlamak bakmndan imdiden bir soru ynelteyim. Ortaya kt andan bu yana, yani yaklak on bir yldr EMASYA zerine yazyorsun ve daha o zaman dikkat ekmitin. in ilgin taraf, EMASYA 28 ubat srecinde dnemin Babakan Necmettin Erbakana imzalattrlarak gndeme gelmiti ve yine gayet iyi hatrlyorum, Erbakan gittikten hemen sonra, Mesut Ylmaz hkmetinin nc gn ileri Bakan tarafndan imzaland. Ali Bayramolu: Evet, Babakanlk Kriz Masas Ynetmelii konusundayd. Cengiz andar: Bir toplantda Erbakann dikkatini ekmitin, Bu i u noktaya gidiyor, ne yaptnzn farknda msnz? diye, o da itiraz etmiti. Netice itibariyle soracam u: EMASYA ve benzeri ynetmelikler senin dile getirdiin gibi yasalar tersine evirme zelliine sahip ve askeri vesayet rejimi muhkem klan yasal ereveyi oluturuyor. Bir yandan mevcut iktidar 28 ubatn dorudan hedefi olarak, ondan birinci derecede zarar grm bir siyasi kadronun elinde ve senin sivilleme, demilitarizasyon dediin admlar atmakta da nemli rol oynad. Bu konuya muhtemelen daha sonra geleceiz, ama rnein Milli Gvenlik Kurulunun yapsn, hatta ilevini deitiren kanun, Avrupa Uyum Yasalar, veya imdi bizzat kendi bakanlarn dorudan ilgilendiren, askeri vesayetten kurtulmay gerektirecek EMASYA dzeyindeki ynetmelik deiiklikleri -kendi siyaset alanlarn daraltan bir ilev grd akken- gibi konularda hi adm atmadlar; ama g ilikileri iinde beklenmedik nemli admlar attlar. Ali Bayramolu: Haklsn, Erbakan ve illere byle bir soru sormutum, ama o Babakanlk Kriz Masas Ynetmeliiyle ilgiliydi. EMASYAnn imzalanmas 1997de Erbakan hkmetinin hemen devrilmesinden sonra, Mesut Ylmaz hkmeti dne-
mindedir. Ama sosyete filemesi kt zaman EMASYA konusunda Babakana da bir soru sordum. imdiki Babakana bir gezide anlattm. (O sormutu daha dorusu, Nedir EMASYA? diye.) Olur mu byle ey, kaldrrz biz bunu hemen! dedi. Ben de Kolay kaldramazsnz demitim ve kaldrlmad. Bu, siyasetinin askerle kurmu olduu iliki kadar, EMASYAya iaret ettii derinlikle de ilgilidir. ncelediimiz zaman Trk Silahl Kuvvetlerinin i gvenlik doktrini ve i gvenlik yaplanmasn EMASYA stnden kurduunu, Gneydoudaki btn birliklerin ve btn yaplanmann EMASYA stnden oluturulduunu anlyoruz. EMASYA sadece askerin bir dnem slami tehlikeyi kontrol etmesi iin oluturulmu bir mekanizma deil, olaanst halin kaldrlmasndan boalan boluun nasl doldurulaca sorusuna verilen bir yanttr. Buna gre bir birlik dzenlemesi vardr. Mesela herhangi bir blgede vali i gvenlik harektnn baladna karar verdii andan itibaren, o blgedeki btn gvenlik gleri, en st askeri komutana tabi olarak faaliyet gstermeye balar. Bu, olaanst halin bir unsurudur ve deiebilmesi iin, sivil birimlerin bir gvenlik fikrine, bir gvenlik konseptine, bir gvenlik stratejisine sahip olmalar, mevcut yapy ikame etmeleri gerekir. Bu stratejiye sahip olmadan askerin karsnda yol almalar ok kolay deildir. Muhtemelen buradaki gvenlik meselesi yle bir ekilde anlatlmtr ki sivil iktidara ve sivil iktidarn o kadar alternatifi yoktur ki, sisteme kimse dokunamamaktadr. Siyasi iktidarn alternatifi bulunmamakta, nk bilmiyor; nk asker tarafndan kontrol edilen mthi bir bilgi tekeli sz konusudur ve o alann iine girmek zaten sz konusu deildir. Dolaysyla bu durum bir tr kurumsal kader haline evrilmitir. Babakan muhtemelen o konumadan ve okuduklarndan sonra EMASYA ile ilgili bilgi alm, sorunca Aman, bu ok nemli efendim denmitir kendisine; baka trl aklamak mmkn deil. Jandarmayla ilgili durum da ayndr; jandarma kendi bana bir gtr. DTP bir raporunda bu konuda srar edip Jandarma Genel Komutanlna (JGK) baz sorular sorunca Jandarmann bamszl Trk demokrasisinin garantisidir eklinde bir yant almtr. Hangi demokrasi? Trkiyede seksen bir il ve seksen bir ilde seksen bir alay komutan vardr. Bu alay komutanlarnn hepsi 1987den, yani JTEMin kurulduu tarihten itibaren bu tezghtan gemi, hepsi bu sistemin en can alc, en imha edici mekanizmalarnda grev almtr. Bugn karmzdaki bu bamsz jandarma tekilat sadece bir imha makinesi deil, ayn zamanda resmi politikalarn denetimsiz ekilde uyguland bir makinedir. Buna da mdahale etmelidir hkmet. Ama bu ok kolay deildir, nk iktidar o kadar sivil deildir. Bu noktada gerekten bir konsept yaratacak birikime de sahip olmadklarn dnyorum.
17
Ekonomide Askerin Varl, Askeri Sermaye, Oyak
smet Aka
Trkiyede ordunun, modern ordularn asli ilevi olan d askeri gvenlik alannn yan sra siyasal, iktisadi, kltrel, ideolojik alanlara uzanan geni bir faaliyet alannn bulunmas ve bu alanlardaki faaliyetlerin sivil siyasal iktidarn ve kamu otoritesinin denetiminden yasal veya fiili zerklik altnda yrtlmesi pretoryen bir militarizmi hkim klmtr. Sz konusu pretoryen militarizmin g sahalarndan biri de ekonomidir. Sava sanayii ve askeri harcamalar alannda messes klasik askeri-snai kompleks mekanizmasnn dnda Ordu Yardmlama Kurumu (OYAK) zerinden ordunun bizatihi kolektif bir sermaye grubu olarak hareket etmesi ve retim, hizmet, ticaret ve finans sektrlerinde dorudan yatrmlara sahip olmas Trkiyede militarizasyonun nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Baka Hangi lkelerde Benzer Yaplar Vardr? Trkiye bu adan dnyada tek rnek midir? Hayr. Nikaragua, ili, Guatemala, El Salvador, Honduras, Ekvator, Kolombiya, Bolivya, in, Endonezya, Tayland, Msr, Suriye, Pakistan ve Trkiye. Bu lkelerin -otoriter siyasal rejimleri, insan haklar ihlalleri, snfsal eitsizliklerin derinlii gibi- ortak birok noktasndan bahsedilebilir. Hepsinin bir baka ortak noktas bu sunuun konusunu oluturmaktadr: Bu lke ordularnn genellikle yardmlama kurumu benzeri yaplar altnda snai, ticari ve finansal yatrmlaryla lkelerinin en byk sermaye gruplar arasnda yer almalar. Kurulu OYAK, 27 Mays 1960 darbesinin hemen ardndan Milli Birlik Komitesinin 3 Ocak 1961de kard 205 sayl Yasa ile kurulmutur; yani varln olaand bir dnemin yasama faaliyetine borludur. Buna ramen ne hikmettir ki sz konusu yasa, Trkiye tarihinin en dayankl yasalarndan biri olabilmitir. OYAKn kurulma srecine baktmzda, 27 Mays darbesinin toplumsal tabann oluturan kesimlerden askerler, b-
rokrasi, entelijensiya ve dnemin burjuvazisi OYAKn kurulmasn desteklemi ve bu ilk dnemde yetkili kurullarda grev almtr. Dnemin askeri iktidar OYAK kanununu u ekilde gerekelendirmitir: Ordu mensuplarna emekli olduklarnda ancak mtevaz geim artlar salanabilmesi, kendi itimai seviyelerine uygun bir hayat seviyesi temin edememeleri sebebiyle ve istikbal endiesinden kurtularak maddi ve manevi huzura kavumalar iin OYAK kanunu hazrlanmtr. Bu gereke Trkiyede ordu mensuplarnn kendilerini ayrcalkl bir zmre olarak grme halini veya o dnem iin arzusunu yanstmaktadr. Faaliyetleri Asndan OYAK Nedir? Faaliyetleri asndan OYAK ayn anda hem yelerden yaplan zorunlu kesintiler dolaysyla bir zorunlu tasarruf kuruluu; hem yeleri iin Emekli Sandna ek olarak ileyen bir ek sosyal gvenlik kuruluu; hem de retim, ticaret, hizmet ve finans sektrlerindeki dorudan yatrmlar dolaysyla bir holdingdir. Bir sosyal gvenlik kuruluu olarak, bir yandan sosyal yardmlar bal altnda emeklilik, lm ve maluliyet yardmlar yaplmakta, dier yandan da sosyal hizmetler bal altnda piyasaya gre daha uygun ve uzun vadeli konut kredisi ve bor verme faaliyetleri yer almaktadr. Bu faaliyetlerin ana hedefi ordu mensuplarnn st orta snflara denk bir refah dzeyine sahip olmasdr. Zaten maalaryla memur kesim iinde farkl bir konumda olan askeri brokrasi, OYAK sayesinde de ayrcalkl klnmaktadr. (2004te bir orgeneral Emekli Sandndan aldnn yaklak katn, bir albay iki katn, bir avu da 1,5 katn OYAKtan emeklilik ikramiyesi olarak alyordu.) Kurumu nev-i ahsna mnhasr klan zellii ise hi phesiz kr amal iktisadi faaliyetleridir. Bu noktada hemen unu belirtmek gerekir ki, kurum gelirlerinin ancak belirli bir ksm sosyal yardm ve hizmetlere ayrlmakta, byk ounluu ise yeniden yatrma ynlendirilmektedir. Sosyal gvenlik ilevi aleyhine holding faaliyetlerine arlk verilmesi, zellikle gen yelerin st rtbelilerden oluan kurum ynetimine ynelik eletirilerine de yol aabilmektedir. OYAK yatrmlar ve gelirleri hibir biimde askeri harcamalar ve projeler iin kullanlmamaktadr. OYAK Sivil Bir Kurulu mudur? OYAK nedir? sorusu akla hemen OYAK sivil bir kurulu mu, askeri bir kurulu mu? sorusunu getirmekte. OYAK ynetiminin kurumun orduyla ban silikletirmek adna sivillii vurgulayan sylemleri son yllarda zellikle dikkati ekmekte.1 Ancak kurumun yelerine ve idari yapsna bakldnda askerlerin hkimiyeti aktr.
Bu tarz beyanlar iin bkz. Milliyet, 23.11.2001 ve 26.04.2002; OYAK 2004 Faaliyet Raporu, s. 10; Oyak 2008 Faaliyet Raporu, s. 3.
19
Kurumun daimi yeleri aslen Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) kadrolarnda grevli subay, astsubay ve askeri memurlardr. Bunlarn yelikleri mecburidir ve mevcut 241.000 yenin byk ounluunu oluturmaktadrlar.2
dari yapsna bakldnda Temsilciler Kurulu tamamen askerlerden olumakta, 40 kiilik Genel Kurulda 9 sivil ye3 bulunmaktadr. Yasada 7 kiilik Ynetim Kurulunun 3 kiisi asker olarak ngrlm olmakla birlikte, fiiliyatta askerler 1976dan beri 4 kiiyle temsil edilegelmi ve Ynetim Kurulu bakan her zaman asker ye olmutur. u anda ikisi emekli olmak zere Ynetim Kurulunun alt yesi askerdir.
irketler ise ok byk oranda profesyonel siviller tarafndan ynetilmekte, ancak baz durumlarda irket ynetim kurullarnda emekli askerler de yer almaktadr.
zet olarak, OYAKn karar alma kurullar askerler tarafndan kontrol edilmektedir. OYAK Vastasyla Kolektif Bir Sermayedar Olarak TSK OYAKn bir sermaye grubu olarak yaplanmas daha kurulu aamasnda ngrlm ve dier sosyal gvenlik kurulularndan farkl olarak yatrm faaliyetleri herhangi bir snrlamaya tabi tutulmamtr. OYAK bnyesindeki irketlerin says yllar iinde art ve deiiklik gstermi olup, bu say bugn itibariyle 27 ana irket ve 17 yan irket olmak zere 44tr. retim, ticaret, hizmet, finans sahalarnda faaliyet yrtmektedirler ve yatrm faaliyetleri yatay ve dikey entegrasyon arz etmektedir. irketlerden birou Trkiyenin en byk ve en krl iktisadi kurulular arasnda yer almaktadr. OYAK, kuruluundan bugne yerli ve yabanc byk sermaye gruplarnn yan sra kamu iktisadi teekklleriyle de eitli dzeylerde ortaklklar kurmutur. Geen 48 sene zarfnda, bir ksm halen sren ve aralarnda Renault, Axa, Goodyear, Elf gibi dnya sermaye devlerinin yan sra Sabanc, Ko, Eti, Yaar Holding, Gama, Yap Kredi Bankas, Garanti Bankas, Kutluta Holding, Alarko, Cerrahoullar gibi yerli byk sermaye gruplar ve Halk Bankas, Ziraat Bankas, SSK, TPAO, Petkim gibi kamu iktisadi teekkllerinin de yer ald sermaye gruplaryla ortaklklar kurulmutur. Bugn itibariyle OYAKn yatrmlar otomotiv, imento, demir elik, enerji sektrlerinde younlam olmakla beraber, finans, inaat, gda, i ve d ticaret, turizm, zirai kimya, nakliye, teknoloji-biliim, savunma ve gvenlik sektrleri gibi geni alanlara yaylmtr. (Bkz. Tablo) 2008 sonu itibariyle toplam aktifleri 10,588 milyon TLye ulaan ve 1,911 milyon TLlik net dnem kr4 elde eden OYAK Trkiyenin en byk holdinginden biridir.
2 3 Buna ek olarak Milli Savunma Bakanl, Jandarma Genel Kumandanl, OYAK ve OYAKn %50nin zerinde hissesinin bulunduu itiraklerde alanlar da istedikleri takdirde ye olabilirler. Siviller: Milli Savunma Bakan, Maliye Bakan, Saytay Bakan, Umumi Murakabe Heyeti Bakan, Trkiye Bankalar Birlii dare Heyeti Bakan, Trkiye Ticaret Odalar, Sanayi Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii Bakan ve Milli Savunma Bakan tarafndan seilecek zel sektrde ve mali ve iktisadi konularda deneyimli olacak 3 kii. Gemi yllarn Genel Kurul ye listelerine bakldnda bu 3 kiinin 1961 Genel Kuruluna seilen 2 iadam (Vehbi Ko, Kazm Takent) dnda akademisyenlerden olutuu grlmektedir. OYAK 2008 Faaliyet Raporu.
Mucizenin Srr Nedir? OYAKn halen grevde olan sivil genel mdr 2001de, Trkiye tarihinin en byk iktisadi krizinin ardndan bu baary kanla snanan askeri prensiplerle aklasa da5 bu olaanst iktisadi bymeyi aklayan eitli faktrlere bakmak OYAK anlamak asndan nemlidir. 1. Her eyden nce zel yasasndaki baz hkmlerin salad ayrcalklardan bahsetmek gerekir. Bunlarn banda OYAKn sahip olduu vergi muafiyetleri gelmektedir. Bal irketleri vergilerini demekte, ancak OYAKn kendisi her trl vergiden (gelir, kurumlar, veraset ve intikal vergileri, damga vergisi) muaf tutulmaktadr. Yine zel yasas sayesinde OYAK hem zel hukukun, hem kamu hukukunun avantajlarndan faydalanmaktadr. Bir yandan iktisadi yatrmlarn rahatlkla yapabilmekte, dier yandan mallar, gelir ve alacaklar devlet mal statsnde saylmakta, bu da kurum mallarnn haczedilemeyecei anlamna gelmektedir. Ayrca yeleriyle olan ilikileri askeri idari yarg yetkisine alnarak zorunlu yeliin iptali talebi veya Trkiye Emekli Astsubaylar Derneinin (TEMAD) emeklilikten sonra da nema denmesi ve irketlerde grev talep etmeleri gibi davalarda kurum lehine kararlarla yelerin eletirilerine kar korunma salanmaktadr. 2. Finansal imknlarnn salad avantajlardan sz edildiinde, OYAKn hukuki ve kurumsal yapsnn bir baka avantaj, daimi yelerin maalarndan yaplan %10luk zorunlu kesintiler sayesinde srekli nakit girii salanmasdr. Bu maliyetsiz scak para kayna kriz ortamlarnda sermaye birikimi asndan byk avantaj yaratmaktadr.6 Yine yasa gerei yedek subay maalarndan %5lik kesinti yaplmakta, ama yedek subaylar hibir hizmetten faydalanamamaktadr. En temel sosyal geri dn olan emeklilik yardmlarna denen nemann 1985e kadar srekli enflasyonun altnda kalmas, ancak 1990larn ortalarndan itibaren enflasyona endekslenmesi de uzun yllar yelerin aleyhine askeri holdinge nemli bir mali avantaj salamtr. 3. ktisadi ilikilerin siyasal g ilikilerinden hibir ekilde bamsz olmad dnldnde ordunun politik gcnn iktisadi avantaj salama ynnde seferber edilmesi de potansiyel ve/ya reel bir avantaj salamaktadr. in bu boyutunu ampirik olarak gstermek zor olmakla birlikte, baz rnek olaylarda buna dair gl karineler bulunmaktadr. Batk irketlerinin kamu iktisadi kurulularna devri (1984te Trk Otomotiv Endstrisi (TOE) ve Motorlu Aralar Ticaret (MAT) Ziraat Bankasna), kamu kurulularyla ortaklklar ve bu sayede kamu ihaleleri kazanma ve kamu kaynaklarndan faydalanma (1985te Oyak-Kutluta ve Emlak Kredi Bankas ortakl; 1995te Oyak naat SSK ortakl ve 1999da SSK ihalelerinin alnmas; 2001de Oyakbankn
5 6
Sonuta i hayat da bir savatr. Binlerce yl kanla snanan askeri prensipler i hayatna uygulanrsa, hata olasl sfrdr. (Sabah, 23.11.2001) rnein 1974 ylndaki nakit girilerin % 52.8i, 1978 ylnda ise % 42.3n ye aidatlar olutururken, 1994 yl net kurum krnn da %17.48ini ye aidatlar oluturmaktadr.
21
batk bankalar muamelesinden kurtarlmas ve ardndan Smerbankn sembolik bir meblaa OYAKa satlmas) bunun rnekleridir. 4. Bu tarz zgl faktrlerin yan sra OYAKn bu denli byyebilmesindeki belirleyici etken ise Trkiyedeki sermaye birikim sreci ve snfsal yapyla ilintilidir. OYAK, dier byk sermaye gruplar gibi, farkl dnemlerdeki hakim birikim stratejilerinin hem belirleyicisi hem takipisi olmutur. Byk sermayenin girebilecei sektrlere yatrm yapm ve devletin sermaye grubu yaratmaya dnk politikalarndan (krediler, tevikler, muafiyetler vs.) sadece ithal ikamesi dneminde deil, liberal iktisat politikalarnn uyguland 1980 sonras dnemde de faydalanmtr. 1980 sonras dnemde de devam eden imalat sanayiindeki oligopolistik yap sayesinde OYAK da dier byk sermaye gruplar gibi maliyeti nihai tketiciye yanstarak kr oranlarn yksek tutmutur. zellikle otomotiv, imento, lastik, tarm ilalar sektrleri kurumun oligopolistik gce sahip olduu sektrlerdir. OYAK, net varlnn nemli gelime gsterdii 1960-1980 arasnda, ithal ikameci strateji dorultusunda ieride yksek krlar salayan korumac politikalardan istifade etmi, yksek gmrkler, ithalat yasaklar, vergi muafiyetleri ve eitli teviklerle korunan otomotiv, imento gibi sektrlere yatrm yapmtr. Yine bu dnemde, korunakl i piyasalara yksek fiyatlarla yaplan satlar sayesinde yksek krlar elde etmitir. OYAKn byk srama gsterdii dnem ise neoliberal zelletirme (imento, bankaclk, demir elik) ve finansal yatrm stratejilerinin Trkiye kapitalizminde hkim olduu 1980 sonras dnemdir. 1989dan itibaren ekonominin mali sermaye birikimi dngsne sktrlmasyla derinlii gittike artan 1994, 1999, 2001 ve 2008 krizlerinin bedeli ii, memur gibi alan kesimlere, kent yoksullarna fatura edilirken, hem kurumsal olarak OYAK bu politikalardan byk krlar elde etmi ve tarihinin en hzl byme rakamlarna ulam, hem de ayrcalkl bir zmre olarak askeri personel neoliberal politikalarn sosyal ve iktisadi tahriplerinden grece korunmutur. (1961-1980 dneminde OYAKn ortalama krll 16 birim ise 1981-2001de 100 birime sramtr, 1990-2001 iin ise bu say 165tir.) Ekonominin sosyopolitik aktrlerden bamsz, piyasann gizli eli tarafndan ynlendirildiini iddia eden liberal fanteziden bir an syrlp iktisadi srelerin de eitli sosyopolitik aktrlerin pratikleri sonucunda olutuu dikkate alnrsa, gttkleri birikim stratejileri ile finansal krizlerin msebbipleri arasnda yer alan byk sermaye gruplarndan birinin de OYAK olduu grlr. Bu durumda u soru anlaml gzkmektedir: Pretoryen militarizmin pratiklerinin merulatrcs milli gvenlik ideolojisiyle uyum iinde kendine ulusun kalknmasna hizmet, ulusal ekonomiye hizmet, ulusal ekonomik gvenliin koruyucusu olmak gibi zellikler vehmeden OYAK kimin ekonomik gvenliinin garantrdr? Ya da 1997 tarihli Milli Gvenlik Siyaset Belgesinde yer alan Trkiyenin dnya ile btnlemesine ynelik, zelletirme de dahil ekonomik abalar artrlmaldr ifadesi ile bir nceki OYAK Ynetim Kurulu Bakan emekli Korgeneral Seluk Sakann lke ekonomisi ile global ekonominin orta-uzun vadede gsterecei geliime ve dei-
ime OYAKn mutlaka uyum salamas gerekmektedir ifadesi beraber ele alndnda OYAKn pretoryen militarizm iindeki konumu biraz daha belirginleecektir. Bu balamda iki rnek olaya bakmak, ordunun tikel ekonomik karlarnn nasl ulusal kar, ulusal gvenlik sylemi altna gizlendiinin ortaya konmas asndan aydnlatc olabilir. Birinci rnek, yaratt iktisadi ve sosyal tahribat itibariyle Cumhuriyet tarihinin en byk iktisadi krizi olan 2001 krizidir. Kriz srecinde OYAK genel mdr Kriz varsa frsat da vardr. 600 trilyona giden kr beklentili bir kurum olarak frsatlara bakmazsak kendimize hakszlk etmi oluruz szlerini sarf etmitir.7 Gerekten, krizleri reten mali sermaye birikim stratejisinin izleyicisi olan OYAK 2001 ylnda toplam net varlklar ve kr asndan byk bir srama gerekletirmitir. Yine 2001de, batk kredi oran ortalamann kat olan Oyakbank kurtarlm ve zelletirme kapsamnda sembolik bir rakama satn ald Smerbankn 4.5 aylk faaliyeti sonunda getirdii kr ise OYAKn dier irketlerinin o ylki toplam krn amtr. kinci olay ise zelletirme kapsamnda 2005 sonunda Erdemirin satn alnmasdr. Bu srete OYAK ynetimi tarafndan ve kamuoyunda Erdemirin ulusal gvenlik asndan stratejik neminden dem vurulmu, zelletirilse bile ulusal sermayenin elinde kalmas gerektii ileri srlm, ksacas Erdemirin OYAK tarafndan alnmas TOBBdan Maden-e eitli kurumlar tarafndan olduu gibi medyada da cokuyla karlanmtr.8 Ulusalc retorik neoliberal sermaye birikim stratejisinin hizmetine sokulmu ve bylece 2003 kr OYAKn o dnemdeki 40 irketinin toplam krna eit olan9 Trkiyenin en krl nc irketi kamudan OYAKa gemitir.10 Eyll 2005te Antalyada gerekleen OYAK Ortaklar Toplantsnda krmz beyaz tirt giyerek ulusal adan stratejik nemi haiz irketlerin yabanclara satlmamas teziyle milliyeti mobilizasyon yaratan OYAK, demir elikte ksa bir sre sonra Arcelor ile ortaklk grmelerine soyunmu, bankaclkta ise Trkiye finans sektrnn topyekn gayri millilemesini pek de dert etmemi ve Smerbank ok ucuza alp Oyakbank byttkten sonra bu bankay 2.7 milyar dolara (o gne kadarki en yksek meblal banka satdr) Hollandal ING grubuna satmtr.11 Kresel neoliberal kapitalizmin amentleri dorultusunda sermaye birikim stratejileri izleyen OYAKn bu gayri milli tavrlar ise iinde emekli generallerin de bulunduu geni bir milliyeti kamuoyunu sukut- hayale uratmtr.12
Hrriyet, 23.11.2001. rnek olarak bkz. Oyak Ortaklar Toplants, 7.9.2005, Antalya , http://www.oyak.com.tr; Radikal, Sabah, Milliyet, 05.10.2005; Radikal, Hrriyet, 06.10.2005. 9 Sabah, 5-6.10.2005. 10 Bu durumu en gzel u iki alnt zetlemektedir. Ereli Belediye Bakan: Erdemirin daha yksek fiyatla satlmasn bekliyorduk. Kelepir fiyata satld. Tek tesellimiz ihaleyi Oyakn kazanmas. (Radikal, Sabah, Milliyet, 05.10.2005); OYAK Genel Mdr Cokun Ulusoy: Emeklilerimizin parasyla Trkiyeyi kurtarmaya soyunmayz. yelerimizin ve Trkiyenin kar rtyor. OYAK genel mdr elbette zarar eden bir kuruluu almayacaklarnihalelere krl grdkleri iin katlacaklarn, ulusal kayglarn ancak limitlerini zorlamalarna neden olacan da eklemitir. Hrriyet, 08.09.2005. 11 Radikal, 20.06.2007. 12 OYAKn milliyeti retorii ile neoliberal kapitalist pratikleri arasndaki a dolaysyla ortaya kan tartmalarn kapsam iin bkz. smet Aka, Militarism, Capitalism and the State, s. 356-359, 377-378. 7 8
23
OYAKn Varlnn Sorunlu Sonular Farkl yaam alanlarna sirayet eden militarizasyon pratikleri dolaymyla ordu hem kendi kurumsal gcn derinletirmekte, hem de daha geni sosyopolitik ve sosyoekonomik iktidar ilikileri ana daha fazla dahil olmaktadr. Trk ordusunun OYAK dolaymyla ekonomi alanndaki varl bunun bir halidir. Bir yandan her trl siyasi, sosyal, iktisadi, kltrel meseleyi asayi sorunu olarak kodlayan neoliberal gvenlik siyaseti ve devleti sosyopolitik ve sosyoekonomik planda demokratik hak taleplerinin nn kesmekte, dier yandan da sosyoekonomik gvenlik, toplumun genel refahndan soyutlanarak bata ordunun kendisi olmak zere hkim sosyal gruplarn ve snflarn ekonomik gvenlii asndan ele alnmaktadr. OYAKn bir ilevi, ordu ii btnl ve hiyerariyi korumaya ynelik sosyoekonomik bir ara olmasdr. Kurum ii homojenlii salamann bir yolu olarak ordu mensuplar steril orta snf hayatlarn iine ekilmitir. Ancak OYAKn byk bir pasta oluu ordu iinde zellikle bu pastadan az pay aldn dnen astsubaylar ve dk rtbeli subaylarn tepkisini ekmektedir. Asli ii d gvenlik olmas gereken ordu mensuplar dar iktisadi kar atmalar iine ekilmektedir. Dier yandan bir kurum olarak ordu, OYAKn faaliyetleri zerinden sermaye birikim srecinin ve snflararas ve snf ii g ilikilerinin daha dorudan biimde iine ekilmekte ve bu ilikilerin ynn tayin eden unsurlardan biri olmaktadr. Bu, orduyu her dzeyde snfsal g ilikilerine daha gbekten balamakta ve yine modern demokratik bir yapda grmesi gereken ilevlerin ok tesinde faaliyetler alanna ekmektedir. Bu srete ne IMF, ne de AB, OYAKn varln bir sorun olarak grmektedir. IMF asndan bu durum belki daha anlalr olabilir, ama zellikle ordunun demokratik bir siyasal ve toplumsal yapnn iindeki grev snrlarna ekilmesi gerektiini yelik kriteri olarak sunan ABnin eitli kurul ve platformlarnda OYAK dier emeklilik fonlar veya normal holdingler gibi alglama eilimi bir tutarszlk ortaya karmaktadr.
OYAK irketleri (2009)

irket Oyak-Renault Renault-Mais OMSAN
1*
Sektr Otomotiv Otomotiv Pazarlama Nakliyat/Lojistik Demir elik imento imento imento imento imento Beton Snai Ambalaj retimi naat naat Finans Bankaclk Finansal Yatrm Finans-Leasing
OYAK Hisse Pay 49 51 61.6 (100) 49,29 57 51 51 51 100 100 75 (100) 75 100 (100) (99.44) 39 (46,4)
Dier Ortaklar Rgie Renault Rgie Renault
Hisse Paylar 51 49
ATAER HOLDNGERDEMR2** Adana imento Bolu imento Mardin imento nye imento BRM OYAK Beton OYKA Kat Ambalaj OYAK naat OYAK Konut OYAK Anker Bank GmbH OYAK Yatrm Menkul Deerler Halk Leasing
MKB MKB MKB NUH Holding MKB
43 49 49 41 8
SSK OYAK Bank Dier Halk Bank Merkez Bankas alanlar Sand Halkbank alanlar Yardmlama Sand Gven Sigorta
25 100 0.56 46 5.47 1.75 0.38
OYTA OYCEM Hispania SL TUKA TAM Gda Eti Pazarlama HEKTA OYAK Paz. Hizm. Turizm OYTEK OYAK Enerji SKEN
Ticaret (thalat ve hracat) Ticaret Gda Gda Gda Pazarlama Kimyevi Tarmsal rnler Turizm Teknoloji Biliim Enerji Enerji
99.48 (100) 72 29 26 53 100 100 99.97 (100) 49 STEAG AG 51 Yaar Holding Aile yeleri 0.03 MKB Eti Holding Eti Holding MKB 28 61.9 58 43
slami Kalknma Bankas 6.2
OYAK Savunma ve Gvenlik Gvenlik
**
Baz irketlerde dorudan OYAKn yan sra OYAKa bal dier irketlerin de hissesi bulunabildiinden, parantez iindeki rakamlar OYAK grubunun toplam hisselerini gstermektedir. OMSAN u irketlerin de tamamna sahiptir: OMSAN GMBH, OMSAN SARL, OTTI, OMSAN LOJSTK EOOD, OMSAN LOJSTK OOO, OMSAN LOGSTCA, OMSAN LOJSTK MMC, AZER-OMSAN NAKLYAT MMC, OMFESA LOGSTCS. Ataer Holdinge bal u irketler bulunmaktadr: SDEMR, ERENCO, ERDEMR ELK SERVS, ERDEMR ROMANYA, ERDEMR MADEN, ERDEMR LOJSTK, ELBOR, ERDEMR GAZ.
25
Cengiz andar: Benim bu konumada tamamlanmasn arzuladm, altnn izilmesi gerektiini dndm husus u: OYAKn vergi muafiyetinin kendisine muazzam bir avantaj ve mali birikim saladna, smet Aka deindi. Bu bizi zellikle 1980den sonra neoliberal finansman politikalaryla krllk oran katlanarak gelien ve dolaysyla glenen OYAKn ve dolaysyla Silahl Kuvvetlerin mali zerkliinin salama alnd gibi bir karsamaya da bizi gtrr; ancak btn bu olanlar serbest piyasa kurallarna pek uymamaktadr. Ayn ekilde, Avrupa Birliinin ekonomiye ilikin kriterlerine de pek uygunluk gstermemektedir. Bu konudaki argmanlar nasl karlanyor? Avrupa Birlii srecinde ortada OYAKla balantl bir sknt yok mu? kincisi, Trkiyede demokratiklemede burjuvazinin zaaflarndan sz edilir. Trk ekonomi sistemi iinde OYAKn doal rakipleri kendi aleyhlerine-OYAK lehine alan rekabet ortamna kar seslerini ykseltmiyorlar m, niye ykseltmiyorlar? Bu sorularn cevabn ksaca alalm. smet Aka: Trkiye tarihine baktmzda -bir burjuvazi tarifi yapmayp gerekliin kendisini dikkate alacaksak- aslnda darbe sreleri ve benzer srelerde OYAK ba destekleyicilerden olmutur. Trkiye byk burjuvazisi asndan dokuz-on ylda bir ynelim farkllndan bahsedebiliriz. Dolaysyla da aslnda btn bu uzun yllar boyunca OYAK ya da ordunun zaten genel olarak Trkiye burjuvazisi asndan sorun olmad grlr. Trkiyenin zellikle byk sermaye gruplar, byk holdingleri OYAKla dorudan ortaklklar kurmu veya sermaye iindeki hani blnmelere bakldnda ayn safta yer alabilmitir. 28 ubat srecini, hani TSAD-MSAD atmalarn hatrlayalm ve OYAKn nerede durduuna bakalm. in bu boyutunda bir atma grmyoruz, bir eletiri de ykselmemekte. Avrupa Birliinde de bu meselenin gndeme geldii platformlar olmu, zellikle Ortak Ekonomik Sosyal Konseyde git-gelli raporlar kmtr. stanbul Sanayi Odas Bakan o dnemde Ortak Konseyin bakanyd ve orada dorudan OYAKn normal bir kurulu olduunu vurgulad. Bunun arkasnda zel bir talebin var olduunu, byle bir lobi faaliyeti yaplmas konusunda grmelerin srdrldn biliyoruz. OYAKn kendisi de bu tarz uygulamalara gitmektedir; rnein Avrupa Emeklilik Fonlar Birliine kendini ye olarak kaydettirmeye abalam ve en sonunda bu isteini gerekletirmitir. Btn bunlar aslnda bu kurumun bir yandan kendini normalize etme hali olarak grnmektedir. Ekonomi ile siyaseti hibir zaman birbirinden kopuk grmeyen bir insan olarak, burada ortaya kan sorumluluu nemsiyorum. Kapitalist ekonomiye baktmzda, silah elinde tutan bir gcn bu alanda dorudan var olmamas bir eit temel ilke gibidir. OYAKn bu alandaki varl hi deilse bu ilkeyi bzomaktadr; ayn bedenin iki kolundan biri silah tutarken, dieri paray tutmaktadr bir anlamda. Bugne kadar bu konu ok fazla sorunsallamam, sadece baz somut olaylar zerine hem ieride hem darda tepkiler, eletiriler gndeme gelmi, ama bunlar daha genel bir eletiriye dnmemitir.
Bu arada Avrupa Birlii asndan unu unutmayalm: OYAKn ok gl ortaklklar kurduu irketler Avrupann ok byk sermaye gruplardr; dolaysyla bir lobi gcne sahiptirler Avrupa Birlii srecinde. Bu lobi faaliyeti belki de meselenin bizim grdmz ya da benim grdm haliyle grlmemesine yol amaktadr. Cengiz andar: Trk Silahl Kuvvetlerinin hl anketlerde en gvenilir kurum olarak kmasnn, askerin toplum ve siyasi karar mekanizmalar zerindeki arln artrc bir etken olarak hesaba katlmas gereine vurgu yapmak istiyorum. Bunun bir psikolojik sava rn olduunu anlamann vakti gelmi ve gemektedir bence. Nitekim son bir hafta iinde yaynlanan, basna szan belgelerde de bu algnn istenerek yaratld konusunda, gene asker kaynakl baz bilgilere erime imkn olmutur. Neye gre en gvenilir kurum? Kim soruyor bunu; kime ve ne anlamda soruyor? lkeyi ynetmesi istenen en gvenilir kurum sorusuna yzde ka olumlu cevabn kt phelidir. Bunun kant da, Trkiyede askeri darbelerden sonra yaplan seimlerde o askeri darbeye en uzak tavr alan, en mesafeli duran, en souk davranan siyasi partilerin normalde alabileceklerinin stnde oy ounluuyla iktidara getirilmi olmasdr. Dolaysyla bu slogann muhtemelen tam da bugn, bu panelde konuulan konulara uygun bir ekilde askeri vesayet rejimini tahkim etme amal bir psikolojik sava slogan olduunu tespit etmek, en gvenilir kurumun Trk Silahl Kuvvetleri olduu konusunda adeta bir dogma halini alm kabulleri zihinlerden kartmak gerekir.
27
Birinci Oturum Tartma Blm
Katlmc: Ben stanbulda alyorum, ama aslnda uzun yllar Ankarada gazetecilik yaptm. Dorudan MGK toplantlarn izlemi olmamakla birlikte, bir-iki gzlemimi paylamak istiyorum. Eskiden Milli Gvenlik Genel Sekreterlii ok nemsenen bir kurumdu, imdi ordunun bile srtn evirdii, kmseyerek bakt bir kurum haline geldi; ancak bundan tabii ki bir sivilleme yaand sonucunu kartamayz. Gene MGKda sivillerin saysnn artm olmasn da askerin rolnn azalmas sonucunu verdiini syleyemeyiz. unu sormak istiyorum: MGKdan kan kararlar hkmetin davran biimini ne kadar etkiliyor? Ben son dnemlerde ok da etkilemedii dncesindeyim. Belki paneldeki dier gazeteciler de katkda bulunmak ister. rnein hatrlyorum, eski Genelkurmay bakan Ben Kuzey Iraktaki hibir Krt liderle konumam demiti. imdiki hkmet ise bunu kaale almadan -tabii ki belli bir sre iinde- sizlerin de belirttii toplumsal endieler nedeniyle, kendi belirledii politikay devam ettiriyor. Katlmc: Burada zm nerileri sunulmasna ynelik beklentime yant bulamadm. Durum tespiti yapmaktan byk zevk alrken somut zmler nermekten kandmz dnyorum. Olaylara neden bir tarihi perspektif iinden baklmadn merak ediyorum. Ali Bayramolunun Bir ordu imparatorluundan geiyoruz eklindeki isabetli tespitine baz ilavelerde bulunmak istiyorum. Her Genelkurmay bakan Biz cumhuriyet, demokrasi, laiklik, hukuk devletinden tarafz diyor. Bana gre, Trkiyenin siyasi yaps salkl olsayd, 1946 ylnda seilen siyasi model doru olsayd ve o sreci salkl srdrebilseydik bugn bunlar konuuyor olmazdk. Bu bir varsaym, tartlmal elbette, ama bizler tarttrlmyoruz zaten. unu da iddia ediyorum: Eer Trkiyenin demokrasisi, Amerika veya Almanyadaki gibi adm adm geliseydi bunlarn hibiri olmazd. Amerikada on yl yaadm, Amerika siyasetini yakinen takip ediyorum ve bugn artlar uygun olsayd orada da ordunun gndeme mdahale edeceini dnyorum. Meseleleri btnsel olarak ele almamzda yarar var. Kenan Evren Milli Gvenlik Kurulu, Senatonun grevini yapacaktr demi, bu kurumla bir daha siyasetilerin ihtilale neden olmasn nlemeyi hedeflediini belirtmiti. Katlmc: Ben zellikle niversite-ordu ilikisinin aratrlmaya muhta taraflar olduunu vurgulamak istiyorum. llegal ilikiler erevesini bir yana brakyorum, bu
konu zaten yargda; ama adeta kanksanm, rutin bir iliki sz konusu. niversite rektrleri, niversiteleraras Kurul zerinden Genelkurmayda toplantlar yapard. Bugn de akademik evrelerin ordu vesayeti konusundaki tavrlar ilgintir; ortalamann stnde bir vesayet yanls eilim vardr niversitelerde, bunu hatrlamak lazm. kincisi de yardm zaten bilinen bir konu, ama bu erevede en azndan szn etmek gerektiini dnyorum. Katlmc: Bir Krt sivil kuruluu adna burada bulunuyorum. Vesayetin sivil siyaset zerindeki etkisinin eklen de olsa azaldn gryoruz, ama bu vesayet yarg zerine kaymakta, adeta yarg bugn demokrasi nnde bir engel olarak durmaya almakta. Yksek yargnn, anayasal yargnn u anda demokratik gelimeleri nasl engellediini gryoruz. Bugn Vanda Ferhat Sarkaya hakknda yksek yargnn vermi olduu karar gz nnde bulundurursak, Anadoluda grev yapan savclarn, hkimlerin bamsz bir karar verebileceini dnebilir miyiz? Yargnn sivil elbise giymesi, sivil olduunun ifadesi gibi grlebilir mi? TSKnn etkisi kalkmad srece yargnn bamsz karar verme imknna kavumas mmkn deil; dolaysyla yargnn mutlak derecede demokratiklemesi gerekir. Aksi takdirde vesayetin siyaset zerindeki sonucu tekrar yargya intikal etmektedir. Yarg bamsz demokratik bir karar vermedii srece, demokratiklemenin gelimesi mmkn olmayacaktr. Ben davada mahkum edildim, bu davalarn sonularn Avrupa nsan Haklar Mahkemesine gtrdm. nde de beraat ettiim gibi, devleti mahkm etti Avrupa nsan Haklar Mahkemesi. Bence bugn artk ordunun siyaset zerinde ksmen de olsa, eklen de olsa bir azalma var. Artk siyaset bamsz hareket etme kabiliyetine bir lde kavumu durumda. Peki, yarg ne olacak, yargy kime ikyet edeceiz? Bence Trkiyede problemlerden biri budur. Katlmc: Marmara Grubu Vakfn temsilen geliyorum. Ben de tam tersini syleyeceim arkadamn sylediklerinin. Ne zaman ki siyasetin yarg zerindeki etkisi kalkarsa, o zaman daha fazla demokratikleme olur. Tabii arkadamn dediine de katlyorum; asker ya da sivil ynetim yargy kendi vesayeti altna almaya gayret etmedii srece bu lkede demokrasi geliebilir. OYAK konusunda bir soru yneltmek istiyorum. Bildiim kadaryla vakflarn da holdingler, irketler kurma ve vergiden muaf olma hakk vardr var. Dier taraftan Avrupadan bir rnek vereyim. Almanyada, Bavyerada kamu alanlarnn OYAKa benzer bir kuruluu vardr ve emekli olduktan sonra ayrca o kurulutan da bir emekli ayl almaktadrlar. Acaba byle bir karlatrma yapld m? Katlmc: Trk ordusu bir NATO ordusudur. Trkiye siyasetinde ordunun rolnn deimesi ve deitirilmek istenmesini bu balamda deerlendirebilir misiniz? kincisi, bugnlerde ordunun rolnn deitirilmek istenmesini ABDnin blgesel dzenlemeleriyle birlikte okumak zorlama bir deerlendirme midir? Katlmc: Ekonomiye ilikin yaplan aklamalar dinlerken CIAin btn dnyada byk byk irketler kurup ticaret yapmasn hatrladm. Acaba bunu bize muka-
29
yeseli bir ekilde anlatabilir misiniz? OYAKn sermaye gc, sanki CIA gibi dnyann ekonomisine ve siyasetine etki yapar ekilde. Bu iki kurumun benzer ve farkl taraflar nelerdir? smet Aka: Benim konumamdan yola kan iki soruyu yantlayaym. Vakflarn holding kurma hakk ve vergi muafiyetleri vardr, ama OYAK bir vakf deildir; yani zel bir yasayla kurulmutur, Vakflar Kanununa tabi deildir. zel bir yasayla, zel bir dnemde kurulmu olduundan kendi zel yasasnn dzenlemelerine tabidir. Vergiden muafiyet dnem dnem belli sermaye gruplarna da tannr, holdinglere dair de bu tarz dzenlemeler vardr. Meselenin asl boyutu bence, iktisadi alanda var olmamas gereken bir yapnn varldr. Dnyann her yerinde emeklilik fonlar vardr, ama burada saydm lkeler dnda dnyada demokrasinin grece daha yerleikletii lkelerde ordularn bu tarz emeklilik fonlarna talip olmadn grrsnz; olduu durumlarda da fonlar bu tarz dev irketlere sahip deildir, genelde o paralar borsa gibi yatrm alanlarnda kullanlr ve kazanlan getiri yelere datlr. Dolaysyla OYAK, yaps daha ilk gnden itibaren baka trl tasarlandndan, dnyadaki dier emeklilik fonlarna ok fazla benzemez. Bavyera rneinde kamu alanlarndan sz edildi. Trkiyede OYAK zerinde de 60larda-70lerde nc sektr, farkl bir model gibi tartmalar dnmtr. Buradan hareketle 70lerin banda i Yardmlama Kurumu, Memur Yardmlama Kurumu (MEYAK) gibi kurumlar kurulmutur ama u anda hibiri ortada yoktur; nk hibirine yasalarla bu tarz imknlar tannmamtr. En son MEYAK iin o dnemde toplanm paralar 80lerin banda ite iade edilmi ve hibiri byle bir yapya dnememitir. CIA irket mi bilemem, kolay bir mesele deil bu. Ama Amerikan okuluslu irketleri, CIAin irketleridir gibi bir varsaym sz konusuysa, bu doru bir varsaym saylmaz. Hibir iliki o kadar arasalc deildir. OYAK dnya ekonomisini brakn, Trkiye ekonomisini de tabii ki tek bana belirleyemez. Trkiye ekonomisi, o kadar kk bir ekonomi deildir. rnein Pakistan daha farkl bir rnektir, okyapldr. Orada kara kuvvetlerinin bir holding yaps vardr falan ve ok daha etkilidir lke ekonomisinde. Trkiyede durum tam olarak byle deildir, ama OYAK en byk holdinglerden biridir ve ekonomideki btn yarlmalarn, atmalarn, ittifaklarn bir parasdr. Orduyu siyasal hayatta kadir-i mutlak bir g olarak tarif etmek ok doru deildir. Tarihsel balama gelince, tekil tekil dnemlere bakmak, oradaki gler ilikilerini deerlendirmek ayr bir oturumu gerektirir. Trkiyede ordunun yapsal, kurumsal birtakm g imknlar vardr. Biz burada bunlar resmetmeye, nelerin deitiini dile getirmeye altk. Bana gre, bundan sonraki adm d imknlarn nasl kullanldna bakmaktr. Orada gerekten somut g ilikileri analizine girersiniz. Bazen imkn orada potansiyel olarak dururken deerlendiremezsiniz, bazen de ok youn bir ekilde hayata geirebilirsiniz.
Ali Bayramolu: Evet, smetin syledii doru. Trkiye gibi askeri vesayet toplumlarnda meselenin siyasal, hukuksal, toplumsal, tarihsel bir dizi boyutu vardr; ordu konusu adeta bal bana bir disiplin oluturur. Dolaysyla burada hepsinin altn izmemiz, tm bu boyutlar belirtmemiz mmkn deil. zerklikleri sayarken idari zerklik erevesinde Genelkurmay Bakanlnn bir mknats grevi yaptn ve askeri yarg yapsnn da oraya bal olduunu sylemek istedim. Belki bunu biraz amak gerekir. Trkiyede askeri vesayet dzeyinin en nemli aralarndan biri, iki bal bir yarg dzeyinin, iki bal bir devlet sisteminin mevcudiyetidir. Yksek Askeri dare Mahkemesinin varl bu adan belirleyicidir. Bu mahkeme askeri dantay fonksiyonunu yerine getirmekte, bireyin devletle olan ilikilerinde asker ile sivili birbirinden ayrmakta ve askeri yarg makamn Genelkurmay bakanna (sicil amiri) klmaktadr. niversiteler ise bence fiili alana girer. niversite-ordu ilikisi yeni bir iliki deildir. 27 Maysta Sddk Sami Onarlarn, Tark Zafer Tunayalarn aktif darbe arcl yaptklar, askerle el ele verdikleri, kurucu meclisin yesi olduklar, anayasay yaptklar bilinir. 1980de kimi retim yelerinin 1402lik olmas, asker emriyle niversiteden atlmalar dier retim yelerinin ihbaryla olmutur. Bir dizi benzer hadiseyi tartabiliriz, ama asl nemli olan ve bugne ynelik olarak kalc nitelik tayan 28 ubat sonras Genelkurmayn dorudan doruya niversite idari bilimleriyle iliki kurmaya balamasdr. NATO ve ABDyle ilgili bir arkadamz soru sordu; onu cevaplamaya alaym. Bir kere bir deiim yaand kesin. Hzldr, yavatr, sorunludur, sorunsuzdur, bunu bir kenara koyalm; her deiim sorunludur. Her deiim, deien eye referansla, onun gcne referansla kendini bir miktar yeniden reterek yaanan bir sretir. kincisi, hibir deiim ok hzl olmaz, gerekten deiimden sz ediyorsak. Dolaysyla Milli Gvenlik Kurulu etrafndaki tartmalar da bu erevede alglamak istiyorum. Ve benim iin nemli olan, u aamada Trk Silahl Kuvvetlerinin sistem ierisindeki yeri etrafnda yaanan deiimlerdir. ok yol var, yaplacak ok i var, fakat temel talarn burada yerinden oynadn gz ard etmemek gerek. rnein Milli Gvenlik Kurulu iki ilev ierir, bunlardan biri kurul, dieri sekretaryadr. Sekretaryann en nemli ii fiili anlamda devlet iinde bilgi tekelini elinde tutmaktr. Bu tekelin krlmas, en azndan bu tekelin krlmas ynnde admlar atlmas deerlidir. Bir dier deiiklik ordunun bizatihi iinde yaanmaktadr. En azndan yle syleyebiliriz: Bush dneminde Amerika Birleik Devletlerinin Trkiyenin komusu olmas, daha sonra Kuzey Irakta meydana gelen oluumlar, u anda dnyada esen rzgrlar elbette Trk Silahl Kuvvetlerinin kendine yeniden bakmasn kanlmaz klmtr. zellikle Krt sorununda Trkiyedeki ana politika deiimi, askerin deil sivilin tayc haline gelmesi biraz da bu arala gerekleebilmitir. Bir deiim yaanmaktaysa, bunda sadece bir siyasi parti ya da toplumsal dalgann deil, o dnemin uluslararas blgesel konjonktrnn de nemli bir rol vardr.
31
Dediim gibi, Trkiyenin Silahl Kuvvetlerinin Kuzey Irakta caydrc g olmaktan daha dengeli g olmaya doru gidii ve ana karar mekanizmalarnda askercil olan yerini biraz olsa da siyasala brakmas bu adan ok nemlidir. Ayrca bu kadar byk bir bask, deiim basks varsa, Silahl Kuvvetler ierisindeki subayn en azndan benim kadar soru soruyor olduunu dnyorum. Bu nemli bir meseledir. Sleymaniyede yaanan hadiseden, yani askerin bana uval geirilmesinden sonra, yle bir hatrlayalm Trkiyedeki tartmalar. Kimi generaller Amerika ve NATO konseptlerine referansla oluan bir ordu anlaynn yerini baka bir eye brakmas arayna girmi, daha ulusalc bir dil, yeni bir savunma konsepti, yeni bir ittifak aray karmza kmtr. 2003-2004te ordunun eitli kademeleri arasnda yaanan gerilimin temelinde bunun yattn ve bu noktada da nemli bir tasfiye yaandn bugn biliyoruz. Ergenekon etrafndaki gelimelere baktmz zaman, bizzat Silahl Kuvvetlerin ierisinde kimi yeni atmalarn olduuna dair ok kuvvetli deliller ortaya kmaya balamtr. u ana kadar drt subay, albay, yarbay ve alt kendi amirlerine suikast yapmak iddiasyla ve silahlarla, belgelerle gzaltna alnp daha sonra tutuklanmtr. Poyrazkyde bulunan silah depolar, Kafes operasyonunda ele geen belgeler, Hrant Dink dahil, operasyonlar yapmaya ynelmek ve bizzat kendi amirallerine ynelik baz operasyonlar da varsaymak eilimini gstermitir. O zaman unu syleyebiliriz: Hilmi zkkvari bir konsept ile Klnvari bir konsept arasnda gidip gelen bir geni yelpaze mevcuttur, bu da ieriden yaanan bir deiim iaretidir. Katlmc: Baz yorumlar yapmak, MGKnn yaps ve karar mekanizmalar konusunda baz eksiklikleri tamamlamak istiyorum. Karar mekanizmalar yaps iinde mutlaka bahsedilmesi gereken unsurlardan biri, Genelkurmay Bakanlnca atanan bir albayn bakanlk ettii Gvenlik Grubudur. Bu grup ilk aamada aratrmadeerlendirme dediimiz yapnn bir paras olarak kuruldu. 2005 ylnda bu grup ArDeden alnarak Milli Gvenlik Kurulu ierisindeki, yine askerlerin ynetiminde olan Seferberlik ve Sava Hazrlklar Planlama Daire Bakanlna baland. Gvenlik Grubunun ilgilendii konular terr, iltica gibi her trl maniplasyona, yoruma ak, askeri mantkla okunmamas gereken konulardr ve bu grup askeriyenin altndadr. Bunu belirtmenin nemli olduunu sanyorum. kincisi, TBin kaldrldn sylediniz. TB Milli Gvenlik Kurulu kararyla kaldrld, ama bu arada ileri Bakanlna bal toplumla ilikiler brolar kurulaca sylendi. TBin askeri yeleri bugn Genelkurmay Bakanl bnyesinde ayn grevi yapyor. Milli Gvenlik Kurulu kararlarnn artk o kadar etkili olmad sylendi. Belki bunu tersten okumak gerek. Bugn gerek irtica tartmas olsun, gerek Kbrs konusu olsun, siyaseten yaplan her eyde Milli Gvenlik Kurulunun bir yorumu vardr; MGK bildirilerine bakldnda da bunu gryorsunuz. Kuzey Irak rnei verildi. Kuzey Irakta da politika deiiklii zaten askerin sivillerle ortak taleplerine dayaldr. Meseleyi byle okumak gerektiini dnyorum.
Katlmc: Trkiyedeki siyasal alann oluumu hangi etki altnda gerekleiyor? Bizim nmze ok doru insanlar, ok doru yaplar sunuluyor da bu topraklardaki insanlar bunlar arasndan doru seim yapamyor mu, yoksa zaten sivillemeyi nleyen yaplar m diziyorlar nmze? Bu soru cevaplandnda birok sorununun zlm olacan dnyorum. Katlmc: Eer toplum olarak gerekten demokratiklemek istiyorsak, bu, hem sivil hem askeri alanda ya da askerin sivile olan etkisi anlamnda egdml gitmelidir. rnein EMASYA kim tarafndan kontrol ediliyor? Bizim hakkmzdaki bilgiler nasl toparlanyor? Bir vatanda olarak, telefonlarn dinlenmesi beni ok rahatsz ediyor. Bunu kim denetleyecek? Kendimi gvende hissetmiyorum, bu gveni akas sivillerden de alamyorum. OYAKn vergi muafiyetlerinden sz edildi. Trkiyenin ekonomik olarak en geri kalm blgelerinde, mesela Gmhanenin da kylerinde herkes vergisini dyor, ama Gneydou btn vergilerden muaf. Bu da milletin srtnda bir yk. OYAKn muaf olduu vergiler de bizim srtmzda yk olabilir, ama Gneydounun daha byk bir yk olduunu dnyorum bu konuda. Bana kalrsa vergi muafiyetleri her alanda kaldrlmaldr. OYAK yelerinin maalarnn yzde onunun kesildii ve daha sonra emeklilerin ok yksek maalar ald belirtildi. Bunda bir sknt olabilir, fakat yle dnyorum: En azndan kendi maalarndan kesilen vergiler yine kendilerine gidiyor. Ama bizim maalarmzdan kesilen vergiler sayesinde, mesela bir RTK yesi yirmi milyar maa alabiliyor. Resmi rakam be-alt milyar gibi grnse de dner sermaye, toplant katk pay, huzur hakk gibi ekler ve milyar liralk kira yardmyla astronomik bir rakama eriiliyor. Asgari cretin be yz lira civarnda olduu lkemizde bir devlet memurunun bu ekilde maa almas ve bunlarn hepimizin vergilerinden kesiliyor olmas da bir problem bence demokratikleme anlamnda. Katlmc: Zaman gazetesinde alyorum. Babakann EMASYA bu kadar ciddi mi? diye sormasnn o dnemde Meclis Aratrma Komisyonunun emdinliye dair raporunu okumam olduunu gsterdiini dndm. Bu beni ok daha vahim bir noktaya gtrd; nk o raporda Esat Canan imzal ifadede valinin ordunun yetkisi altnda kald ve yaplan operasyonlardan neredeyse hibir ekilde haberdar edilmedii ifade ediliyordu. TESEVin hazrlad Almanakta da yine Hakkaride yzden fazla gerekletirilen operasyonun yalnzca birinden valinin haberinin olduu yer alyordu. Babakanla olan bu diyalog da dikkate alndnda, bu son aklamalar, bugnk Babakann Taraf gazetesi aleyhine syledii szleri acaba ok mu ciddiye alyoruz ya da siyaset mi oyun yapyor, meseleyi ciddiye almyor? smet Aka: Vergi adaletsizlii bir vakadr zaten, bir sorundur da. Eitsizlikleri eit davranarak deil, farkl davranarak aarsnz; dolaysyla Gneydounun vergiden muaf olmas ok anlalr bir durumdur. O blgeye ynelik tevik edici uygulamalar tam da var olan bir eitsizlii amay amalamaktadr. Bir eit pozitif ayrmclktr bu,
33
eitsizliklerin almasnda da nemli bir mekanizmadr. Herhangi bir eitsizlii amak sz konusu olduunda, eitsizlik denkleminin gl tarafnda duranlara ynelik muafiyetlerin sorgulanmas gerekir. OYAK da bu anlamda Gneydouyla karlatrlamaz. OYAK kaldracn gl olan tarafndadr. Maalar konusuna gelince, yaplan kesintiler emeklilik ikramiyesi olarak geri dnmektedir, maa deil. Fakat bu o kadar dz bir mesele deildir; herkes pastadan farkl bir ekilde nemalandndan, zellikle alt kademedekiler bu konuda ciddi eletiriler ortaya koymaktadr. Benim sorunsalm asndan ise belirleyici olan mesele bu deil, OYAKn bizatihi kendisinin varldr. Ali Bayramolu: Hayatta dorular yanllar gtrmez, yanllar da dorular gtrmez. Telekulak vahimdir, ama telekulak vahim diye dier taraf grmezden gelmek ya da -bugn madem mevzumuz- asker-sivil ilikilerine telekulak sorusunu aktararak, Bu ilikilerden daha nemli deil mi telekulak? demek bana ok doru gelmiyor. Temel olan ilkedir. Siyasi alann genilemesi demokratiklemenin n kouludur, gerekli kouludur, ama hibir zaman yeterli koulu deildir. Yeterli koul o sivil alanda sivil deerlerin filizlenmesidir. Ama yeterli koulu ararken gerekli koulu gz ard etmenin ya da ait olduumuz kesimler iinden, kavga reterek buraya bakmann pek doru olmadn dnyorum. Siyasi alan sorusuna gelince Siyasi alan nasl oluuyor? sorusu farkl bir tartmann konusudur. Siyasi alan bir dizi faktr ierir. Tarihsel faktrler, toplumsal faktrler, uzlama kltr, siyasi kltr gibi unsurlarn bir arada ele alnmas gerekir. Biz paralanm bir siyasi alan, paralanm bir siyasi alg ierisinde yrmek zorundayz. Bunun ierisinden birtakm dorular retebiliyor muyuz, nemli olan budur. Mesela Dersim meselesinde Bu bir katliamdr demeye doru gidilebiliyor mu? Sabah gazetesi, Hrriyet gazetesi, byk televizyonlar artk katliam savunma yerine, Bu katliamdr demeye doru gidecek bir bask altnda m? Toplumlamak, bireyler arasnda paralellikler kurmak, paralanml gidermek ite bu tr pratik deneyimlerle, alnan yollarla olur. Bugn Trkiyede demokrasiyi tanmlarken, 1980li yllarda kadndan, bartden bahsediyorduk. Bugn gayrimslimi grmeden, onun varln ve farklln grmeden demokratlk kriteri yerine gelmemi olur; dolaysyla bu balar, bu paralanmlk balar adm adm kurulur. Ben karamsar deilim, tam tersine umutluyum. Sivil otoritenin ne kadar sivil olduu benim iin ok nemli deildir. Bu toplumdaki gelimelerin o otoriteyi ne kadar sivil klddr nemli olan. Snni slamc gemiten gelip Mecliste Dersim bir katliamd diyorsa Babakan, ben bunu nemsiyorum.
kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim
35
KNC OTURUM: GVENLK SEKTR VE SVL DENETM
Ordularn Demokratik Denetimi
mer Lainer
Ben gvenlik sektrnn tamamnn deil, ordunun demokratik denetiminden bahsetmek istiyorum. Trkiye Cumhuriyeti kurulduundan itibaren, yani artk modern referanslarla konumamz gereken o dnemden itibaren, ordunun yan sra polisin de denetimi sorun olmutur. Devlet genel olarak silahl g kullanan bu organlarnn denetim ihtiyacn toplumun, hatta Byk Millet Meclisinin denetiminin dnda, tamamen kendi i mekanizmalaryla halletmek konusunda srarl davranmtr. Tek parti dnemini geiyorum. Ordunun ve polisin sivil irade, yasama ve yrtme organ, yarg tarafndan denetlenmesine doru ilk admlar Demokrat Partinin iktidara geliiyle birlikte gryoruz. lk defa o dnemde, ordunun -byk blm Osmanl ordusundan itibaren sregelen- birtakm imtiyazlar kstland. Bunlarn en simgeseli, askerlik hizmetini yapmakta olan personelin, subaylarn ve hatta astsubaylarn evlerinde adeta hizmeti olarak kullanlmasna dayal emir erlii messesesinin kaldrlmak istenmesiydi. Bu konuda 1950 ylnda yaplan tartmalar srasnda son derece ilgin konumalar oldu. Aklmda kalan, sonradan Cumhurbakan olacak olan Cevdet Sunayn Genelkurmay temsilen Byk Millet Meclisindeki komisyon tartmalarnda Nasl olabilir efendim, bir subayn elinde fileyle dolamas! cmlesine karlk, bir milletvekilinin de Yahu ben dolayorum, o niye dolamasn?! diye cevap verdiiydi. Kendilerini bu memleketin olmayan dkleri, markileri, kontlar, yani bir eit asilzadeleri sayan bir zmrenin, kurumun karsndayz sanki. O dnemde Demokrat Parti fazla ileri gitmedi, o emir erleri evlerde almad, ama klalarda subaylarn gndelik ilerini yapmay hl srdrdklerini tahmin ediyorum. Demokrat Parti dneminde ordunun mali denetimi, bte zerindeki son sz syleme hakk bir para kstlanm gibiydi. Ordunun kendine uygun grd bteyi Byk Millet Meclisine ve hkmete bir eit emirname gibi gndermesi pek gze arpmyordu; fakat 1960 darbesinden sonra bu gerilemeyi fazlasyla telafi ettii, uygulamann Cumhuriyetin ilk dnemlerine benzer hale geldii grld. Ordu btesinin herhangi bir tartma olmakszn, Milli Savunma Bakanlndan ya da Genelkurmaydan geldii biimde ve milletvekilleri tarafndan alklanarak kabul
37
edilmesi gibi bir uygulama baka lkelerde var mdr bilmiyorum. Bu bizde bir gelenektir. Dolaysyla biraz nce arkadalarmn da anlatt gibi, btn bu 60lardan sonraki sre, ordunun mali ve idari bakmdan denetim dlnn kurallat bir sreti. 1980den sonra ise ordunun asli ilevinin, yani askeri operasyonlarnn da denetlenmesi ihtiyac giderek daha acil ve nemli hale geldi. Bildiiniz zere, 80lerin ortalarndan itibaren Krt sorunu bir silahl isyana dnt ve ordu buna kar askeri operasyonlara balad. Bunlarn denetlenmesi ihtiyacndan, birtakm aibeli noktalarn, soru iaretlerinin, karanlk noktalarn Meclis ya da bakalar tarafndan soruturulmasna srarla izin verilmeyiinden sz ediyorum. Ordunun siyasal iktidar, Meclis ve kamuoyu denetiminden muaf saylmasnn en rpertici fasl budur. Ali Bayramolu konumasnda zerkleme ifadesini kullandysa da, kanmca bu zerklik tesi bir durum. Ayr Dantay, ayr Saytay olan, ayn zamanda yarg sisteminde yaplan deiikliklerle, Sivil Ceza Yasasna girebilecek sulardan dahi personelini sivil mahkemelerde yarglatmayan bir orduyla kar karyayz. rnein sadece emdinli olaynda deil, en son Ergenekon vakasnda da, ortada Sivil Ceza Yasasnda tarif edilen bir su olmasna ramen Genelkurmay itham altndaki personelini askeri mahkemede yarglatmak iin canla bala alyor. Sonu olarak Trkiyede ordu kurumu, en azndan bugnk hkim eilimiyle -demokrasiden getik- cumhuriyeti felsefeyi sindiremeyen en byk kurumdur; nk cumhuriyetlerin temel ilkelerinden biri, askeri gcn sivil denetim altnda olmasdr. Eer bu kural ilemiyor, iletilemiyor ise orada cumhuriyetin sadece ad vardr. Cumhuriyetten, modern devrimin sonucu olan bir cumhuriyetten sz ediyorsak, onu bir devrim yapan temel zelliklerin birincisi sivil deerlerin askeri deerlerin nne, stne karlmasdr. Oysa Trkiyede banda askerlerin bulunduu bir blok, askeri deerlerin hl Trk toplumunda birincil nemde olduu iddiasn, byle bir ideolojik basklanmay, ynlendirmeyi srdrmekte srar ediyor; nk askeri deerler, yani fiziki gle-gllkle ilikili zellikler bir toplumun kendi kimlik tanmnn birincil esi olarak kabul ediliyorsa, ordu kurumunun o lkede siyaseti, ekonomiyi, hukuku etkilememesi dnlemez. Eer toplumsal kimliimizi byle alglarsak, yani Askeri-fiziki deerler fert ve toplum olarak baat zelliimizdir diyorsak btn sorunlar birer gvenlik sorunu olarak alglamamz, btn sorunlara ordunun mdahil olmas nlenemez. Bu bakmdan Trkiyede ordunun denetlenmesi ya da vesayet toplumundan k dediimiz eyin ok kkl bir zihniyet devriminin sonucu olabileceini belirtmek gerekir. Denetim konusunda batan sylediklerimi tekrarlamak pahasna iaret edilmelidir ki, demokratik denetimi cumhuriyeti denetimden ayrmak; demokratik denetimin, cumhuriyeti denetimin bir ileri aamas olarak grmek gerekir. Cumhuriyeti denetim toplum adna kamu yetkisini kullanan kurumlarn orduyu ve dier gvenlik aygtlarn denetlemesidir. Bunu esas olarak Byk Millet Meclisi yapar. Bu, ilke olarak snrsz bir denetimdir; yani Trk milleti adna bu denetimi yapacak organlar, B-
yk Millet Meclisinin yetkisini kullandklar iin askeri-teknik srlar hari btn arivleri aabilmeli, istedikleri subaydan doru bilgi alabilmeli, kurumun ileyiini gzden geirebilmelidir. Burada bir engellemenin olmas kabul edilemez. Oysa brakn bunu, yakn tarihlerde, 28 ubatn ncesinde devrin babakan Necmettin Erbakan hakknda bir tmen kumandan aka kfrederek konumutu ve Trkiye Cumhuriyeti babakan, Genelkurmay bakanna Bu kii hakknda gerekli muameleyi yapn ve bana bildirin bile diyemedi. Bu, Necmettin Erbakana zg bir durum deildir. Herhalde baka babakanlar da hesap sormaya cesaret edemezdi. Asl iaret etmek istediim nokta, bu cesaret edememe durumunun Trkiye toplumu tarafndan yadrganmyor oluu. Bir babakana terbiyesizlik yapm olan paa karsnda hkmet otoritesini kullanamyor, Genelkurmay da kln kprdatmyorsa Trkiye toplumunun iradesini temsil hakkna her iki tarafa da hakaret edilmi demektir; ama Trkiyede bir babakan byle dnmedii gibi, toplum da yle bir tavr beklemiyor. Yine rnein Susurluk soruturmasnda bir ksm askeri personelin olaylara kart phesi zerine dnemin Meclis Soruturma Komisyonu baz generalleri dinlemek istemiti, ama o generaller neredeyse aka bir meydan okuma tavryla Kim oluyormu o milletvekili... der gibi, uymad bu arya. Teoman Koman, JTEMin kurucusu olan general bunu yapt mesela, kimse de ses karamad. Meclis ierisindeki herhangi bir grup Nasl olur! Trkiye Cumhuriyetinin, Trkiye toplumunun iradesine kar yaplm bir terbiyesizliktir bu diyemedi. Bunun yaplmamas elbette Meclisin bir aybdr; ama lke kamuoyunu dillendirmekle ykml medya organlarnda da bu konu zerinde durulmamas, Bu nasl olur! diyen seslerin pek az kmas da dndrcdr. Ordu gibi bir kurumun ve onun mensuplarnn cumhuriyetin bu en temel ilkesini hie saymas, Byk Millet Meclisine saygszl bu kadar kolaylkla yapabiliyor olmas, Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu geinen bu kurumun ne kadar sakat bir mantk zerine kurulduunu gsterir. Demokratik denetim konusuna gelince... Bu, hkmet ve Meclis denetimine ilaveten kendi konusunda uzmanl, bilgisi, saygnl kabul edilmi kurumlarn da uzmanlk gerektiren askeri konular dahil her konuda ordunun yapt ileri denetleyebilmesi demektir. Ordu bunlara cevap vermek, bu kurumlarn isteklerini dikkate almak zorundadr; Siz kim oluyorsunuz! deme hakk yoktur. Demokratik bir toplumda, meruiyeti kabul edilmi kurumlarn orduya-polise ynelttii sorulara o kurumlar dzgnce cevap vermek zorundadr; vermiyorlarsa en azndan siyasal partiler, hkmet, bunun hesabn sorabilmeli, bu hakk garanti altna alabilmelidir. Demokratik dzende eer ordunun denetimiyle ilgili birtakm deiiklikler yaplacaksa mutlaka sivil toplum adna o yetkiyi kullanma meruiyeti olan kurumlarn da orduyu denetlemesinin n almaldr. Ordu gayet net tanmlanm askeri srlar dnda her konuda btnyle sivil toplumun denetimine ak olabilmelidir; kimi durumlarda askeri operasyonlar da dahildir buna. rnein en son Dalca olaynda ciddi pheler olutu. Bir karakolun imha edilmesine gz yummak gibi, kendi mesleinde karlaabilecei en
39
ar sulamann altnda kald ordu. Elde ciddiye alnmas gereken birtakm karineler var. Bunlar Askeriyenin itibardr, askeri srdr deyip geitirilemeyecek kadar ciddi iddialardr. Bir dier olayda bir askeri aracn ordunun dedii mayna bast, iindeki personelin ld, suun da PKKya ykld iddia edildi. Btn bunlarla ilgili olarak askerlik asndan da bu olaylarn sorgulanmas, aydnlatlmas gerekir. Askeri darbeye maruz kalm lkelerde daha sonra bunun hesab yle ya da byle sorulduu, birok nde gelen sorumlu, sulu cezalandrld halde Trkiyede neden asla byle olmad konusuna da deinmeliyim. Bu bahiste birtakm kurumlar sulayabilir, hkmetin, Meclisin grevini yapmadn syleyebiliriz; ama bence ok daha nemli nokta Trkiye toplumunun byk ounluunun bunu istemiyor oluudur. Ordunun istisnai statsnn trplenmesine, diyelim Tapu Genel Mdrl gibi, gerektiinde cezalandrlabilir bir kurum haline getirtilmesine Trkiye toplumu adeta igdsel olarak pek scak bakmamaktadr. Bu tutumun temelinde bizim en nemli sorunumuz yatyor galiba: Trkiye toplumunun kendi kimlik tasarmnda, kendi dnya grnde gcn, fiziki gcn ok nemli yer tutmas ve hatta bir erdem olarak yceltilmesi. Bu, Trkiye toplumunun modern bir toplum haline gelmesinin nnde de bir engeldir; nk biraz nce sylediim gibi, ancak modern deerler sivil deerlerdir ve bunlar askeri deerlerin, fiziki g kkenli deerlerinin geri plana atlmas, hatta deer olmaktan kmas sayesinde ykselebilir. Trkiye toplumu eer askeri deerlerin askeri zelliklerinin tesindeki zelliklerini kendi kimlik tasarmna yerletirebilir hale gelebilirse, kendisi hakknda byle bir tasarm olabildii takdirde, bu zihniyete geebildiinde ordusunun denetlenmekle ypranaca korkusundan kurtulabilir; nk szn ettiimiz kimlik algs, g kullanm snrlandrlm bir ordunun zayflatlm olacan varsaymakta, bundan korkmakta ve paralize olabilmektedir. Bugn de onca ar skandala ramen orduya dokunulmamasn savunan kampanya en ok bu endie zerinden yrtlr durumda; nk ordu Trk toplumunun kimliini kendinde billurlatrm yegne kurum addedilmekte; onun sorularla karartlmas veya rselenmesi kendi kimliimizi tahrip, kendi kimliimizi zayflatmak gibi alglanabilmektedir. Fiziki g zerinden oluturulmu kimlik algs sadece militer bir ideolojinin rn deil, daha derin bir meseledir. Bu kimlik algs olduu gibi kaldka ne askerin siyaset stndeki vesayetinin, ne de btn kurumlara militer deerlerin szmasnn nne geilebilir. Bugn var olan gerilim bile bir parantez olarak kalabilir. Bu bakmdan, fiilen srmekte olan askeri vesayet sistemine kar kurumsal birtakm dzenlemelerin tesinde ok ciddi bir ideolojik kampanyaya ihtiya vardr. Trkiye toplumunun kendi kimlik algsnn dntrlmesi ve bunun modern deerlere dayal hale getirilmesi iin ok geni apl bir aydnlanma abasna girmek gerekir. Bunun iin kendi siyasi hesaplarna gml partilerden ziyade, dnce ortamnn olumasnda rol oynayan kesimler gayret gstermelidir. Bu olmadka, ordusunun cumhuriyeti denetimini bile yapamayan Trkiye toplumunun gerek demokratik denetim imknlarna, mekanizmalarna ve zihniyetine kavuacan, kavuabileceini syleyemeyiz.
Turgut Tarhanl: mer Lainerin bu sunumu modernleme asndan da nemli bir eletirel bak ifade ediyor. Sunumda sivil terimine vurgu yaplmas, bu szcn Arapadaki medeni szcnn karl olmasyla, medine, kent veya Latincedeki civitas szcn de dikkate alarak yerleik bir dzende bir arada yaama halini ortaya koyuyor. Fakat bu ilikiler ortamnn gce bal bir dzen anlay iinde kurulmasndan ok, civilization ya da medeniyet terimleriyle, hukuk sayesinde oluturulan o bir arada yaama halinin ifade edildiini, byle bir dzenin varl ve ileyiine vurgu yapldn dikkate almak gerekiyor. Bu durumda, medeniyet ekseninde hukukun da g kavram karsnda elde ettii roln nemini gzden uzak tutmamamz gerektii kansndaym.
41
Askeri Yarg-Sivil Yarg
Vahap Cokun
Konumamda askeri yargnn Trkiyedeki ve dnyadaki tarihsel servenine girmeyeceim. Askeri yargnn mevcut yaplanmasna, oluturduu sorunlara ve bunlar karsna ne yaplabileceine deinmeye alacam. Trkiyedeki askeri yapnn temelleri 1960 darbesinden sonra atld. Bu dnemde askeri yarg adli yargdan bamsz ve yepyeni bir yarg kolu olarak ortaya kt. Askeri yarg alanndaki bu radikal deiimin sebepleri, 1961 Anayasasnn kodlarnda sakldr. Bu nedenle, sz konusu kodlar deifre eden 1961 Anayasasnn temel felsefesine ve vazedili sebeplerine ksaca bakmak gerekir. 1961 Anayasas snrl ve vesayeti bir demokrasi tasavvuru zerine kurulmutur. zgrlk deil, sekinci kayglar nedeniyle ounluk iradesine duyulan kuku ve korkudan beslenen bu dncenin anayasal yansmas olarak, devleti sekinlerin temel siyasi deerlerini ve karlarn kollamak adna milli iradenin kullanmn snrlayacak eitli mekanizmalar ngrlmtr. Cumhuriyet Senatosu, Anayasa Mahkemesi ve Milli Gvenlik Kurulu gibi kurum ve kurululara, askeri vesayet ideolojisi erevesinde siyasi iktidar -parlamento ve hkmeti- gzetleme ve denetleme yetkileri tannmtr. Resmi ideoloji dorultusunda demokratik siyasete vesayet eden bu devlet iktidar blokunun merkezinde ise Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) yer alm ve TSKya sistem ierisinde stn ve imtiyazl bir konum tannmtr. Genelkurmay bakannn Milli Savunma bakanna deil de babakana kar sorumlu tutulmas, milli gvenlik siyasetinin tayininde Milli Gvenlik Kuruluna kritik yetkiler tannmas ve TSKnn Saytay denetimi dnda braklmas bu kapsamda ele alnmaldr. 1961 Anayasasyla ordunun sistem ierisindeki zerk ve imtiyazl konumunu glendirmeye ynelik getirilen bir baka yenilik, askeri yargnn anayasal bir organ olarak dzenlenmesidir. Askeri yargnn anayasa seviyesinde dzenlenmesi dahi tek bana bu kuruma verilen nemi ortaya koymaya yeterliyken, bununla yetinilmeyip askeri yargnn adli yargya paralel zerk bir yarg kolu olarak dzenlenmesi, TSKnin sistem ierisindeki zerk konumunu tahkim etmek anlamna gelmektedir. Bu erevede 1961
Anayasasyla bir yandan askeri yargnn grev alan geniletilmi, dier yandan Askeri Yargtay ve 1971 anayasa deiikliiyle de Askeri Yksek dare Mahkemesi (AYM) birer yksek yarg organ olarak anayasal dzenlemeye kavuturulmutur. 1961 Anayasasnn dzenlenmesinde etkin olan ideolojik kayglar 1982 Anayasasnda ok daha belirleyici hale gelmitir. Askeri vesayet ideolojisinin en otoriter ve en devleti yorumunu esas alan anayasa koyucu, devlet iktidar-siyasi iktidar ayrm zerinden ileyen vesayet olgusunun alann geniletmi, vesayet organlarnn -devlet iktidarnn- demokratik siyaset ve toplum zerindeki g ve yetkilerini tahkim etmitir. Bu glendirme ve yetkilendirmeden en fazla askeri otoriteler nasiplenmitir. 1961 Anayasasyla mukayese edildiinde, 1982 Anayasasnn askerin sistem ierisindeki zerk ve stn konumunu daha da pekitirdiini sylemek mmkndr. Bundan, -az da olsa- askeri vesayet ideolojisinin nemli sacayaklarndan birini oluturan askeri yarg da etkilenmitir. ASKER YARGI TEKLATI Mevcut durumda, adli yargya paralel bir yarg oda olarak konumlandrlan askeri yargnn tekilatlanmas genel olarak Askeri Ceza Yargs ve Askeri dari Yarg olmak zere iki balk altnda toplanabilir: Askeri Ceza Yargs Askeri ceza yargs, adli ceza yargsna paralel bir ekilde iki derecelidir. lk derece mahkemeler, disiplin mahkemeleri ve askeri mahkemelerdir; st derece mahkeme ise Askeri Yargtaydr. Disiplin Mahkemeleri 1961 ve 1982 anayasalarnda ngrlm olan disiplin mahkemelerinin yasal dayana, 16.06.1964 tarih ve 477 sayl Disiplin Mahkemeleri Kurulu, Yarglama Usul ve Disiplin Su ve Cezalar Hakknda Kanundur. Anlan kanunun 1. maddesine gre, disiplin mahkemeleri, tugay ve daha byk kta, karargh ve askeri kurumlar ile Milli Savunma Bakanl Mstearl tekilatnda kurulur. Ayrca Genelkurmay Bakanl dorudan doruya veya Sahil Gvenlik komutannn, Jandarma genel komutannn, kuvvet komutanlarnn ve Milli Savunma Bakanl mstearnn gsterecei lzum zerine dier komutanlklarda, kararghlarda veya askeri kurum amirlikleri tekilatnda da disiplin mahkemesi kurabilir. Kanunun 2. maddesine gre, biri bakan ikisi ye olmak zere subaydan kurulan disiplin mahkemelerinde yarglama hkimler tarafndan deil, subaylar tarafndan yaplr. Disiplin mahkemesindeki grevli subaylar birlik komutan tarafndan seilir ve normal kta grevlerini de devam ettirirler. Birlik komutan ayn zamanda bu mahkemede iddianame dzenleyerek dava da aar. Disiplin mahkemelerinde savclk grevi, disiplin subay ad verilen ve yine birlik komutan tarafndan atanan bir subay tarafndan yerine getirilir. 12.06.2003 ta-
43
rih ve 4895 sayl Kanunla disiplin subaynn yardmcl kaldrlan hkim snfna mensup subaylar arasndan atanmas ngrlmse de, bu snftan atama yaplmad takdirde sz konusu grev normal subaylar tarafndan da yerine getirilebilir. Disiplin mahkemeleri gnden iki aya kadar oda ve gz hapsi cezas verebilir. Verilen cezalar disiplin cezaevlerinde uygulanr. tiraz halinde disiplin mahkemesi kararlar bir st disiplin mahkemesi tarafndan incelenir. Bu yapsyla disiplin mahkemeleri Anayasaya aykrlk tamaktadr; nk Anayasa yarg yetkisinin Trk milleti adna bamsz mahkemeler tarafndan kullanlaca hkmn iermektedir. Oysa disiplin mahkemelerindeki yeler bamsz ve tarafsz nitelikteki hkimler deil, emir-komuta zinciri altndaki subaylardr. Bunun yannda yelerinin atanma biimi, mahkemenin kuruluu ve alma usulleri de Anayasann 138. maddesindeki mahkemelerin bamszl ve 139. maddesindeki hkimlik ve savclk teminat ilkeleriyle elimektedir. Askeri Mahkemeler Askeri mahkemeler 25.10.1963 tarih ve 353 sayl Askeri Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul Hakknda Kanun ile dzenlenmektedir. Bu kanunda 29.06.2009 tarih ve 5530 sayl Kanunla pek ok deiiklik yaplmtr. Askeri mahkemeler iki askeri hkim ye ve bir subay yeden oluur. (Ancak Genelkurmay Bakanl nezdindeki askeri mahkeme general ve amiralleri yarglad zaman, askeri hkim ile iki general veya amiralden kurulur.) Subay ye, nezdinde askeri mahkeme kurulan komutan tarafndan belirlenir. Subay yelerin en az yzba rtbesinde muharip snftan bulunmalar, sann ast ve yarglama sresince en yakn amiri olmamalar ve taksirli sular hari bir crmle hkml bulunmamalar arttr. Bu mahkemede bakanlk kdeme gre belirlenmekte, en kdemli ye bakan olmaktadr; dolaysyla askeri mahkemelerin bakanlar, hkim ye olabilecei gibi subay ye de olabilmektedir. Bu mahkemelerde savclk grevini, askeri savc yapmaktadr. Askeri mahkemelerin iki adan Anayasaya aykrlk tekil ettii sylenebilir: Birincisi, askeri mahkemelerin bnyelerinde subay yeleri barndrmas mahkemelerin bamszl ilkesine ters dmektedir; zira subay yenin bamszl yoktur, birlik komutannn etkisi altnda olmas ok gl bir ihtimaldir. kinci aykr durum, askeri mahkemelerdeki askeri hkim yelerin de bamszlk ve tarafszlk sorunuyla malul olmasdr. Askeri hkimler, adli yargda grev yapan hkimler gibi, bamsz bir Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan atanmamaktadr. Askeri Yargtay Anayasann 156. maddesinde yer alan Askeri Yargtay, askeri mahkemelerde verilen karar ve hkmlerin son inceleme makam, ayrca asker kiilerin yasayla belirlenen baz davalarna bakan ilk ve son derece mahkemesidir; kuruluu ve alma usulleri 08.07.1972 tarih ve 1600 sayl Askeri Yargtay Kanunu ile dzenlenmektedir.
Askeri Yargtayda be daire (ilk derece mahkemelerden gelen dosyalar inceler), bir Daireler Kurulu (daire kararlarna kar ilk derece mahkemelerin verdikleri direnme kararlarn inceler), bir Genel Kurul (itihatlar birletirir) ve bir de Bakanlar Kurulu vardr. Askeri Yargtay yeleri birinci snf hkimler arasndan, Askeri Yargtay Genel Kurulunun ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla her bo yer iin gsterecei er aday iinden cumhurbakan tarafndan seilmektedir. Askeri dari Yarg Askeri idari yarg tek derecelidir. Bunun anlam, idari yarg alannda ilk ve son derece Mahkemesi olarak tek bir mahkemenin bulunmasdr ki, bu da Askeri Yksek dare Mahkemesidir (AYM). AYM 1971 ylnda, 1961 Anayasasnn 140. maddesinin deitirilmesiyle kurulmu, kurulu ve grevleri 04.07.1972 tarih ve 1602 sayl Kanunla dzenlenmitir. 1982 Anayasasnn 157. maddesi AYMin grev tanmn asker olmayan makamlarca tesis edilmi olsa dahi, asker kiileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn yarg denetiminin ilk ve son derece mahkemesi olarak yapmaktr. Anayasann ve 1602 sayl Yasann ngrd bu grev kural uyarnca AYMin bir davaya bakabilmesi iin iki koulun birlikte gereklemesi gereklidir. Bunlar, idari ilem veya idari eylemin asker kiiyi ilgilendirmesi ve idari ilem veya eylemin askeri hizmete ilikin olmasdr. Bu ikisinden zellikle askeri hizmet koulu son derece tartmaldr; nk askeri hizmete ilikin idari ilem ve idari eylem, snrlar pek net izilebilecek kavramlar deildir. Bu nedenle AYMin grev alannn snrlarnn ou kez ak olarak belirlenememesi, uygulamada sorunlara neden olmaktadr.1 AYM yelerinin bir ksm askeri hkim, bir ksm ise kurmay subaydr. 1602 sayl Yasann 8. maddesine gre, askeri hkim olan yeler, bu snftan olan bakan ve yeler, ye tam saysnn salt ounluuyla her bo yer iin gsterilecek aday arasndan, hkim snfndan olmayan yeler ise Genelkurmay Bakanlnca her bo yer iin gsterilecek aday arasndan cumhurbakan tarafndan seilir. Seilenler arasndan rtbe ve kdem srasna gre Askeri Yksek dare Mahkemesi bakanlna, basavclna, daire bakanlklarna ve yeliklere, Milli Savunma Bakan ve Babakann imzalayaca, cumhurbakannn onaylayaca kararnameyle atama yaplr (m. 9). Kurmay subay yelerin grev sresi en fazla drt yldr. AYMin yapsnn birok sorun ierdii aktr. ncelikle, hkim olmayan subay yelerin varlnn bu mahkemenin bamszln zedeledii bir kez daha yinelenmelidir. Ek olarak, AYMin subay yelerine ilikin dzenlemesinde bu yelerin grev sresini -bir alt snr belirtilmeden- en fazla drt ylla snrlamas ve bu srenin sonunda
1 Sezai Aydnalp, Askeri Yksek dare Mahkemesinin Grev Alan Sorunu, Askeri Adalet Dergisi, Yl 22, Ocak 1994, Say 89, s. 52-53.
45
yelerin statden ayrlarak kta grevine gnderilmesinin de yarglk teminatyla hibir ekilde badatrlamayacann alt izilmelidir. Dantay ile yaplacak bir karlatrma sonucu, durumungarabet ve vahameti daha ak bir grnt olarak karmza kar. Dantayn hkim snfndan olmayan yeleri iin herhangi bir snrlama sz konusu olmayp, bu kiiler Anayasann ngrd ya haddine kadar hem greve devam eder, hem de gerekli gvencelerden yararlanrlar. Buna karlk AYMin hkim snfndan olmayan yeleri iin hem drt yllk bir grev sresi ngrlm ve bunun sonunda statden ayrlarak kta grevine dnmeleri esas kabul edilmi, hem de bylece anayasal gvenceleri grev sreleriyle snrl tutulmutur.2 AYMde daire, bir Daireler Kurulu, bir Bakanlar Kurulu ve bir Genel Kurul bulunmaktadr. Her daire bir bakan ve alt yeden olumaktadr. yelerden drd askeri hkim, ikisi ise kurmay subaydr. Daireler Kurulu, daire bakanlar ile her dairenin kendi yeleri arasndan bir yl sreyle seecei bir askeri hkim, bir de bu snftan olmayan yelerden olumaktadr. Hem daireler hem de Daireler Kurulu oy okluuyla karar vermektedir. AYMe alan davalar hakknda dairelerden biri veya Daireler Kurulu karar vermektedir. Bu kararlar kesindir. Askeri idari yargda temyiz yolu yoktur. Sadece bu kararlara kar 15 gn iinde karar dzeltme yoluna bavurulabilir. Ancak karar dzeltme temyiz demek deildir. Zira bu inceleme karar veren daire tarafndan yaplmakta ve karar dzeltme talepleri genellikle reddedilmektedir.3 Bir btn olarak dnldnde -ceza ve idare alanndaki varlyla- Trkiyede hukuk alannda bir ift balla neden olan askeri yarg, hukuk gvenliini ve hukuk devleti ilkesini ihlal etmektedir; nk askeri yargda hem mahkemelerin bamszlna ve yarg teminatna aykr birok hkm mevcuttur, hem de askeri yarg askeri hizmetin gereklerini esas almaktadr. 1982 Anayasasnn askeri mahkemeleri dzenleyen 145, Askeri Yargtay dzenleyen 156 ve AYMi dzenleyen 157. maddelerinde askeri hizmetin gerekleri olmazsa olmaz bir temel ilke olarak kabul edilmitir. Byle bir temel zerinde ykselen bir askeri yargnn bamsz ve tarafsz olmas imkn dahilinde deildir. ASKER YARGININ LEV Askeri yargnn varl ordunun varlna bal olduuna gre, alan da ordu mensuplar ile onlarn askeri hizmetin ifasndan kaynaklanan sular ve disiplin sularyla snrl olmaldr. Tersinden sylersek, askeri yarg askerlerin askeri su kapsam dnda kalan sularnda grevli olmamal ve sivil kiileri yarglayamamaldr; nk askeri sular dnda kalan sular bakmndan asker kiileri askeri yarglamaya tabi tutmak,
2 3 l Han zay, Askeri Yksek dare Mahkemesinin Dn, Bugn, Yarn, Askeri Adalet Dergisi, Yl 22, Eyll 1994, Say 91, s. 45. Kemal Gzler, Hukuka Giri, Ekin Yaynlar, Bursa, 2006, s. 117.
askeri yargnn var olu mantna aykrdr. Keza sivil kiilerin de askeri yarglanmaya bal klnmas hem doal yarg ilkesine aykrlk tekil etmekte, hem de askeri mahkemelerin var olu gerekesine ters dmektedir. Ancak Trkiyede 1961 Anayasasyla kurulan ve 1982 Anayasasyla da srdrlen askeri yarg sistemi, askeri yarglamay olmas gereken snrlar ierisinde tutmam, aksine bu yarglamann alann zaman ierisinde olabildiince geniletmitir. Bu geniletme iki ynl olmutur: Bir taraftan sivil kiiler askeri mahkemelerde yarglanmaya tabi tutulmu, dier taraftan ise askerlerin askeri sularnn dnda kalan dier sular da askeri yarglamann grev alanna dahil edilmitir. Bylece gnmzn evrensel hukuksal deerleriyle ters den, yani demokrasi, hukukun stnl, yarg birlii, adil yarglanma hakk ve doal yarg ilkelerine aka aykrlk tekil eden bir yarg dzeni oluturulmutur.4 Bugn Trkiyede dnyann baka bir demokratik lkesinde grlmeyen bir askeri yarg sistemi mevcuttur. Gerek asker kiilerin askeri hizmetle ilgisi olmayan sularn yarglama yetkisine sahip olmasyla ve gerekse Askeri Yargtay ve AYM ile yksek yarg organ eklinde rgtlenmi yapsyla askeri yarg, adli yargya paralel zerk bir yarg konumundadr. Askeri yargnn konu, kii ve grev bakmndan bu kadar geni bir sahaya tesir eder hale getirilmesindeki temel gaye ise, askerin toplum ve demokratik siyaset zerindeki vesayetini daim klmaktr. Trkiyede ordu bir btn olarak sistem ierisinde zerk, imtiyazl ve stn bir konumdadr. Bu hegemonik konumunu muhafaza etmek zere, toplumsal ve siyasal alana birtakm mdahalelerde bulunmaktadr. Bu mdahalelerin etkin olmas ve kurumsal bir sreklilik kazanmas ise, sz konusu mdahalelerin mmkn olduunca yarg denetiminin dnda tutulmasna baldr. te snrlar son derece geni izilmi kendine has bir askeri yargya sahip olmas, orduya bu imkn salamaktadr. Askeri yargnn balca iki ilevinden sz edilebilir: Birincisi, askeri alanda ilenmek kaydyla neredeyse askerlerin iledii tm sularn askeri yargnn grev alanna girmesinin askere verdii gven hissidir. Askeri yargnn son derece geni grev ve yetkilerle donatlmas, hem su tekil eden eylemlerin kurumun iine tanabilmesine, hem de o eylemin cezasz kalmasn mmkn klacak bir ortamn hazrlanabilmesine imkn salamaktadr. kincisi, hiyerarik bir nitelik arz eden askeri yarg, su isnad yaplan asker kiilerin rtbeleri ykseldike onlara ynelik soruturmann gerei gibi derinletirilmesini nlemektedir. Bunun anlam, askeri yargnn alt rtbeliler iin zellikle disiplin sularna ilikin yarglamalarda gerek bir yarg mekanizmas gibi almas, st rtbelilerin su tekil eden eylemlerinde ve ideolojik nitelii ar basan konularda ise bir aklama messesesine dnme ihtimalinin yksek olmasdr.5
4 5
mit Karda, Trkiyenin Demokratiklemesinde ncelikler, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Eitim retim ve Yardmlama Vakf Yaynlar, stanbul, 2004, s. 33 vd. Etyen Mahupyan; Askeri Yargnn levi, Taraf, 19.06.2006.
47
ASKER YARGI DZENNDE HUKUK YLETRMELER Askeri vesayet sisteminin srekliliini salayan askeri yarg sistemi, Trkiyenin Avrupa Birlii ile btnlemesinde bir engel olarak grldnden, zellikle 2002 ylndan sonra younluklu olarak tartlmaya balanmtr. Btnleme sreci mesafe kat ettike bu sistemin yumuatlmasna ynelik birtakm dzeltici deiikler yaplmtr. Askeri yarg alanna ilikin olarak bugne kadar nemli deiiklik gerekletirilmitir: 1. 7 Austos 2003 tarihinde (7. Reform Paketinde), Askeri Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul Kanununun (AMKYUK) 11. maddesine eklenen bir fkra ile Askeri Ceza Kanununun 58. maddesinde yer alan halk askerlikten soutma suunu yarglama yetkisi adli mahkemelere braklmtr. Bylece bu sua ilikin sivilleri yarglama yetkisi askeri mahkemelerin elinden alnmtr. 2. 29 Haziran 2006 tarihinde, askeri yarglamaya ilikin 65 maddede deiiklie gidilmitir. 5530 sayl Askeri Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunla 17 su askeri mahkemelerin grev alanndan karlmtr. Bylelikle Trk Ceza Kanununda siyasi su olduu halde Askeri Ceza Kanununa sokulup askeri su haline getirilen birok su bakmndan doal yarg ilkesine dnlmtr. Fakat AMKYUKun 12. maddesinde yer alan mterek sular deitirilmediinden, sivil kiilerin bu sulardan dolay askeri mahkemelerde yarglanmasna devam edilmitir. 3. 26 Haziran 2009 tarihinde TBMM, 5918 sayl Kanunu kabul etmi ve bu kanun 8 Temmuz 2009da Cumhurbakan tarafndan imzalanp Resmi Gazetede yaymlandktan sonra yrrle girmitir. lgili kanunun 6. maddesiyle 5271 sayl Ceza Muhakemeleri Kanununun (CMK) 3. maddesine bir fkra eklenerek, askeri mahkemelerin sivil kiileri yarglama yetkisi ortadan kaldrlmtr. Bu kanunun 7. maddesiyle CMKnn 250. maddesinde bir deiiklik yaplarak, asker kiilerin zel yetkili ar ceza mahkemelerinin yetki alanna giren bir suu ilemeleri halinde bu mahkemelerde yarglanmalar hkm altna alnmtr. Bu durumda, artk asker kiiler u sular iledikleri takdirde -askeri deil- adli mahkemelerde yarglanacaktr: rgt faaliyeti erevesinde ilenen uyuturucu ve uyarc madde imal ve ticareti suu, haksz kazan salamak amacyla kurulmu bir rgtn sular, devletin birliini ve lke btnln bozmak, dman devlete maddi ve mali yardm, anayasay ihlal, cumhurbakanna, yasama organna ve hkmete kar sular, devlet srlarna kar sular, casusluk vb. karld esnada ve daha sonraki srete yaplan tartmalara bakldnda, sz konusu yasal deiikliin ardnda drt amacn yatt sylenebilir: Birincisi, bilhassa son yllarda yrtlen, asker ve sivil kiileri kapsayan geni apl soruturmalarda yaanan adli yarg ile askeri yarg organlar arasndaki grev uyumazlklarn zmektir. Bu tr uyumazlklar hem yarglama srecini olumsuz etkileyip yarglamann uzamasna yol amakta, hem de yargya olan gveni sarsmaktadr. Bu konuda verilecek en iyi rneklerden biri, kamuoyunda JTEM davas olarak bilinen davada yaananlardr.
ok sankl bu dava, asker ve sivil kiilerin crm ilemek iin teekkl oluturmak, bir suu syletmek iin ikence yapmak ve taammden adam ldrmek gibi sular birlikte iledikleri iddiasyla 2005te Diyarbakr 2. Ar Ceza Mahkemesinde almtr. Mahkeme, sanklardan bir ksmnn asker kii olmas gerekesiyle grevsizlik karar vermi ve kesinleen kararla birlikte dava dosyasn Diyarbakr 7. Kolordu Komutanl Askeri Mahkemesine gndermitir. Askeri mahkeme ise sanklarn TSK ile ilikilerinin kesilmi olduu ve yklenen sularn da askeri su olmad gerekesiyle grevsizlik karar vermitir. Adli yarg ile askeri yarg arasnda kan ihtilaf zerine dosya Uyumazlk Mahkemesine gnderilmitir. Mahkeme 02.06.2008 tarihli kararnda askeri mahkemenin gerekesini kabul ederek, asker kiilerin ilikilerinin TSKdan kesilmesi ve yklenen sularn askeri su olmamas (askeri hizmet ve grevlere ilikin olmamas) nedenleriyle bu konuda adli yargnn grevli olduuna karar vermitir. Bylece yarglama srf grev uyumazl, yani ift bal yargnn yaratt belirsizlikler nedeniyle drt yl kadar gecikmitir. kincisi, birinci meseleyle irtibatl olarak, ayn davalarda askeri yarg ile adli yarg makamlarndan kan birbirine tamamen zt kararlarn nne gemektir. zellikle son dnemlerde kamunun gz nnde cereyan eden popler davalarda asker kiiler hakknda adli yarg ile askeri yargnn son derece farkl kararlar verdii gzlenmektedir. Bunun somut rnei emdinli davasdr. emdinlide bir kitap dkknna bomba attklar iddiasyla astsubaylar Ali Kaya ve zcan ldeniz hakknda alan davada, Van 3. Ar Ceza Mahkemesi bu asker kiileri yarglama yetkisinin bulunduuna hkmetmi, yaplan yarglamada sanklar adam ldrmek, ete kurmak ve adam ldrmeye teebbs etmek sularndan 39 yl 5 ay 10 gn ar hapis cezasna arptrlmtr. Karar temyiz edilmi ve dosya Yargtaya gnderilmitir. Yargtay 9. Ceza Dairesi, Mays 2007de verdii kararda yerel mahkeme kararn usul ynnden bozmu ve sanklarn zerine atlm olan sularn askeri mahkemenin grev alanna girdiine hkmetmitir. Van 3. Ar Ceza Mahkemesi, Yargtay kararndan sonra askeri su-askeri mahal kavramlarna dayanarak, direnmek yerine dosyay Van Kolordu Askeri Mahkemesine gndermitir. Askeri mahkeme ise adli yargnn 39 yl ceza verdii sanklar serbest brakmtr. Yarglama halen devam etmektedir. Albay Dursun iekin yarglanma sreci de askeri yarg ile adli yarg arasndaki fark gstermesi bakmndan nemlidir. Hatrlanaca zere, siyasal iktidara kar birtakm faaliyetleri ieren ve rtica ile Mcadele Eylem Plan baln tayan belge medyaya yansmtr. Darbe Plan olarak da adlandrlan bu belgenin altnda Albay Dursun ieke ait olduu ileri srlen bir imza bulunmas zerine, Genelkurmay Bakanl Askeri Savcl albay hakknda bir soruturma balatmtr. Askeri savclk, belgenin Genelkurmayda hazrlanmadn ve albayn bu belgeyi hazrladna dair ciddi bir phe bulunmadn belirterek, Dursun iek hakknda takipsizlik karar vermitir; ancak adli savclar ayn kanaatte olmamtr. Ergenekon davasn sorutu-
49
ran savclar, ieki Ergenekon rgtyle balantl olduu gerekesiyle tutuklanmas talebiyle mahkemeye sevk etmi ve stanbul 14. Ar Ceza Mahkemesi, iek hakknda tutuklama karar vermi, ancak iek bu karara yaplan itiraz zerine serbest braklmtr. Bu srete askeri yarg ile adli yargnn olaylara ne denli farkl yaklatklar kamuoyunca daha iyi anlalmtr. ncs, Avrupa Birlii kriterlerini yerine getirmektir. Bu konuda gerek Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kararlarnda (ncal, Ergin, zel ve Erk kararlar), gerekse AB belgelerinde askeri mahkemelerin sivilleri yarglama yetkisinin kaldrlmas ve bu mahkemelerin grev ve yetkilerinin Avrupa Birlii standartlarna uygun bir ekilde dzenlenmesi gerektiine yer verilmektedir. Nitekim 18 ubat 2008 tarihli Katlm Ortakl Belgesinde askeri mahkemelerin yetkisinin askeri personelin askerlikle ilgili grevlerine hasredilmesi, ABnin ak ve net bir talebi olarak yer almtr. Yine, Trkiye tarafndan belirlenen 30 Aralk 2008 tarihli Ulusal Programda da Demokratik hukuk devletinin gerekleri erevesinde hazrlanacak Yarg Reformu Stratejisinin bir paras olarak askeri mahkemelerin grev ve yetkilerinin tanmlanmasyla ilgili dzenlemelere devam edilecektir sz verilmitir. Ksacas, Trkiyenin Avrupa Birlii ile tam yelik mzakerelerini tamamlayabilmesi, demokrasi ve hukuk tasn ykseltmesine baldr. Bu ise askeri yargnn snrlarnn daraltlmasn ve bugn bulunduu noktadan geriye ekilmesini zorunlu klar ki, ilgili yasayla amalanan hususlardan biri de budur. Drdnc nokta ise demokratik yaam ortadan kaldrmaya teebbs edenleri sivil yargnn denetim sahasna alarak demokratik sreci daha korunakl klmaktr. Trkiyenin yakn tarihinin rettii temel gereklerden biri, askeri mahkemeler ile darbe hazrlnda bulunan askeri personeli yarglamann, dolaysyla darbeleri nlemenin mmkn olmaddr. Trkiyenin tarihinde bunu teyit edecek pek ok olaydan birkan hatrlatmakta fayda vardr: Demokrat Parti dneminde dokuz subay darbeye teebbs etme suundan tutuklanmtr. Ne var ki, bu subaylardan sadece ihbar yapan Samet Kuu, Askeri Mahkeme tarafndan mahkm edilmitir. 12 Mart dneminde ise darbe sonras askeri mahkeme 9 Mart cuntaclar beraat ettirmitir; nk tekilatn ucunun Hava Kuvvetleri ve Kara Kuvvetlerine kadar gittii grlmtr. Bir baka olayda Kadir Sarmusak, 28 ubat dneminde ordu iindeki Bat alma Grubuna ait bir belgeyi aa karm, dnemin hkmeti, cunta faaliyetleri yrtenlerin yarglanmasn salamak yerine belgeyi Genelkurmay Bakan smail Hakk Karadayya vermitir. Karadaynn emri zerine askeri yarg devreye girmi ve cuntaclar hakknda herhangi bir ilem yaplmazken, cuntay ortaya karan Kadir Sarmusak ve Emniyet stihbarat Daire Bakan Blent Orakolu tutuklanp Deniz Kuvvetleri Askeri Mahkemesinde yarglanmtr. Baka bir rnek ise, emekli Deniz Kuvvetleri Komutan zden rneke ait 20032004 yllarn kapsayan darbe giriimlerini anlatan gnlklerin kamuoyuna duyurul-
masnn ardndan yaanan sretir. Gnlklerdeki eylemlere ilikin yargsal sre iletilmedii gibi, darbe gnlklerini kamunun bilgisine sunan gazeteci Alper Grm hakknda soruturma balatlmtr. Tm bunlar darbe giriimlerinin sivil yargnn grev alan iine sokulmasnn ne kadar hayati bir nemi haiz olduunu gstermektedir. Zira bylesi bir dzenleme, askeri vesayet rejimini zayflataca gibi, demokrasiyi koruma konusunda lkenin daha gl bir mekanizmaya sahip olmasna da imkn verecektir. YASAL DEKLK VE ANAYASA MAHKEMES Sivil kiilere askeri mahkeme yolunu kapatan ve askerlerin baz sulara ilikin sivil mahkemelerde yarglanmasna imkn tanyan yasal dzenleme, Resmi Gazetede yaymlanp yrrle girdikten sonra CHP tarafndan iptali istemiyle AYMye gtrlmtr. CHPnin olaanst grup toplantsnda oybirliiyle ald karar sonrasnda hazrlanan dava dilekesinde, bahse konu olan yasal dzenlemenin Anayasann 145. maddesine aka aykr olduu savunularak dzenlemenin iptali ve yrrln durdurulmas talep edilmitir. Bavuru hukuki adan ele alndnda yle bir deerlendirme yaplabilir: 5918 sayl Kanunun, Anayasann 145. maddesinin 1. fkrasna aykr olduu iddias ilk bakta doru veya hukuken savunulabilir grnmektedir. Gerekten de Anayasann ilgili hkmnn sadece lafz dikkate alndnda, yani lafzi yorumla hareket edildiinde, aykrlk iddiasnn doruyu yanstt sylenebilir. Nitekim Yargtay Bakan Hasan Gereker de yapt bir aklamada dzenlemenin Anayasaya aykr olmadn hi kimsenin syleyemeyeceini belirterek konuya bu adan yaklatn ortaya koymutur. Fakat konuya iki farkl adan yaklamak ve aykrlk iddiasn geersiz klmak mmkndr: 1. Askeri yargnn grev alanna giren sular iin Anayasa drt lt belirlemitir: a) Asker kiilerin askeri sular, b) Asker kiilerin asker kiilere kar iledii sular, c) Asker kiilerin askeri mahallerde iledii sular ve d) Asker kiilerin askerlik grev ve hizmetleriyle ilgili sular. Bu ltler dahilinde deerlendirildiinde ortaya kan tablo udur: CMKnn 250. maddesinde belirtilen sularn askeri sular, askerlere kar ilenmi sular ve askerlik greviyle ilgili sular olmad aktr. Bunun iin Anayasaya aykrlk iddiasnda dayanlabilecek tek lt olarak askeri mahal lt kalmaktadr. Askeri mahal ltn deerlendirirken aklda tutulmas gereken, sivil yargnn grev alannn btn sular asndan deil, sadece CMKnn 250. maddesinde belirtilen sular bakmndan geniletilmi olmasdr. Sz konusu sularn banda ise baz rgtl sular yannda, anayasal dzene ve bu arada Cumhurbakanl, TBMM ve hkmet gibi anayasal kurumlara kar ilenen sular gelmektedir. CMKnn 250. maddesinde saylan sularn hemen hemen tamam ya rgtl sular olmalar sebebiyle ya da su konusu fiilin doas gerei mnhasran askeri mahalde ilenemeyecek nitelikte olduklar iin su mahalli kavramn devre d brakan sulardr. Bu sula-
51
rn oluumu iin bunlara konu olan fiillerin mutlaka askeri mahaller dnda bir balants ve devamll olmaldr; dolaysyla salt askeri mahallerde ilenebilecek sular deildirler. Bu itibarla denebilir ki, yaplan yasal deiiklik Anayasann 145. maddesinde belirtilen drt lt bakmndan da herhangi bir sorun tamamaktadr.6 2. ptali istenen kanuni dzenlemenin Anayasaya uygunluu denetlenirken yalnzca lafzi yorumla deil, hak eksenli bir yorumla da Anayasaya aykrlk sorununu amak mmkndr. Hi kukusuz, herhangi bir hukuk normu yorumlanmaya balandnda ncelikle o normun lafzna/szne mracaat edilir. Ancak lafzi/szel yorum her zaman iin hukuk normunun gerek anlamn ortaya koymada yeterli olamayabilir; nk bu yorum tekniiyle, hukuk normunun daha ziyade sbjektif anlam tespit edilebilir. Oysa ou kez hukuk normunun sbjektif anlamndan farkllaan objektif anlamn ortaya karmak ok daha byk bir nem tamaktadr. Bilhassa hukuk normunun konulmasnn zerinden ok zaman gemesi ve toplumsal olanla ilikisinin kopmas veya deimesiyle birlikte, sz konusu normun sbjektif anlam ile objektif anlam farkllaabilir. Bylesi bir durumda hukuk normunun ratio legisine, yani vazedilme sebebine (hikmet-i terii) ve gtt amaca ynelerek objektif anlamna ulamak icap etmektedir. zgrlklerin korunmasndaki hak eksenli yaklamn kulland teleolojik (amasal, gai) yorum yntemi, hukuk normunun tad amaca ve an gereklerine uyumlu bir ekilde yorumlanmasn ngrmektedir. Bu yntem hukuk normunu somut yaam iinde grd ileve gre anlamlandrmaya almakta ve hukuka dinamizm katmaktadr. Bylece hukuk kurallar zaman iinde donmu kalplar olmaktan kurtulmakta, toplumsal deiime ve deiimin dourduu ihtiyalara cevap verebilir hale gelmektedir. ptali istenen yasal dzenlemenin Anayasann 145. maddesine uygunluu denetlenirken, Anayasann ilgili normu an gereklerine uygun amasal bir yoruma tabi tutulduunda, iptal davasna konu edilen hukuki dzenlemenin Anayasaya aykrln iddia etmek mmkn deildir.7 Zira iptali istenen yasal dzenleme, Anayasann deitirilemez hkmleri arasnda zikredilen, insan haklarna saygl, demokratik hukuk devleti ilkesiyle mutlak bir uyum iindedir. ada dnyann temel siyasi deerleri arasnda yer alan insan haklar, hukukun stnl ve demokrasi deerleri, asker kiilerin askeri olmayan sularndan dolay askeri mahkemelerde yarglanmasn ngren ve kendi iinde tamamen zerk ve sivil denetimin dnda tutulan bir askeri yargnn varlna cevaz vermemektedir. Byle bir yarg sistemi, sz edilen evrensel siyasi deerin gerei olan tabii hkim, yargnn birlii, yargnn bamszl ve tarafszl, sivil otoritenin stnl ilkelerine ve adil yarglama hakkna aka aykrlk arz etmektedir; dolaysyla, bu ilkelere aykrl ksmen de olsa gidermeye matuf olan bir yasal dzenlemenin Anayasaya aykr olduu iddias Anayasann kendisiyle elimektedir.
6 7 Mustafa entop, Eski Hal Muhal: Anayasa Mahkemesi Karar Neyi Deitirir?, Radikal, 14.07.2009. Ergun zbudun, Anayasa Yargsnn Snrlar, Yeni afak, 02.07.2009.
ASKER YARGIYA LKN DNYADAK ELMLER Baz sular bakmndan askerlerin sivil mahkemelerde yarglanmasna izin veren dzenleme, Trkiyede sivil-asker ilikilerinin normalletirilmesine katkda bulunmas asndan demokrasinin, adil yarglanma hakkn daha gvenceli klacandan ve insan haklar ile yargnn birlii ve bamszlna hizmet edeceinden, hukuk devleti ilkesinin glenmesini salayan bir dzenlemedir. Atlan bu adm ok nemli bir adm olsa da askeri yarg konusunda daha yaplacak birok i vardr. Meclise den grev, daha ayrntl dzenlemeler yoluyla askeri yargnn grev alann bir hukuk devletinde olmas gereken snrlara ekecek anayasal ve yasal dzenlemeleri bir an nce gerekletirmektir. Bu yaplrken, hemen btn demokratik lkelerin askeri yarg-sivil yarg ikililii mevzuunda zerinde uzlat ilkeler dikkate alnmaldr. Bu ilkelerden birincisi, sivil vatandalarn hibir surette askeri mahkemelerde yarglanmamasdr. rnein AHM, ncal Kararnda, askeri hiyerari iindeki askeri yargcn tarafszl ve bamszl konusunda duyulan kaygnn hakllna iaret etmektedir. Ergin Kararnda ise sivillerin askeri mahkemelerde yarglanmamas gerektii ynndeki mevcut eilimi anlatmakta ve askeri mahkemelerin sivil mahkemelerle ayn gvenceye sahip olsalar bile ilke olarak ceza yasasna giren sular bakmndan sivilleri yarglamamalar gerektiini sylemektedir. kinci ilke, bir lkenin yarg sistemi ierisinde askeri mahkemelere yer verilmi olsa bile, bu mahkemelerin verdii kararlarn mutlaka st sivil mahkemelerin denetimine tabi tutulmasdr. Trkiyede askeri bir mahkeme tarafndan verilen bir karar yine st bir askeri mahkemece denetlenmektedi; yani askeri bir mahkemenin verdii karar Askeri Yargtay tarafndan denetime tabi tutulmaktadr. Oysa demokratik lkelerde durum byle deildir. Bu lkelerde askeri mahkemeler bulunsa da, bu mahkemelerin verdii kararlarn temyizini yine askeri mahkemeler yapmamakta, aksine, temyiz incelemesi adli mahkemeler tarafndan yerine getirilmektedir. rnein ngilterede askeri mahkemelerin kararlar sivil hkimlerden oluan Askeri Temyiz Mahkemesi tarafndan denetlenmekte ve bu mahkemelerin kararlarna kar da Lordlar Kamarasna bavurulabilmektedir. Amerika Birleik Devletlerinde askeri mahkemelerin zerinde stinaf Mahkemesi, onun zerinde de be sivil hkimden oluan Silahl Kuvvetler Temyiz Mahkemesi bulunmaktadr. Kanadada askeri mahkemelerin zerinde, Federal Mahkeme tarafndan grevlendirilen sivil hkimlerden teekkl eden stinaf Mahkemesi bulunmakta, bu mahkemenin kararlar da Kanada Yksek Mahkemesi tarafndan incelenmektedir. Fransada ikisi sivil, askeri olmak zere be hkimden oluan Daimi Silahl Kuvvetler Mahkemesinin kararlarnn temyiz incelemesi Yargtayda yaplmaktadr. Keza talya, spanya, Portekiz, Hollanda ve Yunanistanda da askeri mahkemelerin vermi olduu kararlara kar sivil denetim mevcuttur. Dolaysyla Trkiyede olduu gibi Askeri Yargtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesi eklinde yksek askeri yarg
53
mahkemelerinin bulunmas ve bunlarn askeri mahkeme kararlarn denetlemesi bir hukuk devletinde kabul edilebilir olmaktan kmtr. lkelerin ncs, bnyesinde tad sorunlar nedeniyle askeri yargnn alann mmkn olduunca daraltmak, hatta askeri yargy tmden kaldrmaktr. Gerekten de bu yap, iinde birok sorun barndrmaktadr. Bir kere, askeri yargda grev almak iin aranan artlar modern hukuk tarafndan kabul edilemez niteliktedir. Adli yarg olmak iin gereken artlarn aksine, orduda grev yapan herhangi bir asker kii askeri mahkemelerde yarg pozisyonunda grev yapabilmektedir. Oysa hukuk nosyonu kazanmadan bir kimsenin hkim olmas, hukuki uyumazlklar hukuka uygun olarak zebilmesi, tarafsz ve adil bir karar verebilmesi ok gtr. Bunun da tesinde, askeri yargnn muhakeme sjelerinin grevleri arasnda bir ayrm yapmakta zorluk ekmesi nedeniyle, askeri yargda tarafsz bir yarglamann yaplmas da son derece gtr.8 Hukuk devletinin olmazsa olmaz artlarndan biri, hkimlerin bamszl ve tarafszldr. Burada kilit kavram tarafszlktr; bamszlk hkimin tarafsz hareket edip karar verebilmesini salamak iin vardr. Bu ilkenin amac, hkimlerin herhangi bir gcn etkisi ve basks altnda kalmakszn tarafszca hareket edip adil kararlar verebilmesini salamaktr. Hkimlerin bamsz olup tarafsz karar verebilmek iin kendilerini gvende hissetmeleri gerekmektedir. Bu nedenle kendilerine hkimlik teminat tannmaktadr. Oysa askeri mahkemelerde hkimlerin bamsz ve tarafsz olmalarn salayacak yeterli teminatlar yoktur. rnein Trkiyede askeri hkimlerin meslee kabulleri Milli Savunma Bakanlnca yaplmakta ve denetimleri Milli Savunma Bakanlna bal tefti kurullarnca yerine getirilmektedir; yani askeri hkimlerin atanmalar, tayinleri, terfileri ve denetimleri askeri idare tarafndan yaplmakta, tm ilemleri askerin hiyerarik yapsna baml olmaktadr. Bu yap ierisinde grev yapan bir askeri hkimin kendisini gvende hissederek bamsz davranmas ve tarafsz kararlar vermesi gtr. Bu nedenle, askeri yargnn yetkilerinin azaltlmas ve mmkn olduunda ortadan kaldrlmas hukuk dnyasnda gl bir eilim haline gelmi bulunmaktadr. Nitekim Almanya, Danimarka, sve ve Belikada bar dnemlerinde askeri mahkemeler bulunmamaktadr. Avusturyada ise hem bar hem de sava zamannda askeri mahkemeler yarg sistemi iinde yer almamaktadr. SONU Demokratik hukuk devletlerinin zerinde uzlat bu deerler aslnda Trkiyenin de yapmas gerekenleri iaret etmektedir. Son yasal deiiklikle birlikte sivillerin askeri mahkemelerde yarglanmasnn nne geilmitir. Ancak dier iki konuda, yani askeri mahkemelerin yarg yetkisinin daraltlmas ve askeri mahkemelerin sivil yargnn denetimine sokulmas konularnda Trkiye esasl bir yarg reformunu gerekletirmek durumundadr. Bu balamda yaplmas gerekenler yle zetlenebilir:
8 Hasan Dursun, Askeri Yargya Genel Bir Bak, http://www.izmirbarosu.org.tr/dergi/20011_htm.
1. Trkiyenin ada dnyann kabul ettii standartlara uygun bir askeri yarg dzenini kurabilmesi iin Anayasann 145. maddesi ya kaldrlmal ya da ivedilikle deitirilmelidir. Tercihe ayan olan, maddenin tmden kaldrlmasdr; nk askeri yarg Anayasa yerine yasalarla da dzenlenebilir. Ancak eer bu madde kaldrlamyorsa, o takdirde deitirilmesi yoluna gidilmelidir. Bylesi bir deiiklik giriiminde Ergun zbudun bakanlndaki akademik heyetin hazrlad sivil anayasa taslandaki konuya ilikin dzenleme esas alnabilir. zbudun Taslanda mevcut Anayasann 145. maddesine tekabl eden 111. maddesi bugnk sorunlar amak iin u ekilde kaleme alnmtr: Askeri yarg, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafndan yrtlr. Bu mahkemeler asker kiilerin askerlik hizmet ve grevleri ile ilgili olarak iledikleri askeri sulara ait davalara bakmakla grevlidir. Bu taslakta ne sivillerin baz durumlarda askeri mahkemelerce yarglanmasna imkn salayan hkmlere, ne de askerlik hizmetlerinin gerekleri gibi ibarelere yer verilmitir. 2. Askeri mahkeme kararlarnn sivil denetime almas iin Anayasann 156. maddesinde yer alan Askeri Yargtay kaldrlmaldr. Askeri mahkemeler tarafndan verilen kararlar bir st mahkeme olarak Yargtayda temyiz incelemesine tabi tutulmaldr. Bu sayede Askeri Yargtay ile Yargtayn ayn konuda farkl itihatlar oluturmasnn da nne geilmi olunacaktr. 3. Anayasann 157. maddesinde dzenlenen Askeri Yksek dare Mahkemesi kaldrlmal, idari davalar tamamen sivil yarg tarafndan karara balanmaldr. Yargdaki ift hukukluunun giderilmesi iin, hukuk dzenine 1971 ylnda girmi bulunan bu mahkemenin kaldrlmas zorunludur. 4. 1930 tarihli Askeri Ceza Kanunu gnn ihtiyalarn karlamaktan uzak, eskimi bir kanundur. Bu nedenle, sadece askerler tarafndan ilenen ve askeri hizmet ve grevle ilgili olan sular askeri su olarak niteleyen yeni bir askeri ceza kanunu hazrlanmaldr. 5. AMKYUKnun 2, 3, 4 ve 5. maddelerinde bahsi geen, hkim snfndan olmayan ve hukuk eitimi almam subay mahkeme yeleri kaldrlarak yerine hukuk eitimi alm hkimlerin atanmas gereklidir. Gerek askeri mahkemeler ve gerekse disiplin mahkemelerinde bulunan hukuk fakltesi eitimi almam subay yelerin varl, mahkemelerin bamszl ve hkimlik ve savclk teminat gibi ilkelere aykrlk oluturmaktadr. Bu nedenle, askeri mahkemelerde yer alan subay ye dzenlemesi kaldrlmal, disiplin mahkemelerinin grev alanna giren tm konularda yarglamann hkimler tarafndan yaplmasn salayacak hukuki dzenlemelere yer verilmelidir.9 6. Askeri mahkemeler adli yarg tekilat iine alnarak -tpk i mahkemeleri, ocuk mahkemeleri, ticaret mahkemeleri, aile mahkemeleri gibi- uzmanlk mahkemeleri haline getirilmelidir. Bu mahkemelerin verdii kararlar Yargtayn denetimden geirilmelidir. Yargtayn bir dairesi bu sularn temyiz incelemesiyle grevlendirilebilir.
Adem Erol, okbal Yarg Sistemi, Taraf, 10.07.2009.
55
Grld gibi, askeri yargya ilikin yaplmas gereken ok sayda dzenleme mevcuttur. Bylesine ar bir ykn stesinden gelinebilmesi iin Adalet Bakanlnn kapsaml bir reform stratejisi gelitirmesi gerekir. Ancak byle bir reform stratejisiyle askeri yarg asndan ada demokratik hukuk devletlerinin standartlarna ulamak mmkn olabilir. Turgut Tarhanl: Trkiyede sanrm yargsal zeminde, yani hukuk temelinde sivilasker ilikilerini tartrken aslnda konunun teknik bakmdan deerlendirilmesinin yan sra, bir gerei hep gz nnde tutmamz gerekiyor ki, siz de onun altn izdiniz. Bu, son yarm yzyl iinde darbeyle kar karya kalmamzdr. Bunlarn her biri, sonular itibariyle askeri yargnn glendirilmesi ve kapsamnn geniletilmesi lehine bir tekilatlanmaya yol amtr. Ancak, ben bir hususun daha altn izmek isterim. 1971 ncesi dnemde Dantay askeri idari konularla ilgili yargsal yetki kullanan bir yksek yarg yeriydi; fakat Dantayn askerlere ve askeri konulara ilikin uyumazlklar konusunda ou defa, o konunun kendi yetki alanna girmedii ynnde kararlar verdii grlmtr. Byle bir yargsal davran, yle sanyorum ki, sivil yargnn burada tarttmz balamda bir sorumluluunun anlam ve kapsamn ifade ediyor. Ben de eletirilerinize katlyorum; fakat bu, tabii sivil yargnn da byle bir ayrm dikkate alma sorumluluunun dzeyi bakmndan ayr bir tartmay da dikkate almamz gerektirir dncesindeyim. Vahap Cokun: Sylediklerinize bir katk sunmak ve sivil yargnn bu konudaki sorumluluuna dair bir hatrlatmada bulunmak isterim. Anayasa Mahkemesi 1965 ve 1966da Askeri Ceza Kanununda dzenlenen katksz hapis cezasnn iptal edilmesi istemiyle yaplan bavuruyu da reddetmitir. Mahkemenin bu kararlarna baktnzda, olaylara hak ve zgrlk temelli yaklaan bir mahkeme kararndan ziyade, hiyerariyi ycelten bir emirnameyle karlarsnz adeta. Bu kararlarda ifadesini bulan dil, insan haklar asndan feci bir dildir.
Sivil Toplumun ve Siyasi Partilerin Talep ve Rolleri
Ylmaz Ensarolu
Giri Modern toplumlarda ve gelimi demokrasilerde sivil toplum, ynetimlerin demokratik denetimi bakmndan olduka nemli bir yere sahiptir. Bir lkede/toplumda demokrasi, insan haklar, zgrlkler gibi kavram ve deerlerin ne lde nemsendii, neredeyse o lkedeki ya da toplumdaki sivil toplumun yeriyle llmektedir. Bu erevede sivil toplumun ilevi, devletin fonksiyonlarn daha iyi yerine getirmesi iin gzetim ve denetleme yapmaktr. Konuyla ilgili olarak Trkiyede gvenlik sektrnn demokratik denetiminde sivil toplumun yerini ve roln salkl deerlendirebilmek iin, ncelikle gvenlik sektryle ilikileri ve etkileimi bakmndan sivil toplumun geliimine bakmak gerekmektedir, ancak tm bu sorularn cevaplarn aramak bizim salkl sonulara ulamamza yine de yetmeyecektir; nk normal demokrasilerde bu sorularn hepsi aslnda bir tek sorunun cevabn aramaktadr: Sivil toplum siyasi toplumu ne kadar denetleyebilmektedir? Ne var ki bu soru Trkiye asndan geerlilii bulunmayan anlamsz bir sorudur; nk Trkiyede deil sivil toplumdan, gvenlik sektrn denetleyebilen bir siyasi toplumdan bile sz etmek mmkn gzkmemektedir. O yzden, bizdeki siyasi partileri ayrca ele almak yerine bu konuda sivil toplumun bir paras olarak deerlendirmek daha doru olacaktr. Daha ak ifade etmek gerekirse, bizde siyasi partiler toplumun taleplerini uygulamaya koymaktan ok, silahl ve silahsz brokrasinin hegemonyasndaki devletin belirledii politikalar toplum nezdinde merulatrmaya alr; daha dorusu almak zorundadrlar. Neden? nk bizde siyasi partiler, siyasi yaam, hatta topyekn bir siyasi dzen, cumhuriyetin kuruluundan itibaren, hatta Osmanldan beri silahlarn glgesi altndadr. Daha nemlisi, Trkiyede sivil toplum ve siyasi partiler gvenlik sektrnn denetimi gibi bir haklarnn, grevlerinin, hatta ykmllklerinin olduunun henz farknda bile deiller.
57
Kukusuz, bu tablonun tarihsel nedenleri bulunmaktadr. Bu corafyada Osmanl mparatorluunun son dnemlerinden itibaren modernleme abalarnda ve buna paralel olarak sivil toplumun geliim srecinde ordu zel bir neme ve yere sahip olmutur. Trkiye Cumhuriyetini kuran kadrolarn nde gelenleri de Osmanl subaylar olup, bunlarn bir ksm imparatorluk dneminde yalnzca askerlik yapmam, devlet ynetiminde deiik grevler stlenmi ve siyasi hayatta aktif biimde yer almtr. te yandan, Cumhuriyet dneminde Osmanldan beri devam edip gelen tm geleneksel gruplar ve cemiyetler nce zayf drlm ve bir sre sonra da tamamen saf d braklmtr. Osmanldaki geleneksel gruplarn yerini askerler, brokratlar ve aydnlar almtr. Yani Trk modernlemesinin tepeden inmeci karakteristii, sivil toplumun yaplanmasnda da kendini ok net biimde aa vurmutur. yle ki, bu snf eliyle devlet sivil toplumu bizzat kurmaya yeltenmitir. Daha doru bir ifadeyle, Osmanlnn son dnemlerindeki bu politika Cumhuriyet dneminde de aynen srdrlmtr. Bunun yan sra, Osmanlnn zellikle son dnemlerinde ne kan devlet algs ve anlay Cumhuriyet dneminde de yerini ve nemini korumutur. Osmanl toplumunda belirgin bir biimde gzlenen devlete itaat kltr din zerinden merulatrlmaktayken, laiklii benimseyen Cumhuriyet i ve d tehditler dolaysyla milli birlik ve beraberlii ne kararak, yani tehdit ve gvenlik gerekesiyle toplumun devlete tabi olmasn ve devlet etrafnda kenetlenmesini salamaya almtr. Gvenlik gerekesiyle merkezi otorite kolayca glendirilmi ve farkllklar ve zerklii ho grmeyen bir yap tahkim edilmitir. nde gelenleri genellikle eski askerler olan iktidar kadrolar hem meslekleri ve siyasi kltrleri, hem de gvenlik kayglar nedeniyle, kendilerine muhalefet eden kesimleri birer tehdit ya da dman olarak tanmlam ve bu yolla kendi gvenlik kayglarn tm topluma yaymaya almtr. Cumhuriyet tarihi boyunca sivil toplum asndan en kt dnemin Tek Parti dnemi (1923-1946) olduu sylenebilir. Osmanldan beri sregelen sivil toplum unsurlar nce ilevsiz braklm, 1930lu yllardan itibaren de tamamen tasfiye edilmitir. Tek parti dnemi boyunca dernekler iinde sadece CHP politikalarnn uygulanmasna araclk eden halkevleri varln srdrebilmitir. 1946 genel seimlerinde Demokrat Partinin (DP) Meclise girmesi sivil toplum kurulular bakmndan da yeni bir srecin balangc olmu, dernekler, vakflar, dini cemaatler, sendikalar, tccar rgtleri, medya ve partiler yeniden ortaya kmaya balamtr. Ancak CHP de DP de kendi siyasal grlerini destekleyecek rgtler kurdurtarak sivil toplumu denetim altnda tutma politikasn srdrmtr. Darbelerin Sivil Toplum zerindeki Etkileri Ordu 27 Mays 1960da lkenin ynetimini eline alarak DP iktidarna son vermitir. Ne var ki, 27 Mays darbesi sadece siyasi iktidar deitirmekle, dnemin babakan ile iki bakann idam etmekle kalmam, askerin siyasi hayat zerindeki denetimini ve etkinliini olaanst lde artrm ve oluturulan Milli Gvenlik Kurulu (MGK) araclyla sivil siyaset zerindeki askeri vesayeti kurumsallatrp srekliletirmitir.
12 Mart 1971 askeri muhtrasnn ardndan 11 ilde skynetim ilan edilmi ve birok dernein faaliyetleri durdurulmu, baz gazetelerin yaymlanmas yasaklanmtr. Trkiye i Partisi (TP) ve Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) bata olmak zere pek ok parti, sendika ve dernek kapatlmtr. 12 Eyll 1980 darbesinin ardndan da tm siyasi partiler kapatlm ve parti liderleri nce askeri slerde gzetim altnda tutulmu, ardndan da yarglanmtr. Mevcut sivil toplum rgtleri; dernekler, vakflar, sendikalar kapatlmtr. Baz rgtlerin almas bir sre sonra serbest braklmsa da, byk bir blmnn tekrar faaliyete gemesine izin verilmemitir. 23.700 dernein faaliyetleri durdurulmu, gazeteler toplam yz gn kadar yaymlanamamtr. Darbenin ilk gn DSK ve MSK ile bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durdurulmu ve yneticileri gzaltna alnm, bir hafta iinde de tm sendikalar kapatlm, grevler sona erdirilmitir. 12 Eyll darbesinin sivil toplum asndan asl nemli yan ise udur: Bu darbeyle sadece devlet aygtnn yaplanmas ve anayasa ile yasalar deitirilmemitir; toplumun kendisi de yeniden dizayn edilmek istenmi ve bu da byk lde baarlmtr. 1982 Anayasas sendikal zgrlkleri nemli lde kstlam, sendikalara ve derneklere siyaset yasa getirmitir. Toplu szleme ve grev hakk snrlanm, ayrca memurlarn sendika ve dernek kurmas, siyasi partilerle derneklerin birbirleriyle iliki kurmas yasaklanmtr. Bununla birlikte, sivil toplum rgtlerinin hepsinin ayn muameleyi grmediini de belirtmek gerekmektedir. 12 Eyll ynetimi anarinin msebbibi olarak grd rgtlerin zerine daha fazla gitmitir. Bu balamda en fazla sol grl, ardndan lkc/milliyeti kurulularn ve nc srada da slamc kurulularn, dernek ve sendikalarn bask grdn sylemek mmkndr. Buna karlk devlete ve darbecilere yakn duran iadam ve iveren rgtleri almalarn herhangi bir mdahale grmeksizin srdrm, hatta TSAD bu dnemde kamu yararna alan dernek stats kazanmtr. Meslek kurulular 1982 Anayasas ile kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular olarak tanmlanm ve daha sk denetim altna alnmtr. Yeni anayasayla bu kurulularn amalar dnda faaliyet gstermeleri, siyasal partiler, sendikalar veya derneklerle ortak hareket etmeleri, siyasetle uramalar tamamen yasaklanmtr. 28 ubat 1997de ise askerler, dorudan mdahale yerine 12 Mart 1971 muhtrasna benzer biimde bir MGK bildirisi yaymlamtr. Cumhuriyetin nndeki en byk tehdit olarak bu kez irtica gsterilmitir. 28 ubat 1997 gn yaplan MGK toplants sonunda yaymlanan bildiri, esasen Babakan Necmettin Erbakann istifasn hedeflemitir ve alnmas istenen tm nlemler slami kesimlerin, hatta genel olarak Mslmanlarn din zgrln nemli lde kstlamaya yneliktir. 28 ubat sreci slami kesimin sivil toplum rgtlerini byk oranda alamaz duruma getirmi ve sivil toplum etkinliklerinde ciddi bir daralmaya neden olmutur.
59
Sivil Toplumun Darbeler Karsndaki Tutumu Trkiyenin en eski ve en byk ii konfederasyonu olan Trk-, 12 Mart dneminde partiler st politika izleme adna bir devlet kuruluu gibi hareket etmekle yetinmemi, sendikal zgrlkleri nemli lde kstlayan 1317 sayl Kanunu hazrlayp savunmutur. DSK ise 12 Mart darbecilerine Trk-ten de nce destek vermi, buna ramen, 12 Mart srecinin basklarndan en fazla etkilenen konfederasyon olmaktan da kurtulamamtr. 12 Eyll askeri mdahalesine de sivil toplumdan ciddi bir tepki gelmemitir; tam tersine birok rgt mdahaleye destek vermitir. zellikle yeni anayasann hazrlanmas srecinde eitli sivil toplum kurulular darbe ynetimiyle tamamen birlikte hareket etmitir. Danma Meclisi bnyesinde oluturulan Anayasa Komisyonuna TOBB, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti (TGC) ve TBB gibi kurulular dier sivil toplum rgtlerine nazaran daha liberal gr ve neriler iletmitir. Buna karlk, bir ii kuruluu olan Trk- hem askerlerin kurdurttuu hkmetin iinde yer alm, hem de Anayasa Komisyonuna gnderdii grlerde siyasal yaamn milli birlik ve btnl bozacak gelimelere meydan verilmeksizin, istikrar koruyacak ekilde dzenlenmesini, yrtmenin glendirilmesini nermitir. Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) ise siyasi, askeri ve toplumsal yapya ters den derneklerin, sendikalarn kurulmasna izin verilmemesini, devlet gvenlik mahkemelerinin kurulmasn, genel grev, dayanma grevi ve siyasi grevlerin aka yasaklanmasn, iinin grev ve toplu szleme hakkna karlk iverenlere de lokavt hakknn verilmesini talep etmitir. 28 ubatn dier mdahalelerden farkl yan ise, bizzat askerler tarafndan bu kez grev silahsz kuvvetlerin denilerek sivil toplum rgtlerine arda bulunulmasdr. 12 Eyll ynetiminin kapatp mal varlklarna el koyduu ii sendikalar ile ayn ynetimin himaye ettii iveren rgtleri hemen bir araya gelerek bu askeri arya olumlu karlk vermitir. Trk- ve DSK gibi iki ii konfederasyonu, Trkiye Esnaf ve Sanatkrlar Konfederasyonu (TESK), TSK ve TOBB ile birleerek bir Sivil nisiyatif oluturmutur. karlar srekli olarak atan bu be byk rgt, Milli Gvenlik Kurulunun 28 ubat kararlarn aktan destekleyerek, bir kez daha sivil siyasi iktidarla deil askerle birlikte hareket etmeyi tercih etmilerdir. Basn yine mdahaleye aktan destek vermi ve ne yazk ki ok az kii ve rgt 28 ubat srecinde demokrasi ve sivil toplum asndan baarl bir snav verebilmitir. Sonu olarak Trkiye, Cumhuriyetin yaklak ilk otuz yln Tek Parti ynetimi altnda geirmi ve bu dnemde Osmanldan devralnan sivil toplum miras tamamen yasaklanm, yeni rgtlenmelere de izin verilmemitir. 1946dan itibaren okpartili dneme geilmi ve bu dnemde sivil rgtlenmeler yeniden ortaya kmaya balamtr. 1960 ylndan itibaren yaanan drt askeri mdahale, Trkiyede demokrasinin yerlemesini ve sivil toplum rgtlerinin gelimesini dorudan etkilemitir. Her askeri mdahaleyle sivil toplum rgtleri kapatlm ama birka sene sonra yeniden almtr. Ne var ki, yllarca uygulanan bu politikalar lkede devletin dnda rgtlenen, ger-
ekten bamsz ve ynetimleri demokratik adan denetleyen bir sivil toplum bilincinin gelimesini de olumsuz ynde etkilemitir. Dahas, bunca bask ve devlet eliyle sivil toplum kurma anlay, sivil toplum rgtlerindeki devlet ve gvenlik sektr algsn da etkilemi ve STKlar gvenlik sektrnn demokratik denetimini dnemez hale sokmutur. Nitekim Trkiyedeki STKlarn byk ounluunun dnce dnyasnda gvenlik sektr, denetlenemeyecek, denetlenemez ya da denetlenmesi gerekmeyen ulvi bir sektre dnmtr. Sivil toplum rgtlerinin gerek darbeler karsndaki tutumu, gerekse gvenlik sektrnden kaynaklanan antidemokratik uygulamalar veya insan haklar ihlalleri karsnda sergiledii tavr, bu bilin ve duyarllk kaybnn saysz rnekleriyle doludur. Buna karlk, gvenlik sektrnn demokratik denetimi bakmndan AB srecinin STKlar zerinde dorudan ya da dolayl ama ok ynl olumlu etkileri olduunu da belirtmek gerekmektedir. 1998den itibaren yllk ilerleme raporlaryla AB, Kopenhag siyasi kriterleri asndan, yani Trkiyede demokrasinin nasl iledii, insan haklarnn ne lde gzetildii, sivil toplum rgtleriyle devlet ilikilerinin nasl seyrettii, hukukun stnlnn ne kadar geerli olduu ve aznlklarn durumu zerinde analizler yapmaya balamtr. Bu raporlarn hazrlanmas srecinde ABnin en nemli bilgi kayna Trkiyedeki sivil toplum rgtleri olmutur. Bu da doal olarak gvenlik sektrnn demokratik denetimi konusunda STKlar arasnda ciddi bir farkndalk yaratmtr. Gvenlik Sektrnn Sivil Toplum lgisi Gelimi demokrasilerde, sivil toplumun gvenlik sektrnn demokratik denetiminden ve gzetiminden sz edilmektedir. Trkiyede ise bu iliki tersinden kurulmu bulunmaktadr; nk teden beri toplumu modernletirme hak ve yetkisini kendinde gren ordu bata olmak zere gvenlik sektr her zaman sivil topluma yakn ilgi duymu, sivil toplumu yakndan izlemitir. Dahas, Trkiyede askeri mdahaleler, gstermelik de olsa her zaman siyasal-toplumsal koullarn mdahaleye uygunluunu gzeterek belirli lde de olsa toplumsal meruiyeti nemsemitir. Dolaysyla askeri darbelerin sivil toplumla ilikilerini nemli lde ordunun bu toplumsal meruiyet kayglar belirlemitir. Aslnda dnya genelinde Souk Savan son bulmasyla birlikte, zellikle de 1990l yllardan sonra, askeri aktrler sivil toplumu ve sivil toplumla ilikileri neredeyse mdahalelerinin merkezine yerletirmitir; nk bu dnemde devlet-toplum ilikilerindeki geleneksel denklem bozulmutur. Artk ne devlet Souk Sava dneminde olduu gibi gvenlik ve istikrar gerekeleriyle toplumsal alandaki faaliyetler zerinde snrsz bir gce sahiptir, ne de toplum buna izin verecek kadar pasiftir. Bu gelime devlettoplum ilikilerindeki geleneksel oyun kurallarn da deitirmi, askeri mdahalelerin geleneksel dinamiklerini ters yz etmitir. Bu yzden de askeri aktrler darbe yapmak iin yeni partnerlere ihtiya hissetmitir. Bu dnemde gl bir partner olarak yar-
61
dmna bavurulan sivil toplumun grmesi beklenen ilev ise, toplumu mdahaleye hazrlamak ve mdahaleyi merulatrmaktr. Trkiyede ilk olarak 28 ubat 1997deki mdahaleyle bu iliki ok ak biimde hayata geirilmi ve askeri aktrler her iki ilev iin kullanlacak sivil toplum rgtlerini bulmakta da zorlanmamtr. 28 ubat srecinden itibaren ordu, yapmak istedii mdahalelerin neredeyse tamamn, dorudan deil, bulabildii ya da oluturabildii birtakm sivil aktrler araclyla gerekletirmeye almtr. Bundan tr de, lzumu halinde devreye sokmak zere daima elinin altnda greve hazr bir STK bulundurma ihtiyac duymutur. Nitekim sk sk ordu greve ars yapan ya da ordudan gelecek emirleri yerine getirmek zere hazr kta bekleyen STK saysnda son yllarda ciddi bir art olmutur. Gvenlik Sektrnn Demokratik Denetiminde STKlarn Yeri/Rol Gelimi demokrasilerde sivil toplum aktrleri gvenlik sektrnn demokratik ynetiminden ve denetiminden yana nemli katklar salamaktadr. Sivil toplum bu konuda daha ok kamuoyundaki farkndal glendirmek, karar alclara zel uzmanlk bilgisi/destei salamak ve bu alanda devleti izleyip gzetlemek gibi roller oynamaktadr. Bu balamda, STKlarn hkmetleri ve dier devlet kurumlarn izlemesinin ve ihtiya duyduklar bilgileri edinebilmelerinin engellenmemesi zel nem tamaktadr; nk ancak bunlar yapabilen bir sivil toplum yneticilere alternatif analizler ve seenekler sunarak demokrasinin daha iyi ilemesine katk salayabilir. Ne var ki, Trkiyede gvenlik algs ve zellikle milli gvenlik kavramna atfedilen anlam son derece belirsiz ve snrszdr. Bu mulak ve her tr yoruma msait yaklamn tercih edilmesinin ana nedeni, tm siyasi sorunlar birer gvenlik ve asayi sorununa indirgemeye izin veriyor olmasdr. AB ilerleme raporlarnda da dikkat ekilen bu yaklam, gvenlik sektrnn tm politik sorunlara mdahil olmasn kolaylatrp merulatrmakta ve gvenlik grevlilerine gl bir koruma salamaktadr. Bu yzden de Trkiyede gvenlik sektrnn demokratik denetimine ilikin gelimeler gzden geirildiinde, gvenlik sektrnn demokratik denetiminden ok, sivil toplum zerindeki gvenlik denetimini gzler nne seren rnekler daha fazla gze arpmaktadr. Sivil toplumun rgtlenmesini bizzat devlet eliyle yapmaya ynelik politikalar ve STKlar zerinde eitli gerekelerle uygulanan basklar, sivil toplumda gvenlik sektrnn demokratik denetimine ilikin bir farkndaln, bilincin ve dolaysyla faaliyetin gelimesini ciddi lde engellemitir. Bu yzden de genel olarak devletin, zel olarak da gvenlik sektrnn demokratik denetimi gibi bir hak, yetki ve sorumluluk STKlarn gndemine yeterli lde henz girememitir. Konuyla ilgili almalar yrten STK says son derece az olup, bunlar daha ok insan haklar, hukuk, kadn, ocuk, cinsel ayrmclk, aznlklar gibi alanlarda almaktadr. Kald ki, bu rgtler de konuyla ilgili gerekletirdikleri etkinlikleri gvenlik sektrnn demokratik denetimi faaliyetleri olarak deil, daha ok kendi kurulu amalar dorultusunda icra ettik-
leri genel etkinlikler olarak dzenlemektedir. Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf (TESEV) gibi, dorudan ve aka gvenlik sektrnn demokratik denetimine ynelik alma yapan kurulu says olduka azdr. STKlarn gvenlik kurumlarnn demokratik kurallara ve insan haklarna aykr tutum ve davranlarna kar gerekletirdii etkinliklerin banda basn aklamalar yapmak ve raporlar hazrlamak yer almaktadr. Bunlara ek olarak son dnemlerde ilgililer hakknda hukuki giriimlerde bulunma, su duyurular yapma yntemine ska bavurulduu grlmektedir; ancak yaplan su duyurularnn ne lde takip edilebildii konusunda kesin bir hkme varmak zor gzkmektedir. Son yllarda sivil toplum rgtlerinin gvenlik sektrnn demokratik denetimi ve gzetimi kapsamnda deerlendirilebilecek almalarna u rnekler verilebilir: emdinli Savcs Ferhat Sarkayann grevden alnmas emdinli ile ilgili durumalarn izlenmesi Adli ve nleme Arama Ynetmeliinin yargya gtrlmesi eitli ikence vakalarnn yargya tanmas Milli Gvenlik Siyaset Belgesinin (MGSB) ve bu belgeyi yrrle koyan Bakanlar Kurulu kararnn yrtmesinin durdurulmas ve iptali istemiyle Dantaya dava almas (nsan haklarn snrlayc hibir belgenin, hatta kanunun karlamayaca; milli gvenliin salanmasndan yana hkmetin Meclise kar sorumlu olduu, oysa MGSBnin Meclis onayndan geirilmedii, brokrasinin bildii bir belgenin Meclisten karld, bunun da Anayasann 117. maddesine aykr olduu gerekesiyle) Terrle Mcadele Kanunu (TMK) ile ilgili yaplmak istenen deiiklikleri nleme abalar Hrant Dink Dava zleme Ekibi oluturulmas 27 Nisandaki e-muhtraya tepkiler Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Teklifinin yasalamasn nlemeye ynelik almalar Nijeryal gmen Festus Okeyin Beyolu Emniyet Mdrlnce gzaltna alndktan sonra polis kurunuyla ldrlmesi olayna verilen tepkiler Dou ve Gneydoudaki pek ok ihlal vakasnn takibi nsan haklar rgtlerinin izleme ve raporlama almalar; periyodik ve tematik raporlar STK Andna ynelik tepki ve su duyurular Mltecilerle ilgili almalar Yllk deerlendirmeler
63
STKlarn Gvenlik Sektrnn Denetimi Konusunda Yaad Sorunlar alma alanlar/konular, duyarllklar, birikimleri ve deneyimleri asndan gvenlik sorunlaryla ve gvenlik sektryle ilgili olduu dnlen STKlarn bile Trkiyede gvenlik sektrnn demokratik denetimi konusuyla yeterince ilgilenmedii sylenebilir. Gvenlik sektrnn demokratik denetimi konusunu gndemlerine alan ya da alabilecek olan rgtler olarak, insan haklar ve demokrasi alannda alan rgtler, gvenlik politikalarnn madur ettii kurbanlar zerinde alan kurulular ve sava, silah ve iddet konularnda alan rgtler zikredilebilir; ancak bu ilgili rgtlerin de demokratik denetimi daha ok dolayl olarak yaptn belirtmek gerekir. STKlarn gvenlik sektrnn demokratik denetimi konusunda yaad sorunlar, kendilerinin gzlem ve tespitleriyle nerileri nda u ekilde zetlemek mmkndr: 1. STKlar sivil denetimin nemi konusunda belirli bir farkndala sahip olsalar da, gvenlik sektrnden yana ciddi bir bilgilenme ihtiyac ierisindedirler. Ancak hem sivil toplum kurulularnn zel olarak gvenlik kurumlarnn faaliyetlerine ynelik bir izleme yapmad, hem de kendi aralarnda yeterli uyum ve koordinasyon mekanizmalarn oluturamadklar grlmektedir. 2. STKlar kendi sorunlarnn, konuyla ilgili gl ve zayf yanlarnn farkndadr ve bunu dile getirmekten de kanmamaktadrlar. rnein STKlarn bugne kadar yaptklar izleme ve raporlama faaliyetlerinin etkileri ve sonular konusunda somut birtakm verilere ve yazl hafzaya sahip olmaylarn bir zaaf olarak niteleyip itiraf edebilmeleri son derece nemlidir. 3. Mevcut sistemin kuruluunda askerlerin belirleyici bir role sahip olmas, askerlerin polis gibi eletirilmesini ciddi biimde engellemitir. nsan haklar kurulular dahi gvenlik kurumlarn, zellikle askerleri, dier kamu yetkililerini ya da siyasileri eletirdikleri gibi eletirememektedir. Asker kiiler ve askeri kurumlar ciddi bir dokunulmazlk zrhna sahip bulunmaktadr. Askerlerin sivil siyasi hayata hkmedebilen bir pozisyondan karlarak, denetlenebilen, hesap sorulabilen bir konuma getirilmesi zorunludur. 4. kence ve kt muamele hl devam etmekte ve failleri korunmaktadr. Bu sorunla ilgili olarak uluslararas kurumlar da gemiteki duyarllklarn gstermemektedir. 5. Toplumun geni kesimlerine egemen olmu olan gvenliki bak as, milliyetilii ve iddeti hayatn her alanna yayan eitim sistemiyle pekitirilmektedir. STKlar dahi bundan kurtulamamaktadr; bu yzden STKlarn da sivillemesi ve demokratlamas gerekmektedir. 6. Gvenlik sektr sz konusu olduunda STKlar etkisizlemektedir. rnein Maliye Bakanlndan askeri harcamalarla ilgili bilgi talep edilebilmektedir, ancak askeri harcamalar iin ayrlan btenin nereye harcandna dair bilgi edinmek mmkn olmamaktadr. te yandan, iddetin ve devletin karlar iin lmenin bu kadar kutsal-
latrld bir lkede gvenlik sektr iindeki kurumlarn demokratik gzetiminin ve denetiminin salanmas toplumsal adan da olduka zordur. Bunca kiinin lmnden sonra, bu ordunun yllk maliyetini ya da baarsn yksek sesle sorgulamann yollarn yine de bulmak gerekmektedir. 7. Hak temelli rgtler, uzun sredir devam eden youn ihlaller nedeniyle, silahl politik gruplar gvenlikle ilgili olarak takip etmeyi ihmal etmektedir. Bu sorunu da gndemlerine almalar gerekmektedir. 8. Mevzuat asndan, askeri kurumlarn denetimiyle ilgili dzenlemeler hl nemli bir sorundur. Askeri cezaevlerinin denetim ve izleme dnda tutulmas bir baka nemli sorun olarak nmzde durmaktadr. 9. STKlar Meclisi neredeyse hi kullanmamaktadr. Genel kurullar izlenmemekte, soru nergesi vermek yoluyla yaplabilecek denetim faaliyetlerinden bile uzak durulmaktadr. Oysa Meclisle ilikiler glendirilmeli, hatta her sivil toplum kuruluunun, serbest giri kart da bulunan bir parlamento temsilcisi olmas zerinde dnlmelidir. Siyasi Dzen, Partiler ve Ordu Cumhuriyetin kuruluunda askerler nemli bir yere, belirleyici bir role sahip olduu iin, Cumhuriyet tarihi boyunca ordu-siyaset ilikileri tartma konusu olmutur. Bu erevede, 1923-1926 yllar arasndaki dnemde ncelikle Tek efe rakip olabilecek yksek rtbeli baz subaylar ordudan tasfiye edilmitir. 19 Aralk 1926da bir yasa karlarak, siyasetle uramak isteyen subaylarn ordudaki grevlerinden istifa etmeleri istenmi ve bylece nde gelen yksek rtbeli subaylar Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy ve Refet Bele tasfiye edilmi, rejimin temel g ve direi olan ordu Kemalistlerin denetimine girmitir. Bu operasyonlarla esasen ordunun siyasetteki en nemli, hatta tek belirleyici aktr olmasnn temelleri atlmtr. Nitekim Cumhuriyet boyunca yaplan askeri darbeler, sivil politikaclarn ve toplumun askeri brokrasiye kaytsz artsz boyun emesi, yksek rtbeli subaylarn, bugn dahi siyasal konularda de facto olarak gr belirtmesi ve 1961den bu yana kurumsallaan MGK hep bunun kantlardr. Artk Tek Parti/Tek ef, rejimin temel iar haline gelmi, bu politika da iki karar ve uygulamayla hayat bulmutur. Bunlardan birincisi Tek efin rakiplerinin tasfiyesi, ikincisi ise devletin temel politikalarn belirleyecek bir partinin oluturulmasyla muhaliflerin bulunduu Meclisin yine de facto bir yntemle tasfiye edilmesidir. 1945 ylna kadar devam eden sre, muhalefetin ezildii ve resmi ideolojinin yaamn her alanna egemen olduu baskc bir sre olmutur. Buna ramen, Birinci Mecliste ciddi bir hak ve zgrlk mcadelesi verilmitir. 18 Nisan 1921de Kastamonu Milletvekili Ali Kemali Bey, birey hak ve zgrlklerinden, bu zgrlklerin dokunulmazlndan vazgeilemeyeceini ve var olan mevzuatn bu zgrlkleri karlayamadn ne srerek Hrriyet-i ahsiye adl bir teklif vermitir. Teklif, hkmete iki yl Adalet Komisyonunda bekletildikten sonra 17 Ocak 1923
65
tarihinde Meclis gndemine gelmi ve heyecanl tartmalara yol amtr. nergeyle ilgili sz alan Erzurum Milletvekili Avni Bey, vatann selametinin birka insann inan ve kararyla yrtldn, millet egemenliinin olmadn ifade ederken, Ali kr Bey milletin bask altnda olduuna dikkat ekmitir. Hkmet ise bu yasann karlmas iin artlarn uygun olmadn ve zamana ihtiya duyulduunu savunmutur. nerge sahibi Ali Kemali Bey, 7 ubat 1923teki grmede hkmetin kanunsuz olduunu ileri srm ve sz konusu yasa 12 ubatta oy okluuyla kabul edilmitir. Ne var ki, Birinci Mecliste rejimin giderek halk egemenliini yadsdn ve otoriterletiini gren muhalif milletvekillerinin abasyla kabul edilen bu yasa da birey hak ve zgrlklerini koruyamam ve bu milletvekillerinin korku ve kayglarnn hakl olduu ksa srede ortaya kmtr. Bu dnemde Mustafa Kemal ise birka kez Meclisin kapatlmas gerektiini ifade etmi, hatta muhalif baz milletvekillerinin adlarn da vererek Onlarn halk tarafndan lin edilmeye layk olduunu vurgulamtr. Siyasi aktrlerin ordunun sivil siyasetin denetimine alnmas yolunda verdii mcadelenin izlerini Mecliste oluturulan kinci Mdafaa-i Hukuk Grubu adl grubun oluturduu ve son derece demokratik talepleri ieren programda da grmek mmkndr. Sz konusu programda Milletin egemenlik hakkna kar yetki ve imtiyazlarn kaldrlmas, Bakumandanlk Yasasnn gereinde deitirilmesi ve kaldrlmas, stiklal Mahkemelerinin kaldrlmas dile getirilmitir. Programa ek olarak hazrlanan sonraki dzenlemelerde ise siyasal sularda idam cezasnn kaldrlmas, ikencenin yasaklanmas gibi taleplere yer verilmitir. Ne var ki, Birinci Meclisin nde gelen muhalif milletvekillerinden Ali kr Bey, 26 Mart 1923te (yasadan 45 gn sonra) ortadan kaybolduktan sonra, cesedi Ankara yaknlarnda bulunmu ve olaydan sorumlu tutulan Giresun Alay Komutan ile arkadalar da l ele geirilmilerdir. Siyasi Partiler Cumhuriyetin yaklak ilk otuz yl Tek Parti ynetimi altnda gemitir. Tek Parti ynetiminin hegemonyas 1946ya kadar srmtr. te yandan, bu dnemde ok sayda parti kur(dur)ulmutur. Sadece birka rnek vermek gerekirse, Ankara hkmetiyle SSCB arasnda ilikilerin yaknlat bir dnem olan 18 Ekim 1920de Mustafa Kemalin talimatyla Trkiye Komnist Frkas kurulmu, ancak ay sonra varl sona erdirilmitir. 17 Kasm 1924te kurulan ve Halk Frkasndan daha zgrlk grleri savunan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas 1925 eyh Sait Ayaklanmas gereke gsterilerek kapatlm, kurucu ve yelerinin bir ksm idam edilirken, dierleri de hapsedilmitir. 1930 ylnda Mustafa Kemal tarafndan kurdurulan Serbest Cumhuriyet Frkas da laiklie, kyafet devrimine kar kan gericileri toplad gerekesiyle ksa bir sre sonra kapatlmtr. 7 Ocak 1946da Demokrat Partinin (DP) kuruluu, Trkiyede okpartili dneme geiin balangc olarak deerlendirilmektedir. Ancak okpartili yaamda yeni ku-
rulan partilere den grev, devletin izin verdii lde muhalefet etmek olarak belirlenmitir. Bu adan bakldnda Trkiyede hl okpartili yaama geilemediini sylemek mmkndr. Deyim yerindeyse, lkede ok sayl tek parti diye adlandrabilecek garip bir siyasal rejim srmektedir; nk bu lkede bir siyasal partinin varln srdrebilmesi hl resmi ideolojiyi savunmasna, program ve tznde resmi ideolojiye aykr hibir dnceye yer vermemi olmasna baldr. Siyasal partileri kuatan bu kurucu emberin yan sra, 27 Mays darbesi, 12 Mart 1971 muhtras, 12 Eyll darbesi ve nihayet 28 ubat postmodern darbesi ve daha sonraki yllarda da srdrlen darbe giriimleriyle, siyasal yaam ve siyasal partiler srekli sk bir askeri denetim altnda tutulmaya allmtr. Bu kska sayesinde Cumhuriyet dnemi boyunca lkenin ynetiminde askeri otoriteler belirleyici olmutur. Siyasi aktrler tarafndan itiraf edilemeyen bu belirleyici rol, 1961 Anayasasyla kurulan MGK ile kurumsallam, 12 Eyll Anayasas bunu daha da tahkim etmitir. Bunun sonucu olarak da yllar boyu, MGK paralel bir parlamento gibi, MGK Genel Sekreterlii de paralel ama daha sahici bir hkmet gibi alm ve gelip geen yasama ve yrtme aktrleri bunlarn belirledii temel politikalar erevesinde faaliyetlerini srdrmek zorunda kalmtr. Bu yaplanma pratikte yle bir rol/grev dalm getirmitir: 27 Mays 1960 darbesinden sonra ordu, brokratik-otoriter bir ynetime gemektense, brokrasiyi iktidara ortak klacak bir vesayeti sistemi ina etmitir. Bylece halk kime oy verirse versin, ibana gelenler askerlerin vesayetleri altnda grev yapmaya mahkm edilmitir. Bu vesayeti kullanacak olan organlar da 1961 Anayasasnn getirdii Milli Gvenlik Kurulu (MGK), Devlet Planlama Tekilat (DPT) ve Anayasa Mahkemesi gibi zerk kurumlar olmutur. Dier bir ifadeyle, seilecek milletvekillerinin yasama yetkisi Senato ile dengelenmeye allm, seilmilerin kuraca hkmetlerin iktidar da bu ve benzeri kurumlarn kullanaca brokratik vesayetin himayesi altna alnmtr. Bylece, rejim ve gvenlik gibi devletin kalc politikalarnn belirlenmesi sz konusu zerk brokratik kurumlara, gndelik siyasetin hayat kolaylatrc icraatlar da seilmi hkmetlerin tasarrufuna braklmtr. Nitekim siyasi tarihimiz boyunca hkmetler, askeri ve sivil brokratik iktidarn siyasete mdahalesini sorgulamadklar srece iktidarlarn srdrebilmilerdir. Brokrasinin sivil siyasete izdii snrlar amaya yeltenen hkmetler iktidardan uzaklatrlm, ayn ekilde, Cumhuriyetin kurucu felsefesinin dna kt dnlen partiler de kapatlmtr. Halen yaanan kimi siyasi gerilimlerin altnda da aslnda ayn mcadele yatmaktadr. Ne var ki, Trkiyenin ibret verici rneklerle dolu yakn dnem siyasi tarihi ve halen tank olunan siyasal gelimeler, siyaset dnyasnn da, sivil toplum dnyasnn da gerekli dersleri karmaktan hl uzak olduunu gstermektedir. Turgut Tarhanl: Msaade ederseniz, bir konuya belki tam olarak katlmadm syleyebilir miyim? 1960 darbesinden sonraki dnemde Anayasa Mahkemesinin kurulmasnn darbecilerin veya o zihniyetin rtl bir mdahale arac olmas gibi bir de-
67
erlendirme, belki bal bana bu Mahkeme yaps zerinden gerekletirilmeyebilir. Ama yle bir gerek var ki, o konuda size katlyorum: Demokrat Partililerin yargland Yassadada faaliyette bulunmu Yksek Adalet Divann hatrlayacak olursanz, onun bakan Salim Baol, askeri ynetim sonrasnda kurulan Anayasa Mahkemesinde de yarg olarak yer almtr. Baol, Yargtay Byk Genel Kurulunca 1962 ylnda Anayasa Mahkemesi asl yeliine seilmiti. rnein bu konu balamnda, belirtilen kaygnn geerli olduunu syleyebilirim; fakat bu bal bana Anayasa Mahkemesinin varlndan deil, onun devletin yargsal bir aygt olarak, kendisine verilen ilevin nasl tasarlandyla ilgili siyasi tavr karsndaki konumundan kaynaklanr.
kinci Oturum Tartma Blm
Katlmc: Ben Almanyada yayorum ve bugn eitli konumaclardan da anladm kadaryla bizim sekin kesimimiz eitim sistemi araclyla toplumu kendine gre ekillendiriyor. Krt tarafna baktmda da ayn anlay grmek mmkn. Burada bir de bizim siyasetilerimizi, Meclis koridorlarnda iktidar partisi milletvekillerinin i bitiren adamlarn grmek mmkn. unu vurgulamak istiyorum: Trkiye dier Ortadou lkelerine gre biraz daha gelikin; en azndan u anda burada baz eyleri tartabiliyoruz. Ancak demokrasiyi iselletirmek konusunda bir eksiklik var. 28 ubat dneminde belki biliyorsunuz, birok hakim ve savc ordunun verdii sempozyumlara katld, brifingleri dinledi ve kararlarn buna gre verdi. Tabii sonuta halkn srekli iten bir tepkisi var; halk bu durumu hazmedemiyor. Bu noktada da siyasi bir g, irade ve cesaret gremiyorsunuz. Burada gerekten doru eyler sylendi, zellikle de askeri yarg meselesine deinildi. Trkiyede Adalet Bakanl diye bir kurum ve bu kurumun iinde de savclar, hakimler yksek kurulu mevcut. Askeri hkimlerin byle bir yapya balanmas mmkn olabilir mi acaba? Katlmc: nce bir rnek olay hatrlatacam. imdiki Genelkurmay Bakan Gneydouya yapt gezilerden birinde -sanrm Diyarbakrda- sivil toplum kurulularyla bir toplant yaplacan sylemiti ve bu aklamas heyecan yaratmt; fakat sivil toplum kuruluu temsilcisi olarak muhatap ald kiiler sadece Sanayi ve Ticaret Odas bakanlar olmutu. Basna kapal olarak yaplan bu toplant sonrasnda da ou konuda hemfikir olduklarn aklamlard. Siyaset, sivil toplum ve ordu arasnda bir gerilimin sz konusu olduu bu ortamda, kendini sivil toplum kuruluu olarak adlandran sermaye sahiplerinin ne kadar etkili olabileceini, zmn veya sorunun iindeki yerlerini nasl deerlendirirsiniz? Katlmc: Ben de askeri yargyla ilgili bir ey sylemek istiyorum. Mahkemede bakan rtbeli kiidir ve rtbesi dier kdemli ve kdemsiz yelerden daha yksektir, daha yksek olmas gerekir. rnein, rtbeli binbaysa -ki o cppe giymeden kar mahkemeye- sanda bir stemen, solunda da bir temen vardr; onlar da hkimdir, cppeleriyle karlar. Kurulu kanunu byledir, nk aksi halde askeri hiyerari bozulacaktr. Ama tabii burada hukuk, adalet anlay, adalet kavram zarar gryor.
69
Dn, pimi ekilmi el bombasn askere veren stemenin -drt kii ld biliyorsunuz orada- askeri mahkeme tarafndan gerekletirilen yarglanma dn dokuz yl hapis cezasyla sonuland. Drt insann ld bir olayda dokuz yl hapis cezas verildiine gre, bilinli taksir uygulanm. Dosyay bilmiyorum, ama una inanyorum ki, sivil mahkeme bu olayda bilinli taksir deil, kasta yakn, byk ihtimalle de kastl adam ldrmeye dayal bir ceza belirlerdi. Bu rnek de burada askeri mahkemelerin eksiklikleri hakknda anlatlanlar, yaplan eletirileri hakl klyor. mer Lainer: Sorulardan biri sanrm askeri deerler ve ordunun Trkiyedeki ilerici ya da modernletirici rolyle ilgiliydi. Ordunun Trkiyedeki modernletirici rol, bir resmi tarih anlatsdr. Son yz yldaki tarihimize baktmzda sadece modernletirici bir ordu deil, ordunun da taraf olduu, bir eilimi temsil ettii, iki modernletirmeci akm gryoruz. Bugn Trkiyedeki kavga bu iki modernletirmeci akmn kavgasdr. Trkiyede belki Cumhuriyetin ncesinde bu modernlemeye tamamen kesin olarak kar kanlar vard. Ama en azndan bizim bilebildiimiz kadaryla Osmanlnn son yarm yzylna bakarsak, burada resmi tarihin modernlemeye kar diye gsterdii unsurlarn tedrici, muhafazakr bir modernlemeyi dndn, Osmanl kimliinin, Osmanl imparatorluk yapsnn gerekliklerini gz nne alarak yaplan bir modernlemeyi savunduklarn grrz. Oysa ikinci kanat, yani bugn ordunun ekirdeinde olduu kanat, bu modernlemeyi Snni-Trk arlkl eksene oturtulmu bir ulus-devlet inas erevesindeki modernleme tasarm olarak kurguluyordu. Cumhuriyetin kuruluuna kadar sren bu iki taraf arasndaki mcadeleyi o ilk dnemete kazanan bu ikinciler oldu. Dolaysyla biz Trkiyenin resmi tarihini onlarn kurgusu asndan yazlm olarak okuyoruz. Bu tarih, imparatorluk vasfn kaybeden, imparatorluk zamannda i ie yaad gayrimslim topluluklar neredeyse tamamen bnyesinden atarak daha homojen hale gelmi bir Trkiye toplumunu yukardan aaya dayatlm reformlarla modernletirme iddiasn merulatran bir anlatdr. Bu tr bir modernletirmenin Trkiye toplumunun ergin bir toplum haline gelmesini ngrmedii, aksine engelleyici karakterde olduu zamanla giderek daha ak bir ekilde ortaya kmtr. Kendini kurucu elitlerin kurumu olarak gren ordu onun istedii ekilde, belirledii kalplarn ierisinde davranan bir toplum ngryordu. Bu, kendi kararlarn kendi veren modern bir toplum deil, zgrlkleri olabildiince kstlanm, devletin izdii alanlarn dna kamayan bireylerden oluma bir toplum olabilirdi ancak. Ama belli bir sre sonra Trkiye toplumu kendi geliimiyle bu kalplarn dna kmaya baladnda sorun aa kt. Ve biz 1960lara kadar dier iktidarlar, dier modernletirmeci eilimleri gericilikle, lkenin modern kazanmlarn geriye dndrmekle sulayan evrelerin bir sre sonra Trkiye toplumunun iktisadi-sosyal modernlemesinin neticelerinden, zellikle siyasi, kltrel, ideolojik neticelerinden ciddi ekilde rahatsz olduunu grdk. 1970lerden itibaren bu kiiler mesela zgrlklerin arlndan, toplumun sk bir denetim altna alnmas gerektiinden sz eder oldu. zetle, militer-Atatrk elitlerin gya modernletirme misyonu szel olarak dahi 1980 darbesiyle birlikte terk edilmitir. Trkiye ordusu gerici bir ordudur artk.
Bunu baka trl kendini meru gsterecek bir eyi olmad iin aka syleyemese de, yapt her ey demokrasinin de, cumhuriyetiliin de aleyhinedir. Dolaysyla 1980den bu yana sslerinden bile arnm bir orduyla kar karyayz. Ama Trkiye toplumunun dier siyasal eilimleri, gleri tarafndan ona cepheden sylenen, aka tehir edilen ve kantlar gsterilen bir gerek deildir bu. Bunlar hl resmi ideoloji ve tarih anlatsnn gerei ters gstermesine katlanmaktadr; bu konu bir tabudur. Yanl bir tarih, yalan zerine, gerekleri gizleme zerine kurulu, tabularla-dogmalarla dolu bir tarih anlats yrrlktedir. Mustafa Kemalin eletirilmezlii, tek parti dneminde yaplan devrimlerin sorgulanmazl ve dokunulmazl srd iin mecburen mesela ordunun modernletirmeci rol gibi bir tekerlemeyi de kabul ediyorsunuz. Hayr, ordu Trkiyeyi modernletirmek istememi, modern zamanlarn gereine gre bir devletin nasl olabileceine bakmtr; modern bir toplum deil, etkin bir devlettir niyeti; iinde yaad devlet aygtn etkinletirmeyi modernlemek saymtr esas olarak. Bunun iin, ortada eklen modern devletlerden alnma teknikler ya da kurumlarn var olmas orduda modernliin, modern bir zihniyetin olduu anlamna gelmez. Ordu modern zihniyeti deil, premodern bir zihniyeti temsil eder. Btn o hiyerarik anlaylar, g kltr ve Trkiye toplumuna rnein eitim sistemiyle verilen deerler cephesinden bakldnda bunun byle olduu grlr. Bugn Trkiyedeki muhafazakr-demokrat iktidarn bu anlaya kkten bir kar k desteklemesi beklenemez. Onlarn modernliinin de ciddi snrlar vardr nk ve bu snrlar biraz nce sz edilen Dolmabahe uzlamalar gibi sonular retebilmektedir. Bu bakmdan da biz u anda mevcut hkmetin orduyla olan iktidar kavgasnda mecburen daha demokratik bir mevzide bulunmasnn, demokratiklemeyi daha ileriye gtrecei anlamna gelmeyebileceini de sylyoruz. zetle, eer ciddi bir demokratik bilinlenme, bir yenilenme, bir zihniyet dnm yaratmak istiyorsak ilk etapta Trkiyede ordunun modernletirici rol efsanesiyle hesaplamamz gerektiini dnyorum. eklen gemiten farkl, grntde modern kalplar -rnein giyim kuamn mecburi klnmas, dini dnceye kar belirli bir mesafenin alnmas- bir adan modernlik arm yapsa dahi, zihniyetin ekirdei asndan bakldnda esasl bir deiim anlamna gelmez. Modernliin esas sivil deerlerin, sivil zelliklerin n plana kartlmasdr. Cumhuriyet dneminin btnne baktmzda bunu deil, aksine, askeri deerlerin ve bu askeri deerleri besleyen bir gvenlik psikozunun topluma hkim klnd, her eyin bunun zerinden deerlendirildii bir zihniyet dnyas gryoruz. Bu da zaten modern deerleri benimsememizin nndeki en nemli engeldir. nsanlar gvenlie ilikin korkular depretirildii oranda premodern zihniyet dnyasnda kalr veya oraya doru ekilir nk. Bu bakmdan, askeri kltrle hesaplamann sadece askeri deerlerle deil, bunun asli sahipleri tarafndan oluturulmu tarih anlatsyla da -rnein Atatrk kltyle, ordunun modernletirici rol fikriyle- hesaplamamz gerektiini dnyorum. Vahap Cokun: Askeri hkimlerin durumuna ilikin soruya yle cevap verebilirim: Askeri hkimler bir bamsz Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan deil, Milli
71
Savunma Bakanl tarafndan greve alnr. Ayrca askeri hkimlerin adli mahkemelerde grev yapanlara kyasla ne grevlerinde ne de zlk ilerinde tam bir bamszla sahip olduklar sylenemez. Bunlar yarglamay etkileyen nemli sorunlardr. Bu sorunlarn giderilmesi iin askeri yarglamada radikal bir deiiklie gidilmeli ve askeri mahkemeler adli mahkemelerin kapsam altnda deerlendirilmelidir. Bir katlmcmzdan gelen katkdan yola karak iki hususu daha belirtmek istiyorum: lki, Elazda yaanan olayn orduya dair bir effaflk sorunu olduunu ortaya koymasdr. Ordu iinde meydana gelen olaylar tam anlamyla bilemiyoruz, bu konuda ciddi bir bilgi eksikliiyle malulz. Elazdaki olay kamuoyuna Bir patlama meydana geldi ve drt asker ehit oldu eklinde duyurulmu, oysa daha sonra ortaya kan bilgiler, bu olaya bir temenin cezalandrmak maksadyla bir erin eline pimi ekilmi bir bombay vermesinin neden olduunu gstermitir. Salt bu olay bile ne kadar vahim bir durumda olduumuzu gstermeye yeter. kinci husus, Silahl Kuvvetler sz konusu olduunda bir yarglama sorunu yaadmzdr. Yirmili yalarn sren drt gencin lmne sebebiyet veren bir eylemi taksir olarak yorumlamak iin hukuku ok ciddi bir ekilde zorlamak gerekir ki, yaplan budur. Burada askeri yarglamadan bahsetmiken daha genel bir soruna da deinmeliyiz: Trkiyede Genelkurmay bakann yarglamak imkn ddr; nk Genelkurmay Askeri Mahkemesi, general ve amiralleri yargladnda, askeri hkim ve iki general veya amiralden kurulur. Bu iki general veya amiralin ise sann ast veya yarglama sresince en yakn amiri olmamas gerekir; ancak Genelkurmay bakannn ve kuvvet komutanlarnn en yakn amiri olmayan ama ayn zamanda st olan iki general ya da amiral var olmadndan, bu kiileri yarglamak fiilen mmkn deildir. Dolaysyla, zerine konuulduka askeri yargnn ne kadar sorunlu bir alan olduu daha net bir ekilde grlr. Ylmaz Ensarolu: Sanayi ve ticaret odalar gibi meslek kurulularnn sivil toplum kuruluu olarak saylp saylmayaca konusu artk geride kalm bir tartmadr; yani gnmzde bu kurulularn sivil toplum rgt olarak kabul edilemeyecei konusunda artk bir uzla sz konusudur. Zaten devletimiz de bu nedenle adlarn kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular diye koymutur. te yandan, Genelkurmay bakannn sivil toplumla bulumak adna baz meslek kurulular temsilcileriyle grmesi aslnda sadece mevcut Genelkurmay bakanna veya bu ziyarete has bir uygulama deildir. Yllardan beri Trkiyede bilumum hkmetler, ulusal ya da uluslararas ilikilerde sivil toplum rgtleri olarak daha ok bu meslek kurulularndan uygun grdklerini, ilerine gelenleri -yani onlarn da tamamn deil, ilerinden bazlarnseerek srekli lanse edip yanlarnda tarlar, uluslararas temaslarda zaman zaman arac olarak kullanrlar. Onlarn yeri, rol, ilevi de budur esasen; yani kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular daha kurulduklar srada kendilerinden beklenen, zorunlu yelerinin hak ve karlarn koruyup gzetmekten ok, devlet politikalarn
meslek mensuplar nezdinde merulatrmalardr. Tabii bu sylediklerimiz, meslek kurulularn kuran iradenin temel yaklamdr; ancak uygulamada hep planlanan ve beklenen dorultuda gidildiini de syleyemeyiz. rnein imdiki Diyarbakr Ticaret ve Sanayi Odas bakannn Genelkurmay bakanyla her konuda mutabk kalacan pek dnmyorum. Bu ksa cevaptan sonra dier soruya, yani Sermaye sahipleri gvenlik sektrnn sivil denetiminde ya da ordu-siyaset-sermaye geriliminde nasl bir rol oynayabilir? sorusuna geebiliriz. Akas, gvenlik sektrnn ya da TSKnn ekonomi-politii ok iyi bilmediim bir konudur. Arkadalardan ya da salondan bu konuda gelecek katklar dinlemek isterim. Katlmc: Soruma New York Times yazar Stefan Kinzerin 2001 ylnda yazd Yldz ve Ay isimli kitabndan bir alnt yaparak sormak istiyorum. Kitapta Trkiyenin Avrupa toplumuna aday olma srecinden alt ay sonra Amerikal bir doktora rencisinin Ankarada gazetecilere, profesrlere ve politikaclara Trkiyenin ne kadar ksa zamanda demokrasiye geeceini sorduu; her sorduu kiinin bunun cevabn asker olarak belirttii, fakat hepsinin de o srada kaydn durdurulmasn istedii, bunun da bir korkuyu gsterdii anlatlmaktadr. Sizce bu korku devam ediyor mu ve askerin demokrasinin nnde en byk engel olduu dncesine katlyor musunuz? mer Lainer: Avrupa Birlii srecine girdikten sonra zellikle keskinleen iki kutup gryoruz. Bir kutupta ordunun u ana kadarki Trkiye toplumu ve siyasi dzeni zerinde srdrd vasi roln devam etmesini isteyenler vardr, isteklerinin nemli bir parasdr bu; orduya ve ordunun yaptklarna ilikin en ufak bir eletiriyi Trkiyeye, varlklarna ynelik bir tehdit sayarlar. Partiler zerinden konuursak, Cumhuriyet Halk Partisinin ekirdeinde olduu, MHPnin de epeyce yannda durduu, i Partisi gibi birtakm ufak tefek faist partilerin destekledii bir blok sz konusudur. Bunlar rtkanlk gleri, irretlikleri itibariyle ihmal edilemez bir etkiye sahiptirler. Dier tarafta bundan kademe kademe rahatsz olan bir kesim vardr ve mevcut iktidar da bunlarn iindedir. Ancak daha nce de vurguladm gibi, demokratikleme ve ordunun siyasi dzen zerindeki kabul edilmez arln azaltma konusunda AKPnin nereye kadar gidebilecei bir soru iaretidir. Bu durumdan ciddi bir ekilde rahatsz olanlar da barndrr AKP, ksmi rtularla vaziyeti idare etmek isteyenleri de. Bunun yannda birtakm demokrat, liberal insanlar ok daha samimi olarak daha ileri gidilmesini, ciddi, radikal bir deiim gereklemesini istemektedir. Demokratikleme ynndeki reformlarda biraz ihtiyatl davranlmasn, fazla da ileri gidilmemesi gerektiini syleyenler, Trkiye Cumhuriyeti ordusundan korkmaktadr. Ama yaanan son olaylar ordunun o kadar korkulacak bir yap olmadn gstermitir. Tabii ki korkutucu bir gtr, elinde silah vardr ve son ifaatlardan grdnz gibi en iren metotlar bile kullanmaktan da pek ekinmemektedirler. ocuklar bombalamak gibi bir eyi aklndan geebilen, sizi bizi gzn krpmadan ldrmeyi planlayan, bu kadar alaklaabilen insanlar ierisinde barndrabilen bir kurum vardr karmzda.
73
Bunlar daha gn nce ifa edilmi gayet ciddi bir iddiaya, bir karineye dayanarak ifade ediyorum. Trkiyede orduya ilikin herhangi bir mide bulandrc iddiayla karlaldnda insanlar igdsel bir ekilde inanmak istememekte, gereken tepkiyi vermekten ekinmektedir. Ama son yllarda Trkiyede cesaretle sesini ykselten, ordunun da dier kurumlar gibi mensup olduu topluma hesap vermesi gerektiini yksek sesle syleyen insanlar, evreler vardr. Bu kesim gitgide toplumun daha geni bir kesimi tarafndan da destek grmekte, onaylanmaktadr. Bunun da Trkiye toplumunun sivillemesi, medenilemesi iin ciddi bir kazanm olduunu, bir yolu atn dnyorum. Vahap Cokun: Trkiye 2000li yllarda Stephen Kinzerin yazd bir Trkiye deildir bugn. Bu srete demokratik alann genilemesini salayan nemli admlar atlmtr. phesiz, demokratik alann genilemesi btn kurumlarn eletirilmesini ve yaptklarnn kamuoyu nezdinde daha fazla deerlendirmeye tabi tutulmasn gerektirir. Bu balamda ordu da -belki daha nce olmad kadar- ok eletirilebilmekte, hem akademiden hem de sivil toplumdan gelen youn eletirilerle karlamaktadr; bugn iin ordu artk dokunulmaz deildir. Demokrasinin nndeki en byk engel ordu mudur? eklindeki soruya u ekilde cevap verebilirim: Ordunun toplumsal ve siyasal alana mdahale ettii yerde demokrasiden bahsetmenin imkn kalmaz; nk ordunun bir ekilde mdahil olduu bir sorun iin demokratik tartma zemini ortadan kalkar. Ordu yle bir yntem izler: nce herhangi bir sorunu ncelikle bir gvenlik sorunu haline getirir, ardndan da o sorunda kendisinin taraf olduunu ilan eder. Byle bir pozisyon edinmesi ise demokratik tartma olanan ortadan kaldrr. Barts sorununu ele aln. Bu sorun, niversite eitimleri srasnda ve kamu memuriyetinde kadnlarn barts takp takamayacayla ilgilidir ve bir zgrlk sorunu veya hak temelli bir sorun olarak tartlmas mmkndr. Ancak Trkiyede ordunun yapt gibi, sorunu rejimin temeline konmu bir dinamit olarak nitelendirir ve bir gvenlik problemi haline getirirseniz, demokratik bir tartma yrtmenin imkn yoktur. Ksaca sylemek istediim u: Elinde silah tutan bir g olarak ordu, toplumsal sorunlarda kendisini taraf ilan edip bir yerde konumlandrdnda demokrasinin nndeki engellerden biri haline gelir. mer Lainerin deindii noktaya ilikin unu syleyeyim: Evet, bir haberden yola karak yaplan yoruma verilen bir tepki vardr ortada, ama unutmayalm ki biz bu haberin ieriindeki olaya benzer olaylarn yaanmad bir lke deiliz. Bu lkede ordu mensuplar Krt kyllerine dk yedirmi ve bu olaydan tr Trkiye Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan cezalandrlmtr. Dolaysyla bu tr eylemlerin hi olmad, ordu ierinde bu tr temayllerin bulunmad sylenemez. Sadece Diyarbakr Cezaevinde 1980-1984 arasnda yaananlar herkesin kendisine pay karabilecei bir vahet uygulamasdr. Bu nedenle orduya ynelik eletirilere tepki gsterirken, tarihi gz nnde bulundurarak daha ihtiyatl davranmak gerekir. Ylmaz Ensarolu: Askerin hl baz eylere engel olduu dorudur, ama bu engelin bir gerek, bir de gerei aan vahim boyutu vardr; yani ordu zannedildii ya da
korkulduu kadar daha dorusu, en azndan kayg duyulduu kadar bir engel deildir artk. Benim esas eklemek istediim husus u: 28 ubattan itibaren daha hzlanan bir biimde hepimizin ezberi deimitir. Bilmiyorum hi dikkatinizi ekti mi? Birka ay nce bir asker cenazesine giden Milli Savunma Bakan, bindirilmi ktalarca deil, bizzat len askerin yaknlar tarafndan yaplan ar szl saldrlarla, hakaretlerle karland ve Ne yzle geldin buraya? sorusuna muhatap oldu. Birka dakika sonra da Genelkurmay Bakan geldi ve az nce bakana o hakaretleri yapan kii tezahratla, alklarla karlad kendisini. Bu tablo eskiden beri yadrganmaz, olmas gerekenmi gibi deerlendirilmitir; kimse dnp Bir dakika; bu gelenlerin biri bizim setiimiz siyaseti, bizim temsilcimiz, dieri de hangi askerin nerede ne yapacan, hangi operasyonun hangi planlar temelinde gerekletirileceini, hangi askerin ne zaman, nereye, neyle ve nasl gideceini kararlatran kadrolarn komutan. ldrlen askerden tr bir hesap sorulacak ya da bir tepki verilecekse bakana m yoksa Genelkurmay bakanna m tepki gsterilmeli? diye sormamtr. Ancak bugn bunlar artk yksek sesle, hem de ok youn ve yaygn bir biimde konuulmaktadr. Tm bunlarla birlikte, asl vurgulamak istediim husus udur: Sadece toplumun deil, ordunun da ezberi bozulmaktadr. (Bunu herhangi bir nesnel bilgiye dayanmakszn, sadece gelimelerden birtakm sonular kararak sylyorum.) rnein sk sk bir yerlerden andlar yayorsa, bunlar siz ya da ben gidip bir yerlerden bulmuyoruz; gene ordu szdryor, ordu ierisinde birtakm insanlar szdryor. Ordu ierisinde bu gidiin gidi olmadn dnenler, TSK bnyesinde de Trkiyenin gelimi bir demokrasi olmak istiyorsa ordusunun daha effaf, daha hesap verebilir olmas gerektiini dnen ve syleyenler vardr. Trkiyede de askerin, seilmi siyasetilerin -dolaysyla onlar araclyla halkn- denetiminde olaca bir konuma oturmas gerektiini dnen insanlar mevcuttur. Bu insanlarn sadece genler arasnda deil, yksek komuta kademesi arasnda da var olduunu dnyorum. Nitekim zaman zaman bunun kimi gstergeleriyle karlaabiliyoruz. Kald ki bu durum kanlmazdr; nk onlar da internet kullanmakta, gazete okumakta, televizyon izlemektedir, etkilenmemeleri mmkn deildir. Ben bu anlamda biraz daha iyimserim, umutluyum. Turgut Tarhanl: Buradaki tartmayla ilgili sz almak isteyenler olabilir, ama ncelikle bir hukuku olarak bir konuya iaret etmek istiyorum. Bir demokraside bizim iin nemli olan, yaplmas, gerekletirilmesi makbul, mmkn, meru eylemler ile bunlar dndaki eylemler konusundaki ayrmdr. Bu eylemi kimin yerine getirmi olduu hibir zaman meruiyet asndan bir referans oluturmaz. Bir Silahl Kuvvetler mensubunun dnd veya yerine getirdii veya syledii eylemin, ayet kanunlara gre susa sivil kiiler asndan da bir su olarak dnlmesi gerekir. Bu noktada Trkiye tarihi bakmndan kar karya kaldmz mesele, daha gl taraflarn yasalarca su olarak tanmlanm birtakm eylemleri gerekletirdikleri durumda sivillerle eit bir yasal muameleye tabi tutulup tutulmamasdr. Bir hususu hatrlatmak isterim: Susurluk davas nedeniyle hkm giyen bir emekli binba yargland ve yarglama sonucunda da hkm giydi. Demek ki, yarglama so-
75
nunda mahkeme sulu olduuna kanaat getirmi ve bu ekilde bir hkme varmt. Bu kiinin cezasnn infazna balanmasndan nce, emekli drt-be general -ki hepsi de st dzey grevler stlenmi generallerdi- konuyla ilgili bir aklama yapt. Aklama, bu kiinin ok iyi bir asker olduu ve kendileri iin ok yararl bir hizmette bulunduu ynndeydi. Anayasa askeri ynetim dneminde hazrlanm bir anayasa da olsa, 137. maddesinde kanunsuz emir bal altnda, yle bir hkme de yer vermitir: Konusu su tekil eden emir hibir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz. Bu hkmn kayna nedir, biliyor musunuz? kinci Dnya Sava sonrasndaki Nrnberg yarglamalar. O yarglamalarda btn sanklar, itham edildikleri sular nedeniyle yle bir gerekeye snmaya almtr: Biz emir kuluyuz; ilemekle itham edildiimiz o sular konusunda sadece amirlerimizin emirlerini yerine getirdik. Yoksa rk deiliz, Yahudileri de severiz, sosyalistleri de; ama ne yapalm ki emirlere itaat ettik, baka bir suumuz bulunmuyor. Fakat sonu olarak bu mazeretleri geerli ve hakl bulunmayarak hkm giydiler. Ondan sonradr ki, dnyann demokratik lkelerinin hukuklarnda ve anayasalarnda bu konuyla ilgili hkmlere de yer verildi. Trkiyenin bu gelime sayesinde Anayasasnda byle bir hkme yer vermeyi tercih etmi olduu sylenebilir. Bu durumda, acaba o emekli generallerin sz konusu aklamas bir uluslararas hukuk standard gcne sahip olma gibi bir deeri de bulunan Anayasann o hkm karsnda acaba nasl anlalmaldr? Kald ki, yarg yoluyla o kiinin sulu olduuna hkmedilmi olmas ve kararn kesinlemesine ramen bu aklamann yaplmas nasl aklanmaldr? Bu aklama, aslnda Trkiye hukukuna gre su olarak tanmlanm bir eylemin baz kamu grevlilerince gerekletirilmesi halinde su sfatna sahip olmayaca anlamna m gelir? Byle bir deerlendirmeye prim verilecekse, bu tercihin demokratik bir toplumda kaba g ile hukuk arasndaki farkll vurgulamak bakmndan nasl bir anlam olacaktr? Veya dier bir deyile, ilikilerimizin dzenlenmesinde gce meyletme ve bu sayede bir dzen kurma hedefi hukuku glgede brakm olmayacak mdr? mer Lainerin konumas balamnda da sz konusu olduu gibi, medeni bir toplumda ilikileri hukuka bal bir mutabakat erevesinde belirlemek asldr; yoksa, bir eylemin su oluturup oluturmayacana dair bir sorgulama ya da tartmann, o eylemin kimin tarafndan gerekletirildiine gre, taraf pozisyonuna gre belirlenmesi savunulamaz. Bir gce sahip olan taraf -ki bu gcn nitelii ok farkl olabilir- kendini gcne dayanarak hakl gstermenin yollarn kullanmaya meyledebilir; ancak, bu da aslnda grece bir deerlendirmedir, zira baz ilikilerde gl olduunuz gibi, dier ilikilerde gsz de olabilirsiniz. likinin esasnn tamamen g zerinden kurulmasnn byle bir sonuca da yol aacan grmezden gelmek mmkn deildir. Sanrm bu tartmann asl zemini bir eylemin, zerinde mutabk kaldnz hukuki ereve iinde ve bugnn demokratik toplumlarndaki standartlara uygun ekilde, hukuka uygun ya da hukuka aykr olarak tanmlanmas kriterleri zerinde zenle durmaktr; tartmay eylem odakl bir yaklamla ele almaktr.
Katlmc: Sadece unu vurgulamak istiyorum: Konumaclardan biri, askeriyenin hi olmazsa tapu sicil dairelerinin kontrol edildii kadar kontrol edilmesi gerektiinden sz etti. Tabii ki askeriyenin tamamen kontrol edilmesine ve yarglanmasna taraftarz. Biz biliyoruz ki Vatoli diye bir skandal olmutu, dnyann tm lkelerinde bu skandala karan askeri rtbeli kiiler yargland ve ceza ald, Trkiye dnda. Bu ok zc bir eydi. Bundan sonra ordumuzun yarg kontrol altna girmesini umuyoruz. Ancak yle bir soru var ortada: Bu ordu Trkiye Cumhuriyetinin ordusu; peki, Trkiye Cumhuriyeti parlamentosundaki durum nedir, oradaki milletvekillerinin sorumluluu nedir? Gelelim ok kk tapu sicil mdrlklerine ve memurluklarna. Bunlar maalesef Ak Parti hkmetinin ok zenle zerinde durduu konular; memurlarn -tabiri caizse- rvet almasn nlemek zere bu dairelere kameralar yerletirdiler, ama biz yine de rvet vermek zorunda kalyoruz iimizi takip ettirmek iin. Ne yapyorlar biliyor musunuz? Bizi sigara odalarna ya da tapu sicil dairelerinin yanlarndaki kafelere davet ediyor ve hakkmz olan taleplerimizi yerine getirmek iin pazarlk yapyorlar. Devlet dairelerinde, tapu dairelerinde o sahte belgelerle tapularn kaydrlmas, mal sahiplerinin yer deitirmesi iin trilyonlar dnyor. Peki, ne yapacaz? Orduyu tabii ki yargnn denetimine vereceiz; ama devletin gcn eline alan btn odaklar bamsz yargnn kontrolne girmedike gerek problemi zemeyiz, sadece kutuplama yaratrz. Bugn orduyu ktleriz, yarn yargy, br gn baka bir kurumu... Beni dinlediiniz iin ok teekkr ediyorum. Umuyorum ki Trkiye iyi yerlere gelecek, demokrasi de gerek talarna oturacaktr. Katlmc: 28 ubat dnemi ve ardndan Avrupa Birliine aday olarak kabul edildiimiz dnemdeki TCKnn terrle, ama daha ok fikir sularyla ilintili belirli maddelerine dayal beraat ve mahkmiyet kararlarnn tesadfi gibi grnen, ama biraz da insan dndren bir seyir izlediini gryoruz. Benim sorum u: Bugn milli gvenlik devleti, milli gvenlik rejimi ya da milli gvenliki bir bak as dediimizde bunun yarg ayan uzun yllar devlet gvenlik mahkemelerinin oluturduunu syleyebilir miyiz? Herhalde syleyebiliriz. DGMlerin kaldrlmasndan sonra -tabii ki hemen deimedi sre; sonuta belirli bir yetki transferi sz konusuydu- sizce yargnn iinde milli gvenliki mant savunmaya devam eden bir odak kald m? Ben gazete okuyan sradan bir vatanda olarak bunu hissediyorum; ama siz bu konuda daha bilgili olduunuz iin bizi aydnlatrsanz ok sevinirim. Vahap Cokun: Evet, devlet gvenlik mahkemeleri kaldrld, ama yetkileri zel yetkili ar ceza mahkemelerine devredildi. Ben Trkiyedeki yarg sorununa daha genel bir perspektiften baklmas gerektii kanaatindeyim. Trkiyedeki siyasi mcadele halen bir tarafnda merkezin, deer tarafnda ise yargnn bulunduu bir halat ekme yar eklinde cereyan etmektedir. Merkezi oluturan blokun ierinde ise yarg ok nemli bir yeri igal eder. 1960 darbesinden bugne gelininceye kadar yargnn kendisi de birtakm deiikliklere uramtr elbette, ama benim ahsi kanm odur ki, yarg
77
mensuplarnn byk bir ounluu halen merkezin deerlerine daha fazla balldr ve kararlarn verirken de bu merkezin deerlerini gzetirler. Peki, nedir bu deerler? diye sorulabilir. Aslnda merkezin deerleri ile anlatlmak istenen, bata laiklik olmak zere Trk Silahl Kuvvetlerinin sahiplendii deerlerdir. Trk Silahl Kuvvetlerinin ncelikleri yarg tarafndan da iselletirilmitir. Bu nedenle, rnein 28 ubat srecinde -bata yksek yarg mensuplar olmak zere- neredeyse Ankaradaki btn hkim ve savclar Genelkurmay Bakanlnda bir brifinge katlmakta herhangi bir beis grmemitir. Bu, hukuk devleti asndan ok ciddi bir soruna iaret etmektedir. Yargnn tavr konusunda bir noktaya daha deinmek isterim. Son dnemlerde zellikle ifade zgrlne ilikin davalara bakldnda yle bir tabloyla karlalmaktadr: Hi phesiz yarg, ifade zgrlne ilikin davalarn bazlarnda zgrlk alann genileten kararlar alabilir, ama bunlar son derece snrl saydadr. Genel olarak yarg, muhalif kimlikleriyle bilinen kiilere kar yaplan ve ceza hukukunda karl bulunan eylemleri ifade zgrln gereke gstererek cezasz brakrken, muhaliflerin en barl aklamalarn bile cezalandrabilmektedir. rnein, Boluda bir gazetede Her ehit iin be DTPli ldrlmelidir eklindeki bir yazda ifade zgrlnden faydalanabilmekte, keza Orhan Pamuka, Baskn Orana ve brahim Kaboluna dnk hakaret ieren eitli ifadeler de yine zgrlk kapsamna sokulabilmekte, beri taraftan, devlet ideolojisine ters den bir aklamasndan dolay herkesin Orhan Pamuk aleyhine dava alabileceine hkmedilebilmektedir. Son olarak unu syleyeyim: Evet, yarg 1960taki gibi yekpare bir blok deildir ve yarg iersinde de eitlenmeler olmutur; ama halen yarg ierisinde merkezin deerleri daha bir arlkldr. Bu itibarla, kararlarn bu ekilde kmas benim iin bir srpriz deildir. Turgut Tarhanl: Yneltilen sorulardan birine ilikin bir kk ek yapmak istiyorum. 2001 ylnda kabul edilen bir artl salverme kanununda (basnda ve kamuda Rahan aff olarak nitelenmiti), ikence suunu ilemekten hkm giymi ya da hakknda bu nedenle adli soruturma balatlm kamu grevlileri kapsam d braklmt. Buna benzer nitelikte adi sular ilemekten sorumlu tutulan kiiler ise kanun kapsamnda saylm ve artl olarak salverilmeleri uygun bulunmutu. Bu durum, farkl mahkemelerce Anayasaya aykrlk itirazna konu yapld ve davalar Anayasa Mahkemesi nne getirildi. Gereke, ikence suundan sorumlu kamu grevlilerine kar eitlie aykr bir sonuca yol alm olmasyd. Anayasa Mahkemesinin bu karar, bee kar alt oyla verilmi bir karardr ve karardaki ounluk grne kar oy yazlar ile muhalefet eden Anayasa Mahkemesi yarglarnn hemen hepsi, kamu grevlilerinin su oluturan ikence, kt muamele gibi fiillerinin -yasalarca yasaklanm olmakla beraber- aslnda suun delillerini ortaya karmak, faili bulmak, kamu dzeninin bozulmasn nlemek, terrle mcadele etmek gibi amalarla gerekletirilen kamunun yararna filler olduu grn kuvvetle
savunmaya almlard. Bu, bireysel hak/faydann, kamusal fayda karsnda daha aa bir konumda bulunduunun savunulmas ya da kamusal karn bireysel haklar karsndaki stnl gibi, demokrasilerle badaamayacak bir tezin savunulmasdr; daha yaln bir ifadeyle ikencenin olabilirliine kap aralamaktr ve bu tutumun yegne bak as, eyleme odaklanmak yerine o eylemin kimin tarafndan gerekletirilmi olduuna bal rlatif ve insan haklar standartlarna aykr bir tezi savunma creti gstermektir. Anayasa Mahkemesinin -sadece bir oy farkla- hukukun bu derece arasallatrld bir yoruma meyletmemi olmasn, uurumun kenarna kadar gelip kendimizi dmekten kurtarmaya almakla edeer grebiliriz. 2001 ylndaki bu karara ilikin temel tartma konusunu sizinle paylamak istedim. mer Lainer: Burada Trkiyenin bir kavgann, bir oluum mcadelesinin ierisinde olduunu sylyoruz. Bu durum toplumun eitli kesimlerini ikiye ayrd gibi, kurumlar da, bizim burada ska kendisinden bahsettiimiz orduyu da saflatryor. Biraz nce bir arkadamzn da belirttii gibi, ordunun iinde de bu iin byle srmemesi gerektiini, bu modern ncesi zihniyetle ve gitgide bu korkunlaan mantkla devam edilemeyeceini kavrayan ve ordunun bir demokratik cumhuriyet kurumu haline dntrlmesini isteyenler mevcuttur. Tarihin bu aamasnda bir ordu kurumu mecburen olacaktr, ama nemli olan, bu kurumun hangi kurallara, hangi deer ve hangi kstaslara gre alacadr. Bugn bunun mcadelesi verilmektedir. Yarg iin de ayn ey sz konusudur. Son zamanlarda verilen hukuk d kararlarn fazlalamas da bunun bir yansmasdr. Orhan Pamuk hakknda verilen ve tm Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn ona dava amasna cevaz veren acayip karar, Baskn Orana aka kfretmi olan birilerini aklayan hkm birilerince kartlabilmektedir, ama bunun yannda yarg organ iinde hakikaten rnek alnacak kararlar veren kiiler vardr; ordu iinde arkaik zihniyetten kurtulmak iin mcadele eden, birtakm belgeleri szdrarak srecin hzlanmasna yardm edenler olduu gibi. Ama bir yandan da eski statkoyu ve zihniyeti devam ettirenlerin pervaszlk ve irretlik dereceleri anormallemi durumdadr. Dnn ki Mustafa Mulal, otuz kurun olaynn msebbibi olan general, otuz insan sorgusuz sualsiz ldrtt, bu emri verdii iin 1950lerde mebbete mahkm edilmi ve hapishanede lmtr. Geri bundan dolay ordu iinde bir Mulal sendromundan sz edilmitir her zaman, ama o kadar. te yandan yedi-sekiz sene nce zalpte, olayn getii yerde, klaya Mustafa Mulal Klas levhasn asmtr ordu. Bu, bir topluma resmen posta koymaktr. Yargnn en ar sula cezalandrd bir adamn adn bu cinayetin ilendii yerde, kck zalp ilesinde, klann stne gstere gstere yazyorsunuz. Eskiden yaplmazd byle eyler; imdi bahsettiimiz mcadele kaybedilmeye yz tutmuken artk bir gz kararmas, akl ve vicdan tutulmas m balyor ki Mustafa Mulalnn ad bir klaya konuyor? Bizi endielendiren olayn bu boyutudur. Kesin kaybetmilik fkesi bu tr olaylar gerekleme ihtimalini artrmaktadr. Bu bakmdan, elbette ki tedirgin olacaz ve elbette ki bu konuda toplumun duyarlln harekete geirerek en azndan caydrc bir bask
79
yaplmasna uraacaz. Bu, demokrat olmann tesinde insanlk grevimizdir. Bu grevde herhangi bir ekilde gerilersek asl o zaman kendi kendimize ihanet etmi oluruz. Vahap Cokun: Hkimlerin davran kodlarn belirleyen nedir? eklindeki soruya ilikin noktann altn ksaca izmek istiyorum. Birincisi, TESEVin yapt ok nemli bir aratrmadr. Mithat Sancarn yrtt bu aratrmada hkimler, devlet ile hukuk ve devlet ile haklar arasnda bir tercih yapmak durumunda kaldklarnda tercihlerini devletten yana kullanacaklarn aka ifade etmitir. kincisi, kiisel bir gzlemimdir. Geenlerde Avrupa Komisyonunun hkimlere ynelik ifade zgrln konu alan bir seminerine katlmtm. Bu seminerde hkimlerle bire bir grtmde u kanaate vardm: Hkimlerin nemli bir ksm, kendilerini hak datan ve ihtilaflarda sorun zen bamsz bir aktr deil, aksine devletin ajan olarak grmektedir; bu bak as hkimler arasnda egemendir. nc nokta ise 367 karardr. Sz konusu hkm 1982 Anayasasna cumhurbakan seimini kolaylatrmak ve bu seimin bir krize dnmesini engellemek iin konmutur; ancak hkimler hkme getirdikleri yorumla cumhurbakanl seimini imknsz klm ve bir siyasal krize yol amtr; nk o anda merkezin istedii budur ve hkimler de bu istee uygun karar vermitir.
nc Oturum: Avrupa Birlii yelik Mzakereleri ve Asker-Sivil likileri
81
NC OTURUM: AVRUPA BRL YELK MZAKERELER VE ASKER-SVL LKLER
AB ye lkelerinde Asker-Sivil likileri: Demokrasi Asndan Kritik Noktalar
Andrew Cottey
Burada benim grevim daha geni bir perspektiften bakmamz salamak, yani AB yesi lkelerde -ve daha genel olarak da yerlemi demokrasilerde- uyguland ekliyle demokratik sivil-asker ilikisi modellerine bakmak ve bunlarn Trkiye iin ne ifade ettii zerine dnmek. Winston Churchillden mehur bir alntyla balamak istiyorum: Demokrasi imdiye kadar denenmi olan modeller hari en kt ynetim biimidir. Bu alnt bir ynyle biraz kliedir, ama btn klieler gibi biraz gereklik barndrr ve sivil-asker ilikileri iin de geerlidir. Demokrasi sivil-asker ilikilerindeki btn meseleleri zecek sihirli bir forml deildir, ama demokrasiye taraftar olmak ve sivil-asker ilikilerinde de demokrasiyi savunmak iin gl gerekeler olduunu dnyorum. Demokrasinin avantajlar konusunda iki genel fikir ne sreceim. Birincisi, basite ifade etmek gerekirse, demokrasi dzenbazlar def etme hakk ve kapasitesine sahip olmak demektir; yani demokrasinin temel prensiplerinden biri, yeterli performans gstermediinde veya demokrasinin temel kurallarn ihlal ettiinde, halkn iktidar o hkmetin elinden alp bakasna verme ansna sahip olmasdr. kinci olarak da, demokrasi her ne kadar ounluk ynetimi demekse de sadece ounluk ynetimi anlamna gelmez, ayn zamanda hkmetin ve devletlerin gcne birtakm kstlamalarn getirilmesi demektir ve bence bu, ileride greceimiz zere, sivil-asker ilikilerinde de son derece nemlidir. Tabii ki demokrasi tartmal bir kavramdr ve ne anlama geldii konusunda birok tartma bulunmaktadr. Souk Sava dnemini yaayanlar ve Sovyet blokunu bilenler, Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa hkmetlerinin kendini halk demokrasisi olarak tanmladn hatrlayacaktr; bu da Batda pek az kimsenin kabul ettii bir demokrasi tanmdr. Bat Avrupa ve Kuzey Amerikadaki gibi yerlemi demokrasilerde bile de-
83
mokrasinin eitleri vardr: Bir yanda bakanlk sistemi sz konusudur, bir yanda parlamenter sistem; bir lkede farkl bir seim sistemi uygulanr, baka bir lkede farkl bir seim sistemi Bunlar gibi baka farkllklar da mevcuttur. Yine de, demokrasinin tanmnda olmazsa olmaz birtakm zellikler saptamak mmkndr ve bu olmazsa olmazlarn sivil-asker ilikileri iin de nemi byktr. lk olarak, demokrasilerde lkeyi ynetecek ve takip edilecek politikalar belirleyecek olan yrtme -hkmet- demokratik seimlerle i bana gelir. kinci olarak, demokrasilerde devletin kurumlarn kontrol edecek ve devlet politikalarn belirleyecek olan hkmettir. Burada imdiye kadar yaplan tartmalara baktmzda Trkiyenin, en azndan tarihi olarak, bu konuda ciddi sorunlar ve zorluklarla karlatn grebiliriz. Demokrasinin zellikle de Amerikan sistemi iin merkezi nemi haiz olan nc bir olmazsa olmaz unsuru da, kuvvetler ayrl ve yrtmeyi dengeleyecek bir veya birden fazla organn var olmasdr. Amerika rneinde bu denge Senato ve Temsilciler Meclisi ile yarg tarafndan salanr. Birok insann demokrasiye ilikin duyduu kayglardan biri de gereinden fazla gl bir yrtmenin ortaya kmas, bakann veya hkmetin ok fazla gce sahip olmas ihtimalidir; kuvvetler ayrl ve yrtmenin dengelenmesi ilkelerinin demokrasi iin olmazsa olmaz prensipler arasnda yer almasnn nedeni de budur. Drdnc olarak, hukuk devleti ilkesi de birok demokrasi tanmnda merkezi bir yere sahiptir. Bu ilke sadece vatandalara deil, devlet kurumlarna uygulanan hukuki kurallar da kapsar. Burada bugn yaptmz tartmalar tekrar hatrlayacak olursak, Trkiyede hukuk devletinin askeri de kapsamasnn gerekip gerekmedii ve bunun nasl olaca konusunda nemli sorularn var olduunu grebiliriz. Bunlara ek olarak, biroumuzun -ifade zgrl, seyahat zgrl, rgtlenme zgrl ve sivil toplumun varl gibi- temel zgrlklerin de demokrasi tanmnn olmazsa olmazlarndan olduu hususunda bana katlacan dnyorum. lk olarak asker ve i politika konusunu ele almamz gerekirse, temel bir demokratik kural olarak ordunun siyasetten bamsz ve ntr bir devlet kurumu olmas ve i siyasete karmamas gerektiini syleyebiliriz. Demokratik bir perspektiften baktmzda bunun nasl ileyecei konusunda birtakm kurallar belirleyebiliriz. lk olarak, sivil hkmet ordu zerinde tam bir kontrole sahip olmaldr; bu erevede anayasada belli hkmler yer almal ve emir komuta zinciri buna gre dzenlenmelidir. Bu konuda ciddi tartmalarn yaand baz lkelerin var olduunu biliyoruz. Komnizmin knden sonra Dou Avrupa lkelerinin bazlarnda ordunun sivillerin kontrol altna girmesi ve zellikle de emir komuta zinciri konusunda hararetli tartmalar yaand: 1990larda ve hatta 2000lerde Polonyada ordunun kontrolnn kimin elinde olaca ve bu konuda cumhurbakannn ve hkmetin rolnn ne olaca konusunda ciddi siyasi tartmalar yaand. Bu tartmalar emir komuta zincirindeki belirsizlikten ve yrtmenin ordu zerindeki kontrolnn detaylarnn tam olarak belirlenmemesinden kaynaklanyor ve bu konuda kabilecek problemlere bir rnek tekil ediyordu.
kinci temel unsur ise ordunun i politikaya karmamas, siyaset d olmas gerektii fikridir. Bu konuda da sorulmas gereken ilgin ve nemli sorular vardr: Ordunun siyasi aktivitede bulunmamas konusunda formel yasaklar olmal mdr, ne dereceye kadar olmaldr? Silahl kuvvetler mensuplarnn siyasi parti yesi olmasna izin verilmeli midir? Askeri personel grev bandayken seimlerde aday olabilmeli midir? Bat Avrupa lkelerine baktmzda, mesela ngiltere ile Almanyay karlatrdmzda, ilgin bir ekilde bu konuda ciddi farklklarn olduunu gryoruz. Bir baka rnek de parlamentosunda -Dumada- grev yapan birok muvazzaf ordu mensubu bulunan Rusyadr. Bu durumu bazlar Rus siyasetinde ordunun gereinden fazla gl olmas probleminin bir yansmas olarak grr. Almanya rneine de bakabiliriz. Alman sivil-asker ilikileri modelinin ilgin taraflarndan biri, kinci Dnya Savandan sonra Almanyann demokratik normlar ve prensipleri ordu iinde kkletirme abasdr. Sonu olarak, ordunun i siyasete karmamas konusunda cevaplanmas gereken birok sorunun ve farkl modellerin var olduunu syleyebiliriz. Son olarak, ngiliz terminolojisinde askerin sivil gce destek vermesi eklinde isimlendirilen olguya bakalm. Burada sivil hkmetin beklenmedik durumlar ortaya ktnda ordudan yardm istemesi veya yardm istemek zorunda kalmas durumundan bahsediyoruz. Baz durumlar hakknda siyasi tartma yoktur -doal afetlerde olduu gibi-, ama ordunun sivil glere destek vermeye arlmas ou zaman nemli ve sorunlu konular da beraberinde getirir; zellikle de kamu dzenini salama ve terrle mcadele gibi tartmal konularda. Demokrasi ve sivil-asker ilikileri konusundaki akademik literatre bakarsak, bu literatrn byk bir oranda askerin siyasete dahil olmas ve askeri siyaset dnda brakmann nasl salanabilecei konusuna odaklandn grrz. Sivil-asker ilikilerinde genellikle ihmal edilen, ama ayn derecede nemli bir baka konu ise savunma politikasnn (savunma btesinin, Silahl Kuvvetlerin yapsnn ve ordu ihalelerinin) siviller tarafndan kontroldr. Yine komnizmin yklmasndan gnmze kadar geen yirmi ylda Dou Avrupa rneine bakarsak, Dou Avrupa lkelerinin bu konuda daha byk problemlerle kar karya olduunu grrz. Trkiye rneiyle de ciddi paralellikler sz konusudur. Bu konuda bir yanda sivillerin kontrolnn, dier yanda da askerin mesleki uzmanlna duyulmas gereken saygnn bulunduu, snrlar pek de belli olmayan bir izgi sz konusudur. Sivil-asker ilikileri konusunda Huntingtonn klasik almasna, Asker ve Devlete bakarsak, yazarn sivillerin kontrol altnda olmas gereken alan ile mesleki uzmanlk alanna giren konularla ilgilenmesi iin askerlere braklmas gerektiini ileri srd konular arasnda keskin bir izgi izdiini grrz. Bu konuda ben ve dier baz eletirmenler Huntingtonn konuya yanl yaklatn ileri sryoruz: Sivillerin kontrol altnda olmas gereken alan ile askerin mesleki uzmanlna duyulan saygnn sonucu olarak askerlerin kontrol altnda braklmas gereken konular arasnda, tam aksine, geni bir gri blge olduunu dnyoruz. Gncel bir rnek olarak Amerikada Afganistan politikas hakkndaki
85
gncel tartmalar dnelim. Bakan Obama, bu konuda ne yaplmas gerektiini deerlendirirken Afganistandaki ABD komutan General McChrystal lkede cepheye 40.000 askerin daha srlmesini tavsiye etmitir: Baz kiiler General McChrystaln snr aarak siyaset alanndaki bir tartmaya mdahil olduunu, bazlar ise meru bir ekilde mesleiyle ilgili bir katkda bulunduunu dnmektedir. Bu balamda Savunma Bakanl, bte kontrol gibi sivil karar verici yaplarn varl ve etkinlii konusunun nemine daha fazla vurgu yapmamz gerektiini dnyorum. Bugn burada konuulan en arpc konulardan biri de Trkiyede savunma politikasnn tamamyla Genelkurmayn kontrol altnda bulunduu, bu konuda Savunma Bakanlnn ciddi bir rolnn olmad ve savunma politikas zerinde gerek bir kontrol salamak iin gerek duyulan sivil uzmanln var olmadyd. Bu, Trkiyenin ve birok lkenin kar karya olduu nemli bir sorundur. Az nce bahsettiim Amerika rneinin de gsterdii gibi, aslnda sregiden, devaml yeniden zlmesi gereken bir sorun vardr ortada ve bu konuda kesin veya kalc bir zme ulam pek fazla lke yoktur. Bahsetmek istediim dier konu ise kuvvetler ayrl ve yrtmenin dengelenmesi. Burada devletin dier kurumlar, zellikle de parlamento hakknda dnmemiz gerekiyor. Demokratik bir sivil-asker ilikileri modelinin ciddi ve etkili bir parlamento denetimine mutlaka sahip olmas gerektiini dnyorum. ngiltere rneinden kk bir gzlem aktarmak gerekirse, savunma politikas konusunda en nemli ve etkili denetimin parlamentodaki Savunma Komitesi tarafndan yaplacan dnebilirsiniz, ama aslnda bu konuda, zellikle de ordu btesi ve ihaleleri sz konusu olduunda, nemli finansal konularla ilgilenen Kamu Harcamalar Komitesinin ok daha etkin bir rol oynadn gryoruz. ngiltere rneinde savunma btesiyle ilgili tartmalara dorudan giren ve Savunma Bakanln veya Silahl Kuvvetleri dize getiren yap Kamu Harcamalar Komitesi olmutur. Bu durum Amerikan sisteminde de byledir. Sivil-asker ilikilerinde sivil toplumun rol konusunda da birka ey sylemek isterim. Sivil toplum kavram devletten ayr ve bamsz birtakm kurumlarn devleti denetlemesi ve politikalarn belirlenmesinde sz sahibi olmas fikrini ifade eder. Sivil toplum demokratik sivil-asker ilikileri modellerinin her birinde nemli bir rol oynar. Burada nemli bir unsur medyadr: Askeri hesap vermeye arabilen zgr ve yetkin bir medya var m? Tekrar savunma politikas ve ordu ihaleleri konusuna dnecek olursak, ordu veya savunma bakan kp yeni bir tank veya sava uana ihtiyacmz olduunu sylediinde ve bu almn nmzdeki on ylda bize u kadar milyar dolara mal olacan biliyorsak, bu durumu sorgulama pozisyonunda olanlar kimlerdir? Bu roln bazen stratejik cemaat olarak da adlandrlan ve savunma politikas konusunda uzman olan bamsz dnce kurulular ve aratrma merkezleri tarafndan oynand da grlr. ABD rneine baktmzda, bu konudaki en etkileyici unsurlardan biri de deiik politikalar savunan, politika seeneklerini deerlendiren, hkmetin ne yapp ne yap-
mamas gerektiini tartan ve hkmete bask uygulayan, ou Washington merkezli ve geni bir yelpazeyi kapsayan dnce kurulular ile aratrma merkezleridir. Bu merkezler demokratik bir sivil-asker ilikisi modelinin nemli bir parasn oluturur. Ayn eyi erlerin haklarn savunan rgtler gibi hkmet d organizasyonlar iin de syleyebiliriz. ki noktaya daha deinerek konumam bitireceim. Birincisi, kurumlar ve kltr hakknda. Sivil-asker ilikileri konusundaki birok tartma ve dnce, doal olarak -emir-komuta zinciri, parlamento, Savunma Bakanl gibi- kurumlara odaklanmaktadr. Ayn derecede nemli bir baka konu ise demokrasi kltr fikri ve bunun askeri kltrle olan ilikisidir. zellikle Trkiye rneinin iaret ettii sorunlardan biri de, kklemi bir askeri kltr deitirmenin zorluudur: Trkiyede sadece belli kurumlar deil, ayn zamanda en azndan tarihsel olarak ordunun sivil ve demokratik kontrolne direnen bir askeri kltr de deitirmeye almanz gerekmektedir. Deinmek istediim ikinci konu ise Trkiyede sivil-asker ilikilerinde mesafe alnmas iin yaplmas gerekenler, zmler. Dardan bakan biri olarak yle bir gzlem yapabilirim: Radikal veya devrimci bir siyasi deiim yaam olan lkelerde sivil-asker ilikilerinde de benzer bir ekilde radikal veya devrimci bir deiim gerekletirmek mmkn olabilir; te yandan, askerin gcnn veya prestijinin yksek olduu bir siyasi durumla kar karyaysanz ve radikal veya devrim niteliinde bir siyasi deiim gereklememise, sivil-asker ilikilerinde de radikal veya devrim niteliinde bir deiim beklememek gerekir. Trkiye rneine bakarsak bundan birtakm sonular karabiliriz. Birincisi, Trkiyede asker-sivil ilikilerinde de radikal bir deiimi mmkn klacak radikal, devrim niteliinde bir deiim yoktur. kincisi, ordu Trkiyede hl ciddi bir gce sahiptir. Son olarak da, Trkiyede ordunun rol konusunda siyasi bir blnmlk vardr. Btn bunlara bakarak, sivil-asker ilikilerinin reformunda zaman zaman sinirleri bozacak kadar kademe kademe ilerleyen bir yaklamn Trkiyenin nndeki tek yol olduunu dnyorum.
87
Trkiyede Asker Sivil likileri: ABnin Etkisi ve Talepleri
Joost Lagendijk
Trk Silahl Kuvvetlerinin Hlihazrdaki Durumu 10 yl nce Avrupa Birlii tarafndan Trkiyeye aday lke stats verilmesi karar alnd. O zamandan beri hem AB Parlamentosunun, hem AB Komisyonunun, hem benim gibi bireylerin, hem de dnce kurulularnn temel bir istei vard: Trk ordusunun siyasetteki rol azaltlmal. Trkiyenin AB yesi lkelerden en nemli fark, Trkiyede Genelkurmay Bakan ve ordu komutanlarnn bir basn toplants dzenleyip dorudan ordu ile ilgisi olmayan laiklik, Kbrs, Gneydou Anadolu veya Krt dili gibi konularda yorum yapabilmeleridir. Byle bir eyin olmas AB yesi bir lkede dnlemez bile. Bu yzden, ABnin temel art ordunun bu baskn pozisyonunun deitirilmesi, snrlandrlmasdr. Ordu bu gibi konularn dnda kalmaldr. AB Desteiyle Atlan Admlar ve Milli Gvenlik Konseyi ABnin destei sonucu, Trkiyede Milli Gvenlik Konseyinin yaps daha sivil bir grnm kazanacak ekilde deitirilmitir. nceden Kurul yelerinin ounluunu askerler oluturmakta ve hangi filmin Trkiyede gsterime girebilecei gibi, Avrupa perspektifinden baktnzda ordunun hibir ekilde mdahil olmamas gereken konularla da ilgilenmekteydi. AB Trkiyenin bir gecede deimesini beklememektedir. Tarihsel deiim srelerini biliyorum ve Trkiyede bu srecin 15 ila 20 yl alacan dnyorum. Avrupada eitim grm yeni asker nesli yetitiinde, subaylar rollerinin lkenin snrlarnn korunmas ve i gvenliin salanmasyla snrl olmas gerektii sonucuna kendileri varacaklardr. Bence Milli Gvenlik Kurulundaki deiim en azndan doru ynde atlm bir admd ve bir sreci balatt. Bu konuda ok katks olabilecek bir baka konu da, bence, milli gvenliin ne olduunun yeniden tanmlanmasdr. Bu tanmn kapsam halihazrda ok geni olduundan, ordu her defasnda kendini tartmaya mdahil olmak
zorunda hissetmektedir. Bu, Avrupadakiyle karlatrldnda ok daha geni bir tanmdr. Avrupallar Trkiye Byk Millet Meclisinde Ordunun ilgilenmesi gereken milli gvenliin snrlar nedir? gibi sorulara cevap aranacak tartmalarn yaanmasn beklemektedir. Byle sorular, Avrupa Birliinin de temel istei olan ordunun siyasetteki rolnn azaltlmas konusunda doru ynde atlm admlar olacaktr. Kritik Meseleler: Askeri Mahkemeler ve Savunma Btesi Deinmek istediim iki nemli konu var. Birincisi askeri mahkemeleri rol, dieri de btenin kontrol. Ocak 2009da Larespark Otelde dzenlenen IPC-CESS Sivil-Asker likileri Konferansnda spanya ve Hollandadaki askeri mahkemeler arasndaki farklar konusunda bir tartma yaanmt. Hollanda modelinde yarglarn neredeyse tamam sivillerden oluurken, spanyada ise durum tam tersidir. Alman ve ngiliz modelleri arasnda da farkllklar vardr. Bu yzden Trkiye askeri mahkemeler konusunda spanyadaki veya ngilteredeki durumu kendisine rnek almak zorunda deildir; ama Trkiye u anda askeri personelin askeri faaliyetleri nedeniyle sivil mahkemelerde yarglanabilmesinin yolunu aacak ve askeri mahkemeler konusunda genel bir AB modeli olan bir dzenlemeyi gerekletirme srecindedir. Bu srecin Anayasa Mahkemesi tarafndan da onaylanmas gereklidir, eer sz konusu dzenleme iptal edilirse askeri ve sivil mahkemeler arasndaki dengenin nasl salanaca konusunda yeni bir tartmann balamas kanlmazdr. AB raporlarnda dikkat ekilen bir baka husus da savunma btesinin parlamento tarafndan sivil denetime tabi tutulmasdr. Bu konuda da tek bir Avrupa modelinden sz etmek zordur. (Mesela Fransada savunma btesi parlamentodan ok cumhurbakannn ve hkmetin elindeyken, Alman ve Hollanda modellerinde savunma btesi konusunda parlamentolar nemli ve hatta proaktif roller stlenmitir.) Hollandada hava kuvvetlerine 75 taarruz ua alnp alnmamas gerektii konusunda yllardr sregelen bir tartma vardr. Ordu buna ihtiyac olduunu kamuoyu (meclis) nnde aklarken, dier taraf da tam tersini, bu sava uaklar iin milyonlarca euro harcamaya gerek olmadn, buna stratejik olarak ihtiya duyulmadn savunmaktadr. Konunun hem strateji hem de finansman boyutunda ak ve effaf bir tartma devam etmektedir. Meseleleri Nasl zmeli Sormamz gereken soru AB ve Trkiye, Trkiyenin Avrupadaki uygulamalarla daha ok yaknlamas iin neler yapabilir? olmaldr. Son gnlerde tartlan konulardan biri de Trk Silahl Kuvvetleri iinde yaplan gizli planlardr. Genelkurmayn, iindeki rk elmalar ayklama zamannn artk geldiini dnyorum. Komutanlar ordunun neleri yapp neleri yapamayaca konusunda krmz izgileri olduunu ve bu izgileri aanlarn, ayn zamanda Anayasay da ihlal etmi olacaklar iin, bunun sonularna katlanacan aka ilan etmelidir. Anayasal bir dzende ordu hkmetin karsna kmamaldr, kamaz.
89
yiletirilmesi gereken bir baka konu da Silahl Kuvvetlerin Trkiyedeki sivil toplum temsilcilerine ve Avrupa Birliine ynelik iletiim stratejisidir. 11 yldan bu yana AB Parlamentosu yesiyim ve bir generalle veya nemli kararlarn alnmasnda sz sahibi bir ordu mensubuyla konumay denediim zamanlar oldu, ama ben ve arkadalarm her defasnda reddedildik. Ordu bu ekilde kendisini deiime srekli direnen monolitik bir yapya hapsetmi olmaktadr. Bunu sylemekle beraber, her eyin bir gecede deimesini beklemiyorum. Silahl kuvvetlerin, mensuplarnn sivil mahkemelerde yarglanmasn kolay kolay kabulleneceini sanmyorum, ama kritik meselelerin kademe kademe de olsa sonunda tartmaya almasn tavsiye ediyorum. Bununla beraber, Trkiyede son 10 ylda yaanan gelimeleri dikkate aldmda olduka mitli olduumu da sylemeliyim. Trkiyenin komularyla ilikileri gittike daha fazla istikrar kazanacaktr. siyaset konularnda ordunun rolnn gittike azalacan ve ordunun sadece snrlarn korunmas ve benzer meselelerle ilgileneceini umuyorum. Btn bunlar hkmetin zekice tasarlanm d politikasyla yan yana yryecek ve sonunda ordu AB savunma programnda yer alacak, Afganistan gibi blgelerde daha fazla grev alacak ve daha kresel bir role sahip olacaktr. Bu da, lkenin i sorunlaryla uramas ynnde zerinde bask hisseden bir ordudan, uluslararas grevlere odaklanm profesyonel bir orduya geii salayacaktr. Laiklik ve Silahl Kuvvetler Bazlarna gre, ordunun grevlerinden biri de Trkiyenin laik yapsn korumaktr. Trkiye bir demokrasi lkesiyse ve laiklik sadece silahl kuvvetler mdahil olduunda korunabiliyorsa, bu demokraside yanl giden bir eyler var demektir ve bu da Trkiyeyi ABnin dnda tutmak iin bir gereke olacaktr. Laiklii koruyabilecek -siyasetiler, meclis, toplum veya medya gibi- baka savunma mekanizmalar yoksa, Trkiyenin ABye giremeyeceini dnyorum. Umarm Trk ordusu Avrupa yanls siyasetinde samimidir ve bir adm geri atmay ve Trkiyede laiklii korumay bakalarna brakmay becerebilir; umarm hkmet de, eer AB yanls ise sadece Trkleri deil, Avrupallar da lkenin laik yapsn koruma konusunda samimi olduu konusunda ikna etmesi gerektiinin farkndadr. Sonu Bu konu eninde sonunda ve kademe kademe Trkiyenin AB yelii yolunda bir engel olmaktan kacaktr, bu konuda mitliyim.
spanyada 23-F Darbe Giriimi ve Askerin Demokratik Denetimi Sreci
Akn zer
spanya, Franco diktatrln i savala birlikte krk yl gibi uzunca bir sre yaamak zorunda kalm; bu nedenle diktatrn lmnde uluslararas saygnl sfrlanm ve paralanmann eiine gelmi bir lke. spanya ayrca, Franconun kendi yerine semi olduu bir kralla, bir bakma sancl ama bir o kadar da inanlmas g bir demokratikleme sreci geirmi. Sancl bir sre; nk hem ayrlk terr rgtnn kkrtc eylemleri, hem de nasyonal Katolik rejimi korumann grevi olduuna inanan askerin siyasete mdahale tehditleri altnda kararllkla yrtlm. nanlmas g bir sre; nk bu demokratik reformlar, en azndan balang aamasnda Franconun demokratik olmayan meru kurumlarna dayanlarak yaplm. Kral Juan Carlosun Frankist elitler arasndan setii Adolfo Surezi babakan atamasyla balayan bu sre, spanyada demokrasiye gei (transicin democrtica) adyla anlr. Temmuz 1976da balayan ve resmen 28 Ekim 1982 genel seimleriyle sona eren bu srete spanya, biri daha eyleme gemeden nlenen iki darbe giriimi yaad. O bakmdan, askerin demokratikleme srecinin genel demokratikleme sreciyle birebir rttn syleyebilmek kolay deil. Demokrasi dneminin ilk Savunma Bakan Narcis Serra (1982-1991), asker-sivil ilikileri ve askerin sivil iktidarn denetimi altna alnma sreci zerinde alm politikaclarn banda geliyor. 2008de, askerin demokrasiye gei srecini anlatan Transicin Militar adl bir kitab yaymlanan Serra, 4-5 Nisan 2009da Sabanc Mzesinde dzenlenen ilk Trkiye-spanya Konferansna katlm ve bu konuda bir de sunum yapmt. spanyada askerin, Yarbay Antonio Tejero Molinann emrindeki 300 askerle, oturum halindeki Temsilciler Meclisini bast 23 ubat 1981 tarihine kadar, sivil hk-
91
metle pazarlklar yapt ve srecin eitli aamalarna koullu olarak onay verdii yaklak be yllk bir dnem yaand. Sunumumun ilk blmnde bu pazarlk dnemini biraz daha yakndan incelemekte yarar gryorum. kinci blmde ise, 23-F kod adyla anlan bu askeri darbe giriiminin ertesinde askerin sivil hkmetten zerkliini korumaya alt bir dnemi incelemek gerekiyor. Darbecilerin askeri mahkemede yarglanmasyla balayan bu dnem aslnda, Gonzlez hkmetlerinin ve Savunma Bakan Narcis Serrann yrtt askerin sivil denetimi sreciyle i ie geiyor. nc blmde ise, spanyann Avrupa Ekonomik Tekilatnn asker-sivil ilikileri ltn karlamaya ynelik reformlarnn altn izmeyi ngryorum. Demokratikleme Srecinde Gerekletirilen Reformlar ve Askerin Tutumu Ana hatlaryla zetlemek gerekirse, demokrasiye gei dneminin hedefi, kapsaml siyasi bir af ilan edilmesi, bu balamda yasaklanm siyasi partilerin yasallatrlmas ve 15 Haziran 1977de yaplmas kararlatrlan demokratik genel seimlere katlmalarnn salanmas ve nihayet seimlerden sonraki dnemin demokratik kurumlarn tanmlayan siyasi reform yasasnn karlmasdr. Surez siyasi reform tasarsn, o dnemde birer bakan gibi alan kuvvet komutanlarnn onayna sunduu zaman, bu onay karlnda Komnist Partinin (PCE) yasallatrlmayacana dair gvence vermek durumunda kalmtr; ancak bu artl onay meclisi olumlu ynde etkilemi, Surez siyasi reform tasarsn ezici bir ounlukla geirmeyi baarmtr. Daha sonra halkoyuna sunulan yasa, spanya Sosyalist i Partisinin (PSOE) srece verdii destek sayesinde, %94,4 evet oyuyla benimsenmitir. Surez halkn srece verdii destekle o denli cesaretlenmitir ki, bir sonraki aamada komutanlara PCEnin yasallatrlmamas konusunda verdii sz tutmaya gerek bile duymamtr. Babakan Surezin elini glendiren bir baka gelime, seimlerde partisi Demokratik Merkez Partisinin (UCD), srece destek veren PSOE ile birlikte oylarn toplam %64,2 sini, sandalyelerin de %80,7 sini kazanmas olmutur. Seimlerin ortaya koyduu bu cesaret verici tabloya Kral Juan Carlos katkda bulunmu, meclisin alnda yapt konumayla spanyol halknn btn zelliklerini kapsayacak ve tarihsel ve gncel haklarn gvence altna alacak yeni bir Anayasa hazrlanmasn istemitir. Siyaset bilimci Felipe Agero, askerin bu sreci frenleyecek tepkileri gsterememesini temel nedene balar. Bunlardan birincisi, reformcu kadronun seim sonularndan ald gle ve srpriz kararlarla sreci hzlandrmas, ikincisi ise reformcu kadronun kendi gndemine sahip kmas ve askere eitli alternatifler sunarak, nlem alma frsat vermemesidir; ancak askerin hareketsiz kalmasnda en byk pay Kral Juan Carlosa aittir. Asker Caudillonun Frankizmi bizzat emanet ettii Kral Juan Carlosa o kadar byk bir gven duymaktadr ki, gerekletirilen reformlara kar nlem almaya gerek bile duymamtr. Serra, askerin anayasa inas srecinde de baz koullar ne srdn belirtir. Bu koullarn banda yce grevlerinin anayasaya kaydedilmesi gelir. Nitekim 8.
madde, silahl kuvvetlere spanyann egemenlik, bamszlk ve toprak btnlnn yan sra, anayasal dzenini koruma grevini de verir. Siyasete mdahale imkn tand gerekesiyle Bask milliyetiler tarafndan eletirilen bu madde, deiiklik nergelerine karn aynen kalmtr. Askerin ayrca Bask ve Katalan partilerini tatmin amacyla getirilen simetrik zerklik sisteminin anayasann 2. maddesinde blge/milliyet ayrm yaplmak suretiyle esnetilmesini de tasvip etmedii bilinmektedir. Xavier Casals i Meseguer, Tentacin neofascista en Espaa adl kitabnda, 23-F darbe giriiminin nne demokratik duruuyla set eken Kral Juan Carlosun 24 ubatta Bask ve Katalan milliyetilerin dndaki siyasi partileri olaanst toplantya ardna dikkat eker. Bu toplantda LOAPA olarak bilinen zerklik srecinin uyumlatrlmasyla ilgili yasann temeli atlmtr. Yasann amac, anayasann 2. maddesindeki milliyet/blge ayrmna simetrik bir yorum getirerek askeri bir sreliine yattrmaktr. zerkliin bir tavannn bulunduu, bu tavana varlnca milliyetlerle blgeler arasndaki farkn ortadan kalkaca yorumunu getiren ve ekil ynnden anayasaya aykr olan yasa, PNVnin bavurusu zerine iki yl sonra Anayasa Mahkemesince ksmen iptal olunmutur. Darbecilerin Yarglanmas ve Askerin zerklik Israr 23-F darbe giriiminin baarszl ne kadar sevindiriciyse, darbecilerin yarglanma sreci de o lde kayg vericidir. Bir kere, darbe giriiminde bulunanlar sivil deil askeri mahkeme tarafndan yargland gibi, 1945 tarihli Askeri Ceza Kanununda ngrlen herkes de (yaklak 4000 asker) mahkemeye sevk edilmi deildir. Darbeyi yneten general, yani Milans del Bosch, Luis Torres Rojas, Alfonso Armada ve Yarbay Antonio Tejero Molina dahil 23 st rtbeli subay olmak zere toplam 29 asker ve bir sivil 23-F darbe giriiminin sorumlular olarak askeri ayaklanma ve ayaklanmaya katlm suundan yarglanmtr. Belirlenmi olan en yksek ceza 30 yl hapistir ve bu cezaya sadece General Milans del Bosch ile Yarbay Antonio Tejero Molina mahkm edilmi, ancak General Milans del Bosch, Askeri Ceza Kanunu uyarnca, 75 yan doldurduu gerekesiyle 1991 ylnda serbest braklmtr. 26 yl hapis cezasna mahkm edilen General Alfonso Armada daha 1988 ylnda aftan yararlanm, Yarbay Tejero Molina ise 15 ylda, Aralk 1996da tahliye edilmitir. 23-F darbe giriiminde sadece aysbergin grnen yznde olan kiilerin yarglanmas, Xavier Casals i Meseguere gre, kamuoyunda zaten mevcut olan silahl kuvvetlerin kolayca cezalandrlamayacak bir g olduu kanaatini daha da pekimitir. Meseguer Tentacin Neofascista en Espaa adl eserinde, 23-F darbe giriiminin bu yndeki giriimlerin sonuncusu olmadna da dikkat eker. Nitekim spanyada 27 Ekim 1982 tarihli bir darbe giriimi daha olmutur. 27-0 koduyla tanmlanan bu darbe giriiminin, demokrasinin balang tarihi olarak kabul edilen 28 Ekim genel seimlerinden bir gn nceye rastlamas ilgintir. Albay Luis Muoz ile Albay Jos Enrique ve Yarbay Jesus Crespo Cuspinero kardeler tarafndan ve tutuklu bulunan 23-F sorumlularyla
93
istiare halinde organize edildii ortaya kan bu ikinci darbe giriimi, ileri Bakan Juan Jos Rosnun deyimiyle, zellikle organizasyon bakmndan ok daha tehlikeli bir giriimdir. Buna karlk, 27 Ekim 1982deki darbe giriiminde bulunanlarn elebalar da, yarglandklar askeri mahkeme tarafndan hafif saylabilecek (12er yl) hapis cezalarna mahkm edilmitir. Sonu olarak, spanyol kamuoyunda askerin dokunulmaz olduuna ilikin kanaat daha da glenmi, spanyada resmen demokrasi dnemine girilmi olduu halde darbe giriimleri de son bulmamtr. Nitekim bu dnemde asker demokratik rejime kar bir kez daha ayaklanma giriiminde bulunmutur. Bu kez hedef alnan sadece demokratik rejim deil, bu rejimle btnlemi olan Kral Juan Carlostur. 2 Haziran 1985 gn, Silahl Kuvvetler Gnnde Kral Juan Carlosun A Corunada dzenlenen askeri tren srasnda Msrda Enver Sedata yaplana benzer bir suikast sonucu tribnde vurulmas planlanmtr. Trende Kraln yan sra Kralie Sofa, Babakan Felipe Gonzlez ve Savunma Bakan Narcis Serrann da tribnde hazr bulunmalar ngrlmtr. Kamuoyunda ksaca 2-J koduyla bilinen bu suikast giriiminin spanyann AET yelii kesinletikten sonra yaplm olmas da dikkat ekicidir. spanyay ada demokrasiye kavuturan ve AET yesi yapan bir krala ve reformcu hkmete kar byle bir darbe giriiminde bulunmak, kuku yok ki, darbecilerin lke karlar dorultusunda hareket etmediinin somut bir gstergesini oluturmaktadr. Grld gibi, spanyada asker, demokrasiye gei dneminde olduu kadar, demokrasi dneminde de siyasete mdahale etmek, hatta darbe yapmak peinde komutur. Siyasete mdahale etmediinde ise sivil otoriteden zerk olmaya zen gstermitir. Askeri yargnn darbecilerin yarglanmasn kapsayacak ekilde geni tutulmas, askerin zerklii yaklamnn nemli ayaklarndan birini oluturmaktadr. Bu bakmdan, askerin sivil denetiminin salanmas srecinde kilit noktalardan ilki askeri yargnn yetki alannn daraltlmas, ikincisi ise askerin Savunma Bakanlna balanmas yolunda reform yaplmasdr. Askerin Sivil Denetimi in Yaplan Reformlar Grld gibi, spanyada demokratikleme srecine kout olarak bir de askerin sivil denetim altna alnmas sreci ilemektedir. Narcis Serrann isabetle ortaya koyduu gibi, bu srecin baars demokratikleme srecinin baarsna bal bulunmaktadr; baka bir deyile demokratikleme olmadan askerin sivil denetimini salamak mmkn deildir. Serra, askerin demokrasiye gei srecinin (transicin) spanyaya zg yedi aamadan getiini syler. Bu sayy her lkeyi kapsayacak ekilde genelletirmek mmkn deildir elbette, ama alt izilmesi gereken nokta, askerin sivil denetimini salayabilmek iin demokratik bir anayasa yapmann art olduudur. Ancak demokratik bir anayasann varl, otomatik olarak, askerin sivil otoritenin denetimine girdii anlamna da gelmemektedir. spanyada 1985 ylna kadar olup bitenler bunun somut bir gstergesini oluturmaktadr.
Buraya kadar grdmz gibi, spanyada darbe yapmaktan vazgeen asker bir sonraki aamada sivil otoriteden zerk olmay savunmu, askeri yarg alannn geni tutulmasyla bunu bir lde salarken, arada yine darbe giriimlerinde bulunmay da ihmal etmemitir. Askerin Savunma Bakanlna balanmas konusu ise, 1977 ylnda ilke olarak kabul edilmi olmakla birlikte uzun sre kt zerinde kalmtr. Savunma Bakanlnn 1985 ylna kadar kendine ait bir binas dahi olmamtr. 28 Ekim 1982 genel seimlerinden tek bana iktidar kan PSOE, seim ve parti programnda askerin sivil denetimi konusuna byk arlk vermi ve savunma alannda Avrupa modeline uygun olarak rgtlenmi modern bir ordu kurulmasna ncelik tanmtr. Kurulmas ngrlen bu modern ordunun profesyonel bir nitelik tamas ve Avrupa savunma sistemine eklemlenmesi ngrlmtr. Gonzlez hkmetinin savunmann modernletirilmesindeki temel amac, Serrann altn izdii kadaryla, silahl kuvvetleri anayasal sistemin ayrlmaz bir paras haline getirmektir. Bu amaca ulaabilmek iin ilk aamada Savunma Bakanlnn yeniden yaplandrlmas yoluna gidilmitir. Bu noktada da hedeflenen ama, silahl kuvvetlerin hkmete szde deil zde baml hale getirilmesidir. Buna paralel olarak da askeri yargnn etki alannn daraltlmas amalanmtr. Alnan tm bu nlemlerin yan sra, profesyonel askerlik dncesinin benimsenmesine ve silahl kuvvetlerin operasyon yetenei ve kapasitesinin gelitirilmesine arlk verilmitir. Serra, bu almalarla, askerin i gvenlik alanndaki misyonunu polis ve jandarmaya brakmasnn salandna dikkat eker. Tm bu almalarn kara, deniz ve hava kuvvetleri iin oluturulan ortak stratejik plan dorultusunda yrtldne iaret eden Serra, silahl kuvvetlerin da almna ve yaknda ye olunmas dnlen Avrupa savunma sistemine eklemlenmesine zen gsterildiinin de altn izer. Bu almalar erevesinde, 1980 tarihli Milli Savunma Temel ltleri Yasas gncelletirilmi, bu balamda sivil otoritenin kiisel olarak babakann savunma politikasndaki arlnn artrlmas amalanmtr. Yeni kanunla babakana savunma politikasn yrtme ve savunma planlarn onaylama grevleri verilmitir. Babakann yan sra, onun adna hareket etmeye yetkili olduu belirtilen milli savunma bakannn da arl artrlmtr. Yeni kanunla ayrca, genelkurmay bakanl makam da oluturulmu, genelkurmay bakan askeri politikann operatif ynlerinin yrtlmesinde, savunma bakannn balca yardmcs olarak tanmlanmtr. Serraya gre askerin sivil kontrol altna alnmasnn bir sonraki admn ise, Milli Savunma Bakanlnn yeniden yaplandrlmas oluturmutur. Bu balamda bakanlk ana blokta yeniden rgtlenmitir. Tmyle askeri nitelikli olan birinci blokun banda kara, deniz ve hava kuvvetlerinin egdmn salayan genelkurmay bakan yer almaktadr. Bir devlet sekreterine bal bulunan ikinci blok, altyap ve silahlanma politikas ile ekonomik kaynaklarn yrtlmesi ve kontrolnden sorumlu bulunmaktadr. Banda sivil bir mstearn (subsecretario) bulunduu nc blok ise personel ve zlk ileriyle ilgilenmektedir.
95
Narcis Serra, silahl kuvvetlerin modernletirilmesinin aslnda savunma harcamalarnn etkinletirilmesinden getiinin altn izer ve yatrm harcamalar ile personel harcamalar arasndaki ideal orantnn 60-40 olmas gerektiini belirtir. Bakan sz konusu olduunda bu orantnn 48-52 olduuna dikkat eken Serra, alt yllk bir sre iinde kara kuvvetlerinde %16, deniz ve hava kuvvetlerinde ise %8 orannda personel kstlamasna gittiklerini ve silahl kuvvetlerin toplam mevcudunu 39 milyonluk bir nfus iin 300.000 personelle snrladklarn belirtir. Yazara gre, personeli ar ikin olmayan, kaynaklar demokratik denetim mekanizmasna tabi profesyonel bir ordu oluturulmas, askerin sivil iktidara bal modern bir g olmasnn nemli koullarndan birini oluturur. spanyada bu ynde atlan bir sonraki adm, askeri yarg alanndaki reformdur. Bu erevede, Franco dneminde karlan ve darbe ve askeri ayaklanma gibi askeri nitelikli olmayan sular da askeri yarg kapsamnda bulunduran 1945 tarihli yasann yerine yeni bir Askeri Ceza Kanunu karlmtr. Askeri yargnn yetki alannn daraltlmas, Serraya gre, spanyada askerin sivil denetimi srecinde altnc aama olmutur. Askerin sivil kontrol altna alnmas srecinde geriye kalan son aama -Serrann belirttii yedinci aama- askerin eitim ve formasyon alanndaki ideolojik kontrolnn krlmasdr. Asker bu son aamada, askeri eitim, askeri kariyere giri ve terfiler ile tayinler zerindeki ideolojik kontrol yitirmemek iin ok direnmitir. Nihayet 1989 ylnda, spanya AET yesiyken karlan Askeri Personel Yasas ile bu aamaya geilebilmitir. Asker bylece, siyasete mdahale ve siyasi glerle diyalog aamasndan, devlet brokrasisinin bir paras olma aamasna getirilebilmitir. Grld gibi, spanyadaki sre 1976da balayp 1989 ylna kadar srm, kez de darbe giriimine maruz kalmtr. Ama sonunda spanyol ordusu profesyonel bir kurum olmay baarmtr. Buna rnek olarak 2006 ylnda meydana gelen olay anmsatmak yeterlidir sanrm. General Jos Mena Aguado, 6 Ocak 2006 tarihinde yaplan Askeri Paskalya treninde Sevillada yapt konumada, zerk topluluklarn Anayasaya aykr giriimlerde bulunmas halinde, hkmetin veya Anayasa Mahkemesinin, talep ederse, Silahl Kuvvetlerin Anayasann 8. maddesindeki mdahale hakkn kullanabileceini sylemiti. Anmsadnz gibi, General Mena Aguado ertesi gn Silahl Kuvvetler Disiplin Ynetmeliinin 7. maddesine muhalefetten Savunma Bakan Jos Bono tarafndan grevinden alnmt.
nc Oturum Tartma Blm
Katlmc: Gncel konulardan olan demokratik almlar ile asker ve hkmet arasndaki ilikiler konusunda grlerinizi almak istiyorum. Bir yanda, ikisi arasnda bu konuda bir ibirlii olduunu ileri sren yorumlar var; te yanda ise hkmetle asker arasnda ibirlii olmadn ileri sren yorumlar ve Milli Gvenlik Kurulu toplantlarndan birinde gndeme geldiinde askerin nce sessizce itiraz ettii, sonra da Genelkurmay bakannn krmz izgilerini hkmete bildirdii eklinde grler var. Birka gn sonra da Babakan ve Cumhurbakan, Genelkurmay Bakan ile aralarnda bu konuda bir anlamazlk olmadn aklad. Bunu gerekten Genelkurmayn grne katldklar iin mi sylediler, yoksa yle sylemek zorunda m kaldlar? Gncel bir mesele olduu iin zerinde yorum yapmann zor olduunu biliyorum, ama bu konuya nasl baktnz renmek istiyorum. Katlmc: Avrupa Birlii ekonomik ve siyasi bir g, fakat ABDnin karsnda askeri gc tartlr. Andrew Cottey, zgemiinde yazd zere NATO uzmanl da yapm. Avrupa Birliinin ou baat lkesi, nc lkelerin hepsi ayn zamanda NATO yesidir ve NATOda da ABDnin byk bir etkisi olduundan rahatlkla bahsedebiliriz. Avrupa Birlii ekonomik ve siyasi bir g olarak grnse bile, blgesel dzenlemelerde ve dnyada bar adna yaplan harektlarda asker gc bulunduruyor. Bu lkelerin her birinin sivil-asker ilikilerinde farkl bir emas olsa bile, askerlerin veya sivillerin kii olarak bulunmad, kiilerin silikletii bir karar mekanizmasnda byle operasyonlara ve harektlara katlm olmas, kararlarn demokratik olup olmad tartmasn ortaya kartmaz m? Yani karar mekanizmasnda sivillerin saysnn fazla olmas, sonularn demokratiklii ve insan haklarna uygunluu anlamna gelir mi, gelmez mi? kincisi, Trkiyedeki siyasetiler ile sivil toplum kurulular arasnda yaygn bir kanaat var: ABDnin, iinde Avrupa Birlii lkelerinin askerlerinin de olduu blgesel harektlarnda, bir NATO gc olarak Trk Silahl Kuvvetlerinin de ciddi sayda askeri bulunuyor. Sayn Lagendijk sfr problemden bahsetti. Evet, Trk d politikasnda Ermeni alm, Krt alm, Kbrs sorunu gibi balklardaki tutumlarn birletirdiimizde, u andaki hkmetin gcn aan bir ekilde tay ykselttiini gryoruz. Acaba ABDnin blgesel dzenlemeleri srasnda u andaki hkmetin ko ba olarak kullanld konusunda fikirleri nelerdir ve buna ayak diretecek ordunun terbiye edilmesi gibi bir ey sz konusu edilebilir mi?
97
Katlmc: 25 yandaym. Bir Trk genci olarak bir yandan demokrasiye inanyorum ve oy kullanarak demokrasinin nimetlerinden faydalanyorum. Siviller ile askerler arasndaki ilikilerin normallemesi gerektiinin de farkndaym. Bu yzden, bu yndeki hareketleri destekliyorum. te yandan, bir Trk ve Bat yanls, laiklik yanls olmann neredeyse bir sr gibi sakland bir ortamda bym biri olarak, zellikle de son on ylda Trkiyede gvenebileceim tek kurumun ordu olduunu dnyorum. Belki bu size, Avrupallara ve Amerikallara komik veya garip geliyor olabilir, ama ortada byle bir gereklik var. Tek gvenebileceim kurumun ordu olduunu aklamam baz sorunlar douruyor, nk ne zaman orduda gizli planlar ortaya ksa onlar savunmak durumunda kalyorum. Trkiye sivil-asker ilikilerini normalletirme ynndeki abalarn artrr ve son yllarda grdmz gibi ordu siyasette daha az etkin bir konuma gelirse -spanya rneini ve dier rnekleri de dikkate alarak btn katlmclara soruyorum- Trkiyede laikliin yklmayacann garantisi ne olacaktr? Bu konuyu biraz amak istiyorum, nk benim gvenebileceim bir kurum var olana kadar, demokrasi yerleene kadar baka ansm yok ve bu benim suum deil. Ulrike Dufner: Sadece bir konuya deinmek istiyorum. Almanya dardan bakldnda yolsuzluun var olmad bir lke olarak bilinir, ama Hristiyan Demokrat Partisinin yolsuzlua bulatn ve bu konunun Alman kamuoyunda da tartldn biliyoruz. Bunun anlalmas daha ne kadar srecek? Trkiyeye dnersek, iki yldr buradaym ve lke halknn, ordunun gerekten gven duyulmaya layk bir kurum olup olmadn sorgulamaya balamas iin daha ka askeri darbenin olmas gerektiini merak ediyorum. Burada, sadece aktif muhaliflere deil, btn muhalif gruplara bask uygulayan, onlar hapishanelere dolduran bir askeri darbeden bahsediyoruz. Byle bir kuruma nasl gvenebiliriz? Akn zer: Laikliin korunmas balamnda hangi kuruma gvenilebilecei ynndeki soruyu yantlayabilmek iin bence nce laikliin ne anlama geldiine bakmamz gerek; yani laiklik neyle birlikte gidebilir? Laiklik, biliyorsunuz ki ancak demokrasiyle birlikte gidebilir. u anda bir lkenin laiklik dnda sadece demokratik olmas mmkn deildir; ama demokrasi olmadan laiklik ilkesi uygulayan lkeler vardr. Tunus laik bir lkedir, ama demokratik bir lke deildir. Dolaysyla kime gveneceksiniz? Bizim demokratik bir hukuk devleti olmamz gerekir, o demokratik hukuk devleti esasen laiktir. Laisizmi en iyi koruyacak olan kurum da bence demokratik hukuk devletidir. Laikliin en iyi gvencesinin demokratik hukuk devleti olduu kabulnden hareket edersek, bizim demokratik hukuk devletine ulamak iin demokrasi ve insan haklar alannda baz eksikliklerimiz olduunu da grmemiz gerekir. Bu eksiklerin giderilmesi iin yeni, demokratik bir anayasa gerekir ki, o anayasayla yola klarak demokratik hukuk devleti oluturulabilsin. spanya bundan 31 sene nce anayasay kabul etti, otuz sene nce de bu srece balad. Biz biraz ge kalm deil miyiz? Andrew Cottey: Genel olarak AB ve NATOnun son yirmi ylda bar salamak ve korumak ile insani yardm konularndaki rollerinin ciddi lde arttn gryoruz.
Bu trend devam edecek gibi grnyor; nk ne yazk ki dnyada hl atmalar yaanmaktadr ve otoritesini kaybetmi veya kaybetme tehlikesiyle kar karya olan devletler sz konusudur. kinci olarak, bar koruma konusundaki kurumsal tercihlerden bahsetmem gerekirse, bu kurum bazen AB, bazen NATO, bazen de Afrika Birlii olacaktr. Bu balamda Trkiyenin rol nemlidir: Trkiye bu konuda ciddi katklar yapabilecek geni ve gl bir orduya sahiptir. Nfusunun ounluu Mslman olan bir lke nitelii tamasnn da bar koruma faaliyetlerinde Trkiyeye zel bir rol ykledii sylenebilir. Bununla beraber, Alman hkmetinin ve dier Avrupa hkmetlerinin Irakta ve zellikle de Afganistanda bizzat yaayarak rendii bir gerek udur ki, bar korumak sadece yumuak faaliyetlerden olumaz; ayn zamanda askerlerin hayatn riske atmak zorundasnzdr ve bu yzden de hkmetler bu operasyonlara niye katldklarn, katlanlan maliyetlerin ve kar karya olunan risklerin neler olduunu ve buna neden ihtiya duyulduunu kendi kamuoylarna iyi bir ekilde anlatmak zorundadr. Bu konuda Trkiyede de ciddi bir tartmann yaplmas gerekir. Laiklik konusuna gelince Demokrasi -daha nce de sylediim gibi- birbirini dengeleyen kurumlarn varln, gl bir anayasay, hukuk devletini ve hak ve zgrlklerin garanti altna alnmasn gerektirir. Eer Trkiyede insanlar laikliin yeterince koruma altnda olmadn dnyorsa, buna kar uzun vadede yaplmas gereken, laiklii koruyacak ve savunacak anayasal, yasal ve siyasi gvencelerin gelitirilmesidir; bir tr st merci olarak ordunun roln savunmak deil. Katlmc: Benim ailem Demokrat Partiliydi ve 60 ihtilalinde babam, daym, enitem ve Meclisteki bir akrabamz Yassadada ve baka yerlerde madur olmu. 1980 ihtilalinde de hem solcu, hem sac bir sr akrabam ieri girdi, ikencelerden geti, sekiz on yl kaak yaamak zorunda kalanlar oldu. Bu nedenle de ben ordudan korkuyorum ve bu konuda hakl olduumu dnyorum. Bu yorumdan sonra bir sorum olacak: Avrupa Birlii g konusunu bir gvenlik sorunu olarak m gryor ve bu konuda ne tr nlemler alyor? Snrlarn korunmas balamnda askeri nlemlere bavuruyor mu? Katlmc: Trkiyede ordunun siyasetteki rolnden, toplum zerindeki basksndan bahsediyor ve bunun demokratiklemeyle, Batnn standartlarna, Batdaki demokratik yapya uygun bir hale gelmesiyle dzeleceini sylyoruz. Ama Trkiye, Avrupa Birliinin yesi olmaya alan ve bu yolda admlar atan bir lke. Ayn zamanda bir NATO lkesi. Avrupa ve Amerika, Trkiyenin demokratiklemesini istiyor. Ordunun bu konudaki etkisini de biliyoruz. Peki, nasl oluyor da bu kurumsal ilikiler Trkiyenin ordusunun bu ynde deimesine bir etkide bulunamyor. Konumaclar Trkiyenin bar misyonundan bahsetti. Orduya yklenen bu tr grevlerden sk sk bahsediliyor. Byle bir tercih mi var? Hem demokratikleme konusunda birtakm eyler syleniyor, ama br taraftan da ordu Kenyadan Afganistana kadar dnyann her tarafna gidiyor, buralarda rahatlkla grev alyor. Bu noktada Yeter ki bunun bedeli olsun diye bakldn dnyorum. Bat da herhalde buna raz ki deiim bu kadar uzun sryor.
99
Katlmc: Demokrasi ve laiklik siyasi olgulardr. Askerin siyasal alana hibir biimde mdahale etmemesi ve kendini de bu alanda bir koruyucu, bir vasi olarak grmemesi gerekir. Bunun tesinde bir baka noktann altn izmek istiyorum. Demokrasinin, laikliin tehdit altnda olduunu syleyenler ikiyzldr; nk mesela Diyanet leri Bakanl gibi bir kurum araclyla dinin devlet eliyle yrtld bir yerde laiklikten sz edilemez. Devletin kendi okullarnda din okutmasna kar kmaktan sz edildiinde bu kesimler devreye girer. Siz hem Diyanet leri Bakanl gibi bir kurumla bir dini resmi din olarak yaama geirip uygulayacak, okullarnzda okutacaksnz, hem de laik olacaksnz, askeriniz de bunu koruyacak Avrupada byle bir modelin olup olmadn sormak istiyorum. Katlmc: zellikle ordu iin zel stat isteyen arkadalar ya da kesimler unun farkna varmal: Ordu elbette ulusal gvenlik konusunda strateji gelitirebilmeli, ama grevi i siyasete karmak, halkn oyuyla seilen siyasal iktidar devirmek ve bu konuda strateji gelitirmek olmamal. kincisi, Trkiyede belli bir kesimin ekilci ve ideolojik bir laiklik anlay var. Gerekten de bu noktada kayg duyan kesimlerin bu tavr bence ok yersiz; bunun 86 senelik resmi ideolojinin ve bunun sonucu olarak verilen resmi eitimin bir sonucu olduunu dnyorum. Umarm, Trkiyedeki eitim sistemi artk kafalar gelitirecek bir ekle brnr ve bu tr bir ideolojik eitim sisteminin yansmalar olarak siyasal iktidar baz eyleri deitirmek konusunda korkusuz davranr. Andrew Cottey: lk olarak, ABnin g konusunu gvenlik tehdidi olarak alglayp alglamad zerine bir soru vard. Buna verilecek cevap bence hem evet, hem hayr. Birok AB lkesinde gl bir gmen kart popler sylem vardr: Gmenler ekonomik veya kltrel adan bir tehdit olarak grlmekte ve bu korkular ar sac politikaclar ve ar sac medya tarafndan kullanlmakta, merkezdeki politikaclar -merkez soldakiler de dahil olmak zere- bu grleri benimsemeye itilmektedir. Bununla beraber, iktisatlara ya da g konusundaki uzmanlara sorarsanz gn genelde lkelere net bir ekonomik fayda saladn sylerler. ABde ayrca yalanmakta olan bir nfus sz konusudur ve bu yzden emek a yaanmaktadr; Kuzey Afrikadan, Ortadoudan ve baka yerlerden gelecek gen iilere ihtiya duyulmaktadr. Bu yzden, ABnin g konusundaki tutumunun bu iki yaklam arasnda ikilemde kaldn dnyorum. AB ve NATOnun Trk Silahl Kuvvetleri zerindeki etkisine gelince AB ve NATO bu konuda bir reformu desteklemek iin daha fazla ey yapmaldr. ABnin Trk Silahl Kuvvetleri zerinde, zellikle de Milli Gvenlik Kurulu reformu gibi konularda belli bir etkisi olduu aktr. Bununla beraber, bu etki bir lkenin ABye girme isteinin gcne bal olarak deiir. Polonya, Romanya gibi Dou Avrupa lkelerine bakarsanz, ABye girmek iin ok byk bir istekleri vardr ve bu konuda gl bir siyasi konsenss sz konusudur. Bugn burada rendiimiz eylerden biri de Trkiyede bu lde bir konsenssn olmad ve Trk Silahl Kuvvetlerinin, Trkiyenin ABye girmesini ger-
ekten isteyip istemediinin bilinmemesidir. Bu da ABnin Trkiye zerinde, Polonya ve Romanya gibi lkeler zerindeki kadar etkisinin olmad anlamna gelir. Trkiye tabii ki NATOnun zaten bir yesidir. Polonya, Romanya, Macaristan gibi lkeler NATOya girmek istiyorlard, dolaysyla NATOnun onlar zerinde ciddi bir etkisi vard ve Silahl Kuvvetler, savunma btesi gibi konularda reform yapmalar istenebiliyordu. Trkiye zaten yesi olduu iin NATOnun bu konudaki etkisi ok daha snrl olacaktr. Bununla beraber, ABDnin sivil-asker ilikileri konusunda reforma gidilmesini tevik etmek iin daha ok ey yapmas gerektiini dnyorum. Bu, ABD ordusunun Trkiye ile olan ilikilerinde nem verdii bir konu deildir. Akn zer: Demokrasiden bahsediyorsak, demokrasinin kriterlerinin ne olduu, Avrupa Birlii lkelerinde, rnein spanya gibi diktatrlkten gelen lkelerde demokrasinin durumu gibi konular zerinde durmamz da gerek elbette, ama Trkiyede bunlar akladnz zaman sizi taraf sayyorlar ve sz ettiiniz bilimsel kriterlerin karsnda birtakm fikirler kyor nnze. Bu erevede bir tartma yapamazsnz. rnein ben daha Dileri Bakanlndayken Milli Gvenlik Genel Kurulu Genel Sekreterliinden temsilcilerle de bu konuyu tarttk. Ben kriterleri anlatyorken ilerinden biri bunlarn bir ksmnn Avrupa Birliinin haksz talepleri olduunu syledi, ben de haksz talepler deil kriterler olduu yantn verdim. Ama ite bu aamadan sonra tartma salkl bir tartma yapamazsnz; karnzdaki sizi ister istemez taraf yapar. Taraf deiliz biz; Trkiyeyi sevdiimiz iin Avrupa Birlii dzeyinde bir demokrasi istiyoruz. lkeyi bu fikirleri ifade edenlerden daha ok sevdiini syleyen birileri kp demokrasiye kar fikirler dile getiriyor. Ben devletin iinde, Demirok Raporu olarak bilinen raporun hazrlanmasnda da altm, elbette biliyorum neyin ne olduunu. Ama Trkiyenin uluslararas kriterlere uygun bir demokrasiye sahip olmasn, Avrupada dnyada son derece saygn bir lke haline gelmesini istemek vatanseverlik deil midir? Biz bunlar iin alyoruz. Ben bakanln iinde de alrken de, dndayken de dncelerim ayn ynde ilerledi. Bir tartma yaplacaksa bu erevede yaplr. Bunun iin diyorum ki, Heinrich Bll Stiftung Derneinin yapt dorudur; biz akademik olarak nelerin yaplmas gerektiini sylyoruz. Eer tartmaya girersek bu kriterlere kar grler ortaya kacak. Bugn Trkiyede birok siyasi parti Avrupa Birlii yeliine deil, Avrupa Birlii kriterlerine uymaya kar. Ve ne yazk ki edindiim izlenimler, askerin de ayn grte olduu ynnde. Milli Gvenlik Kurulunun fikirlerini ok yakndan tanyorum. Biz kriterleri istediimiz gibi belirleyelim, ama Avrupa Birlii yesi olalm demek Avrupa Birlii yeliini istemek deil, istememektir.
Drdnc Oturum: Gvenlik Sektr Reformu Siyasa Raporu
101
DRDNC OTURUM: GVENLK SEKTR REFORMU SYASA RAPORU
Dilek Kurban (Oturum Bakan)
Gvenlik Sektr Reformu Siyasa Raporu konulu panelde TESEV tarafndan yaymlanan yeni bir raporu tartmaya amay amalyoruz. stanbul Bilgi niversitesinden Hale Akayn kaleme ald Trkiyede Gvenlik Sektr: Sorular, Sorunlar, zmler balkl rapor, TESEV Demokratikleme Programnn 2004ten bu yana yrtt gvenlik sektr reformu projesinin bir rn; TESEV tarafndan yaymlanan Almanak Trkiye 2005: Gvenlik Sektr ve Demokratik Gzetim ve Almanak Trkiye 2006-2009: Gvenlik Sektr ve Demokratik Gzetim balkl iki almanan analitik bir derlemesi ve zeti niteliinde. Raporda ayrca, gvenlik sektrnn demokratik gzetiminin salanmas adna siyasa nerilerinde bulunuyor.
Gvenlik Sektr Reformu Siyasa Raporu Tantm
Hale Akay
Elinizdeki rapor byk oranda, yaymlanm olan iki almanan bir zetini iermekte. eriindeki bilgiler her iki almanakta yer alm yazarlarn katklaryla olutu. Gvenlik Almanandan farkl olarak, raporda Silahl Kuvvetler zerinde odaklandk. Bu tercihin birka nedeni vard. ncelikle, deineceimiz konunun bu toplantnn ieriiyle uyum salamas bir etkendi. kinci neden kapsam; nk sonuta gvenlik sektryle ilgili her trl kurumu iermek istediinizde karnza almanak gibi kapsaml bir yayn kyor ve oradaki tm bilgileri ksa bir rapor haline getirmek ok zor. Ayrca i gvenlie ilikin dier alanlarn ve kurumlarn ayr raporlara konu olmas gerektiini dndk. O yzden bu raporun iinde Emniyet Genel Mdrl, istihbarat tekilat yer almad. Dn raporun baz balklar burada ele alndndan, o konulara deinmeyeceim. Gene Lale Kemal Saribrahimolunun, Dilek Kurbann ve Zeynep arlakn burada olmalar dolaysyla baz balklar da onlara brakmaya alacam. Raporun tamam deil ama zellikle bizim vurgulamak istediimiz yerler zerinde duracam. Almanaktaki bilgileri ele alrken, dn Ali Bayramolunun da bahsettii Trkiyedeki gvenlik sektrnn yaplanmasn karakterize eden katmanl bir yap zerinden hareket ettik. Milli gvenlie ilikin tm kavramlarn tanmndaki mulaklk, genilik, kapsayclk ve bunun mevzuat araclyla zaman iinde en tepede anayasadan balayarak kanunlar, ynetmelikler, genelgeler, protokollerle giderek yaylan, her darbeyle birazck daha genileyen alan bu katmanlarn ilki. kincisi bu mulakln idari yapya da aktarlmas, yetki-sorumluluk ilikilerinin ters yz olmas, gizli ynetmelikler veya tam anlalamayan birtakm mevzuatla birlikte ok geni bir alann belirsiz, zellikle de milli gvenlie ilikin konularn siyasi alan dnda braklm olmas. nc katman ise Trk Silahl Kuvvetlerinin (TSK) kendi yapsndan kaynaklanan sorunlar. Bunlar ikiye ayrabiliriz: Biri Silahl Kuvvetlerin denetlemedeki zerk konumu, dieri de kendi iyapsndaki hiyerari, yani tek merkezli, gcn tek merkeze topland yaps.
103
Sonu blmndeki tavsiyelerde ise ilkesel olarak bu yaplanmann nasl olmas gerektiinden bahsettik. Bahsettiimiz ya da sylemek istediimiz, geri kalan kurumlarda sorun olmad ve yetki aktarmlarnn bu yzden yaplmas gerektii deil. Elbette gvenlik sektr yeniden ekillendirilirken yetkileri artrlabilecek ya da dzenlemelere gidilecek kurumlarda da sorunlar kacaktr. Bunlar mevcut durumda da gryoruz zaten. Bizim bahsettiimiz asl olarak belli ilkelere gre gvenlik sektrnn nasl yaplanmas gerektii. Ayrca, dn de konuulduu gibi, gvenlik sektrnn mevcut yaplanmas, sivil-asker ilikilerinin nitelii bir taraftan toplumdaki kltr de yanstmakta. Sonuta byle bir raporda toplum mhendislii gayesi gden neriler getiremeyeceimiz iin, kurumlara ilikin neriler kltrel deiim hakknda bir zm sunmuyor. Sivil toplumun bu tr bir deiim iin yapabilecekleri hakknda baz fikirlerimiz elbette var; ancak kltrel deiimin zaman iinde gerekleebilecei, idari yaplarn da buna paralel olarak uyum salayaca dnlmeli. Trkiyede gvenlik sektr, Silahl Kuvvetler ve milli gvenlik politikas dendiinde ilk akla gelen kurum Milli Gvenlik Kurulu (MGK) olur. Hlbuki ncelikle mevzuatn tamamn ele almak gerekir. Almanakta Meryem Erdaln yapt mevzuat taramalarndan hukuki yaplanmann nemini ok net grebiliyorsunuz. Sadece anayasay ele aldnzda, gvenlie ilikin dzenlemenin veya istisnai bir vurgunun olduu altm be ayr madde bulunmakta. dari yaplanmay ele aldnzda, yani yrtmenin organizasyonuna baktnzda unu gryorsunuz: ki bal yrtme sisteminde cumhurbakan gvenlik alannda -Genelkurmay bakann atama, bakomutanlk, MGKy toplantya arma gibi- ok geni yetkilere sahip; ama daha derine indiinizde, Cumhurbakanl adna kamu kurumlarna ilikin denetlemeyi yapan Devlet Denetleme Kurulunun grev alanndaki istisnalardan biri, askeri kurumlardr. Bu denetlemeler TSKy ve yarg organlarn kapsamamakta, bu nedenle de TSKya bal kurulular, dernekler ve vakflar denetlenmemektedir. Bu denetlemenin bte d harcamalar kapsadn dikkate alrsanz, bunlarn dorudan denetlemenin tamamen dnda braklm kurumlar olduu grlr. Babakanlk ve bakanlklarn yaplanmasna baknca unu grrsnz: Babakanln grevi, ilgili kanunda hkmetin genel siyasetini yrtmesini gzetlemek olarak tanmlanmtr. Gvenlik alanyla ilgili olarak ise i gvenlik, d gvenlik ve terrle mcadele konusunda koordinasyonu salamak gndeme gelmektedir. Bu grevler arasnda milli gvenlik siyasetine ilikin herhangi bir dzenleme yoktur. Milli Gvenlik siyasetine ilikin dzenleme, Babakanlk dahil tm bakanlklarn tekilat kanunlarnda yaplr. Bu kanunlara baktnzda ise her bakanlk hizmetlerini mevzuata, hkmetin genel siyasetine, milli gvenlik siyasetine gre yrtmekten sorumludur. Sadece bu dzenleme bile sorunu ortaya koymakta; yani hkmetin sorumlu olduu bir genel siyaset, bu genel siyasetin kapsamnda da birtakm politika alanlar bulunmaktadr. Bir de bundan ayr bir milli gvenlik alan sz konusudur. Babakanln grevleri arasnda gvenlik siyasetinin koordinasyonu olsa da, milli gvenlik siyasetinin belirlenmesi
dorudan hkmetin grevi deildir ve bu yetkinin kimde olduu ak deildir. Devlet ynetiminde sivil alan ile askeri alan arasndaki farkllatrmay sadece buradan bile grebiliyoruz. Dier taraftan bu durum baka bir soruna daha iaret eder. Siz milli gvenlik siyasetini nasl tanmlarsanz, aslnda bu genel, umumi siyaset dediimiz kavramn alann da o kadar daraltabilirsiniz veya tam tersi. Daha sonra konuacamz mevzuattaki milli gvenlik ve milli gvenlik siyasetini tanmlar bu alanlarn kapsam hakknda fikir verecektir; fakat ona gelmeden nce, milli gvenlie ilikin olarak bakanllara verilen grevlerin Babakanlk tekilatnn altndaki kurumlar iin de geerli olduunu belirtelim. Bu kurumlar arasnda Basn Yayn Enformasyon Mdrl, Milli Piyango daresi, Ky Hizmetleri Genlik ve Spor Mdrl gibi, ilk bakta insann bu grevlerle ilikisini zemedii kurumlar da bulunmaktadr; hatta mevzuatn geneline bakldnda -ki Meryem Erdaln taramas bu adan ufuk acdr- Trkiyede neredeyse milli gvenlikle balantlandrlmam bir kamu kurumu olmad grlr; varsa da gzden kam olabileceini, mutlaka dzeltileceini dnyorum. Tekilat yaplarna baktmzda, dn de konuulduu gibi, Milli Savunma Bakanl ile Genelkurmay Bakanlnn eit statde olduklarn grmekteyiz. Genelkurmay Bakanl dorudan Babakanlka baldr ve Milli Savunma Bakanl ile arasndaki iliki -silah tedariki, personel ileri gibi- belirli alanlarda ibirlii ve koordinasyonla kstlanm durumdadr. Milli Savunma Bakanlnn milli gvenlik politikas zerinde zel bir yetkisi bulunmad gibi, TSK zerinde herhangi bir denetim ve kontrol yetkisi de bulunmaz; byle bir durum tanmlanmamtr. Milli Gvenlik Kurulu konusuna deinmeyeceim, fakat Kurulla alakal olarak milli gvenlik kavram zerinde durmak istiyorum. Milli gvenlik kavram mevzuata 27 Mays darbesi sonras, MGKnn kurulmas sonrasnda girmi ve ilk kez 641 sayl Kanunda tanmlanmtr: Dardan ve ieriden yaplacak her eit taarruzlara, bozguncu teebbslere, tabii afet ve byk yangnlara azimle kar koyabilmek, devlet otoritesini muhafaza ve devam ettirmek ve bir savatan galip kabilmek iin btn milli kudret, gayret ve faaliyetlerin tam olarak kullanlmas. 1980 sonrasnda ayn kavram 2945 sayl Milli Gvenlik Kanununda tanmlanmtr ve bu tanm hl geerlidir: Devletin anayasal dzeni, milli varlnn btnlnn, milletleraras alanda, siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik dahil btn menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her trl d ve i tehditlere kar korunmas ve kollanmas. Daha nce de konutuumuz gibi, genel, umumi siyasetten ayr bir milli gvenlik siyaseti vardr; milli gvenliin iine ise her trl siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik menfaat dahil edilmitir. Bu durumda gerekten genel, umumi siyaset dediimiz alann neyi kapsayabilecei de muallak hale gelir. Aslnda hemen hemen her konu milli gvenlik siyasetine dahil edilmi durumdadr. Bu durumu MGKnn gndemlerinden de grebiliriz. Mesela Kurulun 1960-1971 arasndaki ilk dneminde Demokrat Partili yasakllar, Adalet Partisi iktidarnn denetimi ve ordunun anayasal deiiklik talepleri
105
benim dikkatimi ekti. Bunlar dorudan i siyasetle ilikili unsurlardr. Din adamlarna ynelik nlemler, aznlklar ve Fener Rum Patrikhanesi, Trkiye aleyhtar Ermeni propagandas gibi konular da 60larda tartlmtr MGKda. 70lere doru geldiimizde Dou mitingleri, Amerikan aleyhtar gsteriler gibi meseleler bu konulara dahil olmaya balar. zetle, en bandan itibaren Milli Gvenlik Kurulu hibir zaman sadece savunma ya da d gvenlikle ilgili konularn tartld bir yap olmamtr. Kurulun mdahalede bulunduu konularn kapsam darbelerle deimemitir; Trkiyenin i gvenlik sorunlaryla ilgili deiim gsteren bir yaps yoktur; 27 Mays darbesinden itibaren dorudan siyaset alanna mdahale amal bir yap nitelii sergiler. Bu son reform srecinin hemen ncesinde 1997de bir Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda Hatayn sosyal ve ekonomik durumunun tartldn, baka toplantlarda yoksulluk ve ekonomi politikalarnn ele alndn, televizyon yaynlar meselesinin gndeme geldiini gryorsunuz. Burada tek tek sralamaya vakit yok, fakat ulalabildii kadaryla gndemler Kurulun mdahale alanyla ilgili yeterince fikir veriyor. Peki, reform srecinde ne oldu? ncelikle vurgulamak gerekli ki reform srecinde milli gvenliin tanmnda herhangi bir deiiklie gidilmemi, bir deiiklik yaplmad gibi, bu tanmn deitirilmesi gereklilii konusu da tartmaya almamtr. unu da not etmek lazm: Reform sreci 11 Eyll olaylar sonrasna denk geldiinden, ezamanl olarak ABD ve AB lkelerindeki genel eilim de -zellikle terrist faaliyetler yznden- i gvenliin bu tr kurullarn gndemine girmesi ynnde olmu, ancak dnyada i gvenlik ve d gvenlik arasndaki snr daha ncekinin aksine belirsizleirken, milli gvenlik kavramnn insani gvenliin tm boyutlarn ierecek bir ekilde sivil bir anlayla tanmlanmas ve uygulanmas da ayn zamanda tartlmtr. Bu nedenle, rnek alnabilecek baka lkelerde bu tr kurullarn kapsad alan genilerken, ayn anda gvenlik kavramnn kendisinin de sorgulanr ve eletirilir hale geldiini gz ard etmemek gerekir. Fakat her halkrda, Trkiyedeki Milli Gvenlik Kurulunu kendine zg klan baka birok zellik vardr. ncelikle Trkiyede Kurulda Silahl Kuvvetler, Genelkurmay Bakanlna ek olarak kuvvet komutanlar asndan da lkeden lkeye deiiklik gsterse de, kuvvet komutanlarnn Kurul iinde temsil edildii iki lke vardr. Elbette bu tr kurullar gerektiinde zellikle Silahl Kuvvetler iinden uzmanlar arabilmekte, kuvvet komutanlar da buna dahil olabilmekte; fakat bu durum bizdeki gibi bir sreklilik arz etmemektedir. Bu temsiliyet ynteminin sakncasna dn de deinilmiti. Kurulun yapsnda siviller lehine bir ounluk veya sivil-asker saysnda bir eitlik olsa bile, ordularn iindeki disiplini ve emir-komuta zincirini dnrsek, ordu mensubu yelerin bir blok halinde hareket etmesi olduka muhtemeldir. Trkiyedeki bir baka farkllk da Milli Gvenlik Siyaset Belgesidir. 2006 ylnda olduka tartmal bir dnem sonrasnda kabilen bu belge hakknda, Ulusal Raporda artk bu belgenin ieriinin Babakanlk tarafndan belirlendii sylenmitir. Halbuki 2006daki tartmalar nda bu iddiann doruluk derecesi phelidir. Belgenin ierii bildiiniz gibi GZL gizlilik derecelidir ve biz de basna szd kadarn bilebilmek-
teyiz. Parlamentonun denetiminden gememekte, milletvekilleri de ierii hakknda bilgilendirilmemektedir. Bu belge Genelkurmay Bakanlnda oluturularak Babakanlk tarafndan onaylanm ve Bakanlar Kurulunun hareket alann tanmlamtr. Artk reformlar sonrasnda uygulanmasnda fiiliyatta neyin deitii de belirsizdir. Bu belgenin bir de uzantlar vardr. Mesela Milli Askeri Stratejik Konsept, Genelkurmay Bakanlnca onaylanm ve Yksek Askeri urada tekrar babakana sunulmutur. rnein 2006da Sauna etesi Operasyonu srasndaki basknlardan birinde, sanklardan birinin elinde i gvenlik strateji belgesinin bulunduu ortaya kmtr. 2005 tarihli bu belge bir nceki Milli Gvenlik Siyaset Belgesine dayanarak hazrlanmtr ve u anda birtakm internet sitelerinden ulalabilir durumdadr. eriini incelediinizde zaten milli gvenlik kavramnn kapsamnn geniliini tartmasz bir ekilde grebilirsiniz. Mesela yasad g ve toplu snma, cezaevleri, toplumsal iddet ve su, kamu ynetiminin etkinletirilmesi, hatta kamuda performans ynetiminin nasl yaplmasna dair bile maddeler vardr ieriinde; fakat onu daha da dikkat ekici klan, daha nce szan belgelerde bu derece ayrntl gremediimiz, milli gvenlik konseptinin bir paras olduunu tahmin etsek de kantn bulamadmz tehdit unsurlardr. Belgede Dier Faaliyetler bal altndaki tehdit unsurlarndan bazlar yledir: Ermeni, Rum ve Sryani aznlklar, Yunanistan ve dier lkelerden Karadenize yaplan ziyaretler, misyonerlik faaliyetleri, Aleviler, yurtd merkez ve uluslararas kurulularla balantl alan sivil toplum kurulular, Alevilere ynelik ateizm kampanyalar... Trk Silahl Kuvvetlerinin yapsna gelirsek, raporda Trk Silahl Kuvvetlerine ilikin olarak ilk bata ele aldmz bu temel katman zerinden grdmz sorunlar netletirecek birtakm rnekler zerinden gittik. Bunlardan biri, Genelkurmay bakannn zaten mevcut olan konumudur ki tekilat yasalarna, Genelkurmay Bakanlna verilen grevlere baknca zaten ne kadar ayrntl dzenlendiini grrsnz. Ben bu raporu hazrlarken Seydi elikin kitabndan da yararlandm. Seydi elikin yapt taramaya gre, dorudan Genelkurmay Bakanlna birtakm yetkilerin verildii altm alt kanun, krk ynetmelik ve sekiz tzk mevcuttur. Bunlarn bir blm dorudan Trk Silahl Kuvvetlerini ilgilendiren dzenlemelerken, bir blm daha farkl konulardadr. Genelkurmay Bakanl karmza bir g merkezi olarak kmakta; olduka hiyerarik bir yaplanma iinde, yetkilerin byk lde merkezde topland bir kurumla karlamaktayz. Biz Trk Silahl Kuvvetlerinin denetlenmeyen ama denetleyen bu zerk konumunu drt balk altnda rneklendirdik: parlamenter denetim, askeri yarg, eitim ve retim, silah ve tehizat tedariki. Ben burada askeri yarg ile silah ve tehizat tedarikini ele almayacam. Demokratik gzetim dediimizde Meclisin zellikle iki grevine atfta bulunmaktayz; biri btenin onaylanmas, ikincisi de savunma komisyonlarnn yaps. Btenin onaylanma srecini incelediimizde, komisyon ve genel kurul tutanaklarna baktmzda savunma btesine ilikin tartmalarda mali konularn neredeyse hi konuulmadn grrz. Bu grmelerde her nedense milletvekilleri daha ok Trk
107
Silahl Kuvvetlerini vmeye ve gvenlik siyaseti hakkndaki grlerini aklamaya zaman ayrmtr. Meclis bnyesindeki Milli Savunma Komisyonu sadece yasal dzenlemelerden sorumludur; silah tedariki veya denetim zerinde herhangi bir etkisi olmad gibi, Meclis ierisinde grmeleri tutanaklara balanmayan tek komisyondur; yani Milli Savunma Komisyonunda ne tartldn da bilmiyoruz. Eitim ve retim alanna, askeri liselere, harp okullar ve harp akademilerine baktmzda ise manzara yledir: Askeri okullara ilikin olarak Milli Eitim Bakanlnn bir denetim yetkisi yoktur; ihtiya halinde bir denetim yaplabilecei sylenmitir. Zaten Milli Eitim Bakanl kanununda askeri maksatla alacak okullar hari, bu kanunun hkmlerine aykr, milli eitim hizmeti verilemeyecei arta balanmtr. Harp akademilerine baktnzda, Yksek retim Kurumunun (YK) bu okullarda, profesrlk atamalarnda kurula grevli tayin etmek dnda hibir denetim yetkisi yoktur. Hlbuki sivillerin eitim-retimini veren kurumlar incelediimizde durum tam tersidir. rnein, YKten askeri yenin karlmas reform srecinin nemli admlarndan biridir, ancak halen Yksek retim Denetleme Kurulu iinde Genelkurmay Bakanl tarafndan seilen bir ye mevcuttur. Yine niversiteleraras Kurul yeleri arasnda Silahl Kuvvetlerin setii bir ye bulunur. lk ve orta renim asndan ise Milli Eitim urasndaki yirmi be seilmi yenin bete biri dorudan asker ye konumundadr. Benzer sorunlarn olduu bir baka konu da, dn Ali Bayramolunun ayrntl olarak sz ettii i gvenlik alan, zellikle EMASYA ile jandarma ve polis arasndaki yetki atmalarndan kaynaklanan sorunlardr. Raporu hazrlarken Devlet Planlama Tekilatnn 2001 ylnda kalknma programnn hazrlklar kapsamnda oluturduu Gvenlik Hizmetlerinde Etkinlik zel htisas Komisyonunun raporunu inceleme frsat bulduk. Sz konusu rapor sayesinde zellikle Jandarma Genel Komutanlnn bu atmalarn bir blmne dair aklamalarna eritik. rnein jandarmann ileri Bakanlna balanmas konusundaki grte yle denmitir: Bamsz bir jandarma tekilatnn varl, Trkiyede gvenliin, demokrasinin teminatdr. Baka bir deyile, bu ifade dorudan bir bakanla bal olmamann verdii zerk konumu aklar. ileri Bakanl yetkililerinin jandarma iindeki personele sicil verememesi de ok tartmal konulardan biridir. Bunun nemli bir sonucu, valilerin beraber alaca ekipleri belirleme imknn ortadan kaldrmasdr. Raporda jandarmann bu konudaki gr yle aktarlmtr: ileri Bakanl baz jandarma grevlilerinin atanmasna inha, yani onay vermese bile sonuta Babakanlk bunu onaylamakta, o yzden de bu durum bir sorun tekil etmemektedir; Yani Yksek Askeri uradaki srecin, sicil meselesine ramen yeterli olduu sylenmitir. Peki, reform sreci sonrasn incelediimizde neleri grmekteyiz asker-sivil ilikilerinin genel gidiatnda? ncelikle Zeynep arlakn Almanak iindeki gndem taramalarndan gayet ak bir ekilde anlald gibi, Milli Gvenlik Kurulunun ele ald konularn kapsamnda herhangi bir daralma yoktur. kinci olarak, Milli Gvenlik Kurulu toplantlar devletin zirvesi ve bir gerilim-tartma ortam olarak alglanmaktadr.
Sklkla Kurul toplantsnn hemen ncesinde tartmal bir konu ortaya kar, basnda Milli Gvenlik Kurulunda neler olacak? sorusu gndeme getirilerek gerilim trmandrlr, her toplant yakndan izlenir, bildiriler canl yaynda okunur. Bildiri sonrasnda ise tek tek cmleler zerinden toplantnn kodlar zlr! nc olarak, reformlar sonrasnda ilerleme raporlarna da yansd gibi, Trk Silahl Kuvvetlerinin lke meseleleri hakknda, i siyasi konularda daralan yetkilerini enformel mekanizmalar olarak adlandrlan, belli trenlerde yaplan konumalar ve basna aklamalar gibi mekanizmalarla bertaraf etmeye altn grmekteyiz. gvenlik alannda ise oluturulan yeni yaplar yoluyla bir deiim gzlenir; Gvenlik leri Mdrl, Kamu Dzeni ve Gvenlik Mstearl, daha evvel Milli Gvenlik Kurulu iinde psikolojik harekttan sorumlu olan Toplumla likiler Bakanlnn ileri Bakanlna aktarlmas gibi. Bu yeni birimlerle ilgili karmza kan en nemli sorun udur: Bu kurumlar yoluyla milli gvenlik kavram ve anlay deimeden transfer edilmektedir. Bu tr admlara sivilleme gzyle bakyoruz, ancak anlay ok da farkl deildir. Mesela grev alanlar hem i hem d tehditleri kapsar. Toplumla likiler Bakanl rneinde, oumuzun ikyeti olduu psikolojik harekt uygulamalar yeniden yaplandrlmakta, karmza yeniden gizli denekler ve effaf olmayan tekilat emalar kmaktadr. Ayn kurumsal kltr, ayn sorunlar yeniden retilmektedir. Trkiyede grnrde, zellikle getiimiz iki- sene ierisinde asker-sivil ilikileri asndan bir atma hissedilmekte; fakat bu atmann ne kadarnn deerler baznda bir ayrmadan kaynaklandn bize anlatabilecek olan da yeni oluturulan bu yaplara ilikin dzenlemelerdir. Onlar da gizli ynetmeliklere tabi olacak m, onlarn grev tanmlar da mulak kavramlarla m yaplacak, onlar da vatandaa kar psikolojik harekt gibi birtakm yntemler benimseyecek mi? Bu nedenle, i gvenlik alanndaki yeni dzenlemelerin dikkatle izlenmesi byk nem tar. Sonu blmndeki tavsiyeleri gruba ayrdk: lk grupta askeri vesayet sistemi iindeki asker-sivil ilikileri ve gvenlik alglamasna ilikin dzenlemeler anayasal dzenlemeler, hukuki deiiklikler, kurumsal yaplarn grev alanlar ve hiyerarik dzenlemeler gibi konular yer almakta. rnein, milli gvenlik tanmnn deimesi, yani Milli Gvenlik Kanununun ikinci maddesinin deimesi, i hizmet kanununun otuz beinci maddesinin deimesi, Milli Savunma Bakanlnn Genelkurmay zerindeki kontrol ve denetim yetkisinin tesis edilmesi, ileri Bakanlnn jandarma zerindeki yetkilerinin artrlmas bunlardan bazlardr. kinci grup, Silahl Kuvvetlerin zerk ve izole konumuna ilikin deiiklikleri iermekte. Bunlardan bir blm dn Vahap Beyin olduka ayrntl bir ekilde ele ald askeri yargy kapsayan deiikliklere dairdir. Bu konu 2006 tarihli Devlet Planlama Tekilat Adalet htisas Komisyonunun raporunda da detayl bir ekilde tartlmtr. Silah tedariki alannda denetimsizliin giderilmesi, dn konuulan OYAK ile Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakf gibi zerk, kendine zg yaplarn bu konumlarna son verilmesi gibi deiiklikler de bu grup ierisindedir. nc olarak ise gvenlik alannda sivil kapasiteyi nasl artrabile-
109
ceimizi ele aldk. Bu balktaki tavsiyeler byk lde parlamenter denetimin etkin bir ekilde gerekletirilmesine ynelik taleplerden olumakta. rnein Milli Savunma Komisyonunun tutanaklar meselesi... Zira bu tutanaklarn tutulmamas ve yaynlanmamas, bu komisyonun dierlerinden farkl bir zellik gstermesi, milli gvenliin vatandalarn dnda braklacak, denetlenemez bir konu olduunun zmnen kabul anlam da tar. Yine Milli Savunma Komisyonunun parlamento iindeki yetkileri ve denetim gc artrlmak zorundadr. Sadece silah tedariki alannda deil, dier lkelerde olduu gibi gerektiinde uzmanlar yardmyla gvenlik alannda bilgi birikiminin salayan, Silahl Kuvvetlerin i sorunlarn da sorgulayan, gvenlik alannn en nemli zellii olan asimetrik enformasyon sorununu gideren bir konuma gelmelidir Komisyon. Dier taraftan sivil toplumun bu alandaki etki gcn artrabilecek admlar vardr. Savunma alanna ilikin bilgilerin effafln salamak, bu bilgilerin eriebilir hale gelmesini talep etmek ve gizli mevzuat dzenlemelerinin ortadan kaldrlmasn salamak bu adan yaplmas gereken ncelikli ilerdendir. Son olarak, bu tavsiyeler elbette ki bir nihai zm yaratmamakta; bizim raporda sraladklarmz dnda yaplabilecek pek ok deiiklik, gndeme getirilebilecek baka talepler olabilir. Biz zerinde tartlabilecek bir neri olarak bu tavsiyeleri dzenledik.
Siyasa Raporu Deerlendirmesi
Lale Kemal (Saribrahimolu)
TESEV ile merkezi Cenevrede bulunan Silahl Kuvvetlerin Demokratik Kontrol (DCAF) adl dnce kuruluunun 2006 ylnda ortaklaa yaymlad, Trkiyedeki gvenlik sektrne ilikin ilk almanan balktaki yazarym ayn zamanda. Bunlardan biri Trk Silahl Kuvvetleri (TSK), dieri Jandarma Genel Komutanl, dieri de Sahil Gvenlik Komutanl bal altndayd. Maalesef, bu tr raporlarn bizi bask altnda tutuunun ok kt bir rneini de yaadk o zaman. Dnemin Genelkurmay Bakan emekli Orgeneral Yaar Bykant, 2006da hemen hemen btn televizyonlarda canl yaynlanan aklamasnda Almanak yazarlarn filedi. Fakat kendi adma konuaym, almanaa sunduum katkyla demokrasi adna ok iyi bir i yaptma inanyorum; nk TSKy tartrken, aslnda Trkiyede demokrasinin, zgrlklerin, hukukun stnlnn ne olmas gerektiini de tartmaktayz. Baz kesimler TSKy hedef alyorsunuz ama Trkiyede dier kurumlar da, sivil kurumlar da sorunlu diyebilir, ama bizim en sorunlu alanmz, TSKnn zerk, ayrcalkl statsdr. TSKnn hesap verebilir, effaf, dolaysyla sivil demokratik denetiminin salanmas demokrasi adna ok nemli bir admdr. Bu adm attnzda, asker ya da sivil hibir kurum hesap vermekten kaamayacaktr. Unutmayalm, kontrolsz g g deildir. Aslnda TSKnn demokratik sivil denetimini salayarak, dier demokrasilerde olduu gibi bu kurumun asli grevi olan dmanlara kar yurt savunmasn yerine getirmesini de salam olacaz. Politikaya srekli mdahil olan bir askeri ve sivil brokrasi, esasnda ulusal karlara ve gvenliin salanmasna da aykr bir durum oluturur. Sayn Hale Akay 2006 ylnda yaymlanan almanak ile ikincisi bu yl yaymlanan almanan ok gzel birer zetini hazrlam. Btn temel noktalar kendisinin zetini kard siyasa raporunda grebiliyoruz. Hale Hanm sunumunda bana bakarak, rnein silah tedarikinde benim de biraz detaya girmemi istedi. Bir lkede denetimden kaan, denetimsiz bir g ngrlemez. Dier bir deyile, silahl brokrasinin temsilcisi olan Silahl Kuvvetleriniz zerinde sivil demokratik denetimi salayamyorsanz, Gl bir Silahl Kuvvetlerimiz var diyemezsiniz. rnein silah almlar, Trkiye asndan ok ciddi bir sorundur, zira Trkiyede silah almlar
111
ne parlamento ne de hkmet denetimine tabidir. Bugn, Gneydouda yirmi be yldr terrle mcadelenin varlndan sz ediyoruz. Gneydou iin alnan silahlarn envanterleri internetten grlebilir; bu silahlarn hibiri terrle mcadelede etkin bir sava ngrmedii halde, klasik silah almlar yaplmaktadr. (Terrn salt silahla zlecei mantnn geerli olmadn ve silah d zmlerin bulunmas gerektiini savunuyorum; dolaysyla Gneydou iin silah almlarnda ihmalden bahsederken, denetimsiz almlara dikkat ekmek istiyorum.) rnein birka ay nce Almanya ile bir denizalt projesi imzaladk. Bu tr almlarn binlerce rnei bulunmakta. Hepimizin elimizi vicdanmza koyup dnmemiz ve kendimize sormamz gerekir. Karmzda bir parlamento mevcuttur, gya biz setik bu parlamentonun yelerini, ama bir denetim mekanizmas sz konusu deildir. Milli Savunma Bakanl (MSB) btesinin grld, Meclis Plan ve Bte Komisyonu toplantlarnn tutanaklarn inceleyin; burada vekillerin yapt konumalarn nemli bir blm trajikomiktir. TSKya anlamsz vgler dzlrken, harcamalarn nerelere gittii gibi nemli sorular gndeme getirilmemekte ve tartlmamaktadr. Komisyon grmelerinde, rasyonel olabilen, gerekten sorgulayabilen birka milletvekilini grrsnz, ancak onlarn tutumu da askeri btenin effaf denetiminin salanmas asndan yeterli deildir. Oysaki mevcut mevzuat dahi parlamentonun ilgili komisyonlarna askeri harcamalar, silah almlarn sorma yetkisini verir; fakat tabii, bu yetkinin karsnda alamayan korkular dikilmekte, tabu olan TSK gibi kurumlar halen yeterince tartlamamaktadr. Bizler vergilerimizle silah almna araclk yapyoruz. Peki bu silahlar doru amala alnsa kt m olur? Bu soruyu kendimize sormamz gerekir. Burada ama bir kurumu eletirmek, yerden yere vurmak deildir; burada ama Trkiyenin ekonomi, kltr, siyaset anlamnda, her alanda istikrarl yaamasn salamak, hukukun stnl ilkesini tesis etmektir. Bugn MSB btesi demokratik bir denetim mekanizmasndan gemezken, bte dndan savunmaya ayrlan kaynaklar konusunda hi bilgimiz yoktur. MSB btesi ve bte d savunmaya ayrlan kaynaklar, bilinen rakamlara gre yllk 20 milyar dolar bulmaktadr. Savunma sanayiine gelince, 2004 ylnda hkmetin yerli savunma sanayiinin glendirilmesi iin yapt politika deiiklii ncesinde, askeri teknolojilerde da bamllmz yzde 80ler dolayndayd. Bu orann halen ok az bir d gsterdiini zannediyorum, zira ulusal savunma sanayiinin yksek teknoloji retim kapasitesi istenen dzeye ksa srede kamaz. Birilerinin gerekten kp, elini vicdanna koyup aklamas gerekir bu topluma: Bu ne demektir? Bunca askeri harcamaya kar biz askeri teknolojilerde yzde 80 da bamlyz ve kendimiz retmiyoruz pek ok kritik teknolojiyi. 2004 ylnda askeri teknolojilerde da bamlln nemli lde azaltlmas iin admlar atlm, kimi projeler yerli firmalara ihale edilmitir; ama zellikle askeri teknoloji edinimi uzun soluklu bir olaydr. Bugn dnya savunma devleri olan Amerika ve Avrupada gerek silah sanayiinde olsun, gerek sivil sanayide olsun aratrma gelitirme
projelerine (ar-ge) milyarlarca dolar harcanr. Bizim ar-geye ayrlan kaynaklarmz ise, askeri ve sivil sektrde son yllarda artrlm olmasna karn bir hayli dktr. Sonu olarak unu syleyeceim: Hale Akay bu raporunda Silahl Kuvvetlerin sivil demokratik denetimi adna neler yaplmas gerektiini ngren yol haritasn zetlemi. Projektrleri biraz, Hale Akayn Siyasa Raporunun sonu blmne evirmek istiyorum. Bu blmde, siyasi otoritenin, TSKnn sivil demokratik denetiminin salanmas yolunda ok hakl olarak siyasi irade eksiklii vurgulanmtr. Nedir buradaki siyasi irade eksiklii? TSKnn demokrasilerde olduu gibi denetlenmesi, effaflamas, iyi ynetimi ve sivil demokratik gzetimi, yani siyasi otoriteye hesap verme mekanizmasnn altrlmyor olmas. Dolaysyla, parlamentonun, siyasi otoritenin zerine denleri yapmadna deinmek istiyorum. Silah almlarn ya da silah almlarndaki yolsuzluk iddialarn incelemek zere parlamentoda dzenli bir komisyonun oluturulmas gerekir. rnein AWACS erken uyar uaklarnn 1,5 milyar dolara almnda yaand ileri srlen yolsuzluk iddialaryla ilgili parlamentoda 6-7 yl nce bir komisyon kurulmu, fakat iddialar tartlmadan konu kapatlp unutturulmutur. Bizim admza bu tr iddialarn zerine gidilmesinden ve silah almlarnn denetiminden, iktidar partisi ve muhalefet olarak parlamento ykmldr. Hkmetin 2003-2004 ylnda yapm olduu askeri ve siyasi demokratik reformlarn hz 2007 yl itibariyle kesilmitir. O tarihten itibaren yaadmz cumhurbakanl seimine yarg mdahalesi, 27 Nisan elektronik muhtras gibi olaylar bize unu da gsterir: Ne zaman ki demokratik reformlara ara vermekteyiz, o zaman Trkiyede istikrarszlk ba gstermekte, dengelerin siviller lehine deiimi sekteye uramakta. Benim neriler blmmde, Hale Akayn da vurgulad gibi parlamentonun denetim ilevini yerine getirilmesi iin gerekten bir bask oluturulmas gerektii yer alyor. Siyasi iradenin gerekli yasal dzenlemeleri yapmas iin de bask oluturulmas gerekir. Bu arada, merkezi Hollandada bulunan Avrupada Gvenlik almalar (CESS) tarafndan Trkiyede niversitelerle ortaklaa bir alma balatld. Bu almayla Trkiyede ciddi bir eksiklik olan gvenlik sektrnde uzman kadrolarn yetitirilmesi hedeflenmekte. Bu szlerimle konumam sonlandryorum.
113
Siyasa Raporu Deerlendirmesi
Zeynep arlak
Rapor hakknda olduka gzel iki deerlendirme dinledik. Ben daha farkl bir konuda konumak, Neden byle bir rapora gerek duyuldu? Raporun arkasndaki tarihe nedir? sorularna cevap vermek istiyorum. TESEVin Almanak almasna kar yaplan ar eletirilere ve ithamlara bir cevap olmas asndan nemli buluyorum bunu; nk bizim lkemizde insanlar yaftalamak ok kolaydr, ok da ivedilikle yaparz bunu, zelliklerimizden biridir maalesef. Ben nce kendi adma, raporun amacna dair yaptrlan yaftalarn kaldrlmasn salamak ve raporun aslen kime, neye hizmet ettiini anlatabilmek iin size tamamen siyaset bilimi erevesinde bir tarihe vermeye alacam. lk olarak unu syleyeyim: Bu rapor bize hizmet etmekte. Devletin gvenliinin vatandalarn gvenlik ihtiyalaryla dengelenmesini talep eden bir anlay erevesinde, uluslararas dzeyde balatlan bir gvenlik sektr reformu hareketinin parasdr bu rapor. Bunun ok iyi anlalmas gerekir. Raporun nasl finanse edildii, kime hizmet ettii konusundaki aibelerin ortadan kalkmas gerekir ki ieriinde nelerden sz edildiini konuabilelim. Her eyden nce milli gvenlik kavram ABD meneli bir kavramdr; yani yakn zamana kadar Milli Gvenlik kavramn deitirelim ya da daha dorusu Kavramn erevesini daraltalm dendii zaman gelen tepkiler genellikle kendini ulusalc olarak ne sren kiilere aitti. Oysa ABDden ithal edilen, bize enjekte edilen bir kavramdr milli gvenlik ve hibir zaman bu ynyle anlatlmamtr. Bizde ok az bilgi vardr bu konuyla ilgili. Siyasi literatre milli gvenlik devlet yaps adyla geen model ilk defa Amerikada, kinci Dnya Savann hemen sonrasnda kurulmutu; yani bugn bildiimiz Milli Gvenlik Kurulu, CIA gibi kurumlar SSCBnin dman ilan edilmesinin ardndan, 1947de Bakan Truman dneminde oluturuldu. Bu arada altn izmek isterim, ABD tarihiyle ilgilenenler varsa bilir; SSCBnin gerekte ilan edildii gibi gl ve sinsi bir dman olup olmad konusunda ok ciddi tartma yaratan, ok nemli aratrmalar da vardr. Tabii bu tr alglar hep iki tarafl okumak gerekir. Askerin sistem ierisindeki arln artran devlet rgtlenmesi, kurulu aamasnda, sivil-asker
g ilikisinin denge noktasnn nerede olmas gerektii hususunda ABDde epeyce bir kavgaya neden olmutur. Bu yapnn tarihesini anlatacak deilim elbette, ancak unu vurgulamak istiyorum: Bu devlet yaps ABDnin d politikasn ilgilendiren gelimeler zerine bina edilmitir; dn de eletiriliyordu, zellikle 11 Eyll sonras deiikliklerinin ardndan bugn de ciddi bir ekilde eletirilmekte. Daha sonra benzeri kurumlar, zellikle de Milli Gvenlik Kurulu, Latin Amerika lkeleri bata olmak zere birok lkeye faist cunta rejimleri dnemlerinde transfer edilmitir. Bu darbeleri gerekletirenler ounlukla ABDde askeri eitim gren subaylardan olumaktadr. Askeri becerilerin transferi, gvenlik glerine askeri tehizat ve silah salamann dnda, gvenlik sektrnn bu lkelerde nasl idare edildii ABD iin herhangi bir kayg yaratmamaktadr. Buradaki yaplarn i dmana ynelik kurgulanmasn kastediyorum. ABDnin devlet zihniyeti deil, lke karn koruyan zihniyetin, her trl sol hareketi dman alglayan zihniyetin devlete transferi gereklemitir. Ben Amerikan kart veya Amerikan yanls deilim; sadece o dnemle ilgili tespitleri, verileri paylamak istedim. Arjantinde cunta dnemlerinde ne olduu, keza Brezilyada ya da Gney Korede neler yaand artk bilinmekte. Bugn istesek hepimiz renebiliriz btn bunlar. O dneme ait ok sayda kitap ve belge mevcut. Bizde durum nedir? Bizde de milli gvenlik tanm devlet yapsna bir darbenin, 1960 darbesinin ardndan girmi, Milli Gvenlik Kurulu da ayn ekilde 1961 Anayasasyla beraber ekillenmitir. Bu, yaps ve mantyla tamamen bir ABD rgtlemesidir, Souk Sava rgtlenmesidir. Souk Savan bitiminden sonra ne oldu? Gvenlik kayglarnn, gvenlik ve tehdit alglarnn ekli deiti. Bugn Trkiyede bu hl ok da ilgilenilen bir konu deildir aslnda. Kresel dzlemde nasl bir deiim oluyor, burada sylenmeye allan ne, bizde eksik, farkl olan ne? Keke karlatrmal bir deerlendirmeyi Almanaktaki yazma ekleseydim diye dnyorum u an; byk resmi grmek asndan daha aklayc olurdu. Souk Savan sona ermesiyle yeni bir akm, devlet odakl gvenlikten insan odakl gvenlie kayan yeni bir bak ortaya kmtr: Human Security. Trkede insani gvenlik ad altnda formle edilen bu kavram Birlemi Milletler Kalknma rgtnn 1994te hazrlad nsani Gelimilik Raporunda yerini bulmu ve sz konusu raporla kresel anlamda ilgi ekmeye balamtr. Bu kavram Kalknma rgtnn gndemine yerletiren kii ise nsani Gelimilik Endeksinin yaratcs Dr. Mahbub Ul HAQtr. nsani gvenlik kavram evresinde, birbirini tamamlayan iki dnce okulu domutur. Bu okullarn savunduu fikirlerin birincisi korkudan arnma diye evrilebilecek olan freedom from fear, iddetin yol at korkudan arnma; ikincisi de yoksulluk ve yoksunluktan arnma, yani freedom from wanttr. ok temel insan ihtiyalar erevesinde tanmlanan bir gvenlik hakkndan sz edilmektedir burada. Btn bunlar biraz daha amak gerekirse, yle syleyebiliriz. Bunlar Souk Sava emsiyesinin kapanmasyla kresel balamda gn yzne kabilen talep, ihtiya, istek
115
ve tehditler dorultusunda gelitirilen, temel insan haklar ve becerilerini merkeze alan yaklamlardr; geimini salayabilme, demokratik katlm, etnik kimlik, rk, din, cinsiyet ve benzeri tm ayrt edici zelliklerle beraber var olabilme, yani kendi olabilme haklarn ierir. Ve sanrm bu grece yeni yaklam en ksa ama en kapsayc ekilde aklayan, beni de ok etkileyen ifade haysiyetiyle yaama hakkdr. Haysiyet her ne kadar znel, iinin doldurulmasna ihtiya duyan bir olgu gibi gzkse de iten ie ok anlalr. nsann dierleriyle huzur ierisinde yan yana yaayabilmesinin olmazsa olmazlarndandr haysiyetini kaybetmemesi, haysiyetine zarar gelmeden yaayabilmesi. imdi bylesi tanmlar geliti. Artk bizim de devletin gvenlii ile insann gvenliinin dengelendii bir noktay yakalamamz gerekir; ne devlet gvensiz hissetmelidir kendini, ne de birey. imdi burada TSKy eletiriyoruz, ok da hakl nedenlerle eletiriyoruz kanmca. Ancak bu, TSK ile empati kurmamak anlamna da gelmemelidir; nk TSK devletin bir kurumudur ve burada grev yapan insanlar da bu devletin vatandalardr. Btn bu hakl eletiriler yaplrken TSKy geen gn Halenin bir sohbetimiz esnasnda syledii gibi, tekiletirmenin iine yerletirmemelidir. nsani gvenlik ile devlet gvenlii arasnda dengenin yeniden ve beraberce dnlmesi gerekir. Bu yeni aray bir paradigma deiikliini de beraberinde getirmitir. Bu erevede, insani gvenlik erevesinde hakikaten elle tutulur somut gelimeler var m? Tam da burada yaplan, sz konusu yaklamn bir parasdr ite. imdi bu yeni tanm erevesinde uluslararas dzeyde balatlan bir gvenlik sektr reformu mevcuttur. Gvenlik sektr reformu ilk olarak 1998de -tabii daha nce de konuuluyordu ama- ngiltere Dileri Bakanlnn inisiyatifiyle kamusal alanda tartmaya almtr; yani ngiltere aslnda var olan bir tartmay kamusal alana amtr. Daha sonra Avrupa Birlii iinde srasyla Hollanda, Almanya, Norve, ardndan da Komisyon tarafndan benimsenmi; kresel bir proje olarak OECD ve Birlemi Milletler tarafndan yklenilmi; OECD, Birlemi Milletler ve Avrupa Birlii Komisyonu tarafndan projelendirilmitir. Bu erevede TESEVin Almanak projesi gvenlik sektr reformunun, kresel reform hareketinin Trkiye ayaklarndan biridir; devlet aktrlerinin, askeri ve siviliyle zerinde mutabk grnd AB yelii hedefinin paralelinde bir abadr. Bu reform hareketinin nndeki en nemli engellerden biri de iinde yaadmz korku kltrdr ve bunun farkl yansmalar vardr. Mesela gvenlik, asker-sivil ilikisi konularnda eletirel bir bakla alan insanlarn bedel dememilii yoktur lkemizde. Kimisi ok, kimisi az bir bedel demitir ama bedel demeyen yoktur. Bunlar ak edelim, nk gerekten ok ar ve sert eletirilere maruz kalnyor. Bu yzden de, ok az sayda insann bu konular zerinde alyor olduunu dnyorum. Dn sorulan sorulardan, getirilen yorumlardan biri bu korkunun farkl bir vehesine vurgu yapyordu. Amerikada doktora yapan bir gencin Trkiyenin farkl hedef gruplardan seilen elitlerine sorduu bir sorudan bahsedildi: Demokrasinin nndeki en byk engel nedir? ounluk Ordu diye cevap vermi, ama bu cevap hep kayt
cihaz kapandktan sonra verilmi. Tabii ki demokrasinin nndeki en temel engellerden sadece biridir ordu, ama ok nemli biridir. Sonuta bu topraklardan kan siyasetide de, yan sra ordudan daha fazla militarist olan, bu ynde etkin olmaya alan yargnn ya da siyasetin iindeki odaklarda da ok byk bir sorun vardr. Dn bunlarn hepsi konuuldu, ama hatrlatmakta yarar gryorum. Bu kltrn dier vehesi ise birbirimize duyduumuz korkuda yatmaktadr kanmca. Belki de en ok bu sonuncusu nemlidir. Bunun anlalmas iin atlmas gereken admlardan biri de sosyal psikologlarn artk bu konunun iine aratrmalaryla girmeleridir. Baz iktisatlar ve siyasetiler bence iyi yapmakta ilerini; ok az sayda olmalarna ramen, bu konularda cesur tespitlerde bulunmakta, kurumsal yapnn zaaflarn analiz etmekteler, TESEVin Almanakta yapt gibi Kurumsal yapnn resminin ekilmesinin yan sra bu ie artk deerler ve hisler zerinden baklmas, sosyolojik, psikolojik tespitlerin yaplmas gerekir. Artk Trkiyede sembollerle ilikilerin, korkularn kaynann, nedenlerinin fotoraf ekilmelidir. Kimin kimden neden korktuunu ve belki neden korkmamas gerektiini artk anlamamz gerekir. Bu yndeki almalar siyasetbilimci ya da iktisatlar tek bana yapamaz. Sosyal psikologlarn, politik psikologlarn bu alanlara el atmasna, hep beraber almaya ihtiyacmz var. Bu almalar yapc bir yaklam iinde barndrmaldr, nk ben sosyal bilimler alannda alan insanlarn tarafsz olduuna hi inanmammdr, bana mmkn gzkmyor bu. Mesela ben kendi adma tarafm; demokrasinin erdemlerine, insan haklarnn nemine inanan bir taraftanm ve kt bir taraf deildir bu, bunu anlatabilmek lazm. Bu kadar korkulacak bir ey yok. Bartl bir kz mesela tehlikeli gelmiyor bana. Bartl bir kzn niversitede okumas demek aslnda kadnerkek eitlii konusunda temel bir insan hakk sorununun zmnde adm atlm olmas demektir kanmca. Bunu orduya anlatabilmek gerekir. Ben ayrca TSKnn iinde de, yanl uygulamalar olduunu dnen askerlerin var olduuna eminim; ama tabii ki emir komuta zinciri, kurumsal sz syleme zorunluluu gibi durumlar sz konusudur. Sonuta ordu ve orduyla ilintilendirilen semboller, korkular zerine allmas gerektiini dnyorum.
117
Drdnc Oturum Tartma Blm
Katlmc: Toplum olarak korkuya dayal olsun olmasn gvenlik endielerimiz var ve bu endieyi btn lkeler yayor; dolaysyla bu srete, birtakm reformlar yaplrken toplumda gvenlik zaafiyeti hissi yaratlmamas gerekiyor. Dn Ali Bayramolunun altn izdii bir konuya deinmek istiyorum. Deiim zor olacak, nk sivillerin sunabilecei bir alternatif gvenlik konsepti yok dedi Bayramolu; nk bilgi tekeli var, bilgi tekelini krmamz lazm sivillerin alternatif gvenlik stratejisi oluturmas ve bunu yaparken de gvenlik zaafiyeti oluturmayacana toplumu ikna etmesi iin. Sizin gelitirdiiniz nerilerden hangisi bu ihtiyaca cevap verecektir? Zeynep arlak: alma alanm deil, ok tatminkr bir cevap veremeyebilirim. Lale Hanmn bahsettii inisiyatif sanyorum buna ynelik bir inisiyatifti. Elbette dnce kurulularnn kurulmas gerekli; ancak bu iin finansal bir yn de olduunu unutmamak gerekir. Yeterli fon bulmadan bir dnce kuruluu kurmak ok zordur. kincisi, birok devlet niversitesi ya da zel niversitede veya baz kamu kurulularnda -Genelkurmaylk bnyesinde de vardr- aratrma merkezleri yer alr, fakat doru drst ilemezler; ayaa kaldrlmalar iin mutlaka ciddi bir inisiyatif var olmaldr. Daha aktif ve daha faal ve bamsz dnce kurulularnn olumas iin fon bulmak gerekiyor. Kamunun fonlad bir dnce kuruluu ne kadar zgr ve bamsz olabilir? Bunu da dnmek gerek. Olmasn demiyorum elbette; niversitelerde gvenlikle ilgili konularda ihtisaslamaya ynelik alt blmler, yksek lisans programlar alabilir bu konuda. Ama tabii buralardan mezun olacak kiilerin altyapy deitirmeden, talebi oluturmadan fazla ilev gsteremeyecei kansndaym. Hale Akay: Ben Almanakn hazrlk srecinde, dndmn aksine Trk Silahl Kuvvetlerinin detayl bir ekilde allmam bir kurum olduunu fark ettim. Belli alanlarda bilgi eksikliinin farkndaydm, ancak daha bilgili olduumuzu dndmz konularda bile bir eksikliin var olduunu grdm. Bu nedenle, yaplabilecek en nemli ilerden biri, daha nitelikli aratrmalarn yrtlmesidir. Bu bilgi eksiklii baz konularda bizi tartamaz hale getirmektedir. Mesela zorunlu askerlii tartacaz. Bu konuda ideolojik anlamda taraf olabilirsiniz, ancak konuyu tm detaylaryla gndeme getireceksek, zorunlu askerliin maliyeti, kalkmas durumundaki maliyet gibi bilgilere vkf olmamz gerekir. Trkiyede zorunlu askerlik hizmetine alnanlarn saylar ile gvenlik harcamalar arasndaki ilikiyi bile tam olarak bilemiyoruz.
Katlmc: Bilgi eksikliinden benim kastm daha ziyade u: Gvenlik zaafiyeti yaratmamanz iin, gvenlikle ilgili bilgilere sahip olmanz lazm. Bugn bu bilgilere asker sahip olduu iin, doaldr ki ben vatanda olarak emniyetimle ilgili konularda askere gvenmek durumundaym. Askerin elindeki gvenlikle ilgili bilgilerin bir ksm askeri sr nitelii tayabilir ya da herkesin bilmesi gerekmeyen konulara ilikin olabilir. Btn demokratik lkelerde de gvenlikle ilgili baz bilgiler saklanyor, deil mi? Ben askerin bilgi tekelinin toplumda gvenlik zaafiyeti korkusu yaratmadan nasl krlacan, nasl sivilletirilebileceini, bu konuda bir neri gelitirip gelitiremeyeceimizi renmek istiyorum. Lale Kemal (Saribrahimolu): Bizde gizli bilgi kavram son derece mulaktr. Sivil sektrde de ayn ekilde, gizli olmayan ok basit bir bilgi saklanabilmektedir. Askeri harcamalarla ilgili bilgiler, gvenlikle ilgili temel konular niye kamuoyundan saklansn? Bizde var olan ve beni en ok endielendiren sorun, gizlilik ad altnda yaplan yanl harcamalar ve srdrlen yanl politikalar. Trkiyenin satn ald silahlar, rnein ABDden alndysa, Amerikan Savunma Bakanlnn kamuoyuna yapt aklamalardan reniyoruz. Niye ben bu bilgileri oradan reneyim? Savunma sanayiiyle, askeri konularla da ilgilenen neredeyse otuz yllk bir gazeteci olarak byle bir gizlilik perdesi grmedim; bu ancak az gelimi lkelerde olabilecek bir gizlilik kavramdr. Dolaysyla gizliliin nerede balayp nerede bittiini bizim gibi yetimi, dnyay tanyan, okuyan insanlar zaten bilir; fakat ortalama Trk insan zannediyor ki, bu bilgiler askeriyenin tekelindedir ve gerekten de devlet srrdr. Bir etenin elinde mi bulunmas lazm bu Milli Gvenlik Siyaset Belgesinin? Gizlilie bu kadar m sayg gsteriyoruz ki bu belgeler ortalklarda dolayor? Dolaysyla bu snrn nerede balayp nerede bittiinin ancak demokrasilerde tespit edildiinin altn kuvvetle izmem gerekir. Dilek Kurban: Bir konuyu gz nnde tutmak gerekiyor. Krt sorunu tartmalarnda da hkmet alm yaptnda benzer cmleler sylenmiti, aslnda ok uzun zamandr da sylenmekte. Krt toplumunu temsil eden siyasi partilere ve kanaat nderlerine ynelik, Krtler ne istediklerini tam olarak bir trl sylemiyor; somut talepleri yok trnden bir eletiri getirilir hep. Ama unu da grmeliyiz ki, konutuumuz konu ne olursa olsun, ifade zgrln salayan gerekli yasal mevzuat ve bunu uygulamaya dair siyasi irade var olmad srece, atmal ortam devam ettii srece, insanlarn dncelerini ifade ederlerse balarna geleceklere dair gerek korkular devam ettii srece hibir sorun zgrce tartlamayacak ve bilgi retilemeyecektir. Biz daha yeni yeni Krt sorunu konusunda gerekten somut eyleri konumaya balayabiliyoruz, nk Krtler daha yeni yeni gerekten rahata dnebiliyor. Bu bir lde gvenlik sektr iin de geerlidir. ki almanan yazarlarn burada tekrar anmak istiyorum. lk almanak yaymland zaman Genelkurmay Bakan televizyonda bir aklama yapt. Syledii eylerden biri uydu: lk Almanan yazarlar arasnda Polis Akademisinden retim yeleri de var; nasl olur da Emniyet bizi hedef alan bir ey yapar?
119
Bu szler iki kurum arasndaki elikiyi gsterir. Polis Akademisinde alyor olsalar da o kiiler retim yeleri ve herkes iin geerli olan akademik zgrlk onlar iin de geerlidir. Onlar bireysel olarak yapt bu almay; fakat Emniyet bu konuyu ok ciddiye ald ve sz konusu retim yelerinin hepsi iin soruturma at. Nitekim hibiri ikinci almanakta yazmad, yazamad. Oysa Polis Akademisinin ierisinden bir bak bizim iin alternatif bilgi retme asndan ok nemliydi. Almanaklar hazrlamann kendisi de bu mevcut ortamda kolay deildi. Katlmc: Ordunun siyasetteki rolnn demokratikleme adna en aza indirgenmesi bu panelin ve ortak almalarn ars olarak alglanyor, bu dorudur; fakat ordunun iyi niyetli olduu dnlen kadrolar iinde bu gibi raporlarda ok ciddi bir politik tutum ars olduu grlyor ve bu bir ironi yaratyor. Ordunun yneticisi olarak temsil edilen Genelkurmay veya st komuta kademesinin siyasetten ekilmesi ars sz konusuyken, raporda ordu iinde baz konulardan rahatsz olanlara ynelik ciddi bir politik tutum ars yaplyor. Her Genelkurmay bakannn Sadece ben szcym, siyasi anlamda aklamalar ben yaparm eklinde bir aklamas vardr; bu szler ordunun iindeki apolitizmi gndeme getiriyor. Bu ironiyi raporlardaki iyi niyetle nasl aklayabiliriz? Bu fark ve ironiyi ortadan kaldrmak zere ne tr almalar yaplabilir? Katlmc: Ben de birbiriyle balantl iki soru sormak istiyorum. Genel olarak toplumda, kamuoyunda orduya gven, gveni sorgulayan aratrmalarda en st srada ve ok yksek oranda. Bir aratrma yaplm mdr bilmiyorum, ama bunun Meclise de aynen yansdn varsayyorum. Bu iliki deimeden bir sorgulama yaplabilir mi ve bunun iin neler gndeme gelmeli? Bir dier konu olarak, mevcut bilgilerin medyada yansmas, kamuoyuna ulatrlmas noktasn nasl deerlendiriyorsunuz? Katlmc: Trkiyedeki en gvenilir kurum olan TSKnn u an kendi iin neler yapmas gerektiine ilikin birka neri getirebilir misiniz? zellikle son dnemde belgeleri yalanlarken, en son kan belgeyle ilgili herhangi bir itiraz ortaya atmadlar. Sizce TSKnn iinde neler oluyor ve kendi asndan neler yapmal? Katlmc: Ben Almanyadan geliyorum. Almanya parlamentosunda lkedeki istihbarat rgtlerini denetleyen bir kurum, hatta bir komisyon vardr. Bu komisyonda grubu bulunan btn partiler yelerini gnderir, hatta sol bir partinin yesi bile mevcuttur, halkn iradesinin tecellisi olarak bu kiiler istihbarat rgtlerini kontrol edebilir. Tm halkn askeri srlar renmesi gerekmemektedir, ama bu komisyonda darya aklama yapmay engelleyen bir ynetmelik bulunur. Trkiyede de bence bu ynde bir alma ok yararl olabilir. Parlamentoda grubu olan btn partilerin temsilci gndermesiyle bir ekilde sivil denetim kurma ortam oluturulabilir. Bir nerim daha olacak. Gzlemlediim kadaryla, Trkiyede dier lkelerle karlatrmal almalar konusunda bir eksiklik mevcut. Bu konuya ynelinmesi de ok faydal olur. Dn spanya rneini dinledik, Trkiyenin sorunlarna benzer ekilde bir etnik problemden ve ordunun rolnden sz edildi. Bu ynde almalarn gelimesi Trkiye iin ok iyi olabilir.
Katlmc: Akademik, brokratik, siyasi alanda ok gereki, ok anlalr konular yllardr konuuluyor. Ben bu gereki alann dndan, sivil alandan, daha imknsz olan eylerden bahsetmek ve bu konuda grnz almak istiyorum. Bu imknszn ne olduu da tartlabilir. Biraz nce Zeynep arlak Ordusu bulunmayan bir lkenin var olmas mmkn m? dedi, aslnda var; Kostarika ve daha baka rnekler mevcut. 68li Amerikan sava kartlar savaa gitmeme topyasn hayata geirdi; dolaysyla imknsz ile gereki de tartlabilir. Ben gene de imknsz olan zerinde durmak istiyorum. Trkiyede ordunun siyaset zerindeki etkisini, toplum zerindeki basksn ele aldmzda aslnda ok temel bir sorunla, cumhuriyet sorunuyla karlayoruz. Cumhuriyet halkn egemenlii fikri zerine kurulur; paralel iki devlet varsa, halkn egemenlii hangisine ait olacak? Trkiyede iki tane paralel devlet var -aslnda paralel de deil, paralel sonsuzda kesiir ama birbirine denk gibi gzkr- ve bunlardan hangisinin daha stn olduu da somut durumda aka ortada. Bugn yasama-yrtme-yarg dediimiz organlar karlnda Milli Gvenlik Kurulu, Milli Gvenlik Siyaset Belgesi ve Askeri Yarg denen kurumlar var. Bunlar bizim ilk saydmz unsurlarn tamamen paralelinde duran farkl, askere ait unsurlar. Trkiyede Genelkurmay bakan ya da ordu kuvvet komutanlar yarglanamaz. Bu paralel yapnn datlmas, halkn egemenliini esas alan cumhuriyetin kurulmas gerektiini dnyorum. Milli Gvenlik Kurulu, Milli Gvenlik Siyaset Belgesi ve Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi, EMASYA gibi kurumlarn ynetmelikleri ortadan kaldrlmal. Bu da yetmez; askeri yargnn, OYAKn kaldrlmas lazm. Hazr SGK iflas ederken btn kaynaklar oraya aktarlr, dolaysyla btn alanlarmz kurtulur. OYAKn elinde ok byk kaynaklar bulunuyor nitekim. Ordunun politika ve toplum zerindeki baskn roln ortadan kaldrmak iin bunlar dnda da yaplacak ok ey var. Lale Kemal (Saribrahimolu): Kantlanmaya muhta olmakla birlikte, son gnlerde ortaya kan ve TSK kaynakl olduu iddia edilen belgelerde, ordunun en gvenilir kurum olduunu gstermek zere bizzat kendi iinden kurgulu anket yaptrd iddia edildi. Ben teden beri, Trkiyede yaplan anketlere genelde kukuyla bakyorum, nk ne kadar salkl yapldklarn bilemiyorum; ayn konu sivil kurumlarla ilgili anketler iin de geerlidir. Ama yine de bir yanyla anketlere gvenmek durumundayz, baz saptamalar doru kabilmekte. Merkezi Hollandada bulunan Avrupa Gvenlik Aratrmalarnn (CESS) hazrlad bir kitapkta (cess.org.dan bulunabilir), yaplan bir aratrmada yirmi yedi Avrupa lkesinin ounda -birka hari- en gvenilir kurumun o lkelerin silahl kuvvetleri kt belirtiliyor. nk o lkelerde silahl kuvvetler d gvenlikten sorumlu; yani vatandan rahat uyumasn salayacak bir kurum olarak alglanyor. Ama siz bugn 1908den itibaren yaklak yz yldr eitim yoluyla doktrine edilmi bir toplumdan, i ve d politikaya tamamen hkim olan bir kuvvetten bahsediyorsunuz. En gvenilir kurum olarak TSKnn kmas bu anlamda doal, ama bu sonucun ne kadar samimi ve gereki olduunu bilemiyoruz. Trkiyenin idare ekli
121
ikili bir ynetim yapsna -askeri vesayete- dayal olduu iin, en gvenilir kurum iddialarna biraz pheyle ve dikkatle baklmas gerektiine inanyorum. Son gnlerde ortaya kan, kaos yaratp hkmetin drlmesi yolundaki darbe plan iddialaryla birlikte vatandan TSKnn en gvenilir kurum olup olmad konusunda kafasnn karm olduunu gryoruz. Vatanda eskisi gibi En gvenilir kurum ordu demiyor; bu olguyu da dikkatle incelemekte yarar var. Bir izleyicimiz siyasi otorite olarak hkmetin yapmas gerekenler ve TSKnn siyasete mdahalesinin nlenmesi anlamndaki vurgularma atfta bulunarak TSK iinde neler oluyor ve kendi asndan neler yapmal? diye bir soru yneltti. Aslnda dnyann hibir yerinde kurumlar kendilerine tannm olan ayrcalklardan kendiliklerinden ve rzayla vazgemezler. Demokrasi deneyiminden gemi ve bugn demokrasinin var olduunu sylediimiz btn lkelerde, silahl kuvvetlerin demokratik denetimi dardan, yani siyasi otoritelerin aldklar yasal dzenlemelerle salanmtr; yani kurum kendiliinden ayrcalklarndan vazgemez, bunu yapan, o lkelerin siyasi otoriteleridir. Bu nedenle de siyasetin, parlamentonun, sivil toplum kurulularnn abalar ve yasal dzenlemeleriyle TSKnn kk ama etkin, profesyonel, yurt savunmasna odaklanm bir ordu haline getirilmesinin mmkn olabileceini sylyoruz. Bakmayn siz Gl ordu, gl Trkiye sloganna. Devasa ordular deil, kk, etkin silahlarla donatlm, kendi teknolojilerini nemli lde retebilen, sayca kk ama profesyonel ordulardr gl olanlar. Jandarma iki gn eline silah alan, mecburi askerliini yapan eri komutan yapmaktadr belli bir blgede. Ulusal gvenliin tesisinde ok nemli olan asayiin salanmasyla, yani toplumun, dolaysyla benim gvenliimi salamakla grevli gvenlik kurumlarnn elemanlarnn bu kadar deneyimsiz olmas kabul edilebilir deildir. Bu arada, asayiin salanmasndan sorumlu polis ile jandarma arasndaki derin husumet de sorunun bir baka nemli boyutudur. Yirmi be yldr terrle mcadele ediyoruz denmekteyken, ancak toplumdan gelen basklar sonunda 2007 ylnda dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral lker Babu, Eirdirde yirmi be yl sonunda terrle mcadelede profesyonel tugayn oluturulacan aklad. Oysaki Trkiye NATO yesidir; NATO yesi bir lkenin ordusu, terrle mcadelenin profesyonel askerlerle yaplmas gerektiini bilir. Biz ise yirmi be yl geip krk bin ksur insan ldkten sonra ancak kuruyoruz byle bir tugay. Dolaysyla bu konularda bilinlenmemiz gerekiyor. TSKnn ya da x kurumun kendisinin yapaca deil, dardan yaplacak yasal dzenlemelerle ordunun sivil demokratik denetimi salanr. TSKnn zerinde duruyoruz, zira TSKnn ayrcal silah tamasdr. Silah tayan kurumun denetimi ok daha nemlidir ki doru kullanlsn ve size evrilmesin o silahlar. Bir izleyici Alman parlamentosundaki istihbarat komisyonuna deindi. Ben de zaten yllardr bunu savunuyorum. Her lkenin parlamentosunda askeri konularda, gvenlik konularnda, istihbarat konularnda uzmanlar bulunur ve ilgili parlamenterler de askeri konularda uzmandr. Demokrasilerde ayrca Genelkurmayn, MTin, jan-
darmann, polisin btn istihbarat bilgileri babakann uhdesinde toplanr. Trkiyede ise birtakm yasal nlemlere karn halen herkes kendi istihbaratn toplar ve -trajikomik bir durumdur- bu bilgileri birbirine kar kullanabilir. Devletin tepesinde bunu yayoruz maalesef. Bir de OYAKn lavedilebileceinden sz edildi. OYAK lavedilemez, ama denetlenmek zorundadr. Latin Amerikada bile askeri irketler bulunmamaktadr artk. Trkiyede Ermeni soykrm iddialaryla ilgili Fransaya en sert eletiriyi TSK yapt, ama paradoksal bir biimde OYAK irketlerinin ou Fransa ile i yapmakta. Bu, TSKnn yaman bir elikisidir, samimiyetsizliidir. Bu trden samimiyetsizlikler bizzat kurum iinden geliyorsa, Orduyu ypratmayalm gibi sylemlerin gayriciddi olduunu dnyorum. Aslnda, gizlenen baz eylerin ortaya kmasndan korkulduu iin korku yaratp Bu, TSKy ypratyor sylemlerinin kullanldn biliyorum. Buna kesinlikle inanmyorum. Kimse ordusunu ypratmaz, ordu kendini ypratr, herkes kendini ypratr. Bizim burada deindiimiz insanca bir yaamdr; ben kendi adma demokratik bir yaam savunuyorum. Zeynep arlak: Biz askerin iindeki bir grubu siyasete armyoruz, tam tersi, askeri toptan siyaseti brakmaya aryoruz. Sanyorum bu konudaki soru iin aklayc oldu. Orduya gven sorusuyla ilgili olarak ben de Lale Hanma katlyorum. Bu lkede orduya gven dediimiz zaman ne anlaldn aka grebilmek iin sosyal psikologlarn, istatistikilerin, antropologlarn ve benzer alanlardan uzmanlarn iin iinde olduu aratrmalarn yaplmas ve mesela bu sembolik balarn neler olduunun anlalmas gerekir. Medyayla ilintili olarak ise unu da sylemeliyiz: Bugn ana akm diye adlandrdmz medya organlar, imdiye kadar orduyla ilgili hi olumsuz bir ey yazmad ki orduya gvenmeyelim. Biz yeni yeni, farkl oluumlarn, farkl medya organlarnn ortaya kmasyla, dier bir ifadeyle hegemonik sylemi oluturanlarn karsna birilerinin yeni sylemlerle kmasyla bir eyleri grmeye baladk. Kimin ne kadarn grd ise ayr bir konudur. rnein bu derece nemli bir konuyu irdeleyen bir toplantnn ok daha kalabalk olmas beklenir aslnda. Yine de ben pazar sabah bu kadar insan burada bulabilmekten mutluluk duyuyorum. O yzden, unutmadan sizlere ok teekkr edeyim. rnein burada sz ettiimiz Almanak Trkiyede kt, baka bir lkede deil. Bu bile medyada ok az yer ald. Umarm sorunuza cevap olmutur. Ufak bir ekleme daha yapmak istiyorum. Darbe sonras yaplan btn seimlerde, ordu veya ordu destekli partilerin kaybettiini grdk Trkiyede. 28 ubat bunun en yakn rneidir. AKPnin hkmet olarak kmas ordunun iinde bir deprem etkisi yaratm, 27 Nisan 2007 e-muhtrasnn ardndan da ayn ey olmutur. Demek ki toplum mhendislii ie yaramamaktadr; demek ki orduya gvenden anlalmas gereken baka bir ey olmaldr. Buradaki gven, kafamzda art gibi ordunun siyaset yapmasna olan gven deildir kanmca. 12 Eylln ardndan ANAPn seim zaferini hatrlayalm. Ordu destekli bir buuk parti modelinden bir ncs aradan
123
kverdi, halkn byk ounluu da ona oy verdi. Ezcmle, gveni burada ok iyi tarif etmek gerekir. TSKnn iinde neler oluyor? sorusuna gelince, akas askerlerle bire bir bir ilikim olmadndan hibir fikrim yok, buna net bir cevap veremeyeceim; ama epey hareketlilik yaandn dnyorum. Kimin ne yaptn bilmiyorum, ama Genelkurmay Bakannn baz deme ve brifinglerini sivil dnyadan ok aslnda ordunun iinde baz kesimlere ynelik olduu kansndaym. Ahmet Bey ve Lale Hanmn da ok gzel zetledii bu denetim meselesi, yani bu konunun uzmanlarnn oluturduu bir grubun parlamento iinde yer almas meselesi de ilk etapta ok gzel gelmekte kulaa. Ama mesela muhalefet partilerinin tepkilerine baktmz zaman sivil denetimin erevesi zerinde bir mutabakat yayor muyuz? Teoride harika olur, ok da mutlu olurum. Gvenlik, denetim ve benzeri hassas konularda Mecliste zel ihtisas komisyonlarnn oluturulmas doru bir yaklamdr. te yandan, kanmca asker-sivil ilikisinin ilkesel bazda ne olmas gerektii konusunda muhalefetle bir sorun yaand kesindir. Hkmet ile muhalefet arasnda bu konuda bir mutabakat yoktur. Askerlerin sivil mahkemelerde yarglanmas konusunda u sralar neler yaanldn biliyorsunuz. CHP ncesinde onayladn sonrasnda Anayasa Mahkemesine gtrmekte. OYAK konusundaki soruya da iktisat kimliimle cevap vermeye alaym: OYAKa bir ey olmaz; nk ekonomik kar siyasi karn her zaman tesinde yer almtr. Hale Akay: Ben nce Trk Silahl Kuvvetleri mensuplarna politik tutum ars konusuyla balayaym. Aslnda ne Almanakn, ne de raporun iinde dorudan byle bir vurgu vardr. Konumalarn tamamnda Trk Silahl Kuvvetleri iinde bu konulardan ya da bu olan bitenden mutsuz birileri var ki bu belgeler ortaya kyor gibi eyler konuuldu. Elbette Trk Silahl Kuvvetlerindeki insanlar, iinde bulunduklar kurumun emir komuta zincirinde almakta, fakat robot da deiller; yani elbette ki bizimle beraber onlar da Trkiyedeki gelimeleri izlemekte, onlar da kitap okumakta, onlar da internet kullanmaktadr ve elbette ki politik grleri de vardr. O yzden belli bir tutum arsndan ok, farkl tutumu olabilecek insanlarn varlnn kabul sz konusudur. O zaman yle diyelim: Mesela zellikle Huntingtonn savunduu trden bir asker-sivil alann tamamen ayrmas fikri bizde ok sevilmitir. in ilgin taraf askerler de siviller de bu konuda ayn kanaattedir. Askerler bu ayrmay benimsemitir, nk zaten gvenlik konsepti etrafnda tanmlanm alan ok genitir. Dier taraftan siviller tam da burada konutuumuz tekiletirme asndan, Her eyden uzak olsun! diyerek benimsemitir bu ayrmay. Halbuki aslnda bu konuda, mevcut Silahl Kuvvetlerin gerek denetiminin nemli bir unsurunun bu kuvvetlerin mensuplarnn sivil deerlere yaklatrlmas olduunu syleyen alternatif bir sosyolojik yaklam vardr. Bu yzden tamamen izole, tamamen o meslek iine sktrlm, onun zerinden tanmlanm insanlar olarak baklamaz askerlere. Fakat u bir gerektir ki, geleneksel olarak, genelde Silahl Kuvvetler mensuplar daha muhafazakrdr ve bu mcadelenin nemli bir yan, yani sivil denetimi salamann nemli bir unsuru da aslnda bu kiilerin deerlerini sivil toplumun deerlerine doru yaklatrmaktr.
Meclis konusunda ise unu syleyeyim: Almla ilgili 10 Kasmda yaplan grmelerin srekli kesildiini, Milli Savunma Plan Bte Komisyonunda Milli Savunma Bakanl btesinin konuulduunu grdm. Rastlamken dnp Komisyonun daha nceki tutanaklarna yeniden baktm ve konuulanlarn denetimle alakal olmadn anladm. Mesela Plan Bte Komisyonunda -gerekten ok ilgin- Hasip Kaplan dnda gerek anlamda denetime ilikin bir ey syleyen yoktu. Bir milletvekili Biz burada bte d fonlar denetleyemiyoruz, savunma sanayii destekleme fonunu denetleyemiyoruz diyor, biraz sonra bir daha ayn eyi sylyor, fakat ardndan unu ekliyordu: Bu konuyu gndeme getiren sivil toplum kurulular vardr; Avrupa Birlii de bunu gndeme getirmektedir. Burada ama, Trk Silahl Kuvvetlerimizi zayflatmaktr. Gerekten de ben bir meclis ve parlamenter dnemiyorum ki, Parlamentonun yetkisini bu lde kullanmasak da olur desin. Lale Kemal (Saribrahimolu): www.tbmm.gov.trden 10 Kasm tarihli Komisyon tutanaklarna girdiinizde, Milli Savunma Bakanl btesi konusunda TBMM Plan ve Bte Komisyonunda yaplan grmelere ilikin btn konuma metnini bulabilirsiniz. Sz geen milletvekilini hatrlyorum, ancak son blm okumamtm. Gemi tutanaklarda da askeri bte tartmalar zerine ciddi hamaset yaplmakta; baz parlamenterler halk temsil ettiklerinin bilincinde deil gibiler askeri bte tartmalar yaparken. Hale Akay: Benim bahsettiim 10 Kasm gn yaplan grmedeki tutanaklar deil, bir sene nceki Plan Bte Komisyonunda Milli Savunma Bakanl btesine dair konumalar. Szn ettiim kii bir CHP milletvekili olmal. Gene baka bir CHP milletvekili, Mustafa zyrek, unu sylyordu: Aslnda Genelkurmay Bakanl ve Trk Silahl Kuvvetleri basna aklama yapmamal, bunu Milli Savunma Bakanl yapmal. lk bakta olumlu bir ey sylyor gibi grnmesine ramen, aslnda sylemek istedii udur: Trk Silahl Kuvvetlerine kar bir ypratma operasyonu var; Trk Silahl Kuvvetleri kendini savunmak zorunda kalyor. Aslnda Milli Savunma Bakanl onu savunmal. Meclisteki bak as bu olduundan, biz raporda zellikle bu parlamenter denetimin yaplmadn ve bunun zerinde bask oluturmamz gerektiini dile getirdik. Sivillerin bu konudaki isteksizlii gerekten gz ard edilmekte ve mevcut yetkiler bile yeterince kullanlmamakta. Bu yzden, sz konusu yetkilerin kullanlmasn talep etmeliyiz ki yeni yetki alanlar da alabilsin. Medyadaki bilgilerin yansmasyla ilgili olarak ok ksa unu syleyeyim: Medyada herhangi bir gazetede savunma muhabiri olup olmadn bilmiyorum; varsa da ne derecede uzmandr bu konularda... Bir buuk-iki senedir gerekletirilen iletiim toplantlarnda Genelkurmay Bakanl baz konularda bilgilendirmeler yapmakta. Bu toplantlarda yneltilen sorularn -basna yansd kadaryla- Trkiyenin politik gndemine ilikin olduunu grmekteyiz. Trkiyedeki askeri harcamalar ve askeri yaplanma gibi konulara ynelmi sorularla karlamyoruz; demek ki medyada bunlar
125
alan insanlar mevcut deil. Medyann zellikle askeri politik tartmalara ekmek iin zel bir abas olduunu dnyorum. Her cuma bu iletiim toplantlar yapldktan sonra, birka gazetenin internet sitesinde toplantlarn ierii Genelkurmay Bakanlndan ok aklama balyla verilmekte; yani biz bir hafta boyunca Genelkurmay Bakanl ne aklama yapacak... diye bekleyen tuhaf bir lkeyiz. Meclis rnei herhalde sivil denetim zerinde bir mutabakat olmadna dair herhalde yeterince aklaycdr. OYAK konusunda unu da ekleyeyim, OYAK ok bilinen bir rnekken Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakf ise silah retmesine ve Trkiyede savunma sanayiindeki cironun yzde otuzunu oluturmasna karn nedense ayn etkiyi yaratmamakta, tartlmamaktadr. Kurumun mtevelli heyetinde iki asker, iki sivil bulunmakla birlikte, iki sivilden biri u anda Savunma Sanayii mstear, dieri Milli Savunma bakandr. ki askerden biri dorudan Silahl Kuvvetlerin iinden atanm, dieri Milli Savunma Bakanl zerinde gelmi, ama asker bir grevlidir. Vakf yneticilerinin tamam askerdir. Ve Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakf elbette ki dier vakflarn yararland haklardan yararlanmaktadr. OYAK kadar nemli bir konudur bu. Almanyada bu alanda kendi tarihiyle de balantl olarak yle bir dzenleme sz konusudur: Silah ihtiyac zel irketler zerinden salanr. Trkiyede biz bu ihtiyacn yzde 60nn -bir blm dorudan kamu, bir blm bu vakf kanalyla- dorudan devlet eliyle karland bir lkedeyiz. Aslnda bu yapnn da ok ciddi sorgulanmas gerektiinden, OYAK gndeme gelmiken bu konuya da dikkat ekmek istedim. Katlmc: Trkiyede basn ve asker ilikileriyle ilgili tabu saylan baz konular onon be sene nce magazin yaynlar ve alternatif gazeteler araclyla kamuoyuna ulayordu. Bunlardan biri de 2001e Doru gazetesiydi. Bugn bilhassa askerle ilgili bu tr konularn Radikal gazetesinin sayfalarndan topluma ulatn gryoruz. Batda -bilhassa Amerikada- sansasyon deeri tayan ve gayrimeru saylan bu tr konular Washington Post, New York Times gibi byk gazetelerle kamuoyuna ular. Ayrca Trkiyede Genelkurmay bakannn ismini herkes ok iyi bilirken, Batda -belki Amerikada bile- ok az kii bilir. Trkiyede basn toplantlar yapld zaman hemen hemen btn basn mensuplar orada olur. Trkiyede medyadan iletilen mesajlar araclyla Genelkurmayn, askeri konularn popler olmas ve toplumda gndem yaratmas kolaylatrlyor. Benim sorum bu ilikilerin nasl deiebilecei. Bir ikinci sorum ise Trkiyede gazetelerde ok iyi yazlar yazan, bizim gibi konuan yazarlarn patronlar farkl dnd iin mi bu tr durumlarn yaand. Katlmc: Ben Diyarbakrdan katlyorum, gazeteciyim. Her eyden nce iki gnlk bu kaliteli tartmann gereklemesini salayan herkese teekkr etmek istiyorum. Ordunun siyasete ve topluma bu kadar nfuz etmesinin, sadece Osmanl mparatorluundan devralnan mirasla ve yine Cumhuriyetin ordu kkenli kadrolar tarafndan kurulmu olmasyla aklanamayacan dnyorum. 1925ten sonra mevcut devlet, daha dorusu ordu, bugne kadar sren bir i sava srekli yaatt
Trkiyede. Bir Krt sorunu, Krdistan sorunu var ve ordu srekli olarak blnme tehdidini gndemde tutuyor, bir korku yaratyor ve siyasete, topluma, hayatn her alanna mdahalesini bu korku ve tehdit zerinden merulatryor. Dikkat ederseniz, 1925ten Demokrat Parti iktidarna kadar bu korku ok ar basar; ardndan komnizm korkusu balar, komnizmin gelecei tehdidiyle yatar kalkarz. 1980den sonra tekrar blnme ve her halkrda btn bu tehditlerin yannda eriat korkusu srekli diri tutulur. Neticede bu tehditler karsnda militarist, rk, oven duygular meruiyet kazanr. Uzun bir i sava yaayan, srekli sava halinde olan, kendi snrlar ierisinde helikopterleri, tanklaryla, operasyonlaryla her gn, artk normalleen bir sava yaayan bir lkede ordunun denetlenmesi, taleplerinin ciddiye alnmas mmkn mdr? Krt sorunu zlmeden, bu sava, atma ortam ortadan kaldrlmadan, orduya baka demokratik bir ortam yaratlmadan gerekten gl bir ordunun, dmanlara ve igallere kar bizi koruyacak bir ordunun nasl olmas gerektiinin tartlmas, denetlenmesi mmkn mdr? Katlmc: Taraf okuruyum ve her gn dehet iinde okuyorum gazetemi. Bir taraftan gazeteye ynelik -Fethullah Glenin destekledii, genel yayn ynetmeninin CIA ajan olduu gibi iddialarla- korkun bir karalama kampanyas sz konusu. Bize bu gazeteyi kimlerin kardn, finansal kaynaklarnn neler olduunu aklarsanz ok sevinirim. Katlmc: Devlet srr ve gizlilik kavramlarn bir yerine oturtmamz gerektiini ve bunun asker-sivil ilikilerinde de ok nemli olduunu dnyorum. Gizliliin olduu yerde, ortaya kmasndan saknlan bir eyler ve orduda kirlilik yaratan baz noktalar var demektir. Bugnk teknolojik olanaklar ierisinde ordunun yapm ya da yapacak olduu silah almlarnn, silah retiminin ve benzer konularn bu gelimi teknolojik ortam ierisinde yabanc kaynaklardan gizlenme ansnn olmadn dnyorum. O zaman geriye kalan u: Bu gizlilikler bu vatanda iin sz konusu. Bu ordu bu lkenin ordusuysa, devlet eer bu halka hizmet iin var olan bir aygtsa bizden niin gizleniyor baz bilgiler? Ve gerekten de, bugn bizden gizlenen bilgilerin yabanc kaynaklardan gizlenme ans olup olmadn renmek istiyorum. Katlmc: Milli Gvenlik Siyaset Belgesinin hazrlannda bir tehdit sralamas sz konusu olur ve bugn parlamentoda yer alan siyasi partiler -DTPyi bir kenara brakyorum- belgenin hazrlanmasnda grev alr. Bu aktrler, baka siyasi aktrler ve orduyla birlikte bu belgeyi hazrlayp imzalar. Bu tehdit sralamasnda srarla zerinde durulan etnik ve dinsel kimliklere bal hedef gstermeler yannda, Milli Gvenlik Siyaset Belgesinde yer alan, daha nce basnda da km zelletirme politikalarnn desteklenmesinin altn iziyorum. kincisi, burada belirtildii gibi, gzmzden kaan Silahl Kuvvetleri Glendirme Vakf da dahil olmak zere, bu gibi kurulularn yatrmlar dierlerininkiyle st ste ekleniyor. OYAK lavedilsin dendiinde orada alan iilerin varlndan sz edildi. Bu hassasiyeti kabul ediyorum. te yandan, ordunun nc byk sermaye grubu olduu
127
ifade edildi. Gvenlik glerinin temelini tekil eden ve i gvenlii de ciddiye ald her aamada gzlenen ordunun toplumun en st sosyal gruplarndan birine dahil olmas durumunda, bunun yarataca sorun sadece denetlemeyle giderilebilir mi? zm lavedilme olmasa da usule gre kamulatrmadan veya her eyin zelletirildii bugnk bir tr zelletirmeden sz edilemez mi? Katlmc: Ben emekli askerim. Eitimimi yurtiinde, yurtdnda ve grevlerimi de eitli yerlerde yaptm. Amerikada Boston niversitesinde uluslararas ilikiler ve strateji zerine yksek lisans almam gerekletirdim. Halen de Bilgi niversitesinde siyasetbilimi doktora programndaym. Bugn ok anlaml ve farkl bir zeminde konular tartma frsat bulduumuz iin nihayet ok mutluyum ve size zellikle teekkr ediyorum. Demokrasi hedefinde birleirsek zemeyeceimiz hibir ey yok kesinlikle; ama tabii bu hedefe gidite yntemin ne olaca nemli. Binlerce yldr dnyann her yerinde demokrasiye ulamann yntemleri belli; en azndan farkl grlere ve farkl fikirlere aklk, oulculuk art. Btn bunlarn olmazsa olmaz, yaptmz tartmann gereklik zemininde srmesi. Tartmann bilgiye, gerek bilgiye dayanmas lazm, iddialara deil. Syleyeceklerimi yanl anlamayn, kimseyi itham etmek iin deil, sadece grdm kadaryla gerekleri paylamak iin bunlar sylyorum. tane spesifik rnek vereceim. Birincisi OYAK konusu. Belki bilgiye ulamakta sknt vardr, ama beyaz bu kadar da siyah alglanamaz. Ordu Yardmlama Kurulu bir kuruldur; gelir kayna, yelerinin -ben de bir yesiyim- yllarca maalarndan dedikleri paradr. Bu parann deerlendirilmesi iin kullanlan bir OYAK Holding ve bu holdingin de itirakleri mevcut; yani OYAK Holding ile itirakleri dier herhangi bir ticari kuruluun tabi olduu vergilere tabidir, hibir ayrcal yoktur; btn denetlemelere de tabidir. Bu kurum bir sandktr. nternet sitesine girerseniz -ye olmanz gerekmez- genel kurullarda her bir delegenin azndan kan tek kelime dahil btn konumalarn orada yer aldn, btn hesaplarn effaf ve ak olduunu grrsnz. Dolaysyla OYAKn, yani kurulun, holdingin veya itiraklerinin denetlenmemesi diye bir ey sz konusu deildir. EMASYA da yine burada konuulan konular arasndayd. EMASYAya dayal olarak gvenlik kuvvetlerinin, yani ordunun, sivil otoriteden hibir izin dahi almadan her trl i gvenlik nlemlerini alabilecei sylendi; bu kesinlikle yanltr. EMASYA her zaman vard. Burada Dnya Bankas ve IMF toplantlarnda elli altm kiilik, maskeli, sapanl bir grup stanbulun ortasnda terr estirdi, hi kimse mdahale edemedi bu elli kiiye; bu saynn be yz olduunu dnn... Polisin stesinden gelemeyecei konularda askerden yardm istemek zorunda kalrsa kime bavuraca, hangi noktada buluaca, telsiz frekansnn ne olduu gibi konularda valiliklerle garnizon komutanlklar arasnda ibirlii yaplabilsin diye valiler bir aamada Bunlar konualm, ama bize yukardan talimat verilmesi lazm dedi. Ad geen protokol bu konuya ynelikti. Milli Gvenlik Siyaset Belgesine gelince -milli gvenlik ismini tamas art deil, milli siyaset belgesi de olabilirdi- herhalde her devletin bir siyaset belgesine ih-
tiyac vardr. Eitimde yaptnz yatrmla, ekonomide yaptnz yatrm, diplomasi ve askeri gcnz arasndaki btn etkinliklerinizin bir koordinasyona ihtiyac vardr; bu belge bu maksatla hazrlanmtr. Bu belgeyi Silahl Kuvvetler hazrlamaz, hibir zaman hazrlamad, bugn de hazrlamyor. Burada sadece Silahl Kuvvetlerin deil, btn bakanlklar ve benzer kurulularn girdisi vardr. Sekreterlik bunlar koordine eder, Milli Gvenlik Kuruluna gtrr ve bu belge bakanlklar dahil, ilgili btn st kurumlara yaynlanr. Silahl Kuvvetlerin kasasnda saklanan, bir de Babakanlkta olan iki nsha sz konusu deildir sadece, yanl hatrlamyorsam yetmi dokuz adet datm hanesi vardr. SESi rnek verdiniz. SES 2000-2005, 2006da yapt almada OYAK inceledi. Hazrlanan belgede, OYAKn benim dediim gibi bir kurum olduu ok net belli. Ben mesela bu verilerden istifade edilmesini beklerdim. Benden istenseydi memnuniyetle belgeyi ve raporu gzden geirir, bilgi verirdim. Zeynep arlak: Bir Siyaset Belgesi rnei rica edebilir miyim sizden? Katlmc: Siyaset Belgesi bende mevcut deil, ama hazrlanmasnda grev aldm, metne girdiler yaptm, katklarda bulundum. Bu konuda konumak isterseniz teknik olarak herkese memnuniyetle bilgi veririm. Katlmc: Bir kk katkda bulunmak istiyorum; jandarmann i gvenlikten ekilmesinin temel gerekesinin profesyonelleme, bu konudaki uzmanlk olmasna ve bylece eitimsizlikten kaynaklanan birtakm hatalarn, insan haklar ihlallerinin ortadan kalkabileceine dair argmana bir katk. Bu aklama tek bana yeterli deil. zellikle Polis Vazife Selahiyet Kanununun deitirilmesinden bu yana asl ihlallerin polisten geldiini, ikence iddialarnn ounun polis kaynakl olduunu biliyoruz. Hale Akay: gvenlik ve denetimin Krt meselesi zlmeden mmkn olup olmadna ynelik bir soru vard: Elbette ki deil. atmalarn olduu lkelerde her zaman iin askerin siyasetteki arl yksektir ve sivillerin denetim gc kstl kalr; ama unu unutmayalm, ieride sivil atma olurken byle bir reform sreci yaam tek lke biz deiliz. Bu yzden dn spanya rneini dinledik. Orada da bir etnik atma vard, orada da sre gayet zorlu geti; ama sadece i atma zlmedii iin hibir eyin zlemeyeceini dnmemek gerek. Elbette Trkiyede barn tesisi bir sorundur, ama dier taraftan gvenlik sektrnde daha doru bir yaplanmay nasl kurabileceimizi de konumalyz. Bugn olur, yarn olur, ne kadar srer bilemiyorum ama bu tartmay da yapmamz gerekir. Gizlilik kavramyla ilgili unu syleyeyim: Trkiyenin bir devlet srlar kanunu yoktur. u andaki gizlilik derecelendirilmesi -en azndan benim renebildiim kadaryla- MTin ariv ynetmeliine dayaldr; yani bir ariv ynetmeliinden kaynaklanan bir gizlilik derecelendirilmesi vardr ve tm kamu kurum ve kurulular tarafndan kullanlmaktadr. stelik bu gizlilik takntsnn kurumdan kuruma aktarldn, rnein Milli Eitim Bakanlnn veya dier bakanlklarn da da ayn gizlilik derecelendirmesini kullandn gryorsunuz.
129
Denetleme konusuna gelince, sadece denetlemeden deil, sivil kapasitenin neminden, denetlemenin doru dzgn yaplmas gerektiinden sz ettik. Aslnda bizim nerdiklerimiz byk oranda yapnn deimesine ynelikti. Bunun en nemli iki aya da Milli Savunma Bakanl ile ileri Bakanlnn yetkilerinin geniletilmesidir. Dier parlamenter sistemlere denk bir dzenleme olmaldr bu; Milli Savunma Bakanl ve belki bu konuyla ilikilendirilebilecek baka bakanlklarn da kontrolnde, denetiminde olan, onlarn direktifleri dorultusunda alan bir ordu ve i gvenlik alannda bar sresince arlkl olarak ileri Bakanl altnda alacak bir jandarma tekilatn ierebilir. Mevcut yap deimedike etkin bir denetimin gerekleebileceini dnmyoruz. OYAK, EMASYA ve Milli Gvenlik Siyaset Belgesine gelirsek, elbette ki OYAK dnya zerindeki tek rnek deildir, fakat dier rneklerle arasnda farklar vardr. Bu tr sistemlerin olduu dier lkelerin hibirinde karnza birdenbire lkenin en byk nc holdingi haline gelmi bir irket kmaz. ncelikle, bu tr fonlar veya sandklar dorudan yatrm yapmaz; ktlar satn alarak, risk stlenerek yatrm yaparlar ve ynetimleri profesyonellere devredilmitir; yani siz bir sandk kurarsnz, mekanizma bu ekilde iler. Trkiyede kimyasal rnler dahil birok alanda yatrm yapan bir kurumdan ve bu kurumun denetlenemediinden bahsediyoruz; nk bteye dahil deildir, ayn zamanda Devlet Denetleme Kurulu tarafndan da denetlenememektedir. irketlerinin dier zel sektr irketleriyle ayn kurallara tabii almas bile OYAKn ekonomik varln meru klmaz. Bu, tartmal bir konudur. Silahl Kuvvetlerle balantl bir grubun ayn zamanda byle bir iktisadi faaliyetin iinde olmas elbette ki tartlacaktr, eletirilecektir ve yapsnn deitirilmesi talep edilecektir. Kendi kurulu kanunu alp bakldnda, OYAKn dier irketlerden fark anlalabilir. Yok mudur byle bir kanun? EMASYAya gelirsek, elbette ki askerden yardm istenen durumlar her lkede yaanr, zellikle de doal afetler. Bizdeki yaplanmada ise i gvenlik alannda jandarma ve polis arasnda bir ayrma dayanan ve birinin dierini kontrol edemedii, daha dorusu ileri Bakanlnn birini kontrol edemedii, zellikle de jandarmann kendini iilerinden ok TSKnn paras olarak grd bir durum mevcuttur. Bu da ortaya yetki sorunlar karr. Sorun sadece EMASYA deildir. Mesela belli blgelerde polise yetki devri gerekmekte ve bu devir yaplmamaktadr. Jandarmann kendi yetki alannda nasl tutucu olduu konusunda bir rnek vereyim: 2001 raporunda Adalet Bakanlna bal tutukevleri ve cezaevlerinin devri konusu sorulmu. Jandarma Genel Komutanl yle diyor cevaben: Cezaevlerinin d korumas, tutuklu ve hkmllerin sevk ve nakilleriyle ilgili hizmetler, Jandarma Genel Komutanlnca mnhasran, cezaevlerinin d korumas iin tekil eden birlikler ile dier i gvenlik birliklerinden grevlendirilen uzun namlulu silah tayan ve askeri eitim alm (on be bin) personel ile hibir cret almadan (devlete hibir mali yk getirmeden) bedava yrtlmektedir. Burada kurum bir anlamda kendi maliyetini de
dikkate almamakta, bir ii bedavaya yaptn sylemektedir. Bu aslnda hem zorunlu askerliini yapan personele nasl bakldn gsteren, hem de aslnda bu gvenlik sektryle ilgili harcamalara bak asn netletiren bir aklamadr. Jandarma ile emniyet arasndaki ilikilerin nasl olacana dair, rnein ki zabta kuvveti birletirilsin gibi neriler gelmi. Trkiye Cumhuriyeti jandarmas, Trkiye Silahl Kuvvetlerinin ayrlmaz bir parasdr ve sonsuza kadar byle kalmay hedeflemitir. ki zabta kuvvetinin birletirilmesi baz evrelerce demokratiklemenin bir gerei gibi alglanmaktadr; ancak devlet ve karlar sz konusu olsa bile, kendi karlarn her eyin stnde grebilen, siyasi kadrolarn bulunduu lkelerde alternatifsiz bir zabta kuvvetinin demokratik yaplar tehdit edebilecei, hatta zamanla totaliter rejimleri davet edebilecei gz ard edilmitir. Trkiyede polis tekilatndan ayr bir jandarma tekilatnn varl, demokrasinin teminatdr. imdi bir de bunlar zerinden bakn EMASYAya... Olaanst dzenlemelere bavurulmadnda bile ortada bu kadar sorun varken, EMASYA gibi Jandarma ve Jandarma zerinden Kara Kuvvetlerine balanan bir yaplanma elbette ki yine tepki ekecektir. Bu, sradan bir askerden yardm alma usul deildir. Milli Gvenlik Siyaset Belgesine gelince, elbette ki milli belgeler olabilir, ama bunun iin hkmet programlar vardr zaten, biz hkmet programlarna bakar ve ona gre birtakm partilere oy veririz. Ben Milli Gvenlik Siyaset Belgesine oy vermiyorum; bu belge halkn setii parlamenterlerce onaylanmyor, onlarn denetiminde hazrlanmyor. Eer oturup bir Milli Siyaset Belgesi hazrlanacaksa, bu ancak Trkiyenin seilmi hkmetinin o dnem iin uygulayaca politikalarn koordinasyonuyla ilgili bir belge olur ve iinde de Silahl Kuvvetler sadece savunma hizmetlerinin koordinasyonuna ilikin konularda gndeme gelir. Zeynep arlak: Almanakn 104. ve 107. sayfalarnda Milli Gvenlik Siyaset Belgesiyle ilgili bir analiz yapmaya altm. erik olarak bakldnda askerlerin, Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin hazrlad bir belgedir bu. Bir nceki Almanakta da detayl bir analizi yaplmtr bu srecin. Bundan nce hazrlanan siyaset belgeleri de ayn ekilde Milli Gvenlik Genel Sekreterliince hazrlanmtr; dolaysyla sivillerin grlerini yanstmazlar. eriinde yer alan hedefler ve tehdit alglar da siyasetin alannda olmas gereken, siyaset ierisinde konuulmas, zlmesi, farkl bak alaryla gnlk siyasi demokratik mcadele erevesinde zlmesi gereken konulardr. Oysa Milli Gvenlik Siyaset Belgesi devlet politikalarn kristalletirir. Bu politikalarn iinde sadece yabanc dmana ynelik de bir alg yoktur; maalesef i dman algs ok daha geni yer kaplar. Bunlar nereden bildiimizi soracak olursanz, i gvenlik siyaset belgeleri birka etecinin elinden kp oradan da basna szyor, biz de oralardan renebiliyoruz. Lale Kemal (Saribrahimolu): Jandarmayla ilgili ifadelerim zerine Bianet adna polisin ikence iddialaryla ilgili skntlar dile getirildi. Ben zaten Polis ok iyidir, jan-
131
darma ktdr demiyorum. Buradaki sorun, bugn polis bir lde denetlenebiliyorken, jandarmann denetlenmiyor olmasdr; bu nedenle jandarma daha fazla tartma konusu haline gelmitir. Bir hkmet yesi, rnein Engin Ceberin ikenceyle ldrlmesi olaynda halktan zr diledi. Yine de bu konuya deinmeniz faydal oldu, nk hakszlk yapmamak gerekir. OYAK konusundaki szlerimle ilgili getirilen yoruma dair unu sylemek istiyorum: OYAKta binlerce kiinin altn sylerken kurumun tartmal statsn kesinlikle gz ard etmedim. OYAK ciddi ekilde denetlenmelidir ve demokrasi isteyen toplumlarda ordunun irketi olmaz. Askeri teknolojilerde ordunun silah almlarn biz bilmiyorken yabanclarn biliyor olduu eklindeki szlerimle ilgili bir soru yneltildi. Bu, Trkiyenin Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana yaanan ok ciddi bir sorundur. Trkiye NATO yesi olarak ittifaka dier yeler gibi askeri bte rakamlarn verir, ama bu rakam kamuoyuyla paylalan MSB btesinden daha yksektir. Trkiyenin silah ithal ettii Batl lkeler demokrasinin gerei olarak bu sat ilemlerini kamuoyuna duyurmak zorundadr. Gazze saldrsndan bir gn nceye rastlayan gnde srail, Trk Hava Kuvvetleriyle yapt askeri anlamay kamuoyuna aklad. Yani biz bu konuda son derece skntlyz. Gazetecilik deneyimlerinden hareketle, Trkiyede bylesine bir gizlilik kalkannn altna saklanlmasn kabul edilebilir bulmuyorum. Taraf gazetesiyle ilgili bir soru vard. Gazeteyi Alkm Yaynevi karmakta ve Sorostan, Fethullah Glen camiasndan herhangi bir destek alnmamaktadr. Bu arada sizler de her zaman ilan verip destek olabilirsiniz gazeteye. Hollandal bir gazeteci katlmcmz Todays Zaman gazetesinde grdn tahmin ettiim habere atfta bulunarak, Babakann askerlere Bu yln sonuna kadar orduda temizlik yaplsn dediini aktard ve bunun bir darbe tehdidi olup olamayacan sordu. Ben Trkiyede darbe olaslnn halen var olduunu dnyorum, ama bu herhalde ksa srecektir. TSKnn zellikle Ankara dnda kararghlarda grev yapan subaylarnn, iddia edilen komplo ileriyle pek ilgili olduunu tahmin etmiyorum. TSK iinde ciddi bir sknt sz konusu; u anda da hkmet ile asker arasnda ok sancl bir dnem yaanmakta ve benim umudum hkmetin dirayetli davranmas ve Trk Silahl Kuvvetlerinde yedi yldr yaanan kargaalarn, kaos planlarnn bir an evvel akla kavuturulmas, sorumlularn cezalandrlmasdr. Burada anahtar konu, askeri yargnn bilgilerine sivil yargnn eriebilmesidir. Bu olmad srece Trkiye bir ileri bir geri adm atmaya devam edecektir. Bir dier soru Trkiyede basn-asker ilikilerine dairdi. Amerikada bu skandallar ana akm medya yazarken Trkiyede daha marjinal olabilecek gazetelerin yazd sylendi. Bunun temel sebebi, basnn da Trkiye toplumunun bir paras olmasdr. Trkiyede hepimiz belli bir kalba sokulduk, iki bal bir ynetimin olmas gerektii, asker ve sivil brokratlarn bu ynetim iinde yer almasnn elzem olduu eklinde yetitirildik. Askerin her eye karmasnn ve her eyi gizli sakl yapmasnn doal oldu-
u alglamas oluturuldu bizde. Basn da bu zihniyetin bir paras olduundan, onu toplumun dier kesimlerinden ayr tutmamamz gerekir. kincisi, 12 Eyll darbesinin akabinde hazrlanan Anayasa zgrlklere ok ciddi snrlamalar getirmi ve basna byk bir darbe vurmutur. 12 Eyll ncesinde basnn sendikalama hakk vard, oysa u anda sendika bir tabeladan ibarettir ve sendikalaamayz. Ke yazar anlay da daha ok Trkiye genelindeki entelektel yapmzn zayflndan kaynaklanr, nk ke yazar dediimiz birok insan Trkiyede, aslnda kdemli muhabirdir, haberi kesinde yazp ke muhabiri olur.
zgemiler
133
zgemiler
Akn ZER
20 Ekim 1952de stanbulda dodu. 1971 ylnda Saint Joseph Lisesinden mezun oldu. 1976 ylnda Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, Uluslararas ilikiler Blmn bitirdi. 1978-2006 yllarnda Dileri Bakanlnda eitli i ve d grevlerde bulundu. Dikkat eken grevleri unlardr: Avrupa Konseyi nezdinde Trkiye Daimi Temsilciliinde Bakatip (1988-90); Eski Yugoslavya Dairesi ube Mdr (1992-94); Madrid Bykelilii Mstear (1994-1998); AB Genel Mdrl Siyasi Kriterler Daire Bakan, Devlet Planlama Tekilat AB htisas Komisyonu Siyasi likiler Komitesi Bakan, nsan Haklar Koordinatr st Kurulu Dileri Temsilcisi (19982001); TC Lyon Bakonsolosu (2001-2005) 2006 ylnda Dileri Bakanlndan ayrlan zer Hispanatolia Trk-spanyol Haber Portal kurucu yesi ve yneticisidir. zer ayn zamanda Newsweek yazardr. Eserleri: Euskal Herria: spanya Siyasi Tarihinde Bask Milliyetilii, 2 cilt, (stanbul: Doan Kitap, 1999); oul spanya: Anayasal Sistemi ve Ayrlk Terrle Modeli, (stanbul: mge Kitapevi, 2007).
Ali BAYRAMOLU
Grenoble Siyasal Bilimler Enstitsnde lisans eitimini tamamlad. 1995de stanbul niversitesinde Trkiyede Silahl Kuvvetlerin Siyasi Rol konulu doktorasn tamamlad. 1981-1999 arasnda Marmara niversitesi Kamu Ynetimi Blmnde retim yelii yapt. Asker-siyaset ilikileri dnda slami hareketler ve devlet sosyolojisi konularnda alt. Yeniyzyl, Star, Sabah gazetelerinde ke yazarl yapt. Akademik hayatn halen Kltr niversitesinde srdrmekte ve Yeni afak gazetesinde ke yazmaktadr. Kitaplar arasnda 28 ubat, Bir Mdahalenin Gncesi (2001) slami Hareketin Sosyolojisi 1995-2000 (2001), Trkiyede Ordu, Ed. Ahmet nselle birlikte (2004) ve adalk Hurafe Kaldrmaz (2005) bulunmaktadr.
Andrew COTTEY
College Cork niversitesi, Ynetim Departman, Avrupa Politik Entegrasyonu blmnde kdemli bir eitmendir ve Jean Monnet Bursuna bakanlk etmektedir. ncesinde NATOda aratrma asistan, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Enstitsnde
aratrma grevlisi ve Stokholm Bar Aratrma Enstitsnde ziyereti aratrmac olarak grev yapmtr. Yaynlar arasnda Security in the New Europe (Palgrave Macmillan, 2007), Reshaping Defence Diplomacy: New Roles for Military Cooperation and Assistance, (Adelphi Paper 365, Oxford University Press/International Institute for Strategic Studies, 2004), Democratic Control of the Military in Postcommunist Europe, (Palgrave, 2002) ve Subregional Cooperation in the New Europe: Building Security, Prosperity and Solidarity from the Barents to the Black Sea, (Macmillan/EastWest Institute, 1999) gibi kitaplar vardr.
Cengiz ANDAR
Gncel Radikal, Referans ve ngilizce yaynlanan Hrriyet Daily News gazetelerinde ke yazardr. stanbul Kltr niversitesinde ve stanbul Bilgi niversitesinde 10 yl Ortadou Tarihi ve Politika dersleri vermitir. Turgut zaln d politika konularnda zel danmanln yapt. Tarihte ilk defa Trkiye Cumhurbakanl ve Irak Krt liderlii (1991-1993) arasndaki ilikilerin oluturulmasnda nemli bir rol oynad. 1999-2000 yllarnda Washingtondaki dnce merkezlerinden Wilson Center ve U:S. Institute of Peacete almtr. Trke yaynlanm zellikle Orta Dou konularnda yedi kitabn yazardr. ngilizce yaynlanm Trk-Amerikan ilikileri ve Trk d politikas ile ilgili 3 kitaba katk sunmutur. u anda Irak, Krtler ve Trkiyenin Orta Dou Stratejisine ynelik bir kitap yazmaktadr.
Dilek KURBAN
Lisans derecesini Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnden ald. Milli Eitim Bakanl bursuyla okuduu Columbia niversitesi Uluslararas ve Kamu likileri Fakltesinden 1999 ylnda insan haklar alannda yksek lisans derecesi ald. Daha sonra, Columbia niversitesi Hukuk Fakltesinden 2004 ylnda Hukuk Doktoru derecesi ile mezun oldu. 1999-2001 yllarnda Birlemi Milletler Siyasi likiler Blm Gvenlik Konseyi Ksmnda Siyasi likiler Ynetici Yardmcs olarak grev ald. Columbia niversitesi 2004 nsan Haklar Bursu ile TESEV ve Almanyada bulunan Avrupa Aznlk Haklar Merkezinde ziyareti aratrmac olarak bulundu. 2005 Nisan aynda TESEV Demokratikleme Program kadrosuna program yneticisi olarak katlan Dilek Kurban, Temmuz 2007den bu yana haftalk Agos Gazetesinde kimlik sayfasnn editrln yapyor. Kurbann aznlk haklar, zorunlu g ve Avrupa insan haklar hukuku alanlarnda uluslararas ve ulusal yaynlar bulunuyor.
Hale AKAY
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Uluslararas likiler Blmn bitirdi. Ayn niversitenin Sosyal Bilimler Enstits Avrupa Birliinin Ekonomik Yaps Blmnden yksek lisans, Universit Toulouse Sciences Sociales/Midi Pyrns School of
zgemiler
135
Economicsden DEA derecesi ald. Halen doktora almalarn srdrmekte ve stanbul Bilgi niversitesinde almaktadr.
smet AKA
Yldz Teknik niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler blmnde retim yesi olarak almaktadr. Marmara niversitesi Franszca Kamu Ynetimi blmnden mezun olan smet Aka, yksek lisans ve doktora eitimini Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler blmnde Militarism, Capitalism and the State: Putting the Military in its Place in Turkey balkl doktora tez almasyla tamamlamtr. Trkiyenin siyasal sosyolojisi; militarizm; kapitalist devlet ve snflar; neoliberal iktidar tarz zerine almalar yrtmektedir. Yaynlanm almalar arasnda ktisat, Siyaset, Devlet zerine Yazlar. Prof.Dr. Kemli Saybalya Armaan, Balam Yaynlar, stanbul, 2006 (Burak lman ile birlikte derlenmitir); Kollektif Bir Sermayeder Olarak Trk Silahl Kuvvetleri, Ahmet nsel ve Ali Bayramolu (der.), Bir Zmre Bir Parti Trkiyede Ordu, Birikim Yaynlar, stanbul, 2004 yer almaktadr. Evren Balta Paker ile birlikte derledii Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti balkl alma Bilgi niversitesi Yaynlar tarafndan nmzdeki gnlerde yaynlanacaktr.
Joost LAGENDIJK
1 Temmuz 2009 tarihinde stanbul Politikalar Merkezinde kdemli danman olarak almaya balad. 1998- 2009 yllar arasnda Avrupa Parlementosu Hollanda Yeiller yesi olarak grev ald. Avrupa Parlamentosunda genel olarak Balkanlar ve Trkiye politikalar konusu ile ilgilendi. Uzun yllar boyunca Avrupa Parlamentosu Trkiye Delegasyonu ynetim kurulu bakanl ve Kosova parlamento muhabirlii grevlerini yrtt. Avrupa Parlemento yesi olarak Avrupa snrlar, Avrupa Birlii-Amerika likileri ve Avrupann Mslman Komular ile Olan likileri konularnda adet kitab yaynland. Politikaya girmeden nce on yln zerinde bir sre yaynclk yapt. Utrecht niversitesi Tarih Blmnden mezun olmutur.
Lale KEMAL (SARIBRAHMOLU)

ngilizce olarak gnlk yaymlayan Todays Zaman ile Taraf gazetelerinde ke yazar olarak almaktadr. Ayrca, 1991 ylndan bu yana merkezi ngilteredeki Janes Defence Weekly (JDW) dergisi Trkiye temsilcilii yapmaktadr. Merkezi ngilteredeki London School of Economics and Political Sciencen (LSE) Dnya Siyaseti blmnden 1991 ylnda n lisans diplomas almtr. ngiltere merkezli 21st Century Trust adl dnce kuruluunun yesi olan Saribrahimolunun, iki kitab bulunmaktadr. Krt Kapannda Ksr Siyaset-Gizli Belgelerle Boru Hatt Bozgunu adl Trke, dieri de Trk savunma sanayi politikasn anlatan, 1999 ylnda ngilizce olarak yaymlanm kitab vardr.
mer LANER
10.8.1946 Sivas doumlu. 1966 ylnda Kara Harp Okulundan mezun oldu. 1971 ylnda siyasal nedenlerle ordudan atld. Lainer, Birikim Dergisinin genel yayn ynetmenliini yapyor. Kitaplar: Der. Bir Zamanlar Ermeniler Vard, Sosyalizmi Yeniden Dnmek: 1 Sosyalizmin Bunalm: Ne Yapmalydk?, Sosyalizmi Yeniden Dnmek:2 Sosyalizmde Devrim, Henz Vakit Varken.
Turgut TARHANLI
1956 ylnda stanbulda dodu. 1979da stanbul niversitesi Hukuk Fakltesini bitirdi ve 1981de ayn fakltenin Devletler Umumi Hukuku Krssne asistan olarak atand. Lisansst almalarn ayn fakltede ve New York niversitesi Hukuk Okulunda srdrd. 1990 ylnda kamu hukuku alannda doktora unvann ald. 1996 ylnda Devletler Umumi Hukuku alannda doent oldu ve stanbul niversitesi Hukuk Blmnn kadrosuna atand. 1999 ylndan itibaren stanbul Bilgi niversitesi Hukuk Blmnde uluslararas hukuk ve insan haklar hukuku, anlamalar hukuku ve mlteciler hukuku konularnda ders vermektedir. 2002 ylnda profesrlk unvann ald. Mlteci hukuku konusunda Trkiyede Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserliinin yerel ofisinin ve ilgili kamu kurumlarnn eitim programlarna aktif olarak katlmtr. ki yl boyunca Trkiyede babakanla bal nsan Haklar Konseyinin yeliini yapt. stanbul Barosu, Uluslararas Hukuk Amerikan Topluluu, Helsinki Yurttalar Dernei ve Uluslararas Af rgt yesidir.
Ulrike DUFNER
2004 ylndan bu yana Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcisi olarak almalarn srdryor. Uzmanlk alanlar; Uluslararas ilikiler, d politika, ihtilaflarn zm, Trkiye ile Orta Dou lkeleri gibi konulardan olumaktadr. ki yl sresince Almanya Dileri Bakanlnda, Trkiye ve Gney Kafkasya masalarnda grev yapmtr. 1996 ile 2002 yllar arasnda ise Almanya Parlamentosunda Birlik 90/Yeillerin meclis grubunda uluslararas ilikiler, ihtilaflarn zm ve Trkiye danmanl yapmtr. Almanyada feminist, bar ve evre hareketinde aktif olarak yer alm olan Dufner, Msr ile Trkiyede aratrmalarn srdrerek, 1996 ylnda siyasal bilimler, Trkoloji ve Yeni Tarih blmlerinde doktora unvan kazand.
Vahap COKUN
Lisans ve Yksek lisansn Dicle niversitesinde, doktorasn ise Ankara niversitesinde yapmtr. nsan Haklar: Liberal Bir Tahlil (Liberte Yaynlar 2007) ve Ulus-Devletin Dnm ve Meruluk sorunu balkl iki kitab vardr. eitli gazete ve dergilerde yaynlanm ok sayda makalesi bulunan Cokun, halen Dicle niversitesi Hukuk Fakltesinde almalarna devam etmektedir.
zgemiler
137
Ylmaz ENSAROLU
1959 Ar doumlu. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesini bitirdi. 1978-1980 yllarnda z Gda Sendikasnda Genel Sekreterlik ve Genel Bakanlk yapt. 1992de nsan Haklar ve Mazlumlar in Dayanma Dernei (MAZLUMDER)nin Genel Ynetim Kurulu yeliine seildi. 1993-1996 yllar arasnda Genel Bakan Yardmcl, 1996-2004 yllar arasnda da Genel Bakanlk grevlerini yrtt. 2004te yaplan genel kurulda kendi isteiyle grevinden ayrld. 2005-2006 retim ylnda, ngilterede Durham niversitesi bnyesinde insan haklar ve gvenlik konularnda aratrmalar yapt ve TESEVin gvenlik sektr reformu alanndaki almalarnda yer ald. Halen MAZLUMDER, nsan Haklar Gndemi Dernei (HGD) ve nsan Haklar Aratrmalar Dernei (HAD)nin yesi ve nsan Haklar in Diyalog Dergisi Genel Yayn Ynetmeni olan Ensarolu, SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Hukuk ve nsan Haklar Koordinatr olarak almaktadr. Evli ve bir ocuk babasdr.
Zeynep ARLAK
Lisans eitimini Boazii niversitesi Ekonomi blmnde, yksek lisans eitimini ayn niversitenin Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler ve ardndan Paris Siyasi Etdler Enstitsnde Karlatrmal Siyaset Blmlerinde tamamlad. Pariste Posta Europe gazetesinin yayn ynetmenliini yapt. Galatasaray niversitesinde aratrma grevlisi olarak ve Avrupa Birlii 6. ereve Program erevesinde Su ve Kltr adl projenin Trkiye ayanda aratrmac olarak alt. Halen Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrlnn aile eitimine ynelik projesinde ekonomi alan uzman olarak almakta ve Uluslararas Bakalorya Programnda ekonomi dersleri vermektedir.
139
ISBN 978-605-88952-2-5
www.boell-tr.org
Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol Asker-Sivil likileri, Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

Askersiyasetkitap

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Askersiyasetkitap

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Asker-Sivil likileri, Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol:

Asker-Sivil likileri, Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol:

6 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

8 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

BRNC OTURUM: TRKYE SYAS SSTEM VE ORDU

Cengiz andar (Oturum Bakan)

10 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

12 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

14 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

16 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

Ekonomide Askerin Varl, Askeri Sermaye, Oyak

18 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

20 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

22 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

24 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

OYAK irketleri (2009)

Dier Ortaklar Rgie Renault Rgie Renault

MKB MKB MKB NUH Holding MKB

25 100 0.56 46 5.47 1.75 0.38

slami Kalknma Bankas 6.2

OYAK Savunma ve Gvenlik Gvenlik

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

26 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

Birinci Oturum Tartma Blm

28 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

30 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

32 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Birinci Oturum: Trkiye Siyasi Sistemi ve Ordu

34 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

KNC OTURUM: GVENLK SEKTR VE SVL DENETM

36 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

Ordularn Demokratik Denetimi

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

38 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

40 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

Askeri Yarg-Sivil Yarg

42 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

44 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

46 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

48 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim

50 Trkiye Siyasetinde Ordunun Rol

kinci Oturum: Gvenlik Sektr ve Sivil Denetim