mparatorun Terzileri Krizi Aklarken

leri Dergisi, say 4, 2001 Giri: Daha nce Dou Asyada, zellikle Gney Korede aa kan kriz zerine almalar yapmtm. Gney Koredeki krizi aklama biimleri ile gnmzde Trkiyede aa kan krizi aklama biimleri arasnda nemli bir dizi yntemsel benzerlikler var. Ancak bu benzerlikler, sorunu anlamamzdan daha ok anlamamamza yol ayor. Yntemsel olarak yaplan temel hata, krizin, daha ok aa k biiminde ve annda younlamakta yatar. Oysa kriz, belirli bir zamann belirli bir annda ve genellikle parasal deikenler dolaynda aa kar. Soruna an deil de sre ve srete belirleyici olan yapsal deikenler dolaynda baktmzda, krizi anlama ve aklama abas deiecek ve krize yol aan yapsal ve toplumsal nedenlerle, bu nedenlerin sre iinde ald biimler nem kazanacaktr. Bu noktada sorulacak soru, krizin nasl aa kt sorusunun yerine, ok daha nemli bir soru krizin kimin krizi olduu sorusudur. Bu soruya anlaml cevap verdiimizde krizin nasl aa ktna daha salkl cevaplar verebiliriz. Kriz, Kapitalizmin Krizi Konuma sresince dile getireceim temel argmanm ksaca aklamak istiyorum. Trkiyede ska aa kmaya balayan kriz, kapitalizmin krizidir. Bu genel vurguyu biraz daha aacak olursak, bugn yaanan kriz aslnda, Trkiyedeki sermaye birikim tarznn dnya ekonomisiyle btnleme srecine dair bir krizdir. Bu sreci iyi anlayabilmek iin, uzun zamandr gz ard edilen, kapitalizmin temel dinamiklerini yeniden gndeme almak ve zellikle Trkiyede sermaye birikiminin dnya leinde ileyen sermaye dzeneine eklemlenme biim ve tarzlarn sorgulamamz gerekiyor. Bu anlamda yaanan krizin kapitalizmin krizi olduu ynndeki genel ve soyut vurgudan sonra, ge kapitalistleen bir lkede sermaye birikim mekanizmasna ve ok daha nemlisi bu mekanizmann Trkiyede gerekleme tarzna bakmamz gerekiyor. Bu farkl dzeyler birbirlerinden ayrk/soyut alanlar deildir. Bu sebepten her birinin salkl analizinin yaplabilmesi iin, dier dzeylerle balantlarnn kurulmas gerekir. Ancak tm bu balantlar salkl analize dahil edildiinde, krizin Trkiyedeki sermaye birikim tarznn, kresel kapitalizmle btnleme eiliminde olan kapitalistlerin krizi olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Soruna byle yaklaldnda krizin sahipleri ile krizin maliyeti arasndaki ilikiyi daha iyi yakalam oluruz. Kriz, yapsal olarak sermaye birikim tarznn dnmne ilikin dolaysyla sermayenin krizi olurken, krizin maliyeti sosyallemekte. Krizin maliyetinin sosyalletirmek iin, egemen olan kriz senaryo yazarlar (imparatorun terzileri) krizin aa k tarz zerinde younlaarak, krizi daha ok ynetim krizi ya da yine bu anlama gelecek hortumlama dolaynda aklanmakta. Sermayenin krizi dediimiz anda, sermaye kavramn zellikle neo klasik iktisatlarn dile getirdii gibi fiziksel ve parasal aralar toplam olarak yani bir ey olarak ya da bunlar karlamak zere ifade edilen tamamen ekonomik gstergelerin iaret ettii bir olgu olarak tanmlamyoruz. Sermaye birikimi, radikal ve Marksist analizlerin salkl bir ekilde ifade ettii gibi, toplumsal ilikiler toplamndan oluur.

Kr, faiz, dviz ve cret, snf ya da snf ii ilikilerin aa k biimleridir. Kapitalist toplumlarda kriz genellikle parasal deikenler dolaynda aa kar. Karl Polanyinin dile getirdii gibi kapitalist toplumdaki elikiler, Hi bir yerde eliki, parasal alanda olduu kadar keskin, ayn zamanda da bilinsiz deildir. Ama bu bilinsizlik hali bir dizi toplumsal ilikinin ve dolaysyla elikilerin younlamasna neden olur. Kriz, beraberinde verili toplumsal ilikilerin de krize girmesine yol aar. Bu anlamda belki de gnmzde krize ait sylenecek en nemli ey; artk Trkiyedeki sermaye birikimi oluumu nemli lde kreselleen kapitalizmin dinamiklerinin etkisinde kald iin, krizin bu kadar youn yaanmasdr. 15 gnde 15 yasann karlmas da bu younlamann bir rn. Fakat bana gre ilk aklama, yaadmz kriz, Trkiyedeki ie ynelik sermaye birikim stratejisinin, uluslararas alana gei aamasnda aa kan bir krizdir. Fakat krizin anlalmas iin, Trkiyedeki sermayenin uluslararaslaan yanlar ile uluslararaslaamayan yanlar arasndaki dinamiklerin younlat ve younlaan dinamiklerin etkisi altnda kalan bir toplumsal ilikiler alannda olduumuzu grmemilazm. Krizi Anlamamz nleyen mparatorun Terzileri Krizin neyin krizi olduunun tanmn yaptktan sonra, son zamanlarda bizi, Trkiye zerine konuan insanlar, iyice rahatsz eden u vurguyu yapmak gerekiyor: Krizi anlamamz nleyen, krize ilikin bilgileri bize aktaran imparatorun terzileridir. ktisatlar iinden kan ve medya ile sermaye arasnda uzmanlklarn olduka iyi bir ekilde sunan bu meslein sahipleri, mesleklerinde ilerlemelerinin biricik koulu piyasann (imparator) ne kadar etkin ve faydal olduu mitini yeniden yeniden bizlere, kitlelere anlatmaktan geiyor. Piyasann mitletirilmesi sreci ayn zamanda piyasa ile piyasa d arasnda bir ayrmn varlna neden oluyor ki, bu ayrm beraberinde kendi kendine iyi ileyen bir piyasa ile bunun dnda olumsuzluklarla dolu politika ya da toplum kavramlatrlmasna yol ayor. Piyasann iyiliine dair srekli all morlu elbiseler diken bu terziler iin, bu elbiseleri kirleten temel olgu piyasann dndaki gereklik yani toplum ya da politik dinamiklerdir. Hele hele bir de azgelimi toplumlardaki piyasalardan bahsediyorsak, ok daha ilgin sonular aa kyor. Bu toplumlardaki insanlar ve bu insanlarn oluturduklar piyasa d kurumlar nedense hep vurgun, hep hortumlama ve hep politik olanaklar ktye kullanma eilimindeler. Bu toplumlarda piyasann bana ne geliyorsa hep bu dinamiklere yol aan insanlardan geliyor. Ne kadar ilgin deil mi? Krizin younlat dnemlerde, imparatorun terzileri, bazlar bunlara televoleci iktisat diyor, daha nce yaptklar aklamalara uymayan gerekliklerle yzleir yzlemez bir sre aknlk geiriyorlar, ama ksa srede bu insanlar tm geree uymayan aklamalar unutarak yeniden kriz ynetimi ad altnda tlerine devam ediyorlar. Nedenler Deil Sonular Tartlyor Bu soru ok nemli olmasna ramen zerinde pek fazla durulmuyor. Genellikle kriz dnemlerinde, krize neden olan deikenlerden ok, sonular zerine gidilir. Bu nemli bir yntemsel hatadr. Yani daha ok parasal deikenler (faiz oranlar ykseldi, Trk parasnn deeri dt gibi) Ve nedenlere deil sonulara bakld lde de krize ilikin analiz uzun erimli analiz olmaktan kar. Daha ok ksa erimli bir erevede sorunlar anlamaya allr. Bunun en kt dile getirili tarz, Ecevit eer Cumhurbakan ile olan tartmasn medyaya aklamasayd kriz kmayacakt trnden tutun da, son iki sene iindeki

uluslararas scak parann girii, ya da d ticaret a gibi ok ksa erimli analizlerdir. Bu tr analizlerle krizin gerek anlamda hem nedenlerini gremeyiz hem de nedenlerinin sre iindeki aa kma biimlerini gremeyiz. kinci bir hata, metodolojik bir hata ki bunu muhalif kampta olan ve krizi daha yapsal deikenlerden yola karak aklamaya alan kesimlerde de gryoruz. O da krize bakarken krizin etkiledii ve etkilendii sosyal gereklii finans dnyas, reel ekonomi gibi ayrmlar yaparak aklamak. Zaten bu analizin ksa erimli olmas ve sadece sonularla ilgilenmesi zorunlu olarak krizi aa k biimi olan parasal deikenlerle tarif etmemize neden olur. Bu da btncl bir ekonominin, sermaye birikiminin, toplumsal yapsnn btnlkl bir analizi yaplmas gerekiyor. mparatorun terzileri ise bize baka bir yk anlatyor. ykye gre, sanki sermaye birikimi srecinde parasal deikenler ayr bir dnya, reel deikenler ayr bir dnya ve bu iki ayr dnya arasndaki apayr gerekliklerle kar karyayz. Halbuki byle bir ey yok. Marksn hakl olarak dile getirdii Oysa retken sermaye dzeyinde balayan bir kriz, etkilerini sermaye ve para piyasalarnda aa karr. Bununla birlikte, tm krizler kendini ilk bakta basit bir parasal kriz olarak gsterir vurgusunu yeniden dnmemiz gerekiyor. Sermaye birikimi sreci btnlkl bir eyse eer, retken sermayenin oluum hareketleri ile dolam sermayesinin hareketleri arasndaki ilikiyi yakalamak gerekir. Dorudur; sermaye birikim srecinin belirli bir aamasnda, dolamdaki para sermaye retimden yer yer kopular yaayabilir. Zaten krizin balama noktas, retken sermaye formasyonundan para sermayeye geiin hzland dnemdir. Bu tr eilimler genellikle belli bir sermaye birikim yapsndan baka bir sermaye birikim yapsna gei anlarnda aa kar. Bu eilimi, scak para ve finans sektrnde yaananlardan hareketle deil, yapsal nedenleri ile anlamalyz. rnein, son gnlerde gazetelerde faiz oranlar ykseldi, borsa dt gibi muazzam aklamalar var. Oysa Trkiyedeki retken sermaye donanm bir ayda %7lik bir gerileme yaad. Bu gazetelerde ancak minnack bir haber olarak yer ald. Demek ki, bu imparatorun terzileri dediimiz kiiler, yle bir kyafet dikiyorlar ki sizi, sistemi, kapitalizmi anlamaktan yoksun brakyorlar. O zaman krizi anlamadan nce bu imparatorun terzilerinin diktii, yanl alglamaya yol aan kyafeti ortadan kaldrmamz gerekiyor ki, ne olduunu grelim; piyasa ne, kapitalizm ne? Krizi Sadece Parasal Deikenlerle Aklama Hatas tane kriz aklama ynelimi vardr. Birincisi, krizi tamamen parasal deikenlerle aklamak. te scak para girdi deniyor, faiz oranlar ykseldi, dviz kuru deerlendi, deniyor; speklatif hareketlerden, varlk fiyatlarndaki muazzam artlardan bahsediliyor ve sonu olarak buradaki hareketlenmelerden yola klarak kriz aklanyor. Yani ksa erimli daha ok finans sektrne ait veriler deikenlerden hareketle kriz aklanyor. Bu aslnda Gney Kore, Brezilya iin falan yaplan aklamalara ok uyuyor. Dnya Bankas, IMF patentli uluslararas terzilerin nem verdii aklamalardan biridir bu. kincisi, krize dair yapsal, btnlkl sreler yerine, yapya ikin olan siyasal ynetim ve siyasal brokrasi aklamalar, yani kt ynetim. Sanki Trkiyedeki krizin nedeni, politik kamusal alann kt kullanlmas. Ve kt kullananlar da siyasetiler. Bylelikle siyasetle piyasa arasnda bir ayrm yaplarak aslnda ikin olarak yle syleniyor: Aslnda kendi bana braklsa pazar iyi gidecek ama lanet olas politikaclar, parlamentoda karar alclar yle bir kt ynetiyor yle bir e dost kapitalizmi yaratyor, yle bir patronaj sistemleri var ki, toplumda varolan verili kaynaklar etkin kullanmamaya yol ayor. Ve burada belirleyici olan neden, krizin btnlkl aklamas yerine, daha ok o

lkede uygulanan devlet ve hkmet politikalarna ykleniliyor. Yani Brezilya politikaclar ya da halk ok vurguncu, hortumlayc, Gney Koredeki yle, Trkiyedeki yle. Bu tr aklamalar neden deil de sonulara ve sonular da btnsellikli deil ksmi ekilde akladklar iin, sadece krizi anlamamz nlemiyorlar. Bu tr toplumlardaki insan psikolojisini de ok sevimsiz bir yere koyuyorlar. Tabii ki kt ynetim ok ok nemli, ama kt ynetimi yani hkmet ve kamusal alann kullanlma tarzn belirleyen, o alanda varolan insanlarn varl deil, o insanlar yle davranmaya iten zaten sistemin btnlkl yaps. Bunun aa kartlmas gerekiyor. Yine ikinci ampirik olay ynelimli analizlerde, genellikle daha donanml olan iktisatlarn yapt bir ey, dnya piyasas ile btnleirken ya da uluslararaslama srecine eklemlenirken aamalarn yanl yapld. Yani Trkiyedeki finansal liberalizasyonun hangi aamalardan getii ynndeki vurgudan hareketle, aslnda u u aamalar atlanarak u u aamalara geildii iin olumsuz sonulara yol at. Yani gerek ticari liberalizasyon gerekse finansal liberalizasyon baarsz olduunda, bu baarszlk sisteme ikin bir ey olduu iin deil, yine politik karar alclarn uygulamada zaman tercihlerinin yanl olduu yolunda bir aklamaya gidiyorlar. Bu da ok eletirilmesi gereken bir ey. Kaynak Aktarma Mekanizmas Olarak Kamu Bankalar Kamu Bankalar aslnda kaynak aktarma ilevi gryorlar, sermeye birikim srecinin balarnda bu ilevi yerine getirdii gibi kresel kapitalizme aln balarnda donanmsz olan sermaye gruplarna kaynak aktarma ilevi daha belirleyici hale gelmitir. Bu ileyi bizzat kapitalizm, pazar ve sermaye birikim mekanizmas ile ilikilidir. Bu iliki doru konmad lde sorunu doru anlamamz mmkn deil. Bu yzden kamu bankalar bugn hortumlama denilen konumda belirli gruplara bu sermayenin belirli alanlarna, belki palazlanm olanlara belki de palazlanmam olanlara kaynak aktaryorsa, o zaman kaynak aktarmann nedenlerini sorgulamak gerekiyor. Bu tarihte hkmet edenler, hadi una u kayna aktaralm dedikleri iin olmuyor. Ve dikkat ederseniz. 1980 sonras Trkiyedeki sermaye sahiplerinin uluslararaslama kayglar aa ktndan, yani daha fazla sermaye birikimine ihtiya duyduklar dnemde kamu bankalar ve devletin borlanma gerei hzla artyor. O zaman neden ve sonu arasndaki mekanizmay hzla gndemimize almamz gerekiyor. Krizin Tek Nedeni IMF Mi? Bir nc hatal bak da krizin nedeni olarak IMFyi gstermeleri. Bu sefer de muhalifler ksa erimli bir aklama yapyor. Sanki krizin nedeni IMF ve Dnya Bankas. IMF ve Dnya Bankasnn uygulamaya soktuu 99daki Yapsal Uyum Program krizin nedeniymi gibi gsteriliyor. Kriz sresince krizi anlamak iin uluslararas kurulular ve bunlarn uygulamalar ok nemli. Ama bu kurulularn bir lkeyle ilikiye girdii, o lkeyle balant kurduu dnemleri anlamamz gerekiyor. Hangi dnem IMF hangi lkeye ne gibi nerilerde bulunuyor dediimizde ve bylelikle krize giriyor, ite IMF gidiyor, gndemi belirlemeye alyor. Yani uluslararas kapitalizmin gvenlik mekanizmas olan bu uluslararas kurulular devreye giriyorlar. Sistemin btnlkl hattnn kopmasn nlemeye alyorlar. Bu anlamda yine krizin nedenini IMF ve Dnya Bankasna zellikle IMFye balamak doruyu iermekle birlikte krizin btnlkl aklamasn nleyen bir yaps varm gibi geliyor. Dnya Bankas bakannn 1998 Gney Kore krizi sonrasnda yapt aklama: Aman dikkat edelim, kriz blgesel kalsn. Dnyaya

yaylmasn. IMF ve Dnya Bankasnn ilevi tam da burada aa kyor. Tabii burada da kriz ktnda dnya leinde ileyen kapitalist mekanizmalar hzla yeniden ina etmeye yneliyorlar. Mesela Gl Ekonomiye Gei Programnn arkasnda yatan Trkiyedeki sermaye birikimi ile uluslararas sermayenin ok daha gl btnlemesini salamak ya da onu zorunlu klmak. Bu srete oyunun kurallar bunlar. Bu kurallara uyulacak. Ama IMFnin gelip bu kurallar bize sylemesinin bal bana nedeni IMFnin kendisi deil, yine Trkiyedeki sermaye birikim modelinin 1980lerden sonra aa kt dnya ekonomisi ile btnleme zorunluluu yaad dneme ilikin bir olay. Kresel Sermayenin ki Yolu Birbiriyle ilikili ve birbiri zerinde etkileri olan iki farkl boyut ve dinamikler var. Bir; kresel kapitalizm bir zorunluluk haline geldi, bir gereklik haline geldi. 1970lerden itibaren kapitalizmin altn yllar bittiinde, merkez kapitalist lkelerde, zellikle de Amerikada ar snan sermaye kendisine yeni deerlendirme koullar ararken iki yol aa kt. Bir, dnyann belirli blgeleri ki o da o blgelerin kendi donanmlarndan kaynaklanr, kresel sermaye oralara akt, buna dorudan yatrmlar diyebiliriz. Para sermaye oraya girdii zaman ya da uluslararas borlanma gndeme geldii zaman o para sermayenin karl o lkelerde yatrm yapld. Bunun en ilgin rnei Gney Kore. Yani Gneydou Asyada olup bitenler. Kresel sermayenin kresel dzeyde yeniden deerlenmesinin ikinci biimi ise daha ok farkl lkelerde gndeme gelen retken sermayeden ok para sermaye, yani faiz getirisini kullanma adna yaplan bir hareketle aa kt. Merkez kapitalistler arasnda ya da erken kapitalistlemi lkelerin kreselleen bir ekonomideki temel tercihleri bu anlamda sermayelerini deerlendirmek iin, bir, retken sermaye yatrmlarna yneltti. Bu dnyann ok kstl bir alannda gerekleti ki, ok daha fazla, retken sermaye donanmn arttrmak isteyen ve dnya apnda retken sermayenin dngsne katlmak isteyen lkelere de para sermaye olarak gitti. Yani iki tane mekanizma var. imdi bu iki mekanizmayla, azgelimi lkelere eklemlenme tarzna bal olarak da kriz farkllayor. Yani Gney Korenin krizi ile Trkiyenin krizi ok farkl. Gney Koredeki kriz, daha ok retken sermayenin ar birikiminden, aslnda kapitalizme ikin olan baarsnn rn olan bir krizdir ama Trkiye, Brezilya, Meksika gibi lkeler ise daha ok dnya leinde ileyen sermaye mekanizmasna para sermaye dolaysyla eklemlendii iindir. Demek ki aslnda, kapitalizm baarl olduunda da kriz kar baarsz olduunda da kriz kar. Yani kapitalizm baarl konumunda da krizle karlamak zorundadr. Bunun nedeni ar birikim olabilir, ar retim olabilir, eksik tketim olabilir. Baarsz olduunda da kriz kar. Zaten baarsz olduunda bir azgelimi lkenin baarszl bamllk yapsndan kaynaklanan retken sermaye donanmnn yetersizlii ve bu retken sermaye yetersizliini amak iin dardan para sermaye germesinin hzlanmas nedeniyle kriz aa kar. Yani bu vurguyu ok iyi yapmak gerekiyor. 24 Ocak Kararlar Referans Noktas Olmal Genel eilim olarak byle koyduumuz vakit Trkiye asndan krizi nasl tanmlayabiliriz? Trkiyenin 1979daki 24 Ocak Kararlarna gei sreci bizim iin nemli bir referans olmal, nk 1979daki kriz, yani dviz krizi olarak kendini aa karan kriz, aslnda Trkiyedeki kapitalizmin hem bir baarsyd hem de bir baarszlyd. Baars uydu; gerekten dayankl tketim mallar retmeye ynelik, ie ynelik

sermaye birikimi dediimiz aamay ok hzl tamamlamt. O dnemin TSAD raporlarna baktmzda gryoruz ki dayankl tketim mallar dolaysyla pazardaki pay, pazar imkanlarn en iyi kullanan ve tketen lkelerden biri Trkiyedir. Kresel sermaye yatrmlar belirli lde bu dnemde gndeme geldi. Ve artk Trkiyedeki sermaye birikimi iin, az sayda sermaye grubu iin -genel olarak zaten Marksist analizde genel bir sermaye kavram yoktur, sermaye iindeki farkl bileenler ve onlarn ilevlerine gre tanmlamalar vardr ve birikim sreci iinde farkllaan snf ii ilikiler bakmak gerekiyor.1979a baktmzda, retken sermaye donanm ve lke iinde dayankl tketim mallar konusunda uzmanlaan belirli sermaye gruplar, az saydaki sermaye gruplar, tane zorunlulukla karlat. Bir, dayankl tketim mallarn lke iinde piyasada artk boom noktasna ulamas sonucu yeni pazarlara ihtiya kt. kincisi, ama ok daha nemli olan, kapitalizm iin anlaml olan, art deeri yaratma kapasitesini daha yukarlara kartmak iin ara ve sermaye mallar retmek zorundayd. Bu ihtiyac hissediyordu. Bu ihtiyacn gerekletirilebilmesi iin de yeniden sermayenin daha fazla sermaye donanmna ihtiyac vardr. 1980de sermayenin ihracata ynelik sanayilemeye gemesinin en nemli zsel, yapsal nedeni budur. Ama bu yapsal nedenin bu sefer zorunlu bir sonucu da, ara ve sanayi mallar retmek istiyorsa bir lkedeki retken sermaye yaps, ister istemez daha youn ve ileri teknolojik ara mal girdisi kullanmak zorundadr. Bunun iin de dvize ihtiya vardr. Dvize ihtiya olduu zaman da lkenize ait zenginliklerin daha fazlasn satmak zorundasnz. Bu baz lkeler iin sadece emekleri var emeklerini satyorlar, baz lkeler doal kaynaklarn satyorlar. Ama bir eyleri satmak zorundasnz. Bu birinci yntem. kincisi de, sermaye birikim srecinin Trkiyesi iin ithal ikamecilik bir baar dedik ama bir de baarszlk ve zorunluluu aa kard. 1980lere kadar Trkiyedeki sermaye sahipleri, az saydaki holdingleen sermaye, lke iinde yaamas iin kontrol edilebilir bir alan vard. Ama artk dnya kapitalizminin alanna ktklarnda kendilerinin dorudan kontrol edemedikleri, belirli glerin belirleyici olduu, hiyerarik bir g ilikisine girmi oldular. Hiyerarik g ilikisine girince ne yapacaklar, kendilerini daha donanml klacaklar. Kendilerini daha donanml klmalarnn iki yolu var. Bir, daha fazla art deer retecekler. ki, daha nce lkede yaratlan kaynaklara daha hzl ulamaya alacaklar. 1980lerden 1990lara kadar bu ikisi de zaten gerekleti. Bir, 12 Eyll askeri darbesi zaten cretlerin zerinde bask uygulad. te 80den 89a kadar Trkiyede reel cretler dt. ilerin sendikal mcadeleleri bastrld. Az da olsa teknolojik gelime saland. Bu art deeri yaratma mekanizmalarna ilikin ama bir de kaynak yaratma, kaynak aktarma mekanizmalar ok belirleyici oldu. O da bildiiniz gibi sermayenin zerindeki vergileri azaltma eilimi. kincisi, bankerzede krizi her zaman dile getirilen eydir. Bunlar kaynak aktarma mekanizmalaryd. Keynezyen anlamda szntlar toplayarak belirli sermayenin ve grubun eline, zellikle banka sermayesine aktarma mekanizmasyd. ncs, hi kukusuz ki, ihracata ynelik sanayilemenin en nemli zelliklerinden bir tanesi, ihracata ynelen gruplara dorudan ihracat tevik kredisi verildi. Ve bu sistem ile Trkiyenin sermaye donanm ve sermaye donanm karsnda sermaye kesiminin davran kalplar, 80den 89a baktmzda, ihracata ynelik sanayileme ile GSMH iinde bir art eilimi gzlendiini gryoruz. Ama bu art retim srecindeki teknolojinin ok hzl artmas, emein kalitesinin artmas gibi

sermayeye maliyet olacak alanlarda deil, verili kapasitesini ok youn kullanan bir ekonomi dinamizm kazand. Ve bu sre 89-90a geldiinde artk tkand. Esas Trkiyedeki sermaye birikiminin, gerek anlamda uluslararas sermaye birikim sreleriyle eklemlenme ihtiyac ya da zorunluluu 89da 32 sayl kararla alnd. O zaman da pupa yelken kendilerini dnya piyasasnda bu gler ilikisinde eiksizlikler iinde buldular. Krizin Balama Noktas Krizin balama noktas tam da bu dnemde kendi lke iindeki kaynak aktarma mekanizmasnn yetersiz olduunu gren sistemin temel mant hzla darda varolan para sermayeyi, scak para ya da speklatif paray lkeye ekmeye baladlar. lkeye ekmeye baland anda daha nce sermaye birikiminin ulusal snrlarda gereklemesine zg dviz kuru, faiz haddi gibi, zellikle lkenin dier lkelerle ilikisini tanmlayan dviz kuru sistemi birden deiti. Birden btn fiyat hareketleri ulusal dzeyde belirlemeler yerine uluslararas dzeyde belirlenen g ilikilerinin aa kartt bir yerde olutu. Fakat bu sreci anlarken bana kalrsa, zellikle sermaye birikimi asndan baktmzda, sermaye birikiminin aktrleri btn sermaye gruplar iin eit anlamda olumsuzluk anlamna gelmiyor. Bu alm zaten zorunlu klan belirli az sayda sermaye grubu, dnya piyasasna bu kadar hzl girmekten olumlu ynde etkilendi ama dier yandan ekonominin tmne baktmzda daha donanml uluslararas sermaye ve meta hareketleri Trkiyedeki retim yapsnn altyapsn gittike tahrip edecek bir boyuta ulat. te o zaman tasarruf sahipleri, zellikle sermaye sahipleri, retken sermayenin getirisi, ki uzun erimli bir karar alma yerine, daha ok para sermayenin ksa erimli faiz getirisi zerinden bir ynelime gitti. Aslnda burada hkmetin kamu bankalar kanalyla kaynak aktarmas olsun, kamu borlanma gereinin byk miktarlarda artmasnn arkasnda, yeniden uluslararas dzeydeki scak para sermayeyi ulusal para sermaye kanalyla devletin sermaye birikimini hzlandrmak amacyla, bilinli ya da bilinsiz, belirli sermaye grubuna kazandrmak iin bir kaynak aktarma mekanizmasdr. Devlet Vergi Deil, Bor stiyor Devlet kendi varoluunu yeniden yeniden srdrebilmek iin eskiden kayna vergi iken kendi varoluunu yeniden srdremedii noktada daha ok bir kaynak aktarma mekanizmas borlanmaya yneldi. Yani siz bana vergi vermeyin, bor verin dedi. Bu ok ok nemli bir dnmd. Byle olduunda da ister istemez retken sermaye donanm gittike olumsuz bir srece girdi. Ylmaz Akyzn dile getirdii bence anlaml bir ey, yatrmsz krllk dedii bir kavram var. Yani kr olduu halde yatrmn olmad bir sistemden bahsediyor. Kr elde ediliyor ama yatrma ynelinmiyor. Paraya yneliyor. Bu 1980lerden gnmze kadar baktmzda gerekten sermaye kesiminin krllk mark-up oran hep %30larn zerinde olmutur. Ama ayn sermaye kesiminin yatrmlarna baktmzda ayn dzeyde gereklemediini grrz. Yani krlarn yatrma dnmediini gryoruz. Krlarn yatrma dnememesinin arkasnda yatan ey ise, ulusal dzeyde sermaye birikim mekanizmasn gerekletiren aktrlerin, yani sermaye kesimlerinin, bir anda kresel ekonominin belirlemeleri ile hareket ettiinde para sermayeye ynelmesi. Soruna byle baktnzda Trkiye iin krizin temel nedeni, yneticiler ya da ksa sreli faizin d k deil, yapsal faktr Trkiyede sermaye birikim biiminin dnya semaye birikim sreleri ile eklemlenme tarzlarna bakmamz lazm. Bu eklemlenme tarznda karmza kan, bence, krizin temel nedeni, scak sermaye ka deil, sermaye giriidir. Yani uluslararas dngdeyken, para sermaye lke

iine girdiinde kriz kar. Yani birici olarak sylememiz gereken ey bu dinamik. Krizin Nedeni Yetersiz Sermaye Deil, Ar Sermaye kincisi, krizin nedeni yetersiz sermaye deil, ar sermaye olmas. Bu, u anlama geliyor. Dnya leinde o kadar ok aa km ar sermaye var ki, kendisini deerlendirmek iin daha donanml sermaye birikimi ihtiyac hisseden lkelere bu para sermaye giriyor. Az gelimi lkelerde belirli sermaye donanmna sahip olan kesimlerin, kendi sermayesini deerlemesinin temel koullarnn, dnya kapitalizminin koullar iinde, daha uzun dnemde getirisi olan retken alanlara yatrma yerine daha ksa sreli getirisi olan alanlara ynelme eilimi krizi ok belirleyici hale getiriyor. O zaman bir defa ampirik gereklikler, yani dviz kuru, faiz, cretler tabii ki ok nemli, ama bu ampirik verilerle kesinlikle yapsal, yani kapitalizmi tanmlayan sermaye birikim dzenekleriyle balantsnn kurulmas gerekiyor. kinci olarak da burada IMF ve Dnya Bankasn direkt referans etme yerine -ki elbette etmemiz gerekiyor ama- lkedeki sermaye birikimi uluslararaslama sreci iinde dnya sermaye birikim tarzlar ile eklemlenme noktalarna bakarak kriz hakknda bir eyler sylememiz gerekiyor. Ve bunu da dile getirirken krizin reel ve parasal sektr ayrmn yaparak analiz etmenin mmkn olmadn, salkl olmadn sylemek gerekir. nk zaten tarihe baktnzda Marksn yle bir vurgusu vardr; kriz nihayetinde parasal deikenler olarak aa kar. Karl Polanyi buna yle der, kapitalizmin en krlgan olduu alan ve kendi krlganln aa kard alan parasal alandr. O zaman tabii ki kriz parasal deikenler dolaynda aa kacak. Krizin nemli bir baka boyutu, krizin sonular derken, parasal deikenler zerinden, dviz kuru u olacak faiz ykselecek falan deil, hayr bu kriz, lke iindeki sermaye birikimi dnya sermaye birikimi ile eklemleniyorsa ve sermaye birikimi de toplumsal ilikiler alanna aitse krizin toplumsal alanda nemli sonular olacaktr. Trkiye gibi lkelerde her zaman olduu gibi sermaye birikim srecinin maliyetleri toplumsallatrlacaksa ki yine toplumsallatrlacak. Bunun aa kaca en nemli alan, krizle birlikte artk tarm kesimindeki, krsal alandaki dinamikler ok deiecek. Tarm alan artk kapitalist ilikilere daha fazla alacak. Bunun ilk en nemli vurgusu tarm kesimine ynelik sbvansiyonlarn kesilmesi ve Ziraat Bankasnn yava yava etkisiz hale getirilmesidir. Bu toplumsal, byk bir dnme yol aacaktr. Bir baka nemli nokta, Trkiye gibi sermaye birikimin kk lekli olduu esnaf kesimine artk ok fazla kaynak aktarlmayacak. Bu geri ok yeni de deil, krizle ilgili de deil, kriz ncesi Dnya Bankas, OECD raporlarnda sk sk dile getiriliyordu. Bu Brezilya iin de Meksika iin de byle. Yani zelletirme yapacaksnz. Uluslararas sermaye artk eker ve ttn alanlarna da girebilecek. lke iindeki siyasal alann dzenlemeci yanlarn ortadan kaldracaksnz. Trkiye gibi lkelerde sermaye birikimin hastalkl yaps siyaset yapma tarzn da hastalkl klyor ama bu u anlama gelmiyor, politik yapy tamamen deifre ederek kapitalizmin dnda bir yapym gibi gsterme anlamna gelmiyor. Sonu olarak Trkiyedeki kapitalist ilikilerin geldii noktada sermaye birikimin

yetersiz varl uluslararas yeniden iblmnde, ok nemli bir aamaya geliyoruz, Trkiyenin ok daha ucuz, ok daha kk atlyeler biiminde dnya kapitalizmi ile btnletii bir noktay iaret ediyor bu gelimeler. Ama bu noktann da maliyeti toplumun geni kesimine aktarlrsa bir baka maliyeti de sermayeye kabilir. O da bu yk toplumsal kesimlerin nasl karlayacadr. Kolay karlanacak bir yk deil. Ama bu da gze alnyor, mesela Kemal Dervi programnda Dnya Bankas nerilerinde yeni korporatist eilimler var. te hepimiz ayn gemideyiz, birbirimize destek vermeliyiz gibi. Tabii, Sabancnn szleriyle kriz bazen actr ama herkesi eit actmyor. Ve toplumsal sonular da eit deil, sistem nasl eit deilse. Bir baka sonu; kriz, Trkiyedeki sermaye birikiminde gl olan belirli bir kesimin ok daha glenerek kmasna yol aabilir. nk kaynaklarn yeniden yeniden parasal bir biimde aktarlmasna yol aacaktr. Bunu da gz nne almak lazm.