ATATRK DNEMNDE (1923-1938) DENZL SANAYS THE NDUSTRY N DENZL N THE PEROD OF ATATRK (1923-1938) Tahir KODAU

ZET ehir tarihilii son yllarda dnyada olduu gibi Trkiye'de de byk bir gelime gstermektedir. ehir tarihiliinin gelimesi, zellikle Trkiye gibi siyas tarih almalarnn youn olduu hatta aratrmalarn yzde altm be gibi bir orana kt lkelerde, byk bir nem tamaktadr. nk ehir tarihiliinde o yerin sadece tarih ve siyas olaylarn deil, Annale ekol erevesinde o yerleim yerinde insanlarn yapp-ettii ve ortaya koyduu btn fiilleri birer tarih olgu olarak ele alarak incelemek mmkndr. Biz bu almamzda, bu geliim ve anlay ierisinde Denizli merkezini temel tutarak, Atatrk dneminde Denizli sanayisinde meydana meydana gelen geliim ve deiim hakknda ksaca bilgiler vermeye altk. Atatrk dnemi olarak adlandrdmz dnem Cumhuriyetin ilanndan Atatrk'n lmne kadar olan sredir. Bu dnem ierisinde Denizli sanayisinin temelini oluturan sanayi kollar hakknda ksa bilgiler vermeye gayret ettik. Denizli'nin bu dnemdeki sanayisinin durumu hakknda bilgiler vermeye alrken, ayn zamanda Denizli'nin bugnk ekonomik geliiminin sebeplerini ve iinde bulunduu durumunu da aklamaya altk. Anahtar Kelimeler: Denizli, Sanayi, A tatrk A-ATATRK DNEMNDE DENZL SANAYSNN YAPISI: Bu dnemde Adalar Denizi blgesinin btn illerinde olduu gibi, Denizli ilinde de daha ok tarm ve hayvanclk rnlerini ileyen sanayi kollan, dier retim alanlarndaki sanayi kollarna oranla daha iyi bir gelime izgisine sahip olmutur. Atatrk dneminin ilk yllarndan itibaren Denizli sanayisi, ounlukla imalat sanayisinde el dokumacl ve tarma bal sanayi kollarnda younlaan, ounluu 4'ten az ii altran kk imalathanelerce yrtlmtr.1 D rekabetten ve *(Ara. Gr) Pamukkale niversitesi. Eitim Fakltesi ABSTRACT City historiography has made great progresses in Turkey as in the world lately. The development of the city historiography in such kind of countries like Turkey in wich political history studies ar e very dense and even the ratio of these studies go up sbcty percent, has of great importance. Thus, it is posible to investigate not only historical and political events of that particuler place but olso ali the hoppenings and actions made by the people within the limits of Annale Schaol. We tried to shed some light on changes and developments in industry in Denizli centrally in our study. The period called Atatrk period consist in the time from the proclamation of the Trkish Republic to the death of Atatrk. W e tried to give some brief Information about the industrial branches which the industry in Denizli were based pon in this term.While doing that, at the some time, We tried to explain the reasons of economic development and the conditions of Denizli.

Key Words: Denizli, ndustry, Atatrk korunma " imkanndan yoksun kredi, retim ve pazarlama ynnden nemli sorunlar olan bu imalathaneler, kullandklar sanayi hammaddesi ihtiyac ynnden de da baml durumda olmulardr.2 Denizli'deki ekonomik faaliyetin yn byk lde d etkenlerce belirlenmekte, bat kapitalizminin ihtiya duyduu tarm ve maden rnleri arlk tamtr.- ngilizler tarafndan zmir- Aydn demir yolunun Sarayky'e kadar uzatlmasyla Adalar denizi blgesinin Avrupa sanayi iin nemli olan hammaddeleri bu yolla zmir'e oradan da Avrupa'ya
1

Denizli l Yll/1973, Cumhuriyetin 5o. Ylnda Denizli, Ankara 19773, s. 176. 2 Denizli l Yll/967,Ankara 1968, s. 235-236.

PA, Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 aktarld iin Denizli ve evresindeki sanayi kollar da bu Avrupa'nn ihtiyalar dorultusunda ekillenmeye balamtr. 3 Osmanl Devleti zamannda gelimeye balayan bu sanayi yaps Cumhuriyetin ilanndan sonrada yani Atatrk dneminde de devan etmitir. Bu nedenle Denizli'de pamuk ve kromun retilerek, darya satlmas nemli bir ekonomik etkinlik olarak karmza kmtr. Bu rnlerin reticiden dk fiyatlarla alnmasna karlk, batda retilen mamul mallar yksek fiyatlarla satlm, bylece fiyat farkllna bal bu ileyi araclyla, Denizli'de retilen rnlerin nemli bir blm da aktarlmtr.4 Bu durum Denizli'nin iktisad geliimi iin gerekli olan sermaye birikimi srecini olumsuz ynde etkiledii gibi, yerli mallara oranla ucuz ve kaliteli olan d alm mallar karsnda, yerli Denizli sanayisinin rekabet gcn de azaltmtr. Atatrk dneminde Denizli sanayisinin yaps hakknda bilimsel bilgileri, ilk defa 1927 sanayi saym sonularndan renebilmekteyiz. 1927 sanayi saymna gre Denizli'deki sanayi kollar, bu sanayi kollarndaki iyeri says ve alanlar aada gsterilmitir. Sanayi Kollar Maden karma Sanayii Tarma Bal Sanayii Dokuma Sanayii naat Sanayii Kimya Sanayii Kt ve Basm Sanayii Maden, Maden let.ve Mak. San. Aa rnleri Sanayii Dier Sanayi Kollar Toplam iyeri Says 15 681 423 88 10 1 279 1 1 1581 ah an Says 18 1.608 1.093 291 10 1 594 15 15 3784

68
imalathanelerin % 2,5 ini meydana getirmektedir. Bu imalathanelerden 1.388 (%88'i) tanesi 4'ten az ii altran kk imalathanelerdir.5 Grld gibi Atatrk dneminin ilk yllarnda (1923-1927) Denizli sanayisinin itici gcn oluturan imalathanelerinin younlat sanayi kollar, tarma bal sanayi, el dokumacl ve maden, maden iletme ve makine imalat sanayisi alanlarndaki imalathanelerdir. Bu sanayi kollarn inaat, aa ileri sanayileri izlemektedir. Yani bu yllar arasnda, 1929 Dnya ekonomik bunalmna kadar, Denizli sanayisinin yapsn, tarma bal sanayi kollar yani Seluklu, Osmanl Devleti zamanndan itibaren gelierek gelen ve tarihi gemii olan Denizli el dokumacl meydana getirmektedir. 1920 Dnya iktisad bunalmndan en fazla tarma bal ekonomileri olan ve sanayilemesini tamamlayamayan lkeler zarar grd iin, Trkiye de bunalmdan en fazla etkilenen lkelerden birisi olmutur. Bunun sonucunda 1930-1933 yllar arasnda planl ekonomiye geilmesi almalar ve 1933 ylnda ilk defa planl bir ekonomi siyasetinin uygulanmasyla, hammaddesi yurt iinden salanabilen sanayileme abasna girilmitir.7 Bu siyaset sonrasnda Denizli ve evresindeki el dokumaclnn canlanmasna ve gelimesine yol amtr. Ancak bu dnemde retim ilikilerinin nitelii ve devlet mdahalesinden dolay, byk lekli makineli retime geii zendirmek bir yana o zamann artlarnda bunu engelleyici ekonomik politikalar takip edilmitir.8 Bu artlar altnda dahi Denizli ve evresinde sadece el dokumaclnda bir ilerleme ve gelime sz konusu olmutur. Bunun dndaki " tarm ve hayvancla bal imalat sanayisinde ve dier sanayi kollarnda fazla bir deiiklik sz konusu olmam, Atatrk dneminin ilk yllarndaki temel yaplarn korumulardr. Byle olunca da Atatrk dneminde Denizli sanayisinin

Tablodan da anlalaca zere, Denizli'de 1581 tane kk iletme vardr. Denizli'de bulunan bu imalathanelerini says Trkiye'deki toplam
3

5 6

Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Ankara, s. 20-23., Ayrca bkz. Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, (ev. Metin Kratl), Ankara 1993, s. 96-125., Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi, stanbul 1994, s.63-95. 4 Yurt Ansiklopedisi, " Denizli Maddesi", Cilt: III, stanbul 1982, s. 2164.

T. C. B . U. M., a.g.e, s.87 A. Fuat zkan, limiz Denizli, Denizli 1993. 7 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi, stanbul 1994, s. 237-244., Suna Kili, Atatrk Devrimi: Bir adalama Modeli, Ankara 1981, s. 226-229., Ayrca bkz. Korkut Boratav, Trkiye'de Devletilik, stanbul 1974, s.43-45. 8 mer Celal Sarc, " Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi", ada Dncenin Inda Atatrk, stanbul 1983, s. 344-345., Mete Tuncay ve Dierleri, ada Trkiye 1908-1980, stanbul 1992, s. 108-111.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 yapsn, tarm ve hayvancla bal retim ve el dokumacl sanayi kollar belirlemitir. B- SANAY KOLLARI VE RETM FAALYETLER: Atatrk dneminde Denizli sanayiinin itici gcn yukarda da belirtildii gibi, tarm ve hayvancla bal, tarm ve hayvan rnlerini ileyen sanayi kollar ile maden ileme ve makine imalat sanayii ve yeni gelimekte olan dier kk sanayi kollar meydana getirmitir. 1- Tarm ve Hayvan rnleri leyen Sanayi Kollan: 1923-1938 yllar arasnda Denizli ve evresinde Tarm ve hayvan rnleri ileyerek, Denizli sanayisinin ve ekonomisinin gelimesine yardmc olan sanayi kollar, Geleneksel el dokumacl, Unculuk, Debbaat (Dericilik) , Mutaflk ( Her eit dokumaclk ), Helva ve Tahinciliktir.10 a)-El Dokumacl: Denizli ve evresinde var olan geleneksel el tezgah dokumaclnn tarihi ok eskidir. Frigyallardan Atatrk dnemine kadar, Denizli ve evresi halknn srekli bir geim ve ura alan olmutur. Blgenin coraf artlar gerei olarak, halkn daima dokumaclkla urap, bu ite ihtisas kazand sylenebilir. Osmanl Devleti zamannda Denizli'de dokumaclk hakiki bir sanat zelliini tamaktadr. Dokuma bezler birer sanat aheseri olup, boya, desen ve kalite bakmndan ok yksek dzeyde olmutur. Bu sre ierisinde Denizli ve evresinin ihtiyac karland gibi, Osmanl Devleti yneticilerinin sarklar iin gerekli bezler de buradan karlanmtr. zellikle "dal motika" ve "birraz" adl amarlklar ok nlenmitir." Kendi imkanlar ile retim gerekletiren Denizli'ye, ilk yabanc dokuma tezgah 1872 ylnda alm, Denizli'de dokunan rnlerle rekabet balamtr. Bu rekabet 1914 ylna kadar srm, boya stnlne ramen Denizli dokumacl kapitlasyonlar ve himayesizlik nedeniyle snmtr.12

69
1914 ylndaki I. Dnya Sava, Denizli el dokumacln olumsuz ynde etkilemitir. Savaa giden ustalarn yerleri bo kalm ve el dokumacl sanat yer yer gerilemitir. Bunun sonucunda da Denizli'de, sadece 8-10 tane tezgah faaliyet gsterebilmitir. I. Dnya Sava ve Kurtulu Sava'ndan sa kurtulan dokuma ustalar memleketlerine geri dndklerinde dokuma teknii, insanlarn zevkleri ve dokuma cinslerinin deimesi, Rusya ve Japonya'nn ucuz fiyatlarla Trkiye'ye rn gndermesi gibi durumlarla karlamlardr. Bu da uyumsuzluu ve geri kalml beraberinde getirmitir. Kurtulu Sava'nn Mustafa Kemal'in nderliinde zaferle sonulanmasndan sonra, dman igaline de maruz kalmayan Denizli'de el dokumacl sanayisi, bu sanayi kolunun kyl ev sanayisi halinde devam etmesi ve tezgah saysnn artmasyla gelimeye balamtr. 1918 ylnda 8-10 tezgahn faliyette olduu Denizli'de , Cumhuriyetin ilanndan sonra, tezgah says artarak devam etmi ve Atatrk dneminin ilk yllarnda 1923-1927 tezgah says 1.500'e ulamtr. Atatrk dneminin salam olduu bu huzur ortam, ev sanayisi halinde olsa da, Denizli el dokumaclnn gelimesine yardmc olmutur. Bu yllarda Denizli ve evresindeki 2.300 tane tezgah yaklak 15.000 metre petemal dokuyabilme kapasitesine ulamtr.13 1927 sanayi saymna gre Denizli'de dokuma tezgahna sahip olmayan ev hemen hemen yok gibidir. Bu tezgahlardan baka 423 tane de dokuma atlyesi vardr. Bu atlyelerde ise 1.100 kii almaktadr. Kk lekli olan ve fazla i gc kullanmayan bu tezgahlar 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu'nun salad imkanlardan faydalanmamlardr.l4 1930 yl ncesinde Trkiye'de pamuklu dokuma ve iplik alm, toplam d almn yaklak % 30'unu oluturmutur. Dokuma sanayisinin d rekabetten korunmas ve sz konusu rnlerin Trkiye'de retilerek, d almn mill bir ekonomi oluturmak dncesiyle ortadan kaldrlmas amalanmtr. Bunun iin 1916 Osmanl Gmrk Nizamnamesi'nde 1929 ylnda deiiklik yaplarak, pamuklu dokuma d almndan alnan gmrk vergisi % 154, pamuk ipliinden alnan vergi ise % 124 orannda
1 3

Y.A., a.g.m., s. 2164-2165. T. C. D. V. Denizli Ticaret ve Sanayi Odas, Denizli ktisadiyatnda Kk Sanatlar, zmir 1941, s. 3-6. " A Fuat zkan, a.g.e,, s. 27-29. 12 Haluk Cillov, Denizli El Dokumacl Sanayi, stanbul 1949., s. 30.
1 0

Kemal akir, Kk Denizli Tarihi, stanbul 1928, s. 26. 1 4 T. C. B. . U. M., 1927 Sanayi Saym, s. 83-89.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 arttrlmtr.15 Bu nlemler genel olarak Trkiye'de, zel olarak da Denizli'de, dokumacln gelimesinde nemli bir rol oynamtr. Bunun sonucunda, zellikle 1933 ylnda planl ekonomiye geilmesinden itibaren, Denizli halknn byk bir blm geimini el dokumaclndan salamaya balamtr. Denizli ve evresindeki el dokuma tezgah says da 10.000'e ykselmitir. Denizli genelinde var olan bu tezgahlarn en fazla olduu yerler Denizli merkez, Sarayky, Babada, Buldan, Gney, Tavas, Kzlcablk, Kale, al ve Acpayam'dr. Yani Atatrk dneminin son yllarnda (1935-1938), Denizli nfusunun % 58'I el dokumacl sanayisinden hayatlarn kazanmaya balamlardr.16 Denizli halk, bu tezgahlar yardmyla 1938 ylna ulatnda 27-28 bin metre mal retebilecek bir dzeye gelmi ve 22.500 ii ile her yl 3.114.335 kilo pamuk iplii ile 9850 kilo ipek kullanabilecek kapasiteye ulamtr. El dokumaclar bu rnleri kullanarak, ipekli dokumalarn, ipekli karyola rtlerini, yorgan, yatak araflarn, masa, sofra takm, pencere perdeliklerini, ynl ve ipekli kumalar, kaput bezi, astar v.b. her trl tekstil rnlerini retebilmilerdir. retilen bu rnler Trkiye'nin hamen her yerine gnderilmitir.17 Atatrk dneminde Denizli el dokumaclnda dikkati eken en nemli zelliklerden bir tanesi, giriimcilerin Denizlili olmas ve dokumacln yer yer makinelemeye ramen retimin ilkel, ev sanayisi eklinde devam etmesidir. Ev retimi ve kk retimin fabrika-irket retimine geii bu dnemde grlmemitir. Yani bu dnemde dokumacln kurumsallamamas ve rgtlenmemesi byk bir mesele oluturmutur. Geri bu yllar ierisinde hergn saylar artarak, 4 adet kk kooperatifi ve 14 tane dokumaclk esnaf kurumu oluturulmusa da bunlarn ynlendiricilii pek etkili olmamtr.18 Bu dnemde karmza kan problemlerden bir tanesi de, dokumacnn ailesi ile birlikte ortaya kard
1 5 1 6

70
rnn byk bir blmnn tccara gitmesi, kendisinde sermayeye dnecek bir birikimin kalmamasdr. Kredi ve hammadde salamada olduu gibi pazarlama aamasnda da tccarn egemenliinin sz konusu olmasdr. Ama hereye ramen Denizli el dokumacl, Atatrk dneminde Denizli sanayisinin olduu kadar, iktisad gelimesinin de temel dinamii ve itici gcn oluturmutur. Denizli'de gerekletirilen bu retim ayn zamanda Atatrk Trkiye'sinin tekstil ihtiyacnn karlanmasnda ve Trk halknn refah dzeyinin ykselmesinde byk faydalar salamtr demek mmkndr. b)- Unculuk Denizli ve evresinde tarma bal sanayi kollarndan olan unculuk, el dokumacl kadar gemii olan sanayi kollarndan birisidir. Denizli ve evresinde tarih sre ierisinde akarsularn fazla olmas Denizli'ye sularnn ok olmasndan dolay Cihannma gibi baz kaynaklarda Kesret'l Ebhar yani denizi ok kavram kullanlmtr.19 Denizli'nin byle bir su potansiyaline sahip olmas deirmencilik iin uygun bir zemin tekil etmi ve Osmanl Devleti zamannda Denizli'de, unculuun gelimesini salamtr. Denizli'de retilen bu unlar I. Dnya Sava'na kadar Yunanistan, Msr ve Hicaz'a kadar ihra edilmitir. Bu ihracat I. Dnya Sava ve stikll Sava yllarnda (1914-1922) tamamen durdurulmu, i tketimde kullanlmtr.20 Denizli'de un sanayisinin bu ekilde gelimi olmas, zellikle Kurtulu Sava srasnda byk faydalar salam, lkenin ihtiyac olan temel unlu gdalarn salanmasna yardmc olmutur. 1923 ylnda Denizli'de var olan fabrikalarn ounluunu, un fabrikalar oluturmutur. Buna gre 1923 ylnda Denizli'de 10 tane un fabrikas vardr. Bu un fabrikalar 12,5 tonluk bir retim gerekletirmektedir. 1927 ylnda ise Denizli'deki un fabrikalarnn says 13'e ykselmitir. Bu fabrikalarn gnlk retimleri ise en az 20, en ok 40 ton olarak gereklemeye balamtr. Denizli'deki un fabrikalarnn 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu'nun kapsam dnda olmasna ramen, bu dnemde
1 9

Haluk Cillov, a.g.e., s. 30-31., Tahir Kodal; Atatrk Dneminde Denizli (19231938), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1996, s. 133. 1 7 Niyazi Bayraktar, "Denizli'nin Sanayi Vaziyeti", nan Dergisi, 1937, Say: 7., s. 5. 1 8 Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 5.

Muallim Murat ( Grsoy), Denizli Vilayeti Hakknda Faydal Bilgiler, Denizli 1933, s. 2 20 Niyazi Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 5-10.

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 Denizli'de salanan asayi ve iktisad istikrar, Denizli'nin tahl ambar Konya'ya yaknlk ve ulam imkanlarnn iyi bir durumda olmas nedeniyle, Denizli un sanayisi byk bir geliim ierisinde olmutur.21 1930 ylnda Milli Tasarruf Cemiyeti'nce Ankara'da yaplan Sanayi Kongresi'nde Denizli un sanayicileri, kredi yetersizlii ve tamaclk fiyatlarnn yksekliinden ikayet etmilerdir. 1929 ylndan sonraki dnemde krediler, arlkl olarak krlln yksek olduu ticaret kesimine verilmitir. Sanayi kredisi salayacak bankalarn yokluu nedeni ile sanayiciler, yksek faizli Ticar kredi kullanmak zorunda kalmakta, buda maliyetlerini arttrarak, yabanc mallarla rekabet gcn snrlamtr.
22

71
sermaye ile ylda 150 ton deri ileyebilecek kapasiteye ulamtr.24 Dericilik sanayisi 1935 ylma kadar emsi Terakki Debbaat Anonim irketi'nden baka Acpayam yolu zerinde bulunan Ali Kahya Deri Fabrikas, Denizli dericilii zerinde sz sahibi olmutur. 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu'ndan da faydalanan bu fabrikalar hem Denizli, hem de Trkiye iin kaliteli mallar retmilerdir.25 Ayrca retilen bu mallar Trkiye'nin d ihracatna katkda bulunarak, Trkiye'nin da almasna da yardmc olmutur. 1935 ylnda Denizli merkezinde bulunan bu fabrikalar, toplum sal dikkate alnarak, Denizli istasyonunun altnda o gnn imkanlar ile yaplan 60'dan fazla deri imalathanesinin bulunduu o zamann organize sanayi blgesine tanmtr. Bu imalathanelerin toplam retimi 975 tona ulamtr. Byle olunca da Denizli dericilii Atatrk dneminde stanbul-Yedikule'den sonra Trkiye'de ikinci sraya yerlemitir. Denizli'de retilen bu ilenmi derilerin bir ksm Denizli iinde satlrken bir ksm da Trkiye'nin her tarafna satld gibi yurt dna da ihra edilmitir.26 d)- Her eit Dokumaclk (Mutafhk): Atatrk dneminde zellikle Denizli'nin 8 km. batsndaki Karc, Manastr, Bereketler ve Hallalar kylerinde yaygn olan ve hemen hemen tm ky halknn uramakta olduu yaygn bir sanayi koludur. Denizli'deki bu mutaflk, 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu bata olmak zere, Atatrk dnemindeki teviklerinden faydalanamamtr. Bu nedenle makinelemesini tamamlayamam, el sanatlar ve dokumacl seviyesinde kalmtr. El sanatlar erevesinde retim yaplmasna karlk, yllk retim 100 tona yaklamtr. Mutaflkta kullanlan kei kl ve derisi, Denizli'deki derihanelerden salanarak, her eit demelik, merdiven demelii, at uvallar, uval, haral, sabun ve yem torbalar, zeytin ya fabrikalarnda kullanlan ya szme torbalar, kolan, heybe ve paspas retilmitir.
27

1930-1938 yllan arasnda Denizli'de el dokumaclndan sonra en nemli retim alan un sanayisi olmutur. 1932 ylndaki Tevik-i Sanayi Kanunu'ndan yararlanan 14 tane sanayi kuruluunun 6 tanesi un fabrikasdr. Denizli'deki un fabrikalarnn says artarak devam etmi ve saylar 14'e ulamtr. Yalnz bu fabrikalardan sadece 9 tanesi alr durumda olmutur. Bu fabrikalarn retimleri ise 1937 yl sonlarnda 14.5 ton dzeyine ulamtr. Denizli ve evresinden temin etmeye baladklar budaylardan, tam kapasite ile altklar takdirde her biri 100-200 bin uval un retebilecek kapasiteye ulamlardr. Bu fabrikalarda alan ii says ise 30.000'dir.2j Bu dnemde gerekleen bu olumlu gelimeler hem Denizli ve hem de Trkiye ekonomisine byk yararlar salamtr. c)- Dericilik (Debbagt): Tarm ve hayvancla bal sanayi kollarndan olan dericilik, unculuktan daha eski bir gemie sahiptir. Cumhuriyetin ilanndan nce ilkel metotlarla retim gerekletiren dericilik, Atatrk dneminin ilk yllarndan itibaren eski yapsndan kurtulmaya balamtr. Avrupa sanayisi karsnda makinelemek ihtiyac nedeniyle, Denizli dericilii irketleme yolunda ilk adm atmtr. Bu almalar sonrasnda, Denizli deri imalathane sahipleri ve alanlar, 1925 ylnda emsi Terakki Debbegt Anonim irketi'ni kurmulardr. Atatrk dneminde dericilik sektrnn en byk kuruluu olan bu irket, 250.000 lira

Grld gibi Atatrk dneminde Denizli halk bu alandaki ihtiyalarn da lke ekonomisine katkda

24

23

Kemal akir, a.g.e., s. 28. Tahir Kodal, a.g.e., s. 135. Niyazi Bayraktar, a.g.n., s. 5-10.

T.C. D.V., a.g.e., s. 75. Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 8. 26 Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 8. 27 Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 9.
25

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 bulunarak, yine kendisi zel giriimcilii sayesinde v gerekletirmitirmeye almtr. e)- Helvaclk ve Tahincilik: Atatrk dneminde Denizli ve evresinde, tarm ve hayvancla bal olan bu sanayi kolu, unculuk, dericilik ve mutaflktan sonra imalat sanayi ierisinde nemli bir yere sahiptir. Atatrk dneminin ilk yllarndan itibaren ilkel metotlarla, kk imalathanelerde yaplan helva ve tahin retimi, 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu'ndan alm olduu destek ile bir gelime ierisine girmitir. Atatrk dneminde zellikle 1930 ylndan sonra gelime ierisine giren helva ve tahin retimi, 1932 ylna kadar iki kk imalathanede gerekletirilmitir.28 Tahin ve helvacln 1932 Tevik-i Sanayi Kanunu'ndan faydalanmas ve yeni bir fabrikann kurulmas, ekerli mamuller reten fabrikalarn saysn e karmtr.29 Ayrca bu dnemde Denizli'nin arazisinde yaplan slah almalar sonrasnda her trl rnn yetimesi salanm, helva ve tahin retimi iin gerekli olan Susamn retimi de iyi bir seviyeye gelmitir. Bu almalar ve gelimelerden sonra Denizli'de bulunan bu fabrika 1937 ylnda 500 ton tahin retirken, 1938 ylna geldiinde 800 ton tahin helva ve ya retimini gerekletirebilecek kapasiteye erimitir. retilen bu rnler Ankara, Ktahya, Eskiehir, Konya, Akehir gibi Trkiye'nin eitli illerine de gnderilmitir.30 Bu ticar faaliyetler sonrasnda Denizli sanayisinin her ynden gelimesi iin gerekli olan yeni para kaynaklan temin edilmitir. Bu da zellikle liberal ekonomik politikalarn uyguland srete lazm olan Denizli sermayesi iin nemli bir katk salamtr. 2- Maden leme ve Makine malat Sanayi: Bu sanayi kolu Atatrk dneminde Denizli ve evresinde tarm ve hayvancla bal olarak gelien sanayi kollar kadar olmasa bile, bu dnem sanayisi ierisinde nemli bir yere sahiptir. Maden ileme ve makine imalat sanayisi ierisinde en fazla retimin gerekletirildii kollar ise demir-bakr haddecilii ve metal eya sanayi kollandr. Atatrk dneminin ilk yllarnda bu sanayi kolunda retim iin, bir takm skntlar yaanmtr. Her eyden nce hammadde sknts ekilmitir. nk

72
bu yllar ierisinde Denizli ve evresinde sadece linyit kmr, kkrt ve az miktarda da altn ve bakr madeni karlmaktayd. 31 Byle olunca da bu dnemde bakr ve demir hammaddeciliinin en yaygn olduu bu sanayi kolunda kullanlacak olan hammaddeler zmir'den salanmtr. Hammaddeciler ounlukla buralardaki hurda gemiler gibi demir ve bakr hurdalar satn alarak eritip, levha veya ubuk durumunda dkerek ilemeye hazr hale getirmilerdir. 32 Denizli'deki demir ve bakr h addecile r i de bunlardan sa lad k lar hammaddelerden faydalanarak retim yapmaya almlardr. Hammadde, kredi yetersizlii ve tamaclk gibi skntlar bulunan maden ileme ve makine imalat sanayi kolunda retim yapan iletme says, 1927 sanayi saymna gre 279'dur. Bu kk iletmelerde 594 kii alarak, retim yapmaya gayret etmilerdir.33 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu'ndan faydalanabilecek imknlar olmayan bu iletmeler, yukarda belirtilen skntlardan baka, bu dnemde inko ve aliminyum d almnn retimlerini gerilettiinden yaknarak, bu rnlerin d almnn yasaklanmasn yada kstlanmasn istemitir.34 Maden iletme ve makine imalat sanayi, 1932 Tevik-i Sanayi Kanunu'ndan sonra da, ilk yllardaki retim yapsn korumutur. Fakat hammadde temininde deiiklik olmu, daha nce sadece haddecilerden saladklar hammaddeleri Ergani Bakr letmesinden direk olarak salamaya balamlardr.
35

Bu gelimelerden sonra demir-bakr haddecilii ve metal eya sanayisi gelimeye balamtr. Bu durum ise bu sanayi kolunun temel dinamiini meydana getirmitir. Bu dnemde zellikle Kadky'de (Babada) bulunan bakr ve demir ileme atlyesinde yaplan tezgah retimi nem kazanmtr. Makinelemesini tam olarak salayamayan ve ilkel metotlarla retimini gerekletiren bu Demir imalathanelerinde her eit parmaklk, ilemeli demir kaplar, demir para kasalar, maaza kaplar, saban, kazma, balta, apa, orak gibi ziraat aletleri ve Denizli'deki fabrikalarn dkm malzemeleri retilebilmitir. Ayrca yine ilkel metotlarla yaplan bakr ilemecilii sonrasnda birok sofra takm,
3 1 32 33 34

T.C.D.V.D.T. ve S.O., a.g.e., s. 3-6. T. C. B. . U. M., Sanayi statistikleri/1932-1939, Ankara 1941, s. 183-185. Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 10.
30

Kemal akir, a.g.e., s. 19. Y.A., a.g.m., s. 2164. T. C. B. . U. M., 1927 Sanayi Saym, s. 89. Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 9. Tahir Kodal, a.g.e., s. 138.

35

PA. Eitim Fak.Derg. 1998, Say:4 ibrik, leen, yemek tencereleri, kazan retilebilmekte, hatta bu dnemde bakr rnlerinin bir ksm ihra edilebilmitir/6 Btn bu abalar Denizli'nin Atatrk dneminde mutfak eyalar retiminde bir hayli mesafe aldn gstermesi bakmndan nemlidir. 3- Dier Sanayi Kollar Yukarda aklamaya altmz sanayi kollarndan baka, Atatrk dneminde Denizli ekonomisinde nemli bir yere sahip olan kk sanatlar olarak adlandrlan baz sanayi kollar da mevcuttur. Bu kk sanatlar, Denizli ekonomisinin belirleyici unsuru olmamakla birlikte, bugn kayt d ekonomi olarak adlandrdmz retim faaliyetlerini meydana getirmilerdir. Bu iktisad faaliyetler Denizli halknn bu dnemde kendi kendine yeterliliinin gereklemesine yardmc olmutur. Bu kk ve yaygn olan sanayi kollar arasnda en nemlileri halclk, saralk, kunduraclk, keecilik, tula ve kiremitilik, imento, plaka, araba yapcldr. 1937 ylnda bu kk sanayi kollarna ait olmak zere toplam 4679 i yeri vardr.37 Bu i yerlerinde retilen rnlerin hem Denizli'ye hem de lke ekonomisine yapt katklar gz ard edilmemelidir. Sonu: Denizli ve evresi, sanayi alannda sahip olduu bu yap ve retim faaliyetleri sonrasnda, Atatrk dneminde kendi kendine yeter illerden biri durumunda olmutur. Byle olunca da kendi ihtiyalarn karlad gibi, hem blge hem de Trkiye sanayisine byk katklarda bulunmutur. Ayrca bu canllk ve dinamizm, fabrikaclk hayatnn gelimesini ve oalmasn salam, yerli sanayici ve giriimci snfnn gittike artmasna sebep olmutur. Bu dnemde nemli bir iktisad merkez haline gelen Denizli, ilerisi iin de sahip olduu fabrikaclk ve giriimcilik gelenei ile byk mitler vadetmitir. Denizli Attatrk dneminden itibaren gerekletirdii alma ve giriimciliin meyvelerini bugn en gzel ekilde toplamaktadr. KAYNAKLAR BAYRAKTAR, Niyazi; "Denizli'nin Sanayi

73
Vaziyeti", nan Dergisi, Denizli 1937, Say: 7. BORATAV, Korkut; Trkiye'de Devletilik, stanbul 1974. CLLOV, Haluk; Denizli El Dokumacl Sanayi, . . ktisat Fakltesi ktisat ve ctimiyat Enstits Yaynndan, No: 10, smail Akgn Matbaas, stanbul 1949. Denizli l Yll/1967, Ayyldz Matbaas, Ankara 1968. Denizli l Yll/1973, Cumhuriyetin 50. Ylnda Denizli, Ayyldz A. . Basm Evi, Ankara 1974. GRSOY, Muallim Murat; Denizli Vilayeti Hakknda Faydal Bilgiler, Denizli 1933. KL, Suna; Atatrk Devrimi: Bir adalama Modeli, Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, Ankara 1981. KOD AL, Tahir; Atatrk Dneminde Denizli (19231938), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1996. KURMU, Orhan; Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Ankara 1974. LEWS, Bernard; Modern Trkiye'nin Douu, (ev. Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1993, s. 96-125. ZKAN, A Fuat; limiz Denizli, zkan Kitabevi, Denizli 1993. SARC, mer Celal; " Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi", ada Dncenin Inda Atatrk, Nejat Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul 1983. AKIR, Kemal; Kk Denizli Tarihi, stanbul 1928. TEZEL, Yahya S.; Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994. TUNCAY, Mete ve Dierleri; ada Trkiye 1908-1980, Cem Yaynevi, stanbul 1992. Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk statistik Umum Mdrl, 1927 Sanayi Saym, Ankara 1928. ________ ___.; Sanayi statistikleri/1932-1939, Ankara 1941 Trkiye Cumhuriyeti Denizli Vilayeti Denizli Ticaret ve Sanayi Odas, Denizli ktisadiyatnda Kk Sanatlar, zmir 1941. Yurt Ansiklopedisi; " Denizli Maddesi", Cilt: I I I, Anadolu Yaynclk A. ., Harital- Planl, stanbul

37

Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 8-9. Niyazi Bayraktar, a.g.m., s. 10.