‫‪1‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ )‪(1‬‬

‫ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﯽ و اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ‬
‫هﺮ دﻳﻨﯽ داراﯼ ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺮدار اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ هﺎ اﺛﺒﺎت ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ؟ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ را اﺛﺒﺎت ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ)ﺧﺮد ﮔﺮﻳﺰ( ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﻴﻨﺎ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﻣﻌﺎد را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ دﻻﺋﻞ ﻋﻘﻠﯽ‬
‫اﺛﺒﺎت ﮐﺮد]‪ .[1‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﺪا را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ دﻻﺋﻞ ﻋﻘﻠﯽ اﺛﺒﺎت ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻌﻀﻠﯽ روﺑﺮوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﮑﻠﻴﻒ ﻧﺒﻮت روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮﻳﻦ ادﻋﺎ در ﺧﺼﻮص اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻠﯽ ﺁن وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﻀﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫را واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺮوژﻩ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ در ﻗﺒﻮل دﻳﻦ و اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﺁن را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬

‫"اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ" )‪ (Fideism‬ﺑﺪﻳﻞ "ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﯽ" )‪ (Rationalism‬در ﺑﺎب دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﺎن ‪ ،‬ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫را ﺧﺮدﮔﺮﻳﺰ)ﻧﻪ ﺧﺮد ﺳﺘﻴﺰ( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ و اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ ﭘﻠﻨﺘﻴﻨﺠﺎ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ را‬
‫ﺧﺮد ﮔﺮﻳﺰ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ ﮐﻴﺮﮐﮕﻮر ﭘﺎرﻩ اﯼ از ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ را ﺧﺮدﺳﺘﺰ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎور اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﺒﻮت ‪ ،‬ﻣﻌﺎد و دﻳﮕﺮ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺮدار دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪ و اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺎزﯼ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﯼ ﻋﻘﻠﯽ و دﻟﻴﻞ و ﮔﻮاهﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ ﻣﺸﺮب ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎﻧﯽ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﺁدﻣﯽ هﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ را ﺑﺎ ﻣﻴﺰان ﻋﻘﻞ ﻣﯽ ﺳﻨﺠﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را در ﭘﺎﯼ ﻋﻘﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺸﻮق ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺴﯽ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺪا‪ .‬از اﻳﻨﺮو ‪ ،‬ﻓﻘﺪان اﺳﺘﺪﻻل و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﯽ دﻟﻴﻠﯽ ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﯼ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﻧﻤﯽ ﺁورد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺁدﻣﻴﺎن را از ﺷﺮ ﻟﻮازم ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻋﻘﻞ ﺣﻘﻴﺮ رهﺎ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﻮﻟﻮﯼ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺪاﻓﻊ ﭼﻨﻴﻦ روﻳﮑﺮدﯼ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯽ‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫ﭘﺎﯼ ﭼﻮﺑﻴﻦ ﺳﺨﺖ ﺑﯽ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻮد‬ ‫ﭘﺎﯼ اﺳﺘﺪﻻﻟﻴﺎن ﭼﻮﺑﻴﻦ ﺑﻮد‬

‫ﺁن ﻋﺼﺎ ﮐﻪ دادﺷﺎن ﺑﻴﻨﺎ ﺟﻠﻴﻞ‬ ‫اﻳﻦ ﻋﺼﺎ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﻗﻴﺎﺳﺎت و دﻟﻴﻞ‬

‫ﺁن ﻋﺼﺎ را ﺧﺮد ﺑﺸﮑﻦ اﯼ ﺿﺮﻳﺮ‬ ‫ﭼﻮن ﻋﺼﺎ ﺷﺪ ﺁﻟﺖ ﺟﻨﮓ و ﻧﻔﻴﺮ‬

‫ﺁن ﻋﺼﺎ از ﺧﺸﻢ هﻢ ﺑﺮوﯼ زدﻳﺖ‬ ‫او ﻋﺼﺎﺗﺎن داد ﺗﺎ ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪﻳﺖ‬

‫)ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬دﻓﺘﺮ اول‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪2140-2142‬و ‪(2132‬‬

‫‪+++‬‬

‫ﺣﺴﺒﯽ اﷲ ﮔﻮ ﮐﻪ اﷲ ام ﮐﻔﯽ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﻗﺮﺑﺎن ﮐﻦ ﺑﭙﻴﺶ ﻣﺼﻄﻔﯽ‬

‫رﺳﺘﮕﯽ زﻳﻦ اﺑﻠﻬﯽ ﻳﺎﺑﯽ و ﺑﺲ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ اﺑﻠﻪ ﮐﻦ ﺗﺒﻊ ﻣﯽ رو و ﺳﭙﺲ‬

‫ﺑﻬﺮ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺴﺖ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﺒﺸﺮ‬ ‫اﮐﺜﺮ اهﻞ اﻟﺠﻨﻪ اﻟﺒﻠﻪ اﯼ ﭘﺴﺮ‬

‫)ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪1418 -1419‬و ‪(1407‬‬

‫‪+++‬‬
 ‫‪2‬‬

‫ﺗﺎ ز ﺷﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﯽ ﻣﯽ رهﻨﺪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺻﺤﺎب ﺟﻨﺖ اﺑﻠﻬﻨﺪ‬

‫ﺗﺎ ﮐﻨﺪ رﺣﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ هﺮ دم ﻧﺰول‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ را ﻋﺮﻳﺎن ﮐﻦ از ﻓﻀﻞ و ﻓﻀﻮل‬

‫اﺑﻠﻬﺎن از ﺻﻨﻊ در ﺻﺎﻧﻊ ﺷﺪﻩ‬ ‫زﻳﺮﮐﺎن ﺑﺎ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻗﺎﻧﻊ ﺷﺪﻩ‬

‫)ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺷﺸﻢ‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪ 2370-2371‬و ‪(2374‬‬

‫‪+++‬‬

‫ﻣﺼﻄﻔﯽ اﻧﺪر ﺟﻬﺎن اﻧﮕﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻮﻳﺪ ز ﻋﻘﻞ‬

‫ﺷﻴﺦ ﺑﻬﺎﻳﯽ هﻢ ﺑﻪ اﻗﺘﻔﺎﯼ ﻣﻮﻟﻮﯼ ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻧﺎن و ﺣﻠﻮا ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺣﮑﻤﺖ اﻳﻤﺎﻧﻴﺎن را هﻢ ﺑﺨﻮان‬ ‫ﭼﻨﺪ و ﭼﻨﺪ از ﺣﮑﻤﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‬

‫ﻓﻀﻠﻪ ﺷﻴﻄﺎن ﺑﻮد ﺑﺮ ﺁن ﺣﺠﺮ‬ ‫وﻳﻦ ﻋﻠﻮم و اﻳﻦ ﺧﻴﺎﻻت و ﺻﻮر‬

‫ﺳﻨﮓ اﺳﺘﻨﺠﺎﯼ ﺷﻴﻄﺎن در ﺑﻐﻞ‬ ‫ﺷﺮم ﺑﺎدت ز ﺁﻧﮑﻪ دارﯼ اﯼ دﻏﻞ‬

‫ﮐﯽ ﺷﻔﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺒﯽ ﻣﻌﺘﻠﯽ‬ ‫ﺳﻮر رﺳﻄﺎﻟﻴﺲ و ﺳﻮر ﺑﻮﻋﻠﯽ‬

‫وﻩ ﭼﻪ ﺧﻮش ﻣﯽ ﮔﻔﺖ از روﯼ ﻃﺮب‬ ‫ﺑﺎ دف و ﻧﯽ دوش ﺁن ﻣﺮد ﻋﺮب‬

‫ﮐﻞ ﻣﺎ ﺣﺼﻠﺘﻤﻮﻩ وﺳﻮﺳﻪ‬ ‫اﻳﻬﺎ اﻟﻘﻮم اﻟﺬﯼ ﻓﯽ اﻟﻤﺪرﺳﻪ‬

‫ﻣﺎ ﻟﮑﻢ ﻓﯽ اﻟﻨﺸﺎﻩ اﻻﺧﺮﯼ ﻧﺼﻴﺐ‬ ‫ﻓﮑﺮﮐﻢ ان ﮐﺎن ﻓﯽ ﻏﻴﺮ اﻟﺤﺒﻴﺐ‬

‫ﮐﻞ ﻋﻠﻢ ﻟﻴﺲ ﻳﻨﺠﯽ ﻓﯽ اﻟﻤﻌﺎد‬ ‫ﻓﺎﻏﺴﻠﻮا ﻳﺎ ﻗﻮم ﻋﻦ ﻟﻮح اﻟﻔﻮاد‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺘﯽ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪﻩ ﯼ ﻏﺬاﯼ ﻣﻮﻣﻦ ﺷﻔﺎﺳﺖ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﺑﻬﺎﻳﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮐﺠﺎ ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪﻩ ﻏﺬاﯼ ارﺳﻄﻮ و ﺑﻮﻋﻠﯽ ﺷﻔﺎﺳﺖ؟ ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ هﻴﭻ ﮐﺲ ﺑﺎ ﺧﻮردن ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪﻩ هﺎﯼ ﻓﮑﺮﯼ ارﺳﻄﻮ و‬
‫ﺑﻮﻋﻠﯽ و دﻳﮕﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺷﻔﺎﯼ روﺣﯽ ﭘﻴﺪا ﻧﺨﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ رﻳﺴﻤﺎن اﻳﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺁوﻳﺨﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﻘﻞ اﺳﺘﺪﻻﻟﮕﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪.‬‬

‫ﻟﻮﺗﺮ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺁب هﺎﯼ ﺷﻔﺎف و زﻻل اﻧﺠﻴﻠﻬﺎ را ﮔﻞ ﺁﻟﻮد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﻣﺲ ﺟﻔﺮﺳﻮن هﻢ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ‪":‬ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ از‬
‫زﺑﺎن ﺧﻮد ﻋﻴﺴﯽ ﻣﺴﻴﺢ ﺟﺎرﯼ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاﯼ ﻳﮏ ﮐﻮدﮎ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻤﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ هﺰاران ﺟﻠﺪﯼ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ هﻨﻮز ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد او را روﺷﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺪﻳﻬﯽ‪ ،‬اﻳﻦ اﺑﺎﻃﻴﻞ هﺮﮔﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"‪.‬‬

‫اﻳﻤﺎن ﺁوردن ‪ ،‬ﺗﻦ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ دادن )ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﻴﺮ ﮔﮕﻮر( و رﻳﺴﮏ ﺑﺮد و ﺑﺎﺧﺖ ﻗﻤﺎر ﺑﺎزﯼ )ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻮﻟﻮﯼ( را ﺑﻪ ﺟﺎن‬
‫ﺧﺮﻳﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺶ اﻳﻤﺎﻧﯽ" )‪ (leap of faith‬ﮐﻴﺮ ﮔﮕﻮر‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺁوردن اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ دﻟﻴﻞ و ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺣﺎﮐﯽ از‬
‫ﺻﺪق اﻋﺘﻘﺎدات ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﮐﺮدن اﻳﻤﺎن دﻳﻨﯽ ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ و ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪" .‬ﺑﺪون ﺧﻄﺮ ﮐﺮدن اﻳﻤﺎﻧﯽ در ﮐﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪...‬‬
‫ﺳﻌﺎدت اﺑﺪﯼ ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘًﺎ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ"‪.‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا ﻏﻴﺮ‬
‫ﻋﻘﻼﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮوﺟﻮد ﺧﺪا ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻤﺎن اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬ﺁدﻣﯽ در ﺑﯽ ﻳﻘﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺎل ﻣﻨﻄﻘﯽ‬
‫اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ﺁورد]‪ [2‬و ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت اﻳﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ اﻣﺮ ﻋﻘﻼًﻣﺤﺎل)ﺧﺪا(‪ ،‬در ﻣﻮاردﯼ ﺑﺎﻳﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرهﺎﯼ ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﮐﻴﺮﮔﮕﻮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺑﺮﺗﺮﯼ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﻮدن ﺁن ﻳﺎ اﺛﺒﺎت ﺻﺪق ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺁن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﭘﺎرادوﮐﺴﯽ ﺗﺮ ﺑﻮدن ﺁن اﺳﺖ‪" .‬دﺷﻮارﯼ ﻣﻄﻠﻖ" ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﻮدن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن را واﺟﺪ اﻳﻤﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬ﺟﻬﺶ اﻳﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮد را از‬
 ‫‪3‬‬

‫ﻋﻘﻞ ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد و دﺷﻮارﺗﺮ ﺑﻮدن ﻗﻮت اﻳﻦ اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻴﺎر ﺳﻨﺠﺶ ﺁن ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻓﺮﻳﺘﻴﻮف ﺷﻮوان‪،‬‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺑﻪ ﺟﺎﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎ "دل" اش "ﺑﺒﻴﻨﺪ" ‪ ،‬ﺻﺮﻓًﺎ ﺑﺎ "ﻣﻐﺰ" اش "ﻣﯽ اﻧﺪﻳﺸﺪ"‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ‪ ،‬ﻋﻘﻞ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ)‪ (reason‬را‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﻬﻮد )‪ (intuition‬ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﻳﮕﺎﻧﮕﯽ‪،‬ﺟﺎوداﻧﮕﯽ و ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺖ و‬
‫زﻣﺎﻧﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﯽ‪ -‬ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ -‬ﻓﺮهﻨﮕﯽ در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻬﻮد ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ واﺣﺪ ﺳﺮ و ﮐﺎر دارد‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻﻟﮕﺮا )‪ (rationalist‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪم و رﺟﺤﺎن ﻋﻘﻞ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﺑﺮ ﺷﻬﻮد و وﺣﯽ و اﻧﮑﺸﺎف اﻟﻬﯽ‬
‫)‪(revelation‬را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و وﺣﯽ را ﻏﻴﺮ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬وﺣﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻌﻘﻞ ﺷﻬﻮدﯼ ﮐﻴﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‬
‫اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﺑﺪون اﻳﻤﺎن راﻩ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺮد‪ ،‬اﻗﺒﺎل ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﯽ ﺷﺮط ﻻزم اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ هﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن ﺁراﻣﺶ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺮﺳﻨﺎﮎ ﻋﻘﻠﯽ و ﺑﺤﺚ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﺎرﻩ ﯼ‬
‫ﮐﺎر‪ ،‬رﻳﺎﺿﺖ و ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ را ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻳﻨﺎن‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ از ﻃﻮر ﻋﻘﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان درﺑﺎرﻩ ﯼ دﺳﺘﺎوردهﺎﯼ ﺁن داورﯼ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺎرﻩ اﯼ از وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬از‬
‫"اﻳﻤﺎن ﮔﺮوﯼ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻨﯽ" ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ]‪.[3‬در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﯼ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﺤﻮﻩ ﯼ زﻳﺴﺖ ﻣﻮﻣﻨﺎﻧﻪ ﻓﺮوﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‬
‫و ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ ﺳﺘﺒﺮ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﺧﻮد ادﻳﺎن ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻳﻨﺪارﯼ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل و ﺧﺮد ورزﯼ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ اﺛﺒﺎت ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﺎﻇﻢ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺷﻴﻌﻪ در اﻋﺼﺎر اﺧﻴﺮ ﺻﺮﻳﺤًﺎ اﻇﻬﺎر ﻣﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻳﮕﺎﻧﮕﯽ ﺧﺪا ﺻﺪ در ﺻﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ دﻟﻴﻞ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از راﻩ ﺗﻌﺒﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺎرع ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻠﺘﺰم ﺷﻮﻳﻢ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻳﮑﯽ اﺳﺖ"]‪ .[4‬وﻟﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻳﻦ‬
‫ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﻧﻈﺎم اﻋﻘﺎدات دﻳﻨﯽ)ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮت ‪ ،‬ﻣﻌﺎد و ‪" (...‬ﻣﻨﺤﺼﺮًا" ﺑﺎﻳﺪ از راﻩ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻳﻨﺪ‪" :‬اﻳﻨﮑﻪ در‬
‫دﻳﻦ ﻣﻘﺪس اﺳﻼم ﺗﻘﻠﻴﺪ در اﺻﻮل دﻳﻦ ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻨﺤﺼﺮًا از راﻩ ﺗﺤﻘﻴﻖ و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺷﻮد دﻟﻴﻞ‬
‫ﺑﺎرزﯼ اﺳﺖ ﺑﺮاﻳﻨﮑﻪ اﺳﻼم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ را در ﺣﺪود اﺻﻮل دﻳﻦ ﺑﺮاﯼ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﯽ داﻧﺪ"]‪.[5‬‬

‫ﺁﻳﺎ اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ ﭘﺮوژﻩ اﯼ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع اﺳﺖ؟ اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﯽ ﻳﮏ ﺁﺋﻴﻦ را ﺑﺮ ﺁﺋﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽ‬
‫دهﻨﺪ؟ وﻗﺘﯽ دﻟﻴﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ و ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺠﺎﯼ ﺗﻌﺒﺪ و اﻳﻤﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ "ﺗﺜﻠﻴﺚ" ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻌﺒﺪ و اﻳﻤﺎن‬
‫داﺷﺖ؟ﭼﺮا ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻤﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﻴﺴﺎﯼ ﻧﺎﺻﺮﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻠﻤﻪ ﺧﺪا ﺑﻮد؟ﻣﮕﺮ ﻣﺴﻴﺢ ﻧﻤﯽ ﮔﻔﺖ‪":‬هﺮﮐﻪ ﻣﺮا‬
‫ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﯼ ﭘﺪر را دﻳﺪﻩ اﺳﺖ")ﻳﻮﺣﻨﺎ‪ (9:14،‬و "ﻣﻦ و ﭘﺪرم ﺧﺪا‪ ،‬ﻳﮑﯽ هﺴﺘﻴﻢ")ﻳﻮﺣﻨﺎ‪ .(30:10‬ﺑﻪ ﺑﺎور اﮐﺜﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ‪ ،‬ﺧﺪا‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﻮدﮐﯽ زادﻩ ﺷﺪ‪،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻔﺎرﻩ ﯼ ﮔﻨﺎهﺎن ﻣﺎ ﻣﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ در روز ﺳﻮم‪ ،‬از ﮔﻮر ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎن‬
‫ﻋﺮوج ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻳﻌﻘﻮب ﺑﺎ ﺧﺪا ﮐﺸﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ)ﺳﻔﺮ ﺗﮑﻮﻳﻦ‪،‬ﻓﺼﻞ‪ ،32‬ﺁﻳﺎت‪ ، (24-31‬ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻤﺎن و ﺗﻌﺒﺪ داﺷﺖ؟ﭼﺮا ﺑﻪ اﺳﻄﻮرﻩ ﯼ "ﻗﻮم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ" و "ارض ﻣﻮﻋﻮد"‬
‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎور داﺷﺖ؟ ﭼﺮا اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻳﻢ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻳﮏ روز ﺗﻤﺎم ﺁﻓﺘﺎب را از ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎز ﻧﮕﺎﻩ داﺷﺘﻪ ﺗﺎ اﺳﺮاﺋﻴﻠﻴﺎن‬
‫ﻓﺮﺻﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد را ﻗﺘﻞ و ﻋﺎم ﮐﻨﻨﺪ؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺎﺋﻮل ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪ ":‬ﺣﺎل ﺑﺮو و ﻣﺮدم ﻋﻤﺎﻟﻴﻖ را ﻗﺘﻞ و‬
‫ﻋﺎم ﮐﻦ‪ .‬ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ رﺣﻢ ﻧﮑﻦ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زن و ﻣﺮد و ﻃﻔﻞ ﺷﻴﺮﺧﻮارﻩ‪ ،‬ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ‪ ،‬ﺷﺘﺮ و اﻻغ‪ ،‬هﻤﻪ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻦ")اول ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ‪،‬‬
‫‪.(3:15‬اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭼﺮا ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ اش ﺑﺮ روﯼ ﺗﺨﺘﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ)ﺧﺪاوﻧﺪ را دﻳﺪم ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺗﺨﺘﯽ ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﮑﻮﻩ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﯼ ﺧﺪا از ﺟﻼل او ﭘﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﻌﻴﺎء‪ ،(1:5 ،‬دﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﭘﻴﺮو ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ و ﺑﺒﻴﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ هﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎت اﻳﻤﺎن و ﺗﻌﺒﺪ دارﻧﺪ‪.‬اﻟﻮﻳﻦ‬
‫ﭘﻠﻨﺘﻨﺠﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ اﻳﺮاﻧﯽ از ﺁراﯼ او ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺳﻮد ﻣﯽ ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎورهﺎ را‬
‫ﻣﻌﻘﻮل و ﺻﺎدق و ﻣﻮﺟﻪ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدات ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﻧﺪ‪" ،‬ﮐﺎذب هﺴﺘﻨﺪ"]‪.[6‬‬
‫ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺠﺴﺪ)ﻣﺴﻴﺢ(‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ راﻩ رﺳﺘﮕﺎرﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﭘﻠﺘﻴﻨﺠﺎ‪" ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد او)ﻣﺴﻴﺤﯽ( دﻳﺪﮔﺎهﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﺎﻳﺮ دﻳﺪﮔﺎﻩ وﯼ اﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬از هﻤﺎن اﺳﺘﺤﮑﺎم‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"]‪".[7‬ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﮐﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﺣﻴﺚ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮏ ﺗﻌﺒﻴﺮ از اﻗﺒﺎﻟﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺸﺎن از ﺁن ﺑﯽ ﺑﻬﺮﻩ اﻧﺪ"]‪ .[8‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻌﺒﺪ ﻣﺤﺾ) اﻳﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ(‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪4‬‬

‫دﻳﻨﺪاران ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ "ﻣﻌﺮﻓﺖ" دﻳﻨﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎور ﺻﺎدق ﻣﻮﺟﻪ )‪ ،(true justified belief‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎور‬
‫ﺷﺮط ﻻزم داﻧﺴﺘﻦ اﺳﺖ ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺮط ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﺑﺎور دارﻧﺪ‪.‬هﺮ ﺑﺎورﯼ‪،‬‬
‫ﺑﺎور ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎورهﺎ ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎورهﺎﯼ ﺻﺎدق‪ ،‬ﺑﺎورهﺎﯼ ﮐﺎذب‪ .‬داﻧﺴﺘﻦ ﻳﮏ ﻣﺪﻋﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ داﻧﺴﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫داﺷﺘﻦ)ﺻﺪق( ﺁن ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﮐﺎذب اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮاﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺮط ﻻزم داﻧﺴﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺮوان ادﻳﺎن‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﻓﻘﻂ دﻳﻦ ﺧﻮد را دﻳﻦ ﺣﻖ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮد را ﭘﻴﺮوز ﺟﻨﮓ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬داﻧﺴﺘﻦ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﻴﺮوان هﺮ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻦ ﺧﻮد اﻃﻤﻴﻨﺎن دارﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ‬
‫ﺻﺪق ﺁن ﺁﻣﻮزﻩ هﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎورﯼ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻻﺋﻞ و ﺷﻮاهﺪ ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪﻩ اﯼ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺁن در دﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﻳﻨﻪ )‪ (evidence‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ دﻟﻴﻞ ﻗﻮﯼ و ﻣﺤﮑﻢ ﺷﺮط ﻻزم داﻧﺴﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎور ﺻﺮف‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺎم ﻧﺪارد‪ .‬دو ﺑﺎور زﻳﺮ‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫ب‪ -‬زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫هﻴﭻ ﻳﮏ از اﻳﻦ ﺑﺎورهﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺎم ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎور ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺰارﻩ ﯼ "ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد"‪ ،‬ﺻﺎدق اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ‪ ،‬ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ ﯼ "ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد" ﺻﺎدق‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ ﯼ "ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد" ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ]‪ .[9‬ﺑﺎور ﺻﺎدق‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﻮاهﺪ و دﻻﺋﻞ‬
‫ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪﻩ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ ﮔﺰارﻩ ﯼ "ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد"‪ ،‬ﺑﺎورﯼ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺰارﻩ ﯼ‬
‫"ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد"‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ ﯼ ﺻﺎدق "ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد‬
‫دارد" ﺑﺎ ﺷﻮاهﺪ و دﻻﺋﻞ ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻣﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﮑﻢ در ﺧﺼﻮص ﺑﺎور دﻳﮕﺮ هﻢ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ "ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد"‪ ،‬ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﯽ اﻧﺘﻘﺎدﯼ ﺳﺨﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻮﺟﻴﻪ )‪(justification‬ﺑﺎورهﺎﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ در دﻻﺋﻞ ﺻﺪق ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺧﺪﺷﻪ وارد ﺧﻮاهﻴﻢ ﺁورد‪ ،‬ﻧﻪ اﺻﻞ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻣﺪﻋﻴﺎت‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺪﻋﺎﻳﯽ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮ ﺻﺪق ﺁن ﻣﺪﻋﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ)ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻗﺎﺗﻠﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﺪارﮎ و ﺷﻮاهﺪ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻮدن او را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ(‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﻻﺋﻞ ﻣﺎ ﺳﺴﺖ و ﺑﯽ ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺗﻔﮑﻴﮏ "ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎ" از "دﻻﺋﻞ ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎ" ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮهﺎﻧﯽ ﺻﻮرﺗًﺎ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت "ﻣﻦ‬
‫وﺟﻮد دارم" وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﺮد ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮهﺎﻧﯽ ﺻﻮرﺗًﺎ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺮاﯼ‬
‫وﺟﻮد هﻤﺴﺮش ﺑﺴﺎزد‪ ،‬اﻣﺎ از اﻳﻦ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ هﻤﺴﺮ وﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﮐﺜﺮ دﻳﻨﺪاران وﺟﻮد‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺻﻮرﯼ ﺑﺮاهﻴﻦ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺮاهﻴﻦ اﺛﺒﺎت ﺧﺪا از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻓﺎﻗﺪ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﮔﺰارﻩ ﯼ "ﺧﺪا وﺟﻮد دارد" ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺧﺪا وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ دﻻﻳﻞ ﺧﻮب و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﯽ ﺑﺮاﯼ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﻋﻘﻼﻧﯽ ﮐﺮدن ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ اﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴﺰان ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪" ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺮﺁن و ﮐﻼم ﺧﺪا ﺑﻮدن‬
‫ﺁن ) ﺣﺘﯽ وﺟﻮد ﺧﺪا( ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ"]‪ .[10‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﻔﺴﺮان ﻓﻴﻠﺴﻮف‬
‫ﻣﺸﺮب ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ داﻋﻴﻪ اﯼ دارﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﺻﺎدق اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎ ﺑﺮهﺎن اﺛﺒﺎت ﺷﺪﻩ اﻧﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﻗﺮاﺋﻦ ﺧﺮد ﭘﺴﻨﺪ اﺳﻼم ﺁوردﻩ اﻧﺪ؟ دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺣﺎﮐﯽ از ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺎﮐﻨﻮن‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺮاهﻴﻨﯽ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬
 ‫‪5‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 29 ،‬ﻣﺮداد ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬
‫‪-1‬ﻣﻼﺻﺪرا هﻢ درﺑﺎرﻩ ﯼ دﺷﻮارﯼ هﺎﯼ ﺑﺤﺚ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ در ﺧﺼﻮص ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ زﻳﺮ در‬
‫ﺧﻮر ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫"از اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮاهﯽ ﺑﺮ اﺣﻮال ﻣﻌﺎد ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎدﻩ از دﻟﻴﻞ ﻧﻘﻠﯽ و اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﻴﺐ و ﺑﺎ ﺗﮑﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﻴﭽﺎرﻩ و ﺑﺮهﺎن ﺳﺴﺖ‪ ،‬ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﺎﺑﯽ‬
‫ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎش‪ ،‬زﻳﺮا در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺴﺎن ﻧﺎﺑﻴﻨﺎﻳﯽ ﺧﻮاهﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ رﻧﮕﻬﺎ را ﺑﺎ زﺑﺎن ﻳﺎ ﺷﺎﻣﻪ ﻳﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﻳﺎ ﻟﻤﺲ درﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻋﻴﻦ‬
‫اﻧﮑﺎر وﺟﻮد رﻧﮕﻬﺎﺳﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ اﻣﻴﺪ ورزﻳﺪن ﺑﻪ ادراﮎ ﺣﺎﻻت ﺁﺧﺮت از روﯼ اﺳﺘﺪﻻل و ﺻﻨﺎﻋﺖ ﮐﻼم ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﺷﺪ")ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن اﻟﮑﺮﻳﻢ‪،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮﯼ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﺪار‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪.(178-179‬‬

‫"ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ رﺑﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺮ ﺷﻴﻮﻩ ﯼ ﻳﻘﻴﻨﯽ و ﺑﺮهﺎﻧﯽ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺁور و ﺳﮑﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬و ﻓﻼﺳﻔﻪ اﯼ هﻤﭽﻮن ﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﻴﻨﺎ و هﻤﮕﻨﺎﻧﺶ هﺮﭼﻨﺪ در ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻣﺒﺪأ و ﺗﻨﺰﻳﻪ او از ﻣﺜﻞ و ﺷﺒﻪ و ﻧﻈﻴﺮ و ﻧﻴﺰ در ﺗﻮﺣﻴﺪ‬
‫اﻟﻬﯽ از ﺷﺎﺋﺒﻪ ﯼ دوﮔﺎﻧﮕﯽ و ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻋﻴﻨﯽ و ذهﻨﯽ و اﻋﺘﺒﺎرﯼ و ﺗﺤﻠﻴﻠﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ ...‬اﻣﺎ هﻤﮕﯽ در ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎد دﭼﺎر ﺗﻘﺼﻴﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و اﻋﺘﺮاف ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﺁﮔﺎهﯽ و وﻗﻮف از ﺣﺎﻻت ﺁﺧﺮت و ﻧﺸﺌﻪ ﯼ ﻗﺒﺮ و ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺸﺮ و ﻧﺸﺮ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬و اﻃﻼع از اﻳﻦ ﻋﻠﻢ اﻣﮑﺎن‬
‫ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻮر ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ از اﻓﻀﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و اﻗﺘﺒﺎس از ﻣﺸﮑﺎت ﻧﺒﻮت و ﻧﻮر ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻧﻮر اوﻟﻴﺄ اﻳﺸﺎن"")ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن‬
‫اﻟﮑﺮﻳﻢ‪،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮﯼ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﺪار‪،‬ج ‪ ، 6‬ﺻﺺ‪.(63-64‬‬

‫"در اﻣﻮرﯼ ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﭽﻮن ﺣﺎﻻت ﺁﺧﺮت و اﺣﮑﺎم ﺑﺮزخ‪ ،‬ﻋﻘﻮل ﺁﻧﺎن]ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﻳﺎن[ از ﮐﺎر ﻣﯽ اﻓﺘﺪ و ﺟﺰ ﺑﺎ‬
‫ﭘﻴﺮوﯼ ز ﺷﺮﻳﻌﺖ راﻩ ﺑﺠﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺮﻧﺪ")ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن اﻟﮑﺮﻳﻢ‪،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮﯼ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﺪار‪،‬ج ‪ ،4‬ص‪.(129‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻋﺎدﻩ ﻣﻌﺪوم ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺪن ﻣﺎدﯼ ﺁدﻣﯽ ﻣﺘﻼﺷﯽ و ﻣﻌﺪوم ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬زﻧﺪﻩ ﺷﺪن هﻤﺎن ﺑﺪن‪،‬‬
‫اﻋﺎدﻩ ﻣﻌﺪوم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪-‬ﻣﺎدﯼ ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﻣﻼﺻﺪرا در اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬ﺑﺪﻧﯽ ﺧﻴﺎﻟﯽ از ﺟﻨﺲ ﺻﻮر ﻋﻠﻤﻴﻪ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﺪﻋﯽ ﻣﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ در ﺁﺧﺮت ارواح ﺑﺎ ﺻﻮرت ﻣﺜﺎﻟﯽ داراﯼ اﺑﻌﺎد و ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺎدﻩ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﺧﻮاهﻨﺪ داد‪.‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ‪ ،‬اﻳﻦ رأﯼ ﺻﺪرا را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮع ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ او در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﺁﻧﭽﻪ در اﺳﻔﺎر در ﺧﺼﻮص زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻇﻮاهﺮ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﺎت ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺣﺸﺮ ﺑﺪﻧﻬﺎ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻴﺎن ﻗﺒﻮر‪ ،‬اﺑﺪان ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ ﮐﻪ هﺮ ﮔﺎﻩ هﺮ‬
‫ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻨﮕﺮﯼ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﯽ اﻳﻦ ﻓﻼﻧﯽ و اﻳﻦ ﻓﻼﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻊ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺁن اﺑﺪان ﻣﺜﻞ و اﺷﺒﺎح اﻋﻴﺎن‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا از ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ و ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺘﻔﺎد از ﺷﺮاﻳﻊ و ادﻳﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ در ﻣﻌﺎد ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﻋﻴﻨًﺎ ﻣﺠﻤﻮع‬
‫ﺑﺪن و روح اﺳﺖ ﻧﻪ ﺻﺮف روح")ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن اﻟﮑﺮﻳﻢ‪،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮﯼ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﺪار‪،‬ج‪،6‬ص ‪.(73‬‬

‫‪ -2‬ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯼ زﻳﺮ از ﺳﺨﻨﺎن ﮐﻴﺮﮔﮕﻮر‪ ،‬ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻧﮕﺎﻩ وﯼ ﺑﻪ دﻳﻦ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ‪:‬‬

‫"ﻗﻠﻤﺮو اﻳﻤﺎن‪...‬ﮐﻼﺳﯽ ﺑﺮاﯼ ﮐﻮدﻧﺎن ﺳﭙﻬﺮ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ﺁﺳﺎﻳﺸﮕﺎهﯽ ﺑﺮاﯼ ﮐﻨﺪ ذهﻨﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬اﻳﻤﺎن ﺧﻮد ﺳﭙﻬﺮﯼ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪ ،‬و هﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺞ‬
‫ﻓﻬﻤﯽ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﻣﯽ ﺗﻮان از ﺗﻼﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺁن ﺑﻪ ﻳﮏ ﺁﻣﻮزﻩ و اﻧﺘﻘﺎل ﺁن ﺑﻪ ﺳﭙﻬﺮ ﻋﻘﻞ ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺖ")ﺳﻮزان‬
‫ﻟﯽ اﻧﺪرﺳﻮن‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﻴﺮ ﮔﮕﻮر‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﺸﺎﻳﺎر دﻳﻬﻴﻤﯽ‪ ،‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪ ،‬ص‪.(109‬‬

‫"اﻳﻤﺎن دﻗﻴﻘًﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻴﺎن ﺷﻮر ﻧﺎﻣﺘﻨﺎهﯽ ﻣﮑﻨﻮﻧﻴﺖ ﻓﺮد و ﺗﺮدﻳﺪ و ﺑﯽ ﻳﻘﻴﻨﯽ ﻋﻴﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬اﮔﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﻋﻴﻨﯽ درﻳﺎﺑﻢ‪،‬‬
‫اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ داﺷﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ دﻗﻴﻘًﺎ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻢ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﻋﻴﻨﯽ درﻳﺎﺑﻢ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورم")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(110‬‬

‫""اﻣﺎ ﻣﺤﺎل ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﺤﺎ ل اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ازﻟﯽ اﺑﺪﯼ در زﻣﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬رﺷﺪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬و‪ ...‬و درﺳﺖ ﻣﺜﻞ هﺮ اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮﯼ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ از هﺮ اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮﯼ‪ ،‬هﺴﺘﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(110‬‬

‫"ﻣﺸﮑﻞ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﻧﻤﯽ ﻓﻬﻤﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﻓﻬﻤﻴﻢ ﻣﺴﺤﻴﺖ ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(159‬‬
 ‫‪6‬‬

‫‪ -3‬وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ‪":‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﺑﺎور دﻳﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻴﺰﯼ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺷﻮرﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ارﺟﺎع ‪(system of‬‬
‫)‪ reference‬ﺑﺎﺷﺪ")‪ - Culture and Value, P.64‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت زﻳﺮ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬ﻟﻮدوﻳﮓ‬
‫وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮓ و ارزش‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣﻴﺪ ﻣﻬﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮔﺎم ﻧﻮ‪ .(1383 ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ وﯼ ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﻼ ﺑﺮﺧﻼف ﮐﺎرﺑﺮد زﺑﺎن در ﺑﻴﺎن‬ ‫)‪ (practice‬ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ "ﺁﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دهﻴﻢ"‪ .‬ﮐﺎرﺑﺮد زﺑﺎن در ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﮐﺎﻣ ً‬
‫اﻣﺮ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻣﺤﺼﻮل دﻻﺋﻞ ﻋﻘﻠﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺤﺼﻮل زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪":‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺨﺺ را ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺎر ﺁورد‪ .‬ﺗﺠﺎرب ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮادم روﻳﺎهﺎ و دﻳﮕﺮ ﺻﻮر ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺣﺴﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ "وﺟﻮد اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮد" را اﺛﺒﺎت‬
‫ﻼ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻧﺞ را در ﻧﻈﺮ دارم‪ .‬اﻳﻦ اﻣﻮر ﻧﻪ ﺑﺪان ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ادراﮎ ﺣﺴﯽ ﺷﻴﺌﯽ را اﺛﺒﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺜ ً‬
‫اﺛﺒﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺳﺒﺐ اﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺧﺪا ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬ﺗﺠﺎرب و اﻓﮑﺎر‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم را ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ")ﭘﻴﺸﻦ‪،‬ص ‪ .(86‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻮﺷﺶ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮔﺰارﻩ ﯼ "ﺧﺪا وﺟﻮد دارد" را اﺛﺒﺎت ﻳﺎ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در دام ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ دﻳﻦ را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻋﻮﺿﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ را ﺑﺎ ارﺟﺎع ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻣﻮﺟﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺎ ‪":‬ﭼﺮا ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﻳﮏ ﻧﺤﻮﻩ ﯼ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﻇﻬﺎر اﻳﻤﺎن ﺑﻪ روز ﺟﺰا ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﺪ؟"‬

‫)‪(Lectures and Conversations On Aesthetics, Psychology and Religious Beliefs, P.58.‬‬

‫ﮐﺘﺎب درس ﮔﻔﺘﺎرهﺎ و ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ هﺎﻳﯽ درﺑﺎرﻩ زﻳﺒﺎﻳﯽ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬روان ﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺑﺎور دﻳﻨﯽ ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت زﻳﺮ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻟﻮدوﻳﮓ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬درس ﮔﻔﺘﺎرهﺎﯼ زﻳﺒﺎﻳﯽ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣﻴﺪ ﻣﻬﺮﮔﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﮔﺴﺘﺮش هﻨﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪. 1380‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ را ﺑﻪ "ﺗﻌﻬﺪﯼ ﺷﻮرﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮر زﻧﺪﮔﯽ" ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬دﯼ‪.‬زد‪.‬ﻓﻴﻠﻴﭙﺲ در‬
‫ﮐﺘﺎب زﻳﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﻮاهﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ درون ﻣﺘﻨﯽ ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻳﻤﺎن ﮔﺮوﯼ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻨﯽ را رد ﮐﺮدﻩ و ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ در ﺣﻮزﻩ‬
‫ﯼ دﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﮔﺮا ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Phillips, D.Z.(1986): Belief, Change and Forms of Life, (London: Macmillan‬‬

‫از ﻧﻈﺮ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺸﻤﻮل ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﻌﻴﺎرهﺎﯼ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺎورهﺎ ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪":‬ﻣﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻢ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎور هﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻗﻄﻌًﺎ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬واﺿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪".‬ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل" ‪ ،‬در ﻧﺰد هﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺗﻠﻮﻳﺤًﺎ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﺬﻣﻮﻣﯽ دارد‪ .‬اﻓﺮاد ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺎن اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺑﺎورهﺎ ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻣﻌﻘﻮﻟﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ اﯼ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ هﺎﯼ ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ]ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس[ را ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪:‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺁن ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻈﺎهﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻮدن هﻢ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ"‪.‬‬

‫‪Lectures and Conversations On Aesthetics, Psychology and Religious Beliefs, P.58.‬‬

‫‪4‬و‪-5‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﺛﺎر‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،6‬اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‪ ،‬ص ‪880‬‬

‫‪ -6‬اﻟﻮﻳﻦ ﭘﻠﺘﻴﻨﺠﺎ‪ ،‬دﻓﺎع از اﻧﺤﺼﺎر ﮔﺮاﻳﯽ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﻧﺮاﻗﯽ‪ ،‬در ﺻﺮاﻃﻬﺎﯼ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺮاط‪ ،‬ﺻﺺ‪.238-239‬‬

‫‪ -7‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪،‬ص ‪.299‬‬

‫‪ -8‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪.303‬‬

‫‪ -9‬در ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ از ﺻﺪق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ )‪،(correspondence theory‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻘﺒﻮل ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن‬
‫ﻻ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎرل ﭘﻮﭘﺮ در دﻓﺎع از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﺷﮑﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ اﻣﻮر واﻗﻊ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫"ﺻﺪق" ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻴﻢ و در زﺑﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ "ﺻﺪق" ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﻢ ﻧﻪ هﻤﺨﻮاﻧﯽ ﻳﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪﯼ ﻋﻤﻠﯽ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ اﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻳﮏ‬
‫ﺷﺎهﺪ ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﮕﻮﻳﺪ و ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻧﮕﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﺁن ﺷﺎهﺪ ﺗﺬﮐﺮ ﻧﻤﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ را ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﻳﺎ ﺑﺮاﯼ هﺮ ﻓﺮد‬
 ‫‪7‬‬

‫دﻳﮕﺮ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽ داﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﺷﺎهﺪ ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﮕﻮﻳﺪ و ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻧﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﺪ "ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰﯼ‬
‫ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻧﺸﻮﻳﺪ"‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﯼ هﻤﺨﻮاﻧﯽ ﺑﺎور داﺷﺖ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪ او از ﺷﺎهﺪ‬
‫ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻴﺴﺖ"‪.‬‬

‫‪Karl Popper, Objective Knowledge(London: Oxford University Press, 1979),P.317.‬‬

‫‪ -10‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ﺻﺺ ‪.9-10‬‬

 ‫‪8‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(2‬‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻴﻬﺎن و‪ ...‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﻳﯽ اﺳﻼم ﻣﻮﻟﻒ از ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺪﻟﻞ ازﻟﯽ و‬
‫اﺑﺪﯼ اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ هﻢ ﺑﺎ ادﻟﻪ ﯼ ﺧﺪﺷﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎورهﺎ و ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺧﻮد را اﺛﺒﺎت ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش ﺟﻤﻌﯽ‪-‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎت‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺪﻟﻞ‪ .‬ﺗﻔﮑﻴﮏ و ﺗﻤﺎﻳﺰ "دﻳﻨﺪارﯼ ﻣﻌﻠﻞ" از "دﻳﻨﺪارﯼ‬
‫ﻣﺪﻟﻞ" ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬اﮔﺮ دﻟﻴﻞ و اﺳﺘﺪﻻل در ﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ)ﻣﺴﻴﺤﯽ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﯼ‪ ،‬ﺑﻮداﻳﯽ‪،‬‬
‫هﻨﺪوﻳﯽ و‪ (...‬ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ؟‬

‫ﻧﮕﺎﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر و ﺑﺴﻂ و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺁﺋﻴﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ اﺗﻮرﻳﺘﻪ و ﮐﺎرﻳﺰﻣﺎ در ﺟﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺸﻖ)‬
‫‪ (paradigm‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﺶ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﺁﻣﻮزﻩ ﯼ ﻓﻮﮐﻮﻳﯽ "ﻗﺪرت‪-‬‬
‫داﻧﺶ" ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﭘﺬﻳﺮش و ﮔﺴﺘﺮش اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﺮد]‪ .[1‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻗﺪرت در‬
‫ﺣﻔﻆ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﻮرش ردﻩ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪﻩ اﯼ ادﻋﺎﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از اﻋﺮاب هﻢ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺧﻮد دارﯼ ورزﻳﺪﻧﺪ‪.‬اهﻞ ردﻩ ﻳﺎزدﻩ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺞ ﻧﻴﺮو و‬
‫اﻋﺰام ﺳﭙﺎهﻴﺎن ‪،‬ﺗﻤﺎم ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺳﺮﮐﻮب ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺪﻋﻴﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ هﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﭘﺮﺳﻴﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪﻳﻦ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻣﺪﻋﯽ ﺳﺮﮐﻮب ﻧﻤﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﭼﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﺮد؟ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺮدن اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺖ وﮔﻮ و اراﺋﻪ ﯼ دﻟﻴﻞ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻮد]‪ .[2‬ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺑﻪ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﮕﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺪون ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻳﺮان و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﺣﮑﺎم‪ ،‬اﻳﺮان ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﮕﺮﯼ ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ در اﻳﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬اﺳﻼم اﻳﺮان را ﺑﻪ زور ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻼف دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺎ ﺁن را ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﻣﻄﺮح ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮﻣﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﻪ زور ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ را ﺑﺮ اﻳﺮان ﺗﺤﻤﻴﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ‬
‫اﺻﻼح ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﮑﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮاﯼ هﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﯼ ﺳﭙﺎﻩ اﺳﻼم در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﺘﺮاض ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﯼ اﻳﺮان‬
‫ﮐﻪ ﭼﺮا ﺁﻣﺪﻩ اﻳﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﻣﺎ ﺁﻣﺪﻩ اﻳﻢ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را از ﭘﺴﺘﯽ زﻧﺪﮔﯽ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻮ ﺁﺳﻤﺎن و از ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا و از‬
‫ﻇﻠﻢ ادﻳﺎن ﺑﻪ ﻋﺪل اﺳﻼم ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ"‪ ...‬اﻳﻦ هﺪف ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﻧﺠﺎت ﻣﺮدم ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﻪ هﺮ ﺷﮑﻠﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬زﻳﺮا اﻣﺮﯼ ﻣﻘﺪس ﺗﺮ از اﻳﻦ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯼ از ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎ و ﺑﺘﻬﺎ و ﺧﺮاﻓﺎت ﻧﺠﺎت ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬و اﮔﺮ ﺁزادﯼ‬
‫اﻓﺮاد از ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺿﺎﻳﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ هﺪف و اﻳﺪﻩ ﺁل ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎز اﺳﺖ"]‪.[3‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦ ﮐﻮب در ﮐﺘﺎب دوﻗﺮن ﺳﮑﻮت ﻧﻈﺮﯼ ﻣﺸﺎﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ اراﺋﻪ ﮐﺮدﻩ و ﺧﺸﻮﻧﺖ هﺎﯼ اﻋﺮاب ﺑﺮاﯼ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺮدن اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬اﻣﺎ وﯼ ﺑﺮﺧﻼف ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ ‪ ،‬ﺑﮑﺎرﮔﻴﺮﯼ اﻳﻦ ﻧﻮع روش هﺎ را ﻣﺸﺮوع ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﻣﻌﻠﻮل رهﺎﻳﯽ از ﭘﺮاداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ دهﻪ ﺑﻪ درازا ﮐﺸﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻠﻞ ﻋﺪﻳﺪﻩ اﯼ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﺶ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﺑﻪ‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺗﺤﻮﻳﻞ دادﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰ ﺣﺎﺿﺮ و ﺁﻣﺎدﻩ اﯼ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﺳﻼم هﻤﭽﻮن هﺮ دﻳﻦ دﻳﮕﺮﯼ‪" ،‬ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪-‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ" اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﮔﺮاﻳﯽ)‪ ،(constructionism‬هﻤﻪ ﯼ ﭘﺪﻳﺪﻩ هﺎ را ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﯼ ﺁدﻣﯽ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﯽ داﻧﺪ]‪.[4‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺗﺸﻴﻊ ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ هﻮﻳﺖ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﺮﻣﻼ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻴﻌﻴﺎن رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﻣﺎﻣﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻋﺮش رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻌﺼﻮم و ﺧﻮد را ﻏﺎﻟﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻣﮑﺘﺐ در‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﺸﻴﻊ را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬وﯼ ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
 ‫‪9‬‬

‫ﮔﺮوﻩ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻳﺎران اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ ‪ ،‬اﻣﺎم دوازدهﻢ را ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻨﺪ]‪ .[5‬از ﺁن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ هﻢ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﭼﻴﺰهﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺗﺸﻴﻊ اﻓﺰودﻧﺪ و ﺁن را ﻓﺮﺑﻪ و ﻓﺮﺑﻪ ﺗﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬ﻋﻴﺪ ﻏﺪﻳﺮ ﺧﻢ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم هﺠﺮﯼ ‪،‬زﻣﺎن ﻋﺰاﻟﺪوﻟﻪ دﻳﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻴﺪ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ 13 .‬رﺟﺐ را ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎﻩ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺸﻦ و ﺗﻌﻄﻴﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد‪.‬زﻳﺎرت ﻋﺎﺷﻮرا ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﯼ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﻓﺎﻗﺪ ﺳﻨﺪ اﺳﺖ]‪.[6‬وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬و وﻻﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﯼ ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬را در دوران ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﮔﺮاﻳﯽ ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺁﺋﻴﻦ هﺎ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ازﻟﯽ و اﺑﺪﯼ ‪.‬ﻧﺰاع ادﻳﺎن ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺰاع ﺣﻖ)ﺻﺪق( و‬
‫ﺑﺎﻃﻞ)ﮐﺬب(‪ ،‬ﺳﻌﺎدت و ﺷﻘﺎوت ﻧﻴﺴﺖ‪.‬اﻣﺎ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ‪ -‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ و دﻳﮕﺮﯼ را ﺑﻄﻼن و‬
‫ﺷﻘﺎوت ﻣﺤﺾ ﺟﻠﻮﻩ دادﻩ و ﺑﺎ زور و ﺧﺸﻮﻧﺖ از ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﯼ ﺧﻮد دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺲ از دوران ﻇﻬﻮر و ﺗﺜﺒﻴﺖ اﺳﻼم‪ ،‬هﺮﻧﻮع دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ارﺗﺪاد و زﻧﺪﻗﻪ ﺗﮑﻔﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻓﻼﺳﻔﻪ و‬
‫ﻋﺮﻓﺎﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﻨﯽ و ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ در ﭼﻨﺒﺮﻩ ﯼ ﺗﮑﻔﻴﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﻴﻒ ﻣﺮﺗﺪان واﻗﻌﯽ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻣﺪﻋﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﻮدﻩ؟ اﻣﺮوز هﻢ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم هﻴﭻ ﻧﻮع روادارﯼ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻩ ﻧﺎﻗﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن‬
‫ﻣﻘﺪس دﻳﻨﯽ دارﻧﺪ ‪ ،‬روا داﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و از ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ دﻓﺎع ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﻮال ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﻤﻬﻮرﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﺁﺋﻴﻦ ﺑﻬﺎﺋﻴﺖ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ اﺟﺎزﻩ‬
‫دهﺪ ﺁزاداﻧﻪ ﺁﺋﻴﻦ ﺧﻮد را در اﻳﺮان ﺗﺒﻠﻴﻎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﻴﺶ ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﺟﻤﻬﻮرﯼ اﺳﻼﻣﯽ اﺟﺎزﻩ ﻣﯽ دهﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺁزاداﻧﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد را در اﻳﺮان ﺗﺒﻠﻴﻎ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؟ ﻳﺎ اﮔﺮ ﻳﮏ اﻳﺮاﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻋﻼم ﮐﻨﺪ از ﺳﺮ ﺁﮔﺎهﯽ‬
‫و اﺧﺘﻴﺎر دﻳﻦ دﻳﮕﺮﯼ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ اﻋﺪام ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ؟ وﻻﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﯼ ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻠﻘﻴﺪ دﮔﺮاﻧﺪﻳﺶ را هﻢ ﺑﺮ‬
‫ﻧﻤﯽ ﺗﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن واﻗﻌﯽ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﮕﺎهﯽ ﻏﻴﺮ اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‪ -‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻞ وﺟﻮدﯼ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﮔﺴﺘﺮش و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺁﺋﻴﻦ هﺎ را ﻣﯽ‬
‫ﮐﺎود و ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻗﺪرت در ﺑﺮﮐﺸﻴﺪن ﻳﮏ ﺁﺋﻴﻦ و ﺳﺮﮐﻮب دﻳﮕﺮ ﺁﺋﻴﻦ هﺎ را ﺗﻌﻠﻴﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻋﻠﻞ ‪ ،‬ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ روﺷﻦ ﺳﺎزد از ﻣﻮﺿﻊ اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ و ﻋﻘﻼﻧﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺰاع‬
‫ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮهﻴﺨﺘﮕﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ روﻳﮑﺮد)ﺑﺮﺧﻮرد ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﺎ دﻳﻦ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﯼ دﻟﻴﻞ( ﺗﻤﺎﻣًﺎ‬
‫ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ "ﮔﻔﺘﻤﺎن دﻳﻨﯽ" ﻣﺎهﻴﺘًﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻼﮎ هﺎﯼ ﭘﺎراداﻳﻢ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ داورﯼ در ﺧﺼﻮص ﭘﺎراداﻳﻢ دﻳﻦ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺻﺪق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ واﻗﻊ ﻳﺎ ﺳﺎزﮔﺎرﯼ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرهﺎ ارزﻳﺎﺑﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و‬
‫دﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎزﯼ زﺑﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت اﻧﺪ‪ .‬هﺮ دﻳﻨﯽ ﻧﻮﻋﯽ "ﺻﻮرت ﺣﻴﺎﺗﯽ" اﺳﺖ ﺑﺎ "ﺑﺎزﯼ زﺑﺎﻧﯽ" ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﺮاﯼ ﻧﺠﺎت و ﺳﻌﺎدت‬
‫ﺁدﻣﻴﺎن‪ .‬وﻟﯽ اﻳﻦ ﺑﺎزﯼ زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺑﺎزﯼ زﺑﺎﻧﯽ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻔﺎوت دارد و هﻴﭻ اﻣﺮ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ در ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻧﺎﺷﯽ از ﻳﮑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎزﯼ هﺎﯼ زﺑﺎن دﻳﻨﯽ ﺑﺎ ﺑﺎزﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻓﺮاﻋﻘﻠﯽ و ﻓﺮاﻣﻨﻄﻘﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﺮ واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪق اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﯽ ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﯽ‪،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺌﻮرﯼ هﺎﯼ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﻮاهﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮐﻢ و ﺑﻴﺶ ﺁﻧﻬﺎ را‬
‫ﻣﺤﺘﻤﻞ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاﯼ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻣﺮﯼ ﺣﺎﮐﯽ از واﻗﻊ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻮد‪.‬از اﻳﻦ رو ﺗﻤﺎم ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ اﺑﻄﺎل ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﮏ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﯼ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﮏ ﻣﻮرد ﻧﻘﺾ اﺑﻄﺎل ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ دﻋﺎﯼ ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻧﺸﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ)ﻗﺪرت ﺧﺪا‪،‬‬
‫ﺧﻴﺮﺧﻮاهﯽ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺎور ﺑﻪ دﻋﺎ( را اﺑﻄﺎل ﮐﻨﺪ‪.‬ﺁﻣﻮزﻩ هﺎ ﭼﻨﺪان اهﻤﻴﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻴﻮﻩ ﯼ زﻳﺴﺖ و ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ روﻳﮑﺮد ﮐﺎرﯼ ﻧﺨﻮاهﻴﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺳﻨﺖ ﻓﻠﺴﻔﯽ ‪ -‬ﮐﻼﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻًﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪،‬ﺑﻪ ﺑﺎورهﺎ ﺑﺴﻴﺎر اهﻤﻴﺖ ﻣﯽ‬
‫دهﺪ و هﻤﻪ ﯼ اﻋﺘﻘﺎدات را ﺣﻘﻴﻘﺖ)ﺻﺎدق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ( ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬زﺑﺎن دﻳﻦ را زﺑﺎن واﻗﻊ ﮔﺮا )‪ (realistic‬ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﺁن ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﻳﻦ ﺧﻄﺎﻳﯽ هﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻓﺮاوردﻩ هﺎﯼ وﺣﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﯽ دﻳﻨﯽ )‪ (religions non- realism‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ‪ ،‬ﺧﺮﻳﺪار‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد و ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻦ دﻳﺪﻩ ام ﻓﻘﻂ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ هﻴﭽﻴﮏ از ﻣﺪﻋﻴﺎت دﻳﻨﯽ ﺻﺪق و ﮐﺬب‬
‫ﺑﺮدار ﻧﻴﺴﺖ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻗﺮﺁن درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺧﺪا و ﻣﻌﺎد را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺧﺒﺮ از ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻴﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬ﺧﺪا و ﻣﻌﺎد و دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ را داراﯼ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺁدﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺁﻧﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻔﺎهﻴﻢ ﻣﺤﺼﻮل ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ‬
 ‫‪10‬‬

‫ﺁدﻣﻴﺎﻧﻨﺪ‪.‬هﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوﯼ از ﻓﻮﺋﺮﺑﺎخ ﮔﻔﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﺬهﺐ را ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر دور از اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺪﻋﻴﺎن رﺳﻤﯽ دﻳﻦ ﺑﺨﻮاهﻨﺪ ﺑﺎ ﺁراﯼ ﺗﻮﻣﺎس ﮐﻮهﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮﮐﻮ‪ ،‬ﻟﻮدوﻳﮓ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﻣﺘﺄﺧﺮ و ‪ ...‬از ﺁﻣﻮزﻩ‬
‫هﺎﯼ دﻳﻨﯽ دﻓﺎع ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﮔﺮاﻳﺎن ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﯽ روﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺪق و ﮐﺬب را هﻢ ﻳﮏ ﮔﻔﺘﻤﺎن در ﮐﻨﺎر دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻤﺎن هﺎ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬ﺧﺎرج از ﮔﻔﺘﻤﺎن ﭼﻴﺰﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ داور ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻳﻨﺎن‪،‬ارزﻳﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻤﺎن دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺻﺪق و ﮐﺬب‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﺴﻠﻂ اﺳﺖ ‪.‬اﻳﻨﺎن ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ دﻳﻦ‪ ،‬را ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﯽ‬
‫داﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻳﻦ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬از ﺧﻮد ﻧﺎﺷﮑﻴﺒﺎﻳﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻘﺒﻮل اﻳﻨﺎن‪،‬‬
‫هﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻳﮏ ﺳﺮﻣﺸﻖ)ﻳﻌﻨﯽ ﮐﻼم ﺧﺪا ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن( را در ﭼﺎرﭼﻮب اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﺟﺎﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺮوز هﻢ اﻓﺮاد دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺎ اﺗﻮرﻳﺘﻪ و ﮐﺎرﻳﺰﻣﺎ دارﻧﺪ ﺳﺮﻣﺸﻖ دﻳﮕﺮﯼ)ﻳﻌﻨﯽ ﮐﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن( را در دل هﻤﺎن ﺳﻨﺖ ﺟﺎ‬
‫ﻣﯽ اﻧﺪازﻧﺪ و اﮔﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ را ﺑﻪ ﺁﻣﻮزﻩ و ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻏﺎﻟﺐ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺮوز‬
‫ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ اﯼ ﮐﻪ ﺑﻴﺶ از ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﻳﺮان داراﯼ ﮐﺎرﻳﺰﻣﺎ و اﺗﻮرﻳﺘﻪ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﺪﻳﻞ ﺷﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻏﺎﻟﺐ ﻃﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﮔﺮاﻳﺎن ﺑﻪ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺎورهﺎ ﮐﺎرﯼ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬دﻳﮕﺮ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺟﺰ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ‬
‫و ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻦ ﻳﮏ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮاﯼ داورﯼ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ؟‬

‫هﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ از زﺑﺎن دﻳﻦ اراﺋﻪ ﻣﯽ دهﻨﺪ و‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺻﺎدق و ﻣﺪﻟﻞ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ اﺻﻠﯽ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﮔﺰارﻩ "ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ"‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎﻳﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت و‬
‫ﺧﺮد ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ؟ از ﻣﻴﺎن دو ﻣﺪل رﻗﻴﺐ ‪" ،‬ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ" و "ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ" ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺪق ﮐﺪاﻣﻴﮏ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ؟ ﮐﺪاﻣﻴﮏ از اﻳﻦ دو ﻣﺪل رﻗﻴﺐ دادﻩ هﺎﯼ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﮐﺪاﻣﻴﮏ از دو ﻣﺪل ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺎ ﺷﻮاهﺪ و دﻻﺋﻞ‬
‫ﺻﺪق ﺧﻮد را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮐﻨﻨﺪ؟‬

‫ﭘﻴﺶ از ﺷﺮوع ﺑﺤﺚ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﯼ ﻣﻬﻢ ﺿﺮورﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﮐﻪ "ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ" ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﻏﻴﺮ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ‪ ،‬ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻇﻮاهﺮ ﻟﻔﻈﯽ ﻗﺮﺁن‪ ،‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﯼ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺁن ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬را ﻃﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﺪ]‪[7‬و ﭘﻴﺶ از ﺁﻏﺎز ﻧﻘﺪ و رد‪ ،‬ﺁن را ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ و ارزﺷﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ از ﺁن ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﺟﻬﺎن هﺴﺘﯽ ﺧﺪاﻳﯽ اﺛﺒﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و از روﯼ اﻧﺼﺎف ﺑﺮاﯼ ﻧﻈﺎم‬
‫دﻳﻨﯽ اﺳﻼم ارزﺷﯽ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ"]‪ .[8‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدن ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎﻳﯽ ﻏﻴﺮ دﻳﻨﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺣﮑﻢ‬
‫ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻪ ﺗﮑﻔﻴﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن هﺮ دو ﻣﺪل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺧﺮدﭘﺴﻨﺪ ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮد را ﺗﺤﮑﻴﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﻻ‬
‫ادﻋﺎ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻗﺒﻠﯽ)ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ( ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اﯼ ﻣﺪﻟﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دهﺪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪﻋﺎ ﺑﻼدﻟﻴﻞ اﺳﺖ و رﻧﺪان ﺗﺸﻨﻪ ﻟﺐ‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎن ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺁب ﮔﻮراﯼ اﺳﺘﺪﻻل اﻧﺪ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 2 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪-1‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻓﻮﮐﻮ‪ ،‬داﻧﺶ ﻣﺤﺼﻮل رواﺑﻂ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﯼ ﮔﻔﺘﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرت‬
‫داﻧﺶ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ)و ﻧﻪ ﺻﺮﻓًﺎ ﺑﺎ ﻣﻬﻴﺎ ﮐﺮدن ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺮاﯼ داﻧﺶ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺧﺪﻣﺖ داﻧﺶ ﺑﻪ ﻗﺪرت‪ ،‬و ﻧﻪ ﺻﺮﻓًﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از‬
‫داﻧﺶ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮدن ﺁن(‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرت و داﻧﺶ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ ﺑﺮ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﺪون اﻳﺠﺎد ﺣﻮزﻩ اﯼ از داﻧﺶ هﻤﺒﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﺁن وﺟﻮد دارد و ﻧﻪ داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻗﺪرت ﻧﺒﺎﺷﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‬
 ‫‪11‬‬

‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻗﺪرت را ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎورد")ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮ ﮐﻮ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﺗﻨﺒﻴﻪ‪:‬ﺗﻮﻟﺪ زﻧﺪان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻴﮑﻮ ﺳﺮﺧﻮش و اﻓﺸﻴﻦ ﺟﻬﺎﻧﺪﻳﺪﻩ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪،‬‬
‫ص‪.(40‬‬

‫ﻧﮕﺎﻩ ﻓﻮﮐﻮ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﺘﻔﺎوت از ﻧﮕﺮش وﺑﺮ ﺑﻪ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬اﮔﺮ ﻗﺪرت ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ ﺳﺮﮐﻮب ﻧﺒﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﮐﺎرﯼ ﺟﺰ ﻧﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽ داد‪ ،‬ﺁﻳﺎ واﻗﻌًﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﺁن اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد؟ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮب ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺁﻳﺪ‪ ،‬و ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺳﺎدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺮﻓًﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻳﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ‬
‫ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﭼﻴﺰهﺎ ﻋﺒﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺗﻮﻟﻴﺪﺷﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻟﺬت ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬داﻧﺶ ﻣﯽ ﺳﺎزد و ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺁن را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﯼ ﺷﺒﮑﻪ اﯼ ﻣﻮﻟﺪ در ﻧﻈﺮ ﺁورد ﮐﻪ در ﮐﻞ ﺑﺪﻧﻪ ﯼ اﺟﺘﻤﺎع ﺟﺎرﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮاﺗﺮ از ﭼﻴﺰﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫اش ﺳﺮﮐﻮب اﺳﺖ"‬

‫‪Foucault, M. (1980). Truth and Power. In C. Gordon (E d.) Power / Knowledge. Selected‬‬
‫‪Interviews and other Writings 1972- 1977. P. 119.‬‬

‫ﻗﺪرت ﻣﻮﻟﺪ ﮐﻞ ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪،‬ﺷﻴﻮﻩ هﺎﯼ ﻓﻬﻢ ﻣﺎ از ﺟﻬﺎن و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺎ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت از ﻃﺮﻳﻖ اﻧﻈﺒﺎط و‬
‫ﺗﻨﻈﻴﻢ هﻤﻪ ﯼ اﻣﻮر روزاﻧﻪ ﯼ ﺁدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺁن هﺎ را ﻣﻄﻴﻊ و ﻣﻨﻘﺎد ﺧﻮد ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻋﻤﺮ در ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ اﻋﺮاب ﺗﺎزﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ ﺑﺮاﯼ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﺣﺠﺎز ﺟﺎﯼ ﻣﺎﻧﺪن ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺁن ﮐﻪ‬
‫ﺁذوﻗﻪ ﺟﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﺠﻮﻳﻴﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺣﺠﺎز ﺟﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻴﺮو ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬روﻧﺪﮔﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻋﺪﻩ ﺧﺪا ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ ﮐﺠﺎ ﺷﺪﻧﺪ؟‬
‫در زﻣﻴﻦ روان ﺷﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاﻳﺘﺎن در ﻗﺮﺁن وﻋﺪﻩ دادﻩ ﮐﻪ ﺁن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽ دهﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﮐﻪ اﺳﻼم را ﺑﺮ هﻤﻪ دﻳﻨﻬﺎ ﭼﻴﺮﻩ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا دﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ را ﻏﻠﺒﻪ ﻣﯽ دهﺪ و ﻣﻴﺮاث اﻣﺘﻬﺎ را ﺑﻪ اهﻞ ﺁن ﻣﯽ ﺳﭙﺎرد‪ .‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺧﺪا ﮐﺠﺎﻳﻨﺪ؟")ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮﯼ‪ ،‬ج ‪4‬‬
‫‪ ،‬ص ‪ .(1587‬ﻃﺒﺮﯼ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزﯼ ﺑﺮاﯼ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻬﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ)ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪.(1683‬‬

‫‪ -3‬ﻋﻠﯽ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﺛﺎر‪ ،‬ج ‪،12‬ﺻﺺ ‪.222-223‬‬

‫ﺁﻗﺎﯼ ﺧﻤﻴﻨﯽ هﻢ اﺳﻼم را دﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ وﯼ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺑﺮاﯼ ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ رﺣﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺟﻨﮓ داﺋﻤﯽ و اﺑﺪﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﺎ رﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ از ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻳﺪ اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ " :‬ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻗﺎﺗﻠﻮهﻢ‬
‫ﺣﺘﻰ ﻻﺗﻜﻮن ﻓﺘﻨﻪ ‪ ،‬هﻤﻪ ﺑﺸﺮ را دﻋـﻮت ﻣـﻰ آـﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺗﻠﻪ ﺑﺮاى رﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺟﻨﮓ ﺗﺎ رﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪ در ﻋﺎﻟﻢ‪ ...‬ﻳﻌﻨﻰ ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻗﺮﺁن ﻣﻰ آﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺁن ﺟـﺎﻳـﻰ آـﻪ ﻗـﺪرت دارﻧـﺪ اداﻣـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺒﺮدﺷﺎن ﺑﺪهﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ آﻪ ﻓﺘﻨﻪ از ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ‪ ،‬ﻳﻚ رﺣﻤﺘﻰ اﺳﺖ ﺑﺮاى ﻋﺎﻟﻢ و ﻳﻚ رﺣﻤﺘﻰ اﺳﺖ ﺑﺮاى هﺮ ﻣﻠﺘﻰ‪ ...‬ﺁن ﻣﺬهﺒﻰ آﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ درش ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳـﺖ‪ ....‬و ﻣـﻦ ﮔـﻤـﺎﻧﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻰ ﺳﻼم اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ او ﻣـﻬـﻠﺖ ﻣـﻰ دادﻧـﺪ‪،‬‬
‫هـﻤـﻴـﻦ ﺗـﺮﺗـﻴـﺒـﻰ آـﻪ ﺣـﻀـﺮت ﻣـﻮﺳـﻰ ﺳـﻼم اﷲ ﻋـﻠﻴـﻪ ﻋـﻤـﻞ ﻣـﻰ آـﺮد‪ ،‬هـﻤـﺎن ﻃـﻮرى آـﻪ ﺣـﻀـﺮت ﻧـﻮح ﺳـﻼم اﷲ‬
‫ﻋـﻠﻴـﻪ ﻋـﻤـﻞ ﻣـﻰ آـﺮد‪ ،‬ﺁن هـﻢ ﺑـﺎ آـﻔـﺎر ﺁن ﻃـﻮر ﻋـﻤﻞ ﻣﻰ آﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﺷﺨﺎﺻﻰ آﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻰ آﻨﻨﺪ آﻪ ﺣـﻀـﺮت ﻋـﻴـﺴـﻰ‬
‫اﺻـﻼ ﺳـﺮ اﻳـﻦ آـﺎرهﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻧﺎﺻﺢ ﺑﻮدﻩ ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧـﺒـﻮت ﺣـﻀـﺮت ﻋﻴﺴﻰ )ع ( ﻟﻄﻤﻪ وارد ﻣﻰ آﻨﻨﺪ‪...‬‬
‫ﻧﺒﻰ ‪ ،‬هﻤﻪ ﭼﻴﺰ دارد‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ دارد‪ ،‬ﻧﺒﻰ ﺟﻨﮓ دارد‪ ...‬اﻳﻦ ﻏﻠﻂ ﻓﻬﻤﻰ اﺳﺖ از ﻗﺮﺁن آﻪ آﺴﻰ ﺧﻴﺎل آﻨﺪ آﻪ ﻗﺮﺁن ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺗﺎ ﭘﻴﺮوزى ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﻳـﻦ را ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ")‪ -1363 10/2‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﻴﻼد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم(‪.‬‬

‫ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﻓﻬﻢ ﺁﻗﺎﯼ ﺧﻤﻴﻨﯽ از ﻗﺮﺁن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﻬﻢ از ﻗﺮﺁن اﺳﺖ ‪ ،‬وﻟﯽ ﺁﻗﺎﯼ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﻓﻬﻢ ﻏﻴﺮ ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ از ﻗﺮﺁن‬
‫را ﻓﻬﻢ ﻏﻠﻂ ﻗﺮﺁن ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺁﻗﺎﯼ ﺧﻤﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﻘﻠﻴﺪ و اﺳﻼم ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻗﺪرت در ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺁﺋﻴﻦ را‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ":‬ﺷﻤﺎ ﺳﻮرﻩ ﺑﺮاﺋﺖ را ﺑﺮاى ﻣﺮدم ﭼﺮا ﻧﻤﻰ ﺧـﻮاﻧـﻴـﺪ؟ و ﺷـﻤـﺎ ﺁﻳـﺎت ﻗـﺘـﺎل را ﭼـﺮا ﻧـﻤـﻰ ﺧـﻮاﻧـﻴـﺪ؟ هـﻰ‬
‫ﺁﻳـﺎت رﺣـﻤـﺖ را ﻣـﻰ ﺧـﻮاﻧـﻴﺪ! ﺁن ﻗﺘﺎل هﻢ رﺣﻤﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاى اﻳﻦ آﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاهﺪ ﺁدم درﺳﺖ آﻨﺪ‪ .‬ﺁدم ﮔﺎهﻰ درﺳﺖ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‬
‫ﻣﮕﺮ اﻳﻦ آـﻪ ﻣـﺮض ﮔـﺎهـﻰ ﺻـﺤـﻴﺢ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪ ،‬اﻻ ﺑﺎﻟﻜﻰ ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬داغ آﻨﻨﺪ ﺗﺎ درﺳﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎﻳﻰ آﻪ ﻓﺎﺳﺪ‬
 ‫‪12‬‬

‫هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺁن ﺑﻴﺮون رﻳﺨﺘﻪ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺒﻪ رﺣﻤﺖ اﺳﺖ هﻤﻪ اش‪...‬ﻗﺮﺁن‪ ...‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﻜﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺒﺲ آﻨﻴﺪ‪ ،‬اﺷﺪاء ﻋﻠﻰ‬
‫اﻟﻜﻔﺎر‪ ...‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد آـﻪ ﺧـﻴـﺮ‪ ،‬هـﻰ ﻣـﺴـﺎﻣـﺤـﻪ آـﻨـﺪ ﺧـﻮب ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺧـﻼف آﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻧﻤﻰ آﺸﻴﺪ هﻔﺘﺼﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ را ﻳﻜﺪﻓﻌﻪ ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﺁن اﺷﺨﺎﺻﻰ آﻪ ﻗﻴﺎم آﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺿﺪش ‪ ،‬ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﺿﺪ اﺳﻼم ﺑـﻮد دﻳـﮕـﺮ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺁﺧـﺮﺷـﺎن را آﺸﺖ‬
‫و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻓﺮار آﺮدﻧﺪ‪ ..‬ﻣـﻨـﻄـﻖ اﻧـﺒـﻴـﺎ اﻳـﻦ اﺳـﺖ آﻪ اﺷﺪاء ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺮ آﻔﺎر و ﺑﺮ آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺑﺸﺮﻳﺖ هـﺴـﺘـﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑـﻴـﻦ ﺧـﻮدﺷـﺎن هﻢ رﺣﻴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ")‪.(1363/11/14‬‬

‫‪-4‬در ﺁﺧﺮﻳﻦ وﺳﻮﺳﻪ ﯼ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﯼ ﻧﻴﮑﻮس ﮐﺎزاﻧﺘﺰاﮐﻴﺲ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻣﻴﺎن ﻋﻴﺴﯽ و ﭘﻮﻟﺲ در ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﻴﺴﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻮﻟﺲ اﻋﺘﺮاض ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻳﺪ ﻣﺴﻴﺢ واﻗﻌﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﻋﻴﺴﯽ ﻧﺎﺻﺮﯼ ﻣﻨﻢ‪ .‬هﻴﭽﮕﺎﻩ ﻣﺼﻠﻮب‬
‫ﻧﺸﺪم و هﻴﭽﮕﺎﻩ رﺳﺘﺨﻴﺰ ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﻳﻢ و ﻳﻮﺳﻒ ﻧﺠﺎر ﻧﺎﺻﺮﯼ هﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﭘﺴﺮ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ هﺮ ﮐﺲ دﻳﮕﺮﯼ‪،‬‬
‫ﭘﺴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻢ"‪ .‬ﭘﻮﻟﺲ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪":‬در ﺑﻄﻦ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﯽ و ﻇﻠﻢ و ﻓﻘﺮ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﺎﯼ ﻣﺼﻠﻮب و رﺳﺘﺨﻴﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﺴﻼﻳﯽ‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺮاﯼ اﻧﺴﺎن ﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﻈﻠﻮم ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ راﺳﺖ ﻳﺎ دروغ‪ ،‬ﻣﻦ اهﻤﻴﺖ ﻧﻤﯽ دهﻢ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻧﺠﺎت دﻧﻴﺎ اﻳﻦ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ"‪.‬ﻋﻴﺴﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬وﻳﺮان ﺷﺪن دﻧﻴﺎ در اﺛﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻬﺘﺮ از ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺁن ﺗﻮﺳﻂ دروغ اﺳﺖ"‪ .‬ﭘﻮﻟﺲ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ‬
‫دهﺪ‪":‬ﻣﻦ درﺑﺎرﻩ ﺣﻘﻴﻘﺖ و دروغ و اﻳﻨﮑﻪ او را دﻳﺪم ﻳﺎ ﻧﺪﻳﺪم‪ ،‬ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﭘﺸﻴﺰﯼ ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪.‬ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻣﯽ‬
‫ﺁﻓﺮﻳﻨﻢ‪...‬ﺁن را ﻣﯽ ﺳﺎزم‪...‬ﺑﺮاﯼ ﻧﺠﺎت دﻧﻴﺎ ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪن ﺗﻮ ﺿﺮورﯼ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻴﻞ ﺗﻮ ﻣﺼﻠﻮﺑﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪ .‬رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‬
‫ﺗﻮ هﻢ ﺿﺮورﯼ اﺳﺖ و ﺑﺎز هﻢ ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻴﻞ ﺗﻮ ﻣﻦ دوﺑﺎرﻩ زﻧﺪﻩ ات ﻣﯽ ﮐﻨﻢ‪ ...‬در روز ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻮ را از ﮔﻮر ﻣﯽ ﻟﻐﺰاﻧﻢ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﻧﺠﺎﺗﯽ ﺑﺪون رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪...‬ﻣﻄﺎﻳﻖ ﻣﻴﻞ و دﻟﺨﻮاﻩ ﺧﻮدم داﺳﺘﺎن زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻠﻴﺐ و رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺗﻮ را ﺑﺎزﺁﻓﺮﻳﻨﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻢ")ﻧﻴﮑﻮس ﮐﺎزاﻧﺘﺰاﮐﻴﺲ‪ ،‬ﺁﺧﺮﻳﻦ وﺳﻮﺳﻪ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺻﺎﻟﺢ ﺣﺴﻴﻨﯽ‪،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ‪ ،‬ﺻﺺ‪.(451 -453‬‬

‫‪ -5‬اﻣﺎﻣﺖ ﻳﮑﯽ از اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻠﻘﯽ اﮐﺜﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬دوازدﻩ اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم و ﺁﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬
‫ﺑﺮﺣﻖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم اﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1993‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﮐﺘﺎب ﻣﮑﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻳﮏ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﻔﺼﻞ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻋﺼﻤﺖ و ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﯼ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﺎﻟﯽ ﻗﺮون ﺑﻌﺪﯼ اﺳﺖ‪.‬از اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮ ‪ ،‬وﯼ‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﺴﻴﺎرﯼ در ﮐﺘﺎب اش ﺁوردﻩ ﮐﻪ ﻣﺪﻟﻮﻟﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ‪ :‬دوازدهﻤﻴﻦ اﻣﺎم ﺷﻴﻌﻴﺎن)ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪﯼ( وﺟﻮد‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺪارد‪،‬اﻣﺎم ﻏﺎﺋﺐ ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﯼ ﻧﺰاع هﺎﯼ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ارث و ﻣﻴﺮاث اﺳﺖ‪" .‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻣﺎم دوازدهﻢ‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن"‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﯼ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﺘﺎب ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﺳﺖ‪.‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺖ ﻣﻮﻟﻒ و ﺑﺎورهﺎﯼ ﮐﻼﻣﯽ او ﻳﮏ ﭼﻴﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و "ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت درون ﻣﺘﻨﯽ" ﭼﻴﺰﯼ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﺪرﺳﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬در وﺻﻴﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﯼ ﮐﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﺴﮑﺮﯼ‬
‫)ع( ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮد اﻳﺸﺎن ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﺎدر ﺧﻮد ﻧﺎم ﺑﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﻳﮑﯽ دو ﺳﺎل اول ﺑﺮﺧﯽ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻏﻴﺒﺖ ﻓﺮزﻧﺪ زادﻩ ﯼ ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ ﻋﻬﺪﻩ دار ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬اﻳﺸﺎن در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺴﮑﺮﯼ)ع( اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از وﺻﻮل اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﺳﺮﻳﻌًﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮا ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ ﺗﺎ از دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﺟﻌﻔﺮ]ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم دهﻢ و ﺑﺮادر اﻣﺎم ﻋﺴﮑﺮﯼ[ ﺑﺮ ﻣﻮارﻳﺚ ﺁن ﺣﻀﺮت ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ ﮐﻨﻨﺪ‪ ...‬ﻣﺎدر ﺑﺰرﮔﻮار ﺣﻀﺮت ﻋﺴﮑﺮﯼ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ از دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮ ﻣﻴﺮاث اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ ﮐﺮدﻩ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل دوﻟﺘﻴﺎن را ﺑﺮ وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن ﺁﮔﺎﻩ‬
‫ﻧﺴﺎزد ﭼﻨﻴﻦ اﻟﻘﺎء ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﮐﻨﻴﺰان]اﻳﺸﺎن هﻤﺴﺮ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻘﻂ دو ﮐﻨﻴﺰ ﻣﺴﻴﺤﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺟﻨﮓ از‬
‫روﻣﻴﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ[ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﮑﺮﯼ ﺣﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ اﻳﺸﺎن داراﯼ ﻓﺮزﻧﺪ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺟﻌﻔﺮ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻮد اﻳﻦ اﻇﻬﺎر‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ از دﺳﺘﻴﺎﺑﯽ او ﺑﺮ ﻣﻴﺮاث اﺳﺖ)هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺷﺎﻳﻊ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮاﯼ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻃﺮاﻓﻴﺎن اﻣﺎم ﭘﺲ از ﺳﺎل هﺎ ﻋﺪاوت و دﺷﻤﻨﯽ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن او و ﺁﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺁن ﺑﺸﻮﻧﺪ ﮐﻪ او‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ( از ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﮑﺮﯼ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺷﮑﺎﻳﺖ ﮐﺮد‪...‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﮐﻨﻴﺰ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﯼ ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﺤﺘﺮﻣﻴﻦ ﺳﺎدات‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﺰﻩ ﻋﻠﻮﯼ ﻣﻨﺘﻘﻞ و در ﺁن ﺟﺎ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺁن ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﺘﻬﺎﯼ ﻣﺪت اﮐﺜﺮ ﺣﻤﻞ)ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﯽ(ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ وﯼ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﭘﺲ از ﺁن از ﮐﻨﻴﺰ ﻣﺰﺑﻮر رﻓﻊ ﺗﻮﻗﻴﻒ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁﻣﺪ و وﯼ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﺲ از ﺁن در ﺑﻐﺪاد زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ دﺳﺖ ﮐﻢ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ از ﺁن در ﻣﻨﺰل ﻳﮑﯽ از اﻋﻀﺎﯼ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎ‬
‫ﻧﻔﻮذ ﺑﻨﯽ ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﮐﺎﺗﺐ ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬ﺑﻌﺪهﺎ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﻧﺎراﺣﺘﯽ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺧﻼﻓﺖ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ‪،‬‬
‫وﯼ ﻣﺠﺪدًا از دﺳﺘﺮس ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻴﻌﻪ دور ﺷﺪﻩ و ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻋﻤﺎل دوﻟﺘﯽ ﮔﺬاردﻩ ﺷﺪ ﺗﺎ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻣﺰﺑﻮر)ﻗﺮن ﺳﻮم(وﻓﺎت‬
 ‫‪13‬‬

‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﻴﺮاث اﻣﺎم ﻋﺴﮑﺮﯼ ﭘﺲ از هﻔﺖ ﺳﺎل درﮔﻴﺮﯼ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻴﺎن ﺟﻌﻔﺮ و ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﮑﺮﯼ‪ ،‬و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻠﯽ ﻳﮏ ﺧﻮاهﺮ اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ") ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪،‬ﻣﮑﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ هﺎﺷﻢ اﻳﺰد ﭘﻨﺎﻩ‪ ،‬ﮐﻮﻳﺮ‪،‬‬
‫ﺻﺺ‪..(153-156‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﺘﺎب ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﺰاع ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ارث و ﻣﻴﺮاث‪ ،‬ﻣﺎدر اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ‬
‫ﻣﺪﻋﺎﻳﯽ)ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﻮدن ﮐﻨﻴﺰ( ﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﻪ ﺣﮑﺎم ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ دارد‪ .‬ﻣﺪرﺳﯽ ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮد در ﺧﺼﻮص وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻣﺎم‬
‫دوازدهﻢ را از راﻩ دﻳﮕﺮﯼ هﻢ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮاهﺮ اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺰ ﺟﻌﻔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻩ از ﺣﻀﺮت‬
‫هﺎدﯼ ﺑﻮد از ﺟﻌﻔﺮ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮد)ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺻﺺ‪..(161-162‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﻮاهﺮ اﻣﺎم هﻢ ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ) ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻬﺪﯼ( ﺑﻮد‪.‬ﻣﺪرﺳﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻧﮑﺎت دﻳﮕﺮﯼ هﻢ در ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ دارد‪.‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﮐﻮﻓﻪ‪،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﻀﺎل‪ ،‬ﻧﻴﺰ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻌﻔﺮ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ)ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(159‬از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺘﻤًﺎ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ داراﯼ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬از اﻳﻨﺮو‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﺴﮑﺮﯼ ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺁﻧﮑﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺪون ﻓﺮزﻧﺪ درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬اﺻﻞ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ اﻳﺸﺎن را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ)ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(160‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ‪ ،‬ﮔﺮوﻩ دﻳﮕﺮﯼ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ را‬
‫اﻧﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ ‪،‬ﭘﺲ از وﻓﺎت اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ ‪ ،‬اﻳﻦ ادﻋﺎ را ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﮑﺮﯼ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ زودﯼ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﺁل ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎز ﺧﻮاهﺪ ﮔﺸﺖ)ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪ .(170‬ﮔﺮوﻩ دﻳﮕﺮﯼ از ﺷﻴﻌﻴﺎن هﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد اﻣﺎم دوازدهﻢ اﻋﺘﻘﺎد ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﺰاع ﺷﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺪت ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم دوازدهﻢ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻃﻮل ﻣﺪت ﻏﻴﺒﺖ را ﺷﺶ روز‪،‬ﻳﺎ ﺷﺶ ﻣﺎﻩ ﻳﺎ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺷﺶ ﺳﺎل ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ)ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(.168‬ﻧﺰاع هﺎﯼ ﻣﺎﻟﯽ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬در اﻳﻦ ﻧﺰاع هﺎ‪ ،‬اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ ﺣﮑﻢ ﻗﺘﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﻣﺎﻟﯽ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد)ﻓﺎرس(را ﺻﺎدر ﮐﺮد و ﻳﮑﯽ از ﭘﻴﺮوان ﺁن ﺣﻀﺮت ﻓﺎرس را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﻮت ﺧﻮد‬
‫از اﻣﺎم ﻳﺎزدهﻢ ﻣﺴﺘﻤﺮﯼ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد)ﭘﻴﺸﻴﻦ‪،‬ص‪.(.145‬‬

‫ﻣﺤﺴﻦ ﮐﺪﻳﻮر هﻢ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﯼ ﻣﺴﺘﻨﺪ "ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﻮاﻧﯽ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﻠﻤﺎﯼ اﺑﺮار‪،‬ﺗﻠﻘﯽ اوﻟﻴﻪ اﺳﻼم ﺷﻴﻌﯽ از اﺻﻞ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ")ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ﺳﻮم‪ ،‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ (.1385‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﺎﻟﯽ ﻗﺮون ﺑﻌﺪﯼ‪" ،‬اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم"‬
‫را ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮر ﺷﻌﻴﺎن در ﭼﻨﺪ ﻗﺮن اوﻟﻴﻪ از اﺻﻞ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﺗﺼﻮر اﻣﺮوزﻳﻦ از اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ و ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺼﻤﺖ و دﻳﮕﺮ اﻣﻮرﯼ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﻴﺎن ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬واﻗﻌﻪ ﯼ دردﻧﺎﮎ ﻋﺎﺷﻮراﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد اﻣﺎم زﻣﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺁن را ﺻﺮﻓﺎ ﻳﮏ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﯼ هﻮﻳﺘﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ در اﺻﻞ واﻗﻌﻪ ﮐﺮﺑﻼ ﺷﮏ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬اﻣﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﺎﻟﯽ ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻮراﻳﯽ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺻﺪاﯼ اﻣﺜﺎل ﻣﻄﻬﺮﯼ را هﻢ در ﺁوردﻩ ﺑﻮد)رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺗﺤﺮﻳﻔﺎت ﻋﺎﺷﻮرا(‪.‬‬

‫‪ -6‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻋﺴﮕﺮﯼ ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻮزوﯼ‪ ،‬زﻳﺎرت ﻋﺎﺷﻮرا را ﻓﺎﻗﺪ ﺳﻨﺪ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ ،‬واﮐﻨﺶ هﺎﯼ ﺗﻨﺪﯼ ﻋﻠﻴﻪ ﻧﺎﻣﺒﺮدﻩ اﻳﺠﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻗﻢ در ﻳﮏ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻋﻠﻨﯽ اﻋﻼم ﮐﺮد‪:‬‬
‫"ﺑﻌﻀﻲ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺴﺎس ﻣﺎ را درك ﻧﻤﻲآﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ داﻣﻦ ﻣﻲزﻧﻨﺪ آﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺳﻜﻮت از ﺁن ﮔﺬﺷﺖ ﻓﻜﺮ ﻣﻲآﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﻟﻘﺎي ﺷﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي وﺣﺪت ﭘﻴﺶ روﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻜﻦ ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا آﻪ ﻣﻄﺮح آﺮدن هﻤﻴﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﻔﺮﻳﻖ و اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺨﻠﺺ درﮔﺎﻩ اهﻞ ﺑﻴﺖ ـ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴﻼم ـ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﻳﺮ ﺳﺆال رﻓﺘﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﺸﺎن ﺳﺎآﺖ‬
‫ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ ﺑﺎ دﻋﻮت ﻋﺰﻳﺰان ﻃﻠﺒﻪ ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺑﺮدﺑﺎري و ﺣﻔﻆ وﺣﺪت و ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻻن اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻣﻲآﻨﻢ‪،‬‬
‫دﺳﺖ از اﻳﻦ آﺎرهﺎ ﺑﺮدارﻧﺪ و ﺣﻮزﻩ را ﺁﻟﻮدﻩ اﻓﻜﺎر ﻣﻨﺤﺮف و ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ آﺴﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻌﺮوف و زﻳﺎرت ﻋﺎﺷﻮرا‬
‫و ﻟﻌﻦ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن اهﻞ ﺑﻴﺖ ـ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴﻼم ـ ﺟﺰو ﻣﻌﺘﻘﺪات ﺷﻴﻌﻪ اﺛﻨﻲﻋﺸﺮي اﺳﺖ و ﻣﻨﻜﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺳﺘﻐﻔﺎر آﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬رﺣﻤﻲ ﺑﻪ او ﻧﻤﺎﻳﺪ و در روزي آﻪ »ﻻ ﻳﻨﻔﻊ ﻣﺎل و ﻻ ﺑﻨﻮن اﻻ ﻣﻦ اﺗﻲ اﷲ ﺑﻘﻠﺐ ﺳﻠﻴﻢ« ﻧﺠﺎت ﭘﻴﺪا آﻨﺪ"‪.‬‬

‫واﮐﻨﺶ ﺗﻨﺪ ﻓﻘﻪ ﭘﻴﺸﮕﺎن ﺣﻮزوﯼ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﯽ ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻋﺴﮕﺮﯼ از ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺷﺪ و ﻳﮏ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﻤﺪن‬
‫ﻓﻘﻬﯽ از راﻩ ﺗﮑﻔﻴﺮ ﺑﺮ ﻓﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻗﻢ اﻋﻼم ﻣﯽ دارد ﮐﻪ ﻟﻌﻦ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن اهﻞ ﺑﻴﺖ ﺟﺰو اﻋﺘﻘﺎدات ﺷﻴﻌﻪ‬
‫اﺳﺖ و در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﺎﻟﯽ ﺑﺮاﯼ هﻮﻳﺖ ﺳﺎزﯼ در ﻣﻘﺎﺑﻞ "دﻳﮕﺮﯼ" اﻳﻦ اﻣﻮر را ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻬﺮ‬
‫ﺣﺎل ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﺎر ﺧﻮد را ﮐﺮد و ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻋﺴﮕﺮﯼ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ درﺑﺎرﻩ ﯼ زﻳﺎرت‬
 ‫‪14‬‬

‫ﻋﺎﺷﻮرا ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻧﻮﺷﺖ‪" :‬اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ در آﺘﺎب ﻣﻨﺘﺨﺐ اﻻدﻋﻴﻪ دو زﻳﺎرت از زﻳﺎرت ﺧﺎﺻﻪ روز ﻋﺎﺷﻮرا را ﻋﺮض آﺮدم و ﺑﻪ‬
‫ﺁن اﻋﺘﻘﺎد دارم‪ .‬زﻳﺎرت ﻋﺎﺷﻮراي ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﻌﺮوف‪ ،‬داراي ﻣﺆﻳﺪات و ﺗﻮﺛﻴﻘﺎت ﺧﺒﺮي اﺳﺖ آﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﻜﻴﻚ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻦ ﺧﻮدم‬
‫زﻳﺎرت ﻋﺎﺷﻮرا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪم و ﻣﻲﺧﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻗﻠﺒﻲ داﺷﺘﻢ آﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﻩ زﻳﺎرت‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا ﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻗﻠﺒﻲ ﻣﻦ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪ"‪.‬‬

‫ﻣﺤﺴﻦ ﮐﺪﻳﻮر هﻢ ﻃﯽ ﻳﮏ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ‪ ،1384‬در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﯼ زﻳﺎرت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﺒﻴﺮﻩ را هﻢ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺳﻨﺪ و هﻤﺨﻮاﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ داﻧﺪ)ﻣﺘﻦ ﭘﻴﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺪﻳﻮر و ﻧﻘﺪ ﺁن در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‬
‫‪ .( http://istgaheandishe.blogfa.com/post-10.aspx‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪﯼ رﯼ ﺷﻬﺮﯼ هﻢ در ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﺠﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻩ ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ﮐﺴﺎ را از ﺁن ﺣﺬف ﮐﺮدﻩ و ﺁن را ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﮐﺴﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وﯼ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫دﻳﮕﺮﯼ اﺳﺖ) رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ‪.( http://www.shia-news.com/ShowNews.asp?Code=86092107‬‬

‫‪ -7‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ":‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم)ص( اﻓﮑﺎر ﭘﺎﮎ ﺧﻮد را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا و وﺣﯽ اﻟﻬﯽ ﻓﺮض ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﻌﺎل از راﻩ ﻧﻬﺎد ﭘﺎﮐﺶ ﺑﺎ وﯼ ﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و روان ﭘﺎﮎ و ﺧﻴﺮﺧﻮاﻩ ﺧﻮد را ‪ ،‬ﮐﻪ اﻳﻦ اﻓﮑﺎر از‬
‫ﺁن ﺗﺮاوش ﮐﺮدﻩ در ﻗﻠﺐ ﺁراﻣﺶ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬روح اﻣﻴﻦ و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و ﻓﺮﺷﺘﻪ ﯼ وﺣﯽ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻗﻮاﻳﯽ را ﮐﻪ‬
‫در ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺴﻮﯼ ﺧﻴﺮ و هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ دﻋﻮت ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻗﻮاﻳﯽ را ﮐﻪ ﺑﺴﻮﯼ ﺷﺮ و هﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ و ﺟﻦ ﺧﻮاﻧﺪ و وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻮد را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎﯼ ﻧﺪاﯼ وﺟﺪان ﻋﻬﺪﻩ دار ﻗﻴﺎم و دﻋﻮت ﻣﯽ ﺷﺪ ﻧﺒﻮت و‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﻧﺎم ﮔﺬاﺷﺖ‪ ...‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم)ص( اﻓﮑﺎر ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ذهﻨﺶ ﺧﻄﻮر ﻣﯽ ﮐﺮد ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ و ﻣﻌﻨﯽ اش‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ رﺷﺘﻪ اﻓﮑﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﮑﺎر دﻳﮕﺮش از ﺁن ﺧﻮدش و ﺗﺮاوش ﻣﻐﺰ ﺧﻮدش ﺑﻮد وﻟﯽ اﻳﻦ اﻓﮑﺎر وﻳﮋﻩ ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ‬
‫ﭘﺎﮎ و ﻣﻘﺪس ﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ ﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ اﻳﻦ اﻓﮑﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم )ص( و ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺸﺮﻳﻔﯽ ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫دارﻧﺪ" )ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻗﺮﺁن در اﺳﻼم‪ ،‬ﺻﺺ ‪.(74-75‬‬

‫‪ -8‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ‪ ،‬ﻗﺮﺁن در اﺳﻼم‪ ،‬دﻓﺘﺮ اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ص ‪.74‬‬
 ‫‪15‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ )‪(3‬‬

‫ﺑﯽ دﻟﻴﻠﯽ ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ‪ ،‬زﺑﺎن دﻳﻦ را زﺑﺎن واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬دﻳﻦ داراﯼ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺎم‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات)اﺻﻮل دﻳﻦ(‪ .‬ب‪ -‬ﻓﻘﻪ‪ .‬ج‪ -‬اﺧﻼق دﻳﻨﯽ ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎرﻳﺎت)اﺧﻼق و ﻓﻘﻪ( ﻣﺸﻤﻮل ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺁﻧﭽﻪ دﻳﻦ در ﺧﺼﻮص ﺟﻬﺎن هﺴﺘﯽ)ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد( ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و اﺟﺘﻤﺎع ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺻﺎدق اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ هﻢ ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﯽ‬
‫ﮔﺬارﻳﻢ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮا)‪ (realistic‬از زﺑﺎن دﻳﻦ ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ وﻓﺎدار ﺑﻪ ﻣﺘﻦ و ﻣﺪﻟﻞ اﺳﺖ‪ .‬واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎن دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺸﺎن‬
‫دهﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﻳﺎ دﻻﺋﻠﯽ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺻﺎدق اﻧﺪ؟ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ادﻟﻪ ﯼ ﺻﺪق ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﺎر‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪" ،‬ﺑﯽ دﻟﻴﻠﯽ" ﻳﺎ "ﺳﺴﺖ دﻟﻴﻠﯽ" اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﺑﯽ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﺗﻌﺎرض دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺎﺗﻢ اﻧﺒﻴﺄ و ﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺄ ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﺗﻢ اﻧﺒﻴﺄ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را ﺑﺎ ﻣﺪﻋﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﮐﻨﻴﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺁن ‪ ،‬ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ و اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ ﺧﻮد را ﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺎ ﻳﺎ وﻟﯽ ﺧﺎﺗﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ]‪ [1‬ﭘﺮﺳﺶ ‪ :‬ﺁﻳﺎ‬
‫"ﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺄ ﺑﻮدن" ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺑﺎ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮهﺎن ﻣﯽ ﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﮐﺮد ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮ اﻟﺨﻴﺮ ﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺎﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﺧﺎﺗﻢ‬
‫اوﻟﻴﺄ ﺑﻮدن ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻠﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش ﻋﻘﻠﯽ ﺁن ﺑﻼدﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺄ ﺑﻮدن ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺁن اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺪﻋﯽ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﺰاع‪ ،‬اﺻﻞ ادﻋﺎﯼ ﺷﺨﺺ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ و ﻣﺪﻋﺎﯼ هﻴﭻ ﮐﺲ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ‬
‫ارﺟﺎع ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻼدﻟﻴﻞ ﺧﻮدش ﻣﺪﻟﻞ و اﺛﺒﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﻓﻘﻂ اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ اﺑﯽ اﻟﺨﻴﺮ ﺧﻮد را ﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺄ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ هﻢ ﺧﻮد را ﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺄ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ هﻢ ﺷﻨﻴﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎرﻓﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﻗﻴﺼﺮﯼ‪ ،‬وﻟﯽ را‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﺒﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ‪ ،‬ﺳﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ اوﻟﻴﺄ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬وﻻﻳﺖ ﺑﺎﻃﻦ‬
‫ﻧﺒﻮت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻬﻮدﯼ وﻟﯽ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺑﯽ واﺳﻄﻪ و ﻣﺤﺼﻮل ارﺗﺒﺎط ﺑﯽ ﺗﮑﻴﻒ و ﺑﯽ ﻗﻴﺎس ﺧﺪا ﺑﺎ ﺟﺎن وﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‪،‬‬
‫وﺣﯽ ﺑﺎ واﺳﻄﻪ)ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ( ﺑﻪ ﻧﺒﯽ ﻣﯽ رﺳﺪ]‪.[2‬‬

‫ﺣﺎل اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪" :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺧﺎﺗﻢ اﻟﻨﺒﻴﻦ اﺳﺖ")اﺣﺰاب ‪ .(40 ،‬ﺁﻳﺎ ﻓﻬﻢ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣﻴﻨﻪ و‬
‫ﺳﻴﺎﻗﯽ )‪(context‬ﮐﻪ در ﺁن ﺁﻳﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ‪ ،‬و ﻣﺴﺄﻟﻪ اﯼ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻞ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ؟ دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﯼ ﺗﻤﺎﻣًﺎ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻧﻤﯽ ﺗﻮان و ﻧﺒﺎﻳﺪ دﻳﻦ را از ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻦ ﺟﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﻠﮑﻴﺎن ﮐﻞ ﻗﺮﺁن را ﺣﺎﺷﻴﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻣﺘﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ ﻣﯽ داﻧﺪ]‪ .[3‬ﻓﻀﻞ اﻟﺮﺣﻤﺎن‪،‬اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﺎﮐﺴﺘﺎﻧﯽ هﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﯼ‬
‫داﺷﺖ]‪ .[4‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺷﺄن ﻧﺰول اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﻄﻠﻘًﺎ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ هﻤﺴﺮ زﻳﺪ)زﻳﻨﺐ(‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺧﻮﻳﺶ ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ ﻳﮏ "ﻣﺴﺄﻟﻪ" ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن هﻢ اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻃﺮح ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ و هﻢ ﺳﻌﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮﯼ ﺁن‬
‫را ﺣﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫"هﻴﭻ ﻣﺮد و زن ﻣﻮﻣﻨﯽ را ﻧﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش اﻣﺮﯼ را ﻣﻘﺮر دارﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﺎن را در ﮐﺎرﺷﺎن اﺧﺘﻴﺎر]و ﭼﻮن و‬
‫ﭼﺮاﻳﯽ[ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و هﺮ ﮐﺲ از ]اﻣﺮ[ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او ﺳﺮ ﭘﻴﭽﯽ ﮐﻨﺪ در ﮔﻤﺮاهﯽ ﺁﺷﮑﺎرﯼ اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ هﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ و هﻢ ﺧﻮد ﺗﻮ در ﺣﻖ او ﻧﻴﮑﯽ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ هﻤﺴﺮت را ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕﻪ دار و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮوا ﮐﻦ و‬
‫ﭼﻴﺰﯼ را در دل ﺧﻮد ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﺷﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ ﺁن ﺑﻮد‪ ،‬و از ﻣﺮدم ﺑﻴﻢ داﺷﺘﯽ‪ ،‬و ﺣﺎل ﺁﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺰاوارﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ از او ﺑﻴﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﭼﻮن زﻳﺪ از او ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﺁورد‪ ،‬او را ﺑﻪ هﻤﺴﺮﯼ ﺗﻮ در ﺁوردﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎن در ﻣﻮرد هﻤﺴﺮان ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪﮔﺎﻧﺸﺎن‪ -‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ از اﻳﻨﺎن ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮﺁوردﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ -‬ﻣﺤﻈﻮرﯼ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬
 ‫‪16‬‬

‫اﻣﺮ اﻟﻬﯽ اﻧﺠﺎم ﻳﺎﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻈﻮرﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻨﺖ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﻖ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن هﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺮ اﻟﻬﯽ ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ و ﺑﺴﺎﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬هﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﻬﺎﯼ اﻟﻬﯽ را ﻣﯽ رﺳﺎﻧﻨﺪ و از او‬
‫ﭘﺮوا دارﻧﺪ و از هﻴﭻ ﮐﺲ ﺟﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮوا ﻧﺪارﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ را ﺑﺴﻨﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ هﺮﮔﺰ ﭘﺪر هﻴﭻ ﻳﮏ از ﻣﺮدان‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و ﺧﺎﺗﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ")اﺣﺰاب‪.(36 -41 ،‬‬

‫ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺪر هﻴﭽﻴﮏ از ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﯼ ﺧﺪا و ﺧﺎﺗﻢ اﻧﺒﻴﺎ ﺳﺖ و اﺣﺪﯼ از ﺷﻤﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارد در ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫اﯼ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﮑﻤﯽ از ﺳﻮﯼ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و اﻋﺘﺮاض ﭘﻴﺸﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬ﺷﮑﯽ ﻧﻴﺴﺖ در اﻳﻨﮑﻪ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﺮاﺿﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا هﻤﺴﺮ ﭘﺴﺮ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻩ اش را ﮔﺮﻓﺖ؟ ﺟﻮاب ﮔﻮﻳﺪ و ﺣﺎﺻﻞ ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﺎ ﭘﺪر هﻴﭻ ﻳﮏ از ﻣﺮدان ﻣﻮﺟﻮد و ﻓﻌﻠﯽ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ازدواﺟﺶ ﺑﺎ هﻤﺴﺮ ﻳﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ازدواج ﺑﺎ هﻤﺴﺮ ﭘﺴﺮش ﺑﺎﺷﺪ"]‪ .[5‬اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﻣﺤﻮرﯼ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻳﻨﯽ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻳﮑﺒﺎر در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺧﺼﻮص ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﻏﻴﺮ‬
‫ﻣﺤﻮرﯼ‪ ،‬دهﻬﺎ ﺁﻳﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﻣﻔﺴﺮان ﺁﻳﻪ را از ﺳﻴﺎق ﺗﺎرﻳﺨﯽ اش ﺟﺪا ﮐﺮدﻩ و ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺁن دﺳﺘﮕﺎهﻬﺎﯼ ﮐﻼﻣﯽ –‬
‫ﻓﻘﻬﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺣﮑﻢ ﺗﮑﻔﻴﺮ ﺻﺎدر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و هﻴﭻ ﺁﺋﻴﻦ ﺗﺎزﻩ اﯼ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﻧﻤﯽ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻓﺮض ﺁﻧﮑﻪ ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ هﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ زﻳﻨﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﺎص و ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮدن ﻣﺮدم ﻣﻌﺘﺮض ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز هﻢ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻳﮏ ﻣﺪﻋﺎ روﺑﺮو هﺴﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﺶ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ‬
‫دﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﺻﺪق اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺻﺪق اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ‬
‫هﻴﭻ دﻟﻴﻠﯽ اﺛﺒﺎت ﮐﺮد‪ .‬ارﺟﺎع ﻣﮑﺮر ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺪﻋﺎ‪ ،‬ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎ را ﺗﺤﮑﻴﻢ ﻧﺨﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاﯼ‬
‫ﻣﻌﻘﻮل ﺳﺎزﯼ اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ ﻧﻈﺮﻳﻪ هﺎﯼ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﻌﺎرﺿﯽ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را ﺑﺮاﯼ اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن ﺷﻨﻴﺪﻧﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﻓﺎع از اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﭼﻨﺪان دﺷﻮار و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ دﻟﻴﻞ ﻧﺒﻮد‪.‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﺤﯽ‬
‫ﻼ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ﺑﺮ ﻣﯽ ﺳﺎزد ﮐﻪ هﻴﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﻴﻮﯼ و اﺧﺮوﯼ ﺁدﻣﻴﺎن‬ ‫اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﯼ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ وﯼ‪ ،‬ﻧﺒﻮت ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻳﮑﯽ از اﺳﻤﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬از درﺟﺎت وﻻﻳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﻮت و‬
‫رﺳﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪ ...‬ﻳﮑﯽ از اﺳﻤﺄ ﺧﺪاوﻧﺪ وﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺒﯽ و رﺳﻮل از ﻧﺎم هﺎﯼ او ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﭼﻮن ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﯽ در اﺳﻤﺄ اﻟﻬﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و وﻻﻳﺖ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻴﺎﻓﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﻢ وﻟﯽ را ﺣﻔﻆ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ"]‪ .[6‬اﻣﺎ ﻣﻼﺻﺪرا‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺰدﻳﮏ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﻮﺟﻴﻬﯽ ﻣﻘﺒﻮل ﺗﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او‪ ،‬ﺁدﻣﻴﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ رﺷﺪ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺖ اﺳﻼم رﺳﻴﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻣﺖ اﺳﺖ)اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪ 110‬ﺁل ﻋﻤﺮان(‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان از ﻧﻈﺮ درﺟﻪ‬
‫وﺟﻮدﯼ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدﻧﺪ)اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪ 253‬ﺑﻘﺮﻩ( و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم اﻓﻀﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ)اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎ ﮐﻪ وﻓﻖ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﻣﻈﻬﺮ اﺳﻢ اﻋﻈﻢ ﺧﺪاﺳﺖ(‪ .‬دﻳﻦ اﺳﻼم هﻢ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ ادﻳﺎن )اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺁﻳﻪ اﻟﻴﻮم اﮐﻤﻠﺖ ﻟﮑﻢ دﻳﻨﮑﻢ‪:‬ﻣﺎﺋﺪﻩ ‪ (3،‬و واﺟﺪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺟﻤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن هﻢ ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻴﺎر و ﺣﺠﺖ ﺑﻪ ﺁدﻣﻴﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﺪﻳﺪﯼ ﻧﻴﺎز ﻧﻴﺴﺖ و ﺁدﻣﻴﺎن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد راﻩ را اداﻣﻪ دهﻨﺪ‪ .‬ﻣﻼﺻﺪرا در ﺷﺮح ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻴﺴﺘﻢ از‬
‫ﮐﺘﺎب ﻋﻘﻞ و ﺟﻬﻞ اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺣﺠﺖ ﭘﺲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم را ﻧﻪ ﻗﺮﺁن ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬ﺁدﻣﻴﺎن ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم وارد‬
‫دوران ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺷﺪﻩ و از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺎن را ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻨﺪ‪":‬ﺛﻢ ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻮل ﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺁﻟﻪ‬
‫اﻟﯽ ﺁﺧﺮ اﻟﺰﻣﺎن ﮐﺎﻧﺖ اﻻﺳﺘﻌﺪادات ﻓﯽ اﻟﺘﺮﻗﯽ و اﻟﻨﻔﻮس ﻓﯽ اﻟﺘﻠﻄﻒ و اﻟﺘﺰﮐﯽ و ﻟﻬﺬا ﻟﻢ ﻳﺤﺘﺎﺟﻮا اﻟﯽ رﺳﻮل ﺁﺧﺮ ﻳﮑﻮن ﺣﺠﻪ ﻣﻦ‬
‫اﷲ ﻋﻠﻴﻬﻢ و اﻧﻤﺎ اﻟﺤﺠﻪ ﻣﻨﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ هﻮ اﻟﻌﻘﻞ اﻟﺬﯼ هﻮ اﻟﺮﺳﻮل اﻟﺪاﺧﻠﯽ"]‪ .[7‬ﻣﺪﻋﺎﯼ اول ﺻﺪرا ﮐﻪ اﻣﺖ اﺳﻼم ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ و‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻣﺖ هﺎﺳﺖ‪ ،‬ادﻋﺎﻳﯽ ﺑﻼدﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ اﻋﺮاب ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ اﻣﺖ هﺎ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮐﻨﻮﻧﯽ‬
‫ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻣﺖ هﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬رذاﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از ﭘﻴﺮوان دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮان ﭘﺲ از ﺳﻪ دهﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﮐﻪ دروغ راﻳﺞ ﺗﺮﻳﻦ اﻣﺮ در ﺁن اﺳﺖ و ﺑﺪون دروﻏﮕﻮﻳﯽ هﻴﭻ ﮐﺎرﯼ از‬
‫ﭘﻴﺶ ﻧﻤﯽ رود و زﻣﺎﻣﺪران اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﻴﺶ از زﻣﺎﻣﺪاران ﻧﻈﺎم هﺎﯼ ﻏﻴﺮ دﻳﻨﯽ دروغ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬رﻳﺎ و ﻧﻔﺎق و ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ وﻏﻴﺮﻩ‬
‫رذاﺋﻠﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﮔﺴﺘﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺳﻮم ﺻﺪرا ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﮐﻤﺎل دﻳﻦ)ﮐﻤﺎل ﻓﻘﻪ؟ﮐﻤﺎل اﺧﻼق؟ ﮐﻤﺎل‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات؟ ﮐﻤﺎل ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ؟ ﮐﻤﺎل ﻧﻈﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ؟و‪ ،(...‬اﮔﺮ هﻢ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺛﺒﺎت اﻳﻨﮑﻪ اﺳﻼم ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ ﺁﺋﻴﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
 ‫‪17‬‬

‫اﻣﺮﯼ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار و ﻧﺎﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪﻋﺎﯼ دوم ﺻﺪرا هﻢ ﺑﻼدﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﻳﺎ دﻻﺋﻠﯽ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان اﻗﺎﻣﻪ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ‪ ...‬را ﻗﺎﻧﻊ و ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﺁن ﮐﻨﺪ؟ اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪ ﺻﺪرا در ﺧﺼﻮص ﻧﻘﺶ ﻋﻘﻞ ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪ ﯼ ﻣﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ راهﮕﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ از ﺑﺮﺧﯽ زواﻳﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻗﺒﺎل ﻻهﻮرﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺒﺎل ﻻهﻮرﯼ ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﭘﺎﻳﺎن دوران ﮐﻮدﮐﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻎ ﺷﺪن ﺑﺸﺮﻳﺖ و ﺁﻏﺎز دوران ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮد‪.‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوران ﻏﺮﻳﺰﻩ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺷﺮوع دوران ﻋﻘﻞ)ﺧﺮد اﺳﺘﻘﺮاﻳﯽ(‪ ،‬ﻧﺒﻮت ﺧﺘﻢ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺠﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﺠﻴﺖ ﻏﺮﻳﺰﻩ و وﺣﯽ اﺳﺖ‪":‬اﻳﻦ ﮐﻤﺎل ﻧﺒﻮت ﺑﻮد ﮐﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﻧﺴﺦ ﮐﻨﺪ"‪.‬ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺧﺘﻢ‬
‫ﻇﻬﻮر هﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎﻣﻮر ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ]‪ .[8‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻗﺒﺎل را ﻧﻪ ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺘﻢ دﻳﺎﻧﺖ و ﺧﻮدﮐﻔﺎﻳﯽ ﺑﺸﺮﻳﺖ‬
‫از ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺒﻴﺄ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻗﺒﺎل ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪن ﺁدﻣﻴﺎن از ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺒﻴﺄ اﺳﺖ‪.‬ﺁدﻣﻴﺎن وﻗﺘﯽ از اﻳﻦ ﻧﺮدﺑﺎن‬
‫ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺮدﺑﺎن ﻣﺠﺪد ﻧﻴﺎز ﻧﺪارﻧﺪ]‪ .[9‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻄﻬﺮﯼ ﮐﺘﺐ اﻧﺒﻴﺄ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺮﺁن از ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﺼﻮن‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪.‬ﻗﺮﺁﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﮐﻠﯽ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را در ﺑﺮ دارد‪.‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ اﺟﺘﻬﺎد‪ ،‬ﻓﺮوع را از اﺻﻮل اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﻨﺪ‪.‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﺳﻼم هﻤﻪ ﯼ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻤﮑﻨﻪ وﺣﯽ را ﺗﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻃﯽ ﮐﺮد و دﻳﮕﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﺎزﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻻﺋﻞ‪،‬‬
‫ﻧﺒﻮت ﺧﺘﻢ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮوش ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﮐﺴﯽ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ اش ﺣﺠﺖ ﻣﺪﻋﻴﺎت و ﻓﺮاﻣﻴﻨﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺣﺠﺖ ﺳﺮﺧﻮد ﺑﻮد‪.‬ﺷﺨﺼﻴﺘﺶ‬
‫"ﺿﺎﻣﻦ ﺻﺤﺖ ﺳﺨﻦ و ﺣﺴﻦ رﻓﺘﺎرش" ﺑﻮد‪.‬ﺷﺨﺼﻴﺖ اش ﺑﺮاﯼ دﻳﮕﺮان ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺁور ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ هﻴﭻ ﮐﺲ ﺣﺠﺖ ﻣﺪﻋﻴﺎت او ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪".‬وﻗﺘﯽ ﭘﺎﯼ اﺳﺘﺪﻻل و ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ در ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﯼ ﺳﺨﻦ ﺑﺎ وﺣﯽ‬
‫ﻗﻄﻊ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﺁن ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﺗﺮازوﯼ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮهﺎن ﺗﻮزﻳﻦ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ"]‪ .[10‬ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﺳﺮوش اﻣﺮوز ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﯼ داﺷﺘﻪ‬
‫ﻻ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎ از ﺷﺨﺼﻴﺖ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را "ﺣﺠﺖ ﺳﺮﺧﻮد" ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون دﻟﻴﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻴﻨﺶ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪ .‬او ً‬
‫ﻳﮏ اﻧﺴﺎن ﺟﺰ از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارش ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﻢ؟ ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻳﮏ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﯼ "ﺷﺨﺼﻴﺖ اش ﺿﺎﻣﻦ ﺻﺤﺖ ﺳﺨﻦ و ﺣﺴﻦ رﻓﺘﺎرش ﺑﻮد" ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﻪ "ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارش ﺿﺎﻣﻦ‬
‫ﺻﺤﺖ ﮔﻔﺘﺎر و ﺻﺪق ﮐﺮدارش ﺑﻮد" و اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﯼ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺠﻴﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴًﺎ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﯼ دﻳﮕﺮ وﯼ ﮐﻪ ﺑﺴﻂ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﮑﺮار ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﻗﺮاﺋﺖ دﻳﮕﺮﯼ از ﺳﺨﻦ ﺳﺮوش ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﺎرض ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻮﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺮوش از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺣﺠﺖ ﻣﺪﻋﻴﺎت او ﻧﻤﯽ‬
‫داﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﻘﺎم ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ)ﻋﻮام؟ ﻓﻘﻴﻬﺎن؟ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن؟ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن؟ﻋﺎرﻓﺎن( ﺷﺨﺼﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺣﺠﺖ‬
‫ﻣﺪﻋﻴﺎﺗﺶ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ ‪ .‬ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ هﻴﭻ ﻓﺮدﯼ )ﺣﺘﯽ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﯽ؟( را ﺣﺠﺖ‬
‫ﻣﺪﻋﻴﺎﺗﺶ ﺑﺸﻤﺎر ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ‪ ،‬ﻧﺒﻮت ﺧﺘﻢ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮﯼ ﺳﺮوش ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاﯼ‬
‫اﻳﻨﮑﻪ ﺳﺮوش "ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮر" ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺮﺁن)ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺧﻮاﻧﺶ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ و در ﺁن ﺧﻄﺎ هﻢ وﺟﻮد دارد( را ﻣﺤﻮر‬
‫و ذاﺗﯽ دﻳﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ او ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﻣﺮ ذاﺗ ًﺎ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ]‪ .[11‬اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎ در ﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺘﻢ‬
‫ﻧﮕﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺁن ﺗﺠﺮﺑﻪ "ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻧﯽ" ‪" ،‬ﺑﺴﻂ ﻳﺎﻓﺘﻨﯽ" و "ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻳﺎﺑﻨﺪﻩ" اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﺮوش‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬دﻳﻨﺪارﯼ ‪،‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﮔﺰار هﺎﻳﯽ ﺧﺎص ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وﯼ در ﺑﺎورهﺎ و ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ -‬ﮐﻼﻣﯽ ﻗﺮﺁن ﺧﻄﺎ وﺟﻮد‬
‫دارد) ﻳﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﺗﻌﺎرض دﻳﻦ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ(‪.‬‬

‫ب‪ -‬دﻳﻨﺪارﯼ‪،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺧﺎص هﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وﯼ ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺮﺁن ﺑﺎﻟﻌﺮض وارد دﻳﻦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و هﻴﭻ‬
‫ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ ذاﺗًﺎ دﻳﻨﯽ ﻧﻴﺴﺖ]‪.[12‬اﻳﻦ اﺣﮑﺎم ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ هﻢ ﺗﻌﺎرض دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ج‪ -‬دﻳﻨﺪارﯼ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﮑﺮار ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻧﺒﻮﯼ و ﺑﺴﻂ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺁن ﺗﺠﺮﺑﻪ‪.‬ﻋﺎرﻓﺎن ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ را‬
‫ﺑﺴﻂ دادﻩ اﻧﺪ]‪ .[13‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫‪18‬‬

‫اﻳﻦ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎﯼ ﻧﻈﺮﯼ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺪﻋﺎﻳﯽ روﺑﺮو هﺴﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺟﺎﻣﻪ ﻣﻌﻘﻮﻟﻴﺖ ﺑﺮ ﺗﻦ‬
‫ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ادﻋﺎﻳﯽ ﺑﻼدﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬اﮔﺮ هﻢ ﻣﺪﻟﻞ ﮐﺮدن اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ اﻣﮑﺎﻧﭙﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﺎﮐﻨﻮن هﻴﭻ دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮاﯼ ﻣﺴﺘﺪل‬
‫ﮐﺮدن ﺁن اراﺋﻪ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ ‪ 5 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﭘﻴﺮوان اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ ﺧﻮاﺑﯽ)ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ اﯼ ؟( از او ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺁن ﺧﻮاب‪ ،‬وﯼ ﺧﻮد راﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺎ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪" :‬ﻳﺎ‬
‫ﺑﺎﺳﻌﻴﺪ! هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪم‪ ،‬ﺁﺧﺮﻳﻦ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان ﺑﻮدم ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﯼ اوﻟﻴﺎﻳﯽ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺗﻮ هﻴﭻ وﻟﯽ ﻇﺎهﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ" )اﺳﺮار‬
‫اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول ‪ ،‬ص ‪.( 235‬‬

‫ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮ روح ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ را ﺧﺎﺗﻢ اوﻟﻴﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ":‬و ﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺼﻠﻮﻩ و اﻟﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻧﺒﻮت ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫رﺳﻴﺪ و ﻟﮑﻦ‪ ،‬ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ‪ ،‬اﻣﺖ ﻣﺮا ﭘﺲ از ﻧﺒﻮت‪ ،‬درﺟﻪ ﯼ وﻻﻳﺖ ﮐﺮاﻣﺖ ﮐﺮدﺳﺖ و اﻳﺸﺎن را ﺑﺪﻳﻦ ﺑﺸﺎرت ﺧﻠﻌﺖ ﺗﺸﺮﻳﻒ‬
‫وﻻﻳﺖ ﻓﺮﻣﻮدﻩ‪ ...‬و ﭼﻮن ﻣﺮغ روح ﺁن ﻣﻬﺘﺮ و ﺑﻬﺘﺮ ﻋﺎﻟﻢ از اﻳﻦ ﮐﺎﺷﺎﻧﻪ ﯼ ﻋﺎرﻳﺘﯽ ﺑﺪان ﺁﺷﻴﺎﻧﻪ اﺻﻠﯽ رﻓﺖ ‪ ...‬ﺑﻌﺪ از اﻳﺸﺎن اﻳﻦ وﻻﻳﺖ‬
‫درﻳﻦ اﻣﺖ ﻗﺮﻧًﺎ ﺑﻌﺪ ﻗﺮن ﻣﯽ ﺁﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج‪ ،‬از اﺳﺮار اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺮوﯼ ﮐﺸﻒ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺖ ﺁن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺁوازﯼ از‬
‫وﯼ ﺑﺮﺁﻣﺪ ﮐﻪ "اﻧﺎ اﻟﺤﻖ" ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ ﻧﻴﺎز ﺁن ﮐﻠﻤﻪ ﺷﺪ و از ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻮﻳﺰﻳﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ را رﺣﻤﻪ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وﻻﻳﺘﯽ ﺑﻮد و ﮐﺸﻔﯽ‬
‫اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺁن اﻳﻦ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ "ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ ﻣﺎ اﻋﻈﻢ ﺷﺎﻧﯽ"‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ هﺮ ﻗﺮن‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪﻩ ﮐﺮاﻣﺖ و ﺑﻨﻴﺎد وﻻﻳﺖ را واﻻﻳﯽ ﻣﯽ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻬﺪ‬
‫ﺷﻴﺦ اﻣﺎم اﺟﻞ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﻃﺮﻳﻘﺖ و ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻮر ﻣﻠﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺨﻴﺮ ‪ ...‬اﻧﭻ ﻣﻄﻠﻮب هﻤﮕﺎﻧﺴﺖ ﺑﻮد از وﻻﻳﺖ ﻇﺎهﺮ و‬
‫ﺑﺎﻃﻦ او را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺁن ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ "ﻟﻴﺲ ﻓﯽ اﻟﺠﺒﻪ ﻏﻴﺮ اﷲ"‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﻦ ﺑﺸﻨﻴﺪﻧﺪ ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻻﻳﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل رﺳﻴﺪ‪،‬‬
‫وراﯼ ﮐﻤﺎل اﻳﻦ در ﺟﻬﺎن راهﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ دﻳﮕﺮان ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﻖ اﺛﺒﺎت ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﻻﺟﺮم ﺁن اﺛﺒﺎت ﺣﺠﺎب راﻩ اﻳﺸﺎن ﺁﻣﺪ از ﺑﻠﻮغ ﮐﻤﺎل‬
‫درﺟﻪ ﯼ وﻻﻳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﻴﺦ اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ‪ ...‬ﺧﻮد را از راﻩ ﺑﺮداﺷﺖ ‪ ...‬ﺑﺮﻳﻦ ﻣﺘﻔﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ ازو‪ ،‬در وﻻﻳﺖ‪ ،‬هﻴﭽﮑﺲ را اﻳﻦ درﺟﻪ و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ و وراء اﻳﻦ درﺟﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻮد ﻣﺮ ﺁدﻣﯽ را ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﻮت" )ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮ روح ﻟﻄﻒ اﷲ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻌﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻻت و ﺳﺨﻨﺎن اﺑﻮ ﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻖ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﻔﻴﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،1366 ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺁﮔﺎﻩ ‪،‬‬
‫ﺻﺺ ‪.(.34-35‬‬

‫ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮ ﺣﻔﺾ ﺳﻬﺮوردﯼ )‪ 539-632‬ﻩ – ق( ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻮارف اﻟﻤﻌﺎرف ‪ ،‬ﺻﻮﻓﻴﻪ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن واﻗﻌﯽ و ﺣﻘﻴﻘﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮا ن‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬ﺷﻴﺦ ﮐﺎﻣﻞ ‪ ...‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﻴﺮاث ﻋﻠﻢ ﺑﯽ واﺳﻄﻪ ﺷﻮد و دﻟﺶ ﻣﻌﺪن ﺣﮑﻤﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﮐﻼم او ﮐﻼم اﻧﺒﻴﺄ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫و ‪ ،‬ﺳﻴﺮت او ﺳﻴﺮت اﻧﺒﻴﺄ ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﯼ ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬اﻣﺎم و ﻣﻘﺘﺪاﯼ ﺧﻼﻳﻖ ﺷﻮد‪ ،‬و از اﺛﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻧﻔﺲ ﭘﺎﮎ او‪ ،‬ﺑﺴﯽ ﻃﺎﻟﺒﺎن‬
‫ﺻﺎدق راﻩ ﻳﺎﺑﻨﺪ ‪ ...‬ﻧﺠﺎت اﺑﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺑﺎﻗﯽ و ﻧﻌﻴﻢ ﺳﺮﻣﺪﯼ ﺑﻪ ﺷﺮط ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﺗﺴﻠﻴﻤﯽ ﺣﮑﻢ ﺷﻴﺦ ﺑﺮﺳﻨﺪ )ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﺳﻬﺮوردﯼ‪ ،‬ﻋﻮارف اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺪاﻟﻤﻮﻣﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ‪ ،‬ﺑﻪ اهﺘﻤﺎم ﻗﺎﺳﻢ اﻧﺼﺎرﯼ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،1364 ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬ص ‪.( .35‬‬

‫‪ -2‬ﺷﺮح ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻗﻴﺼﺮﯼ ﺑﺮ ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺟﻼ اﻟﺪﻳﻦ ﺁﺷﺘﻴﺎﻧﯽ ‪ ،‬ﺑﻮﺳﺘﺎن ﮐﺘﺎب ﻗﻢ‪ ،‬ص ‪ 869‬و ‪.885‬‬

‫‪-3‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﻠﮑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎﻗﯽ و ﻣﻬﺠﻮرﯼ‪ ،‬ﺻﺺ‪.301-303‬‬

‫‪ -4‬ﻓﻀﻞ اﻟﺮﺣﻤﺎن‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﺎﮐﺴﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﻧﺰول وﺣﯽ هﻤﻮارﻩ ﺳﺒﺒﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﻘًﺎ ﺧﻼف ﻋﻘﻞ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ ﮐﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﻓﺎرغ از ﺳﻴﺮﻩ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬و ﺑﺮﻳﺪﻩ از زﻣﻴﻨﻪ ﯼ‬
‫ﺑﺮوز رﻓﺘﺎرهﺎﯼ اﻳﺸﺎن در ﻣﻘﺎم ﺳﻴﺎﺳﺘﮕﺰارﯼ ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮﯼ و ﻏﻴﺮﻩ‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺤﻴﻄﯽ ﮐﻪ‬
‫وﯼ در ﺁن ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ اﻧﺴﺠﺎم ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻗﺮﺁن وﺟﻮد ﻧﺪارد"‪.‬‬

‫‪Fazlur Rahman , Islamic Methodology in History, Central Institute of Islamic Revival and Research.‬‬
‫‪Karachi, 1965.p 9.‬‬
 ‫‪19‬‬

‫ﻼ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ ﺣﻴﺎت روزﻣﺮﻩ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و‬ ‫"ﺗﺼﻮر اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﺎﻣ ً‬
‫اوﺿﺎع و اﺣﻮال او ﺑﻪ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﻗﺮﺁﻧﯽ اﻧﺴﺠﺎم ﻧﻤﯽ ﺑﺨﺸﺪ و اﻳﻨﮑﻪ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﻨﮕﺎرﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن اﻃﺮاف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻴﺎن ﻗﺮﺁن و‬
‫ﺗﻤﺜﻞ ﺁن در ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻤﺎﻳﺰﯼ اﺳﺎﺳﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺼﻮر ﮐﻮدﮐﺎﻧﻪ اﯼ اﺳﺖ"‪.‬‬

‫‪Rahman, , “ Concepts Sunnah , Ijtihad and Ijma , in the Early Period” , Islamic Studies , 1 i(1962) , P 10.‬‬

‫‪ -5‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 16‬ص ‪.486‬‬

‫‪ -6‬ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﮑﻴﻪ‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،3‬ﺑﺎب ‪ ،327‬ص ‪.101‬‬

‫‪-7‬ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‪ ،‬ﺷﺮح اﻻﺻﻮل ﻣﻦ اﻟﮑﺎﻓﯽ‪،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮﯼ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬ج‪ ، 1‬ص ‪.556‬‬

‫‪"-8‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﯼ ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﻬﺎﻳﯽ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪن ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﻋﺎﻃﻔﻪ]وﺣﯽ[ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ‬
‫ﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻄﻠﻮب ‪ .‬ارزش ﻋﻘﻼﻧﯽ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ در ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺑﺎﻃﻨﯽ وﺿﻊ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻘﺎداﻧﻪ اﯼ اﻳﺠﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬و‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﻟﺪ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺠﻴﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ادﻋﺎﯼ اﺷﺨﺎص ﺑﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﯽ ﺑﺎ ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﺖ ‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮﯼ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ...،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ هﺮ اﻧﺪازﻩ هﻢ ﮐﻪ ﻏﻴﺮ ﻋﺎ دﯼ و ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻳﮏ ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫ﻼ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻧﻈﺮ ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﻤﺎهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺸﺮﯼ‪ ،‬ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ...‬وﻟﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ دروﻧﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ‬ ‫ﯼ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮﯼ اﺳﺖ")ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل ﻻهﻮرﯼ‪ ،‬اﺣﻴﺎﯼ ﻓﮑﺮ دﻳﻨﯽ در اﺳﻼم‪ ،‬ﺻﺺ‪.(146-147‬‬

‫‪"-9‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯼ ﮐﻪ او ﺑﺮاﯼ ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ذﮐﺮ ﮐﺮدﻩ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ وﺣﯽ ﺟﺪﻳﺪ و رﺳﺎ ﻟﺖ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ راهﻨﻤﺎﻳﯽ وﺣﯽ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮد و در ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻳﺎﻧﺖ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ ﻧﻪ ﻧﺒﻮت")ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ‪ ،‬وﺣﯽ و ﻧﺒﻮت‪ ،‬ص ‪ .(59‬ﻣﻄﻬﺮﯼ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ از ﻧﻈﺮ اﻗﺒﺎل‬
‫ﻻهﻮرﯼ‪":‬ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ﻳﻌﻨﯽ رﺳﻴﺪن ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﯼ ﺧﻮدﮐﻔﺎﻳﯽ")ﭘﻴﺸﻴﻦ(‪.‬‬

‫‪-10‬ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﺳﺮوش‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ‪ ،‬ﺻﺮاط‪ ،‬ص‪.135‬‬

‫‪"-11‬ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻠﺬات دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ...‬اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ذاﺗًﺎ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ و هﺮ ﮐﺲ واﺟﺪ ﺁن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ درﺟﻪ اﯼ از‬
‫درﺟﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ هﻤﺎن اﻧﺪازﻩ دﻳﻦ ﻧﺰد او ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ")ﺑﺴﻂ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ‪ ،‬ص‪.(169‬‬

‫ﭼﺎرﻟﺰ ﺗﻴﻠﻮر در ﮐﺘﺎب ﺗﻨﻮع دﻳﻦ در روزﮔﺎر ﻣﺎ‪ :‬دﻳﺪارﯼ دوﺑﺎرﻩ ﺑﺎ وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را ﮐﻪ دﻳﻦ هﻤﺎن ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ادﻟﻪ‬
‫ﻼ ﻣﺮدود داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪:‬‬
‫اﯼ ﮐﺎﻣ ً‬

‫‪Taylor, Charles, Varietie, of Religion Today : William James Re visited, (Cambridge and‬‬
‫‪London .Harvard University Press ,2002),pp 4-29.‬‬

‫‪"-12‬ﺁراء ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﻮﺟﻮد در دﻳﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻓﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ)ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع و ﻏﺎﻳﺖ و ﻣﺒﺎدﯼ و ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﺗﻌﺮﻳﻔﯽ ﺧﺎص( و ﺁراء ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺁن‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻓﻦ ﺣﻘﻮق اﺳﺖ )ﺁن هﻢ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع و ﺗﻌﺮﻳﻒ و‪...‬ﺧﺎص(")ﺑﺴﻂ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ‪ ،‬ص‪" .(163‬ﻋﺰم ﺑﺮ اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻣﻘﻮﻻت دﻳﻨﯽ‬
‫ﻋﻴﻦ ﭼﺎﮎ ﮐﺮدن ﺑﺪن دﻳﻦ و ﭘﺮدﻩ ﺑﺮدارﯼ از ﻣﺎهﻴﺖ ﻏﻴﺮ دﻳﻨﯽ ﻣﻘﻮﻻت ﻣﻮﺟﻮد در دﻳﻦ ﺑﻮد")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ .(164‬ﺳﺮوش ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ در‬
‫ﻳﮑﯽ از ﺳﻠﺴﻠﻪ درﺳﻬﺎﯼ ﺧﻮد ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ اﺳﺖ‪":‬ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ در ﺁﻣﺪن ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬وﺣﺪت ارﮔﺎﻧﻴﮏ دﻳﻦ از ﺑﻴﻦ‬
‫رﻓﺖ‪.‬ﻋﻠﻮم هﺮ ﮐﺪام ﭼﻮن ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ هﺎﯼ ﻗﻮﯼ ﺣﻮل ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﯼ دﻳﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و هﺮ ﮐﺪام ﭘﺎرﻩ ﯼ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد را ﻃﻠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻼ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﻳﻬﻮدﻳﺖ رخ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﮐﺸﻒ ﭘﺎرﻩ هﺎﯼ دﻳﻦ از دﻳﻦ و ﺗﻼﺷﯽ ارﮔﺎﻧﻴﺴﻢ‬
‫اﺗﻔﺎق اﻗ ً‬
‫دﻳﻨﯽ اﺳﺖ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(166‬‬

‫‪"-13‬ﻋﺎرﻓﺎن‪ ...‬ﺑﺮﻏﻨﺎﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺎ ﻣﯽ اﻓﺰاﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ هﺮ ﻳﮏ از ﺁﻧﺎن ﻧﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬و ﻟﺬا ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﯼ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﯽ و دﻳﺪﻧﯽ و ﺳﺘﻮدﻧﯽ‪ ....‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ ﯼ ﻣﻮﻟﻮﯼ و ﻏﺰاﻟﯽ و ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ و ﺳﻴﺪ ﺣﻴﺪر ﺁﻣﻠﯽ و ﻋﺎرﻓﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬هﺮ‬
‫ﻳﮏ در ﺟﺎﯼ ﺧﻮد ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺮاﯼ ﮔﻔﺘﻦ و ﻧﻤﻮدن و اﻓﺰودن ﺑﺮ ﺗﺠﺎرب ﭘﻴﺸﻴﻦ دارﻧﺪ‪ .. .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻋﺸﻖ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ ﻓﯽ اﻟﻤﺜﻞ از ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎﯼ‬
‫ﻟﻄﻴﻒ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ اﯼ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻏﻨﺎﯼ ﺗﺠﺎرب دﻳﻨﯽ دﻳﻨﺪاران اﻓﺰودﻩ اﺳﺖ‪.‬هﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﯼ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺪﯼ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ‪،‬‬
 ‫‪20‬‬

‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﺘﻮا ﺑﻪ ﺑﺴﻂ و ﺗﺪاوم ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻪ دادﻩ اﻧﺪ و اﻳﻦ ﻻزﻣﻪ ﯼ ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﮑﺎل ﺁﺋﻴﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺴﺘﺮﯼ از ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﮑﺎﻣﻞ‬
‫زادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ")ﺑﺴﻂ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ‪ ،‬ص‪.(25‬‬

‫ﺟﺎن هﻴﮏ هﻢ وﻗﺘﯽ درﺑﺎرﻩ ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ در ﺳﻨﺖ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ هﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﯽ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﺪﻋﺖ ﺁﻣﻴﺰ‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ")ﺟﺎن هﻴﮏ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﮐﺎوﺷﯽ در ﻗﻠﻤﺮو روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻬﺰاد ﺳﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﻗﺼﻴﺪﻩ ﺳﺮا‪ ،‬ص‪ .(203‬هﻴﮏ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس‬
‫ﺷﺪﻳﺪًا ﻣﺮدﺳﺎﻻراﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻟﻴﺪﯼ ﺟﻮﻟﻴﺎن‪ ،‬در ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ ﺧﻮد ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻧﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺤﻮﻟﯽ در ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮﻟﻴﺎن ﺷﺸﺼﺪ ﺳﺎل ﺟﻠﻮ ﺗﺮ ﺟﻨﺒﺶ هﺎﯼ ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﺘﯽ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ادا ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﺟﻮﻟﻴﺎن‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ ارﺗﺪوﮐﺴﯽ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﺁﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺴﻴﺤﯽ‪ ،‬ﺁدﻣﯽ را ﮔﻨﺎﻩ ﮐﺎر ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﮔﻨﺎﻩ ﺑﺮ ﺁدﻣﯽ ﻋﺎدﻻﻧﻪ‬
‫ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮﻟﻴﻠﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ وﯼ ﺣﮑﺎﻳﺖ از ﺧﺪاﯼ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪا ﮔﻨﺎﻩ ﮐﺎران را ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫دﻳﻨﯽ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﺁدﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﮔﻨﺎهﮑﺎر‪ ،‬ﺷﺮﻳﺮ و ﻣﺴﺘﺤﻖ درد و رﻧﺞ و ﺳﺮزﻧﺶ و ﺧﺸﻢ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﻮﻟﻴﺎن ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ اش‪ ":‬ﻣﻦ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ دﻳﺪم ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ هﺮﮔﺰ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و هﺮﮔﺰ هﻢ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا او ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬او ﻣﻨﺸﺄ ﺧﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬او‬
‫ذات ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬او ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪ ،‬او ﺁراﻣﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎن و وﺣﺪت و ﻳﮕﺎﻧﮕﯽ او اﺟﺎزﻩ ﻧﻤﯽ دهﺪ ﮐﻪ او ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪...‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁن وﺟﻮد ﺧﻴﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺸﻢ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺧﻴﺮ ﻣﻄﻠﻖ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ .(222‬ﺟﻮﻟﻴﺎن ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎرﯼ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪.‬دوزخ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس در ﺗﺠﺮﺑﻪ او ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ او ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﻮد و ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫دﻳﻨﯽ او در دل ﺳﻨﺖ ﻣﺴﻴﺤﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬وﻟﯽ او ﺁن ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﺑﺴﻂ داد و ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ در ﺗﺠﺮﺑﻪ اش ﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺁن‬
‫ﺁﺋﻴﻦ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪21‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(4‬‬
‫ﺑﯽ دﻟﻴﻠﯽ ﻋﺼﻤﺖ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ زﺑﺎن دﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻨﺪاران را ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﺻﺪق ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ و دﻻﺋﻞ ﺻﺪق ﺑﺎورهﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬ﻳﮑﯽ‬
‫دﻳﮕﺮ از ﺑﺎورهﺎﯼ ﻧﻈﺎم اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺄ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﺎورﯼ ﺻﺎدق اﺳﺖ؟ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺻﺎدق‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻳﺎ دﻻﺋﻞ و ﺷﻮاهﺪﯼ ﻣﺘﻘﻦ ﺣﺎﮐﯽ از ﺻﺪق اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟‬

‫ﻋﺼﻤﺖ‪ :‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﭘﻴﺶ ﻓﺮﺿﯽ ﻧﺎﻣﺪﻟﻞ‪ ،‬هﻤﻪ ﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان را ﻣﻌﺼﻮم ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺼﻤﺖ ﻧﺰد اﻳﻨﺎن داراﯼ دو‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺣﺪاﮐﺜﺮﯼ و ﺣﺪاﻗﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺼﻤﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺣﺪاﻗﻠﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻣﻘﺎم درﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎهﺪارﯼ و اﺑﻼغ وﺣﯽ ﻣﺼﻮن از‬
‫ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﺼﻤﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺣﺪاﮐﺜﺮﯼ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺧﻄﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﻟﻐﺰش ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻋﺎرﯼ از هﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﻄﺎ و ﮔﻨﺎﻩ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ‬
‫دﻗﻴﻖ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﺎ اﻧﺴﺎن‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﺧﻄﺎﮐﺎر ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺁﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد را در ﺗﺎرﻳﺦ ﺁﻓﺘﺎﺑﯽ ﮐﺮدﻩ)اﻧﺴﺎن ﺗﺎرﻳﺨﯽ( ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﺧﻄﺎ ﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﺼﻮن از ﺧﻄﺎ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﺼﻤﺖ ﺣﺪاﮐﺜﺮﯼ ﺑﺎور دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ دﺳﺖ ﮐﺸﻴﺪن از ﻋﺼﻤﺖ ﺣﺪاﮐﺜﺮﯼ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﭘﺬﻳﺮش‬
‫اﻣﮑﺎن ﮔﻨﺎﻩ و ﺧﻄﺎ در زﻧﺪﮔﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ و اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺪﯼ اﺳﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ‪.‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﺷﺮﻳﻒ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻧﻔﯽ ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع‬
‫ﻣﻌﺎﺻﯽ)ﺻﻐﺎﻳﺮ و ﮐﺒﺎﻳﺮ‪ ،‬ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺪًا و ﺳﻬﻮًا( از اﻧﺒﻴﺄ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﯼ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﻧﺒﯽ از ﺣﻮزﻩ ﯼ ذم و‬
‫ﻋﻘﺎب اﺳﺖ‪":‬ان اﻟﺸﻴﻌﻪ اﻧﻤﺎ ﺗﻨﻔﯽ ﻋﻦ اﻻﻧﺒﻴﺄ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم ﺟﻤﻴﻊ اﻟﻤﻌﺎﺻﯽ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﮐﺎن ﮐﻞ ﺷﯽء ﻣﻨﻬﺎ ﻳﺴﺘﺤﻖ ﻓﺎﻋﻠﻪ اﻟﺬم و‬
‫اﻟﻌﻘﺎب"]‪.[1‬ﻣﻼﺻﺪرا ﺻﺪور اﻓﻌﺎل و ﮔﻔﺘﺎرﯼ ﮐﻪ ﻧﺒﯽ را ﻣﺴﺘﺤﻖ ذم و ﻋﻘﺎب ﻧﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺼﻤﺖ ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬وﻗﻮع ﺳﻬﻮ از اﻧﺒﻴﺄ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ هﻢ از ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺣﺪاﮐﺜﺮﯼ ﻋﺼﻤﺖ دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﻋﺼﻤﺖ ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ از ﮔﻨﺎﻩ و اﺷﺘﺒﺎﻩ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻧﻪ ﺗﺤﺖ هﻮاهﺎﯼ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻩ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻪ در ﮐﺎر ﺧﻮد دﭼﺎر ﺧﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎﻩ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ...‬ﮔﻨﺎﻩ ﻧﮑﺮدن و اﺷﺘﺒﺎﻩ ﻧﮑﺮدن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻣﻌﻠﻮل ﻧﻮع ﺑﻴﻨﺶ و درﺟﻪ ﻳﻘﻴﻦ و‬
‫اﻳﻤﺎن ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ"]‪ .[2‬ﻋﺪم ﮔﻨﺎﻩ اﻣﺮﯼ اﮐﺘﺴﺎﺑﯽ اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﺪم ﺧﻄﺎ ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ اﺳﺖ و در ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺧﻄﺎ راﻩ‬
‫ﻧﺪارد‪":‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ از درون ﺧﻮد ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ هﺴﺘﯽ ارﺗﺒﺎط و اﺗﺼﺎل دارﻧﺪ در ﻣﺘﻦ واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻩ ﻓﺮض ﻧﻤﯽ ﺷﻮد"]‪.[3‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭼﻨﺪ اﺷﮑﺎل ﻣﻬﻢ دارد‪:‬‬

‫اوﻻ‪ :‬ﺑﺮاﯼ رد ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط دروﻧﯽ ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻴﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺒﯽ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ هﺴﺘﯽ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺁﻧﺎن ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻔﺲ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ دارد؟ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ‪،‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ رﺧﺪادهﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪهﺎ و ﺣﺎﻟﺘﻬﺎﻳﯽ در درون ﺁدﻣﻴﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ‪ ،‬ﻋﻠﻢ هﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﮐﻴﻔﻴﺎت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮدش ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺗﻤﺎﻣًﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ادراﮎ ﮔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﻋﻠﻢ ﺷﺨﺼﯽ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ادراﮎ ﮔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﻴﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫دروﻧﻴﺎت ﻳﮏ ﺷﺨﺺ ﺧﺎص ﻣﺪﻋﯽ ﺑﺎور ﺻﺎدق ﻣﻮﺟﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ادراﮎ ﮔﺮ)ﻋﺎﻟﻢ( ‪،‬ﺣﺎﻻت دروﻧﯽ ﺧﻮد )ﻣﻌﻠﻮم( را ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﺣﻮال دروﻧﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج ﺗﻔﺎوت ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ دارد‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴًﺎ‪ :‬در ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ‪،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬هﻴﭻ ﮐﺲ)ﺣﺘﯽ ﻓﺎﺳﻘﺎن( ﺧﻄﺎ ﻧﺨﻮاهﺪﮐﺮد‪.‬در ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﻣﻴﺎن ادراﮎ ﮔﺮ و اﻣﺮ ادراﮎ‬
‫ﺷﺪﻩ ﻓﺎﺻﻠﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎورهﺎﯼ ﻣﺎ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﺮوﻧﯽ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎور ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫ذهﻦ اﺳﺖ وﻟﯽ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻴﺮوﻧﯽ ﺑﻴﺮون از ذهﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ)ادراﮎ ﮔﺮ( و ﻣﻌﻠﻮم)ادراﮎ ﺷﺪﻩ( ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺰد ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮﯼ هﻢ ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺧﻄﺎ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﯼ وﺣﯽ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدﻩ و‬
‫ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪ ":‬او ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ‪ ،‬ﻋﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ و ادراﮎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻗﻬﺮًا اﮔﺮ ﮐﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺘًﺎ ﮐﺸﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺗﺨﻴﻞ و‬
 ‫‪22‬‬

‫ﮔﻤﺎن ﮐﺸﻒ‪ ،‬ﺧﻄﺎ و ﻟﻐﺰش در ﺁن اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳﺮا در ﮐﺸﻒ‪ ،‬ﻋﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﺷﺨﺺ ﻣﮑﺎﺷﻒ و در ﺣﻀﻮر‬
‫او ﻗﺮار دارد ﻧﻪ ﺻﻮرت ذهﻨﯽ از ﺁن‪ ،‬و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺧﻄﺎ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد"]‪ .[4‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻧﺒﯽ و‬
‫ﻏﻴﺮ ﻧﺒﯽ در ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺗﻔﺎوﺗﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﻋﻠﻢ ﺑﺪون ﺧﻄﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﮐﺎﻓﺮان و ﻓﺎﺳﻘﺎن و‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن هﻢ ﺑﺪون ﺧﻄﺎ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ هﻢ ﺧﻄﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ راﻩ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮﯼ ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ"اﮔﺮ ﮐﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺘًﺎ ﮐﺸﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺗﺨﻴﻞ و ﮔﻤﺎن ﮐﺸﻒ‪ ،‬ﺧﻄﺎ و ﻟﻐﺰش در ﺁن اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد"‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ دو ﻧﻮع ﻋﻠﻢ‬
‫ﺣﻀﻮرﯼ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ)ﺻﺎدق(‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﮐﺎذب)ﺗﺨﻴﻠﯽ‪ ،‬ﻇﻨﯽ(‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻮع دوم از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪان‪ ،‬ﻋﻠﻢ‬
‫ﺣﻀﻮرﯼ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﯽ از ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن اهﻞ ﺳﻠﻮﮎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﺸﻒ ﺧﻮد ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺧﻮﮎ دﻳﺪﻩ اﻧﺪ‪":‬و ﻣﻨﻬﻢ رﺿﯽ ﻋﻨﻬﻢ اﻟﺮﺟﺒﻴﻮن‪ ...‬و ﮐﺎن هﺬا اﻟﺬﯼ راﻳﺘﻪ ﻗﺪا ﺑﻘﯽ ﻋﻠﻴﻪ ﮐﺸﻒ اﻟﺮواﻓﺾ‪ ...‬ﻓﮑﺎن ﻳﺮاهﻢ‬
‫ﺧﻨﺎزﻳﺮ ﻓﻴﺎﺗﯽ اﻟﺮﺟﻞ اﻟﻤﺴﺘﻮر اﻟﺬﯼ ﻻﻳﻌﺮف ﻣﻨﻪ هﺬا اﻟﻤﺬهﺐ ﻗﻂ و هﻮ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ ﻳﺪﻳﻦ ﺑﻪ رﺑﻪ ﻓﺎذا ﻣﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺮاﻩ ﻓﯽ‬
‫ﺻﻮرﻩ ﺧﻨﺰﻳﺮ ﻓﻴﺴﺘﺪ ﻋﻴﻪ و ﻳﻘﻮل ﻟﻪ ﺗﺐ اﻟﯽ اﷲ ﻓﺎﻧﮏ ﺷﻴﻌﯽ راﻓﻀﯽ ‪ ...‬ﻓﺎن ﺗﺎب و ﺻﺪق ﻓﯽ ﺗﻮﺑﺘﻪ رﺁﻩ اﻧﺴﺎﻧﺎ‪ :...‬و دﺳﺘﻪ اﯼ از‬
‫ﺁﻧﺎن‪ ،‬رﺿﯽ اﷲ ﻋﻨﻬﻢ‪ ،‬رﺟﺒﻴﻮن اﻧﺪ‪ ...‬و اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﻣﻦ دﻳﺪﻣﺶ در ﮐﺸﻒ و ﺷﻬﻮدﯼ راﻓﻀﻴﺎن)=ﺷﻴﻌﻴﺎن( را دﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪....‬‬
‫ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮﮎ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺁن ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺮدﯼ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﭘﻴﺶ او ﺁﻣﺪﻩ او هﺮﮔﺰ ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺁن ﻣﺮد ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ اهﻞ‬
‫ﻣﺬهﺐ راﻓﻀﻴﺎن اﺳﺖ وﻟﯽ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬او ﻣﺘﺪﻳﻦ و ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺬهﺐ راﻓﻀﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻳﻦ ﻣﺮد ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﺑﺮ او ﮔﺬر ﮐﺮد او وﯼ‬
‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮﮐﯽ دﻳﺪ‪ .‬ﺻﺪاﻳﺶ ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﺎﻩ ﺧﺪا ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻦ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺷﻴﻌﯽ راﻓﻀﯽ اﯼ‪ ...‬ﭘﺲ اﮔﺮ او ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮد و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬او وﯼ را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﻣﯽ دﻳﺪ"]‪ .[5‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻳﻦ ﮐﺸﻒ را ﮐﺸﻒ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اهﻞ ﺗﺴﻨﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺁن را ﮐﺸﻔﯽ ﺻﺎدق ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻼﮐﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﮐﺸﻒ ﺻﺎدق‬
‫از ﮐﺸﻒ ﮐﺎذب وﺟﻮد دارد؟ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻧﺒﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﺰاع اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ در ﻗﺮﺁن ﺧﻄﺎ وﺟﻮد‬
‫دارد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﻋﺪم ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﺸﻒ هﺎﯼ ﮐﺎذب ﺑﯽ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮐﺸﻒ ﻧﺒﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻴﺎر ﮐﺸﻒ ﺻﺎدق از ﮐﺸﻒ ﮐﺎذب ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ‪ ،‬ﻋﻠﻢ هﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﺁدﻣﻴﺎن در‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻄﺎ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻄﺎﯼ در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻳﺐ در ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽ هﻢ اﻣﺮﯼ راﻳﺞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜًﺎ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺮض ﺁﻧﮑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﮐﺎذب ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺁﻳﺎ اﻣﮑﺎن ﺧﻄﺎ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد؟ اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﺗﻔﮑﻴﮏ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ از ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮﯼ در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ":‬اﮔﺮ ﻣﺮاد از ﺁن ﺳﻮال‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮدن از دﻟﻴﻞ و ﻧﺤﻮﻩ ﯼ راﻩ ﺑﺮدن و اﻃﻼع و ﺁﮔﺎهﯽ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻮدن ﺑﻪ ﻋﺪم ﺧﻄﺎﯼ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﮑﺎﺷﻒ و وﺣﯽ ﺷﺪﻩ در ﺣﮑﺎﻳﺖ از ﺣﻘﻴﻘﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﺣﻀﻮرًا ﺁن را ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺼﻮص ﺷﺨﺺ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻣﻌﺼﻮم)ع( ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ هﺮ دﻟﻴﻠﯽ ﮐﻪ ﻋﺼﻤﺖ او را اﺛﺒﺎت ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﺎن دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻋﺪم‬
‫ﺧﻄﺎﯼ او در ﺣﮑﺎﻳﺖ از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﮑﺸﻮف و ﺻﺪاﻗﺖ او در ﺧﺒﺮ از ﺁن‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻣﯽ ﮔﺮدد"]‪ .[6‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل دورﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﺧﻄﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ﻋﺼﻤﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺗﻮﺳﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻘﺎم ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻮز‬
‫ﮐﻪ ﻣﮕﺮ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ اﻣﮑﺎن ﺧﻄﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد؟‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺄ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﯽ ﺧﻄﺎ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻋﻠﻢ او از ﺟﻨﺲ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺒﯽ در ﻣﻘﺎم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺣﺼﻮﻟﯽ ﺧﻄﺎ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ‪.‬‬

‫راﺑﻌًﺎ‪ :‬ﮐﻠﻴﻪ ﯼ ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﺗﻔﮑﻴﮏ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ و ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺧﻄﺎ را ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻗﺎﯼ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬هﺮ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﻪ اﻟﺤﮑﻤﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ‪":‬واﻟﺬﯼ ﻳﻬﺪﯼ اﻟﻴﻪ اﻟﻨﻈﺮ اﻟﻌﻤﻴﻖ ان‬
‫اﻟﺤﺼﻮﻟﯽ ﻣﻨﻪ)ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻢ( اﻳﻀًﺎ ﻳﻨﺘﻬﯽ اﻟﯽ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ"]‪ .[7‬در اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ هﻢ هﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪":‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ ﺑﻪ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺗﮑﺜﺮات و ﺗﻨﻮﻋﺎت ﻋﻠﻮم و ادراﮐﺎت ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﺻﻞ ﻣﻨﻌﻄﻒ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ادراﮐﺎت و ﻋﻠﻮم‬
‫ﺣﻀﻮرﻳﻪ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ زﻳﺮا هﻤﻪ ﺷﺎﺧﻪ هﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ رﻳﺸﻪ رﺳﻴﺪﻩ و از وﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ هﺴﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ‬
 ‫‪23‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺳﻠﺐ ﻣﻨﺸﺄﻳﺖ ﺁﺛﺎر ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد"]‪ .[8‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺧﻄﺎ هﺎﯼ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺣﻀﻮرﯼ ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﻣﺤﺼﻮل ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﺎﻣﺴًﺎ‪:‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻄﻬﺮﯼ و ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮﯼ‪،‬وﺣﯽ را ﺗﻤﺎﻣًﺎ از ﺳﻨﺦ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وﯼ‪ ،‬وﺣﯽ‬
‫داراﯼ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﯼ اول‪ ،‬ﭘﺲ از اﻋﺮاض ﻧﻔﺲ ﻧﺒﯽ از ﻣﻠﮏ و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﻮت‪ ،‬ﺻﻮر ﻋﻠﻤﻴﻪ وﺣﯽ در ﻗﻮﻩ ﯼ‬
‫ﻋﺎﻗﻠﻪ ﻳﺎ ﺧﻴﺎل ﻧﺒﯽ ﻇﺎهﺮ ﺷﺪﻩ و ﭘﺲ از ﺁن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺨﻴﻞ و ﺣﺲ ﺗﻨﺰل ﻣﯽ ﮐﻨﺪ]‪ .[9‬اﻣﺎ در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪،‬‬
‫درﻳﺎﻓﺖ اﻟﻔﺎظ و ﻣﻔﺎهﻴﻢ و ﺻﻮر ﻋﻠﻤﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﻧﺒﯽ از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ ﺣﻘﺎﻳﻖ و اﻋﻴﺎن وﺣﯽ را ﻣﺸﺎهﺪﻩ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ]‪.[10‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺻﺪرا اﻳﻦ هﻤﺎن ﻣﻘﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺁن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺛﻢ دﻧﯽ ﻓﺘﺪﻟﯽ ﻓﮑﺎن ﻗﺎب ﻗﻮﺳﻴﻦ او ادﻧﯽ‬
‫ﻓﺎوﺣﯽ اﻟﯽ ﻋﺒﺪﻩ ﻣﺎ اوﺣﯽ)ﻧﺠﻢ‪ .(10،‬ﺣﺎل ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬در ﻧﻮع ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺗﺮ وﺣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺨﻴﻠﻪ ﯼ ﻧﺒﯽ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻌﻘﻮل درﻳﺎﻓﺘﯽ را‬
‫ﺑﻪ اﺻﻮات و اﻟﻔﺎظ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ اﻣﮑﺎن ﺧﻄﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬دﻟﻴﻞ ﻳﺎ دﻻﺋﻞ رد ﺧﻄﺎ ﮐﺪاﻣﺴﺖ؟ ﺁﻳﺎ اﻟﻔﺎظ و‬
‫اﺻﻮات ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻌﻘﻮﻟﻨﺪ؟ از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺎهﺪات ﺣﻀﻮرﯼ ﺧﻮد را هﻢ ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ زﺑﺎن ﻣﯽ رﻳﺰد‪.‬ﺁﻳﺎ ﺗﻤﺎم اﻟﻔﺎظ‬
‫ﻓﺮﺁوردﻩ ﯼ وﺣﯽ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻇﺎهﺮ و ﻣﺪﻟﻮل اوﻟﻴﻪ ﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ؟ ﺁﻳﺎ در ﻣﻮارد ﺗﻌﺎرض اﻟﻔﺎظ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ)ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ‪،‬‬
‫اﺧﻼﻗﯽ( ﺑﺸﺮﯼ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان از ﻇﺎهﺮ اﻟﻔﺎظ ﻋﺪول ﮐﺮد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﺁﻳﺎ ﻋﺪول از ﻇﺎهﺮ اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺁﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ ﺧﻄﺎﺳﺖ‬
‫ﻳﺎ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮﯼ دارد؟‬

‫ﺳﺎدﺳًﺎ‪" :‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ" اﻣﺮﯼ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺗﺤﻠﻴﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎور ﺻﺎدق ﻣﺪﻟﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ‬
‫ﻼ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﺪان ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻣﺴﺄﻟﻪ اﯼ را ﺣﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﻮرﯼ ‪ ،‬اﺻ ً‬

‫ﺳﺎﺑﻌًﺎ‪ :‬ﭼﺮا ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﻠﻢ ﺧﻮد را از ﻋﻠﻢ ﺧﺪا ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ؟ ﺧﻮد ﺧﺪا در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ هﻤﻪ ﯼ اﻧﺒﻴﺄ ‪ 26‬ﮔﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﻄﺎ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاﯼ ﻧﺠﺎت ﻣﺪﻋﺎ و ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﺧﻮدﻣﺎن)ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻣﻌﺼﻮم اﻧﺪ( ﺳﺨﻦ ﺧﺪا را ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ‬
‫ﺧﻄﺎ ﺑﻮدن ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ؟ ﺧﻄﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد وﻟﯽ ﺧﻄﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺷﮑﺎل دارد؟!!! ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫)درﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ در ﺗﻨﺰﻳﻪ اﻻﻧﺒﻴﺄ( ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﯽ اﯼ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺧﻄﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﻨﺪ ﺣﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻏﻴﺮ ﻇﺎهﺮ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﺑﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ و درﺳﺖ ﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ از رأﯼ ﺧﻮد)ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺄ(‬
‫ﺑﺮدارﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺮاﯼ ﺣﻔﻆ رأﯼ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﺧﺪا را ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﻨﻴﻢ؟ )ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﻦ ﻧﻪ ﻧﯽ ذﮐﺮ را(‪.‬‬

‫دﻳﻨﺪاران ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺣﺘﯽ ﻳﮏ دﻟﻴﻞ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺻﺪق ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺄ)ﺣﺪاﮐﺜﺮﯼ ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻠﯽ( اراﺋﻪ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ و اﺳﺎﺳًﺎ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻣﺪﻟﻞ‬
‫ﮐﺮدﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺻﺪق اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﺧﺮد ﮔﺮﻳﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ "ﺗﻌﺒﺪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ" و ﭘﺬﻳﺮش ﭘﺮوژﻩ ﯼ اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺁﻳﺎ ﻣﺘﻦ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪﻋﺎﻳﯽ اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻼ اﻧﺴﺎﻧﯽ از اﻧﺒﻴﺎ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ دﻳﮕﺮ ﺁدﻣﻴﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوت ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ وﺣﯽ‬
‫ﻗﺮﺁن ﺳﻴﻤﺎﻳﯽ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﻣﯽ رﺳﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻟﻐﺰش ﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺧﻄﺎ ﮐﺎر و ﮔﻨﺎﻩ ﮐﺎر اﺳﺖ و ﻣﻔﺴﺮان ﮐﻪ ﻧﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﻪ ﺷﺎهﺪﯼ در ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس‬
‫دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﺧﻮد ﻧﻤﯽ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻣﯽ زﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﻧﺎﻣﺪﻟﻞ ﺧﻮد را ﭘﺎﻳﺪارﻧﮕﺎﻩ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻞ از هﻤﺎن اﺑﺘﺪاﯼ ﺧﻠﻘﺖ ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻴﻄﺎن ﺁدم و ﺣﻮا را "ﻓﺮﻳﺐ" داد ﺗﺎ ﻟﺒﺎس از ﺗﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮﮐﺸﺪ و ﺷﺮﻣﮕﺎهﺸﺎن را ﻧﻤﺎﻳﺎن‬
‫ﺳﺎزد‪.‬در ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ و ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻟﻐﺰش ﺁدم و ﺣﻮا ﻋﺮﻳﺎن ﺑﻮدﻧﺸﺎن ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﮑﺸﻮف ﺷﺪ ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﻋﺮﻳﺎن‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻗﺒﻞ از ﺁن ﻋﺮﻳﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺁدم ﺑﻪ دﻟﻴﻞ "وﺳﻮﺳﻪ ﺷﺪن"‪" ،‬ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮردن"‪" ،‬ﻋﺎﺻﯽ ﺷﺪن و راﻩ ﮔﻢ ﮐﺮدن"‪" ،‬ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮﻳﻢ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻮردن از درﺧﺖ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ"؛ ﺁدم ﺷﺪ و از ﺑﻬﺸﺖ راﻧﺪﻩ ﺷﺪ ﺗﺎ در زﻣﻴﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ و‬
‫دﺷﻤﻨﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮردن و ﺑﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ )اﻋﺮاف‪ 19-27،‬و ﻃﻪ ‪ .(115-124‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺸﻨﮕﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻓﺘﺎب ﺧﻮردﮔﯽ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ داﺋﻤﯽ‪ ،‬اﻋﺮاض از ﻳﺎد ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬هﺪاﻳﺖ ﺷﺪن و ‪ ...‬اوﺻﺎف زﻧﺪﮔﯽ زﻣﻴﻨﯽ – دﻧﻴﻮﯼ‬
‫– اﻧﺴﺎﻧﯽ اﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪24‬‬

‫ﻣﻔﺎهﻴﻢ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ اﺳﺖ؟ ﺑﺮﺧﯽ اﻓﺮاد‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻈﻬﺮ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬و ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻧﻤﺎد رذاﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﻮد را در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬاردﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻼ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻣﺨﺘﺎر‪ ،‬ﺁﮔﺎﻩ‪ ،‬ﺟﺎﻳﺰاﻟﺨﻄﺎ و اﺧﻼﻗًﺎ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺪح و ذم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ و رذﻳﻠﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﻴﻔﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰ و ﻓﺴﺎدﮔﺴﺘﺮ )ﺑﻘﺮﻩ‪ ،(30 ،‬هﻠﻮع و ﺟﺰوع و ﻣﻨﻮع )ﻣﻌﺎرج‪19،‬‬
‫اﻟﯽ‪ ،(21‬ﻇﻠﻮم و ﺟﻬﻮل )اﺣﺰاب‪ (72 ،‬اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﺴﺮان )ﻋﺼﺮ‪ (2 ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﺣﺴﺎس اﺳﺘﻐﻨﺎء ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﻴﺸﻪ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ)ﻋﻠﻖ‪6 ،‬و‪ (7‬ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻧﺎﺳﭙﺎس )ﻋﺒﺲ‪ (17 ،‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻼ اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻓﺮدﯼ ادﻋﺎﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و هﻤﺎﻧﻨﺪ هﻤﻪ‬
‫هﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﺳﻴﻤﺎﻳﯽ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﺁدﻣﻴﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ در اذهﺎن ﻣﯽ روﻳﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ "ﺗﻔﺎوت" او ﺑﺎ ﻣﺎ در ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺮ ﺑﺸﺮ ﺑﻮدن اﻧﺒﻴﺎ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮردﻧﺪ و در ﺑﺎزارهﺎ راﻩ ﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ )ﻓﺮﻗﺎن‪ .(20،‬و ﺑﺸﺮ ﺑﻮدن‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ رخ ﻣﯽ ﮐﺸﻴﺪﻧﺪ)اﺑﺮاهﻴﻢ‪ .(11،‬ﺁدﻣﻴﺎن ﮔﻤﺎن ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪﻩ وﺣﯽ ﻳﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ را از ﺳﺮ ﻣﯽ‬
‫ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﺟﻨﺲ ﺧﻮدﺷﺎن )اﻧﺴﺎن( ﺑﺎﺷﺪ )اﺳﺮاء‪ -94،‬ﻳﻮﻧﺲ‪ -2،‬اﺑﺮاهﻴﻢ‪ .(10،‬اﻣﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﭼﻮن ﺷﻤﺎ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻢ )اﺳﺮاء‪ ،(93،‬ﻣﺎ دﻗﻴﻘًﺎ "ﻣﺜﻞ" ﺷﻤﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎﻧﻴﻢ )اﺑﺮاهﻴﻢ‪ .(11،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﻮم )ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮهﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ و در‬
‫ﺳﻄﺢ ﻋﻘﻮل ﺁﻧﻬﺎ( ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ)اﺑﺮاهﻴﻢ‪ .(4 ،‬ﭘﺲ ﻣﺒﻨﺎﯼ "ﺗﻔﺎوت" و ﻣﻼﮎ "ﺗﻤﺎﻳﺰ" ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎن هﺎ‪ ،‬وﺣﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد)ﻓﺼﻠﺖ‪ -6،‬ﮐﻬﻒ‪ .(110،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺄ ﺑﻪ دو ﺁﻳﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫و اﺟﺘﺒﻴﻨﺎهﻢ و هﺪﻳﻨﺎهﻢ اﻟﯽ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ :‬و ﺁﻧﺎن را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻳﻢ و ﺑﻪ راهﯽ راﺳﺖ هﺪاﻳﺖ ﮐﺮدﻳﻢ)اﻧﻌﺎم‪.(87،‬‬

‫ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻐﻴﺐ ﻓﻼ ﻳﻈﻬﺮ ﻋﻠﯽ ﻏﻴﺒﻪ اﺣﺪًا اﻻ ﻣﻦ ارﺗﻀﯽ ﻣﻦ رﺳﻮل ﻓﺎﻧﻪ ﻳﺴﻠﮏ ﻣﻦ ﺑﻴﻦ ﻳﺪﻳﻪ و ﻣﻦ ﺧﻠﻔﻪ رﺻﺪا‪ ،‬ﻟﻴﻌﻠﻢ ان ﻗﺪ اﺑﻠﻐﻮا‬
‫رﺳﺎﻻت رﺑﻬﻢ‪ :‬اوﺳﺖ داﻧﺎﯼ راز ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬ﮐﻪ هﻴﭻ ﮐﺲ را از ﻏﻴﺐ ﺧﻮﻳﺶ ﺁﮔﺎﻩ ﻧﻤﯽ ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﮕﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﮐﻪ او ﺑﭙﺴﻨﺪد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﯽ راﻩ دهﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺪارد ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﮔﺰاردﻩ اﻧﺪ)ﺟﻦ‪.(26-28 ،‬‬

‫اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ هﻴﭻ ﺻﺮاﺣﺘﯽ در ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺄ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺰارش ﻗﺮﺁن از زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺒﻴﺄ ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺌﻮرﯼ ﻋﺼﻤﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮاهﺪ زﻳﺮ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺪﻋﺎﯼ ﻣﺎﺳﺖ ‪:‬‬

‫ﻗﺮﺁن در ﺁﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ )اﻧﻌﺎم‪ -74،‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ‪ -4،‬زﺧﺮف‪ -26،‬ﺗﻮﺑﻪ‪ -114،‬ﺻﺎﻓﺎت‪ -85،‬ﺷﻌﺮا‪ -70،‬اﻧﺒﻴﺎ‪ -53،‬ﻣﺮﻳﻢ‪48،‬و ‪(42‬‬
‫ﭘﺪر اﺑﺮاهﻴﻢ را ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺁدﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﺼﻤﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﻔﺴﺮان و‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﯽ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻤﯽ اﻓﺘﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﻋﻮض ﮐﺮدن ﮐﻼم ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮﺁن ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﭘﺪر ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻋﻤﻮﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻤﯽ دهﻨﺪ ﭼﺮا ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﮐﻪ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻋﻤﻮﯼ‬
‫اﺑﺮاهﻴﻢ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺧﺪا ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﻋﻠﻢ او ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﺗﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ؟ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺗﻌﺎرف‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬

‫ﻗﺮﺁن در داﺳﺘﺎن ﺧﻠﻘﺖ و داﺳﺘﺎن ﺁدم و ﺣﻮا ﺗﺄﮐﻴﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰﯼ و دﺷﻤﻨﯽ داﺋﻤﯽ ﺑﺨﺶ ﺟﺪا ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ زﻧﺪﮔﯽ زﻣﻴﻨﯽ‪-‬اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﭘﻴﺶ از رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬روزﯼ دو ﺗﻦ را در ﺣﺎل ﻧﺰاع ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ‪ .‬اوﻟﯽ از ﭘﻴﺮواﻧﺶ و دوﻣﯽ از دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻴﺮو از ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺸﺘﺮﮐﺸﺎن ﻳﺎرﯼ ﻣﯽ ﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ دﺷﻤﻦ ﻣﺸﺘﺮﮎ را ﻣﯽ ﮐﺸﺪ )ﻗﺼﺺ‪ .(15،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﻋﻤﻞ ﺷﻴﻄﺎن و ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ و از ﺧﺪا ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ)ﻗﺼﺺ‪ .(16،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬هﻤﭽﻮن داﺳﺘﺎن‬
‫ﺁدم و ﺣﻮا‪ ،‬ﺷﻴﻄﺎن ﻣﻮﺳﯽ را ﻓﺮﻳﺐ ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬او را ﮔﻤﺮاﻩ و وادار ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻓﺮﻋﻮن ﺑﺎ ﮐﻨﺎﻳﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺳﯽ را ﺑﻪ‬
‫رﺧﺶ ﻣﯽ ﮐﺸﺪ )ﺷﻌﺮا‪ (19،‬ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ در زﻣﺎن ارﺗﮑﺎب ﺑﻪ ﻗﺘﻞ از ﺧﻄﺎﮐﺎران ﺑﻮدم‪ :‬اﻧﺎ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻀﺎﻟﻴﻦ)ﺷﻌﺮا‪ .(20،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺿﻼﻟﺖ ﭘﻴﺸﻴﻦ و ﮐﺸﺘﻦ ﻓﺮدﯼ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮش ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﺗﻌﺎرض ﻧﺪارد]‪.[11‬‬
 ‫‪25‬‬

‫‪ -‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺧﺪا ﺣﻀﺮت داود را ﻣﻮرد ﺁزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﯽ دهﺪ و او در ﺁزﻣﺎﻳﺶ ﺧﻄﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺧﺪا ﺧﻄﺎﻳﺶ را ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ )ص‪.[12](17-26 ،‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻳﻮﻧﺲ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻣﯽ رود‪ ،‬ﺧﺪا او را ﻣﺠﺎزات ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در دل ﻧﻬﻨﮓ دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮ ﻣﯽ دارد و ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ از ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ ﺑﻮدم‪.‬‬

‫‪ -‬و ذواﻟﻨﻮن را‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﻨﺎﮎ ﺑﺮﻓﺖ و ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ هﺮﮔﺰ ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬و در ﺗﺎرﻳﮑﯽ ﻧﺪا داد‪ :‬هﻴﭻ ﺧﺪاﻳﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﻨﺰﻩ هﺴﺘﯽ و ﻣﻦ از ﺳﺘﻤﮑﺎران هﺴﺘﻢ‪ .‬دﻋﺎﻳﺶ را ﻣﺴﺘﺠﺎب ﮐﺮدﻳﻢ و او را از اﻧﺪوﻩ رهﺎﻧﻴﺪﻳﻢ و ﻣﻮﻣﻨﺎن را اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﯽ رهﺎﻧﻴﻢ )اﻧﺒﻴﺎ‪87 ،‬و‪.(88‬‬

‫ﺗﺮدﻳﺪ و ﺷﮏ )ﻇﻦ( در وﻋﺪﻩ ﻧﺼﺮت اﻟﻬﯽ و ﭘﻨﺪارﯼ )ﮐﺬب( ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ ﺁن وﻋﺪﻩ هﺎ هﻢ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﺗﻌﺎرض ﻧﺪارد‪ :‬ﺣﺘﯽ اذا‬
‫اﺳﺘﻴﺌﺲ اﻟﺮﺳﻞ و ﻇﻨﻮا اﻧﻬﻢ ﻗﺪﮐﺬﺑﻮا ﺟﺎء هﻢ ﻧﺼﺮﻧﺎ ﻓﻨﺠﯽ ﻣﻦ ﻧﺸﺎء و ﻻﻳﺮد ﺑﺎﺳﻨﺎﻋﻦ اﻟﻘﻮم اﻟﻤﺠﺮﻣﻴﻦ)ﻳﻮﺳﻒ‪ .(110،‬ﺣﺘﯽ‬
‫اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ اﷲ هﻢ هﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد و از ﺧﺪا درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ زﻧﺪﻩ ﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﻪ او‬
‫ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -‬اﺑﺮاهﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯼ ﭘﺮودﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﻤﺎﯼ ﮐﻪ ﻣﺮدﮔﺎن را ﭼﮕﻮﻧﻪ زﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺳﺎزﯼ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺁﻳﺎ هﻨﻮز اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻩ اﯼ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻠﯽ‪ ،‬وﻟﮑﻦ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻢ ﮐﻪ دﻟﻢ ﺁرام ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻬﺎر ﭘﺮﻧﺪﻩ ﺑﺮﮔﻴﺮ و ﮔﻮﺷﺖ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ هﻢ ﺑﻴﺎﻣﻴﺰ و هﺮ ﺟﺰﻳﯽ از ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺮ‬
‫ﮐﻮهﯽ ﺑﻨﻪ‪ .‬ﭘﺲ ﺁﻧﻬﺎ را ﻓﺮاﺧﻮان‪ .‬ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻧﺰد ﺗﻮﯼ ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ)ﺑﻘﺮﻩ‪.(260،‬‬

‫هﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻏﻴﺮ ﻣﺎدﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﻮﺳﺎﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺧﺪا ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺗﺎ ﺧﻮدش را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن دهﺪ‪:‬‬

‫‪ -‬ﭼﻮن ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻴﺎدﮔﺎﻩ ﻣﺎ ﺁﻣﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯼ ﭘﺮودﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻨﻤﺎﯼ ﺗﺎ در ﺗﻮ ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫هﺮﮔﺰ ﻣﺮا ﻧﺨﻮاهﯽ دﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺁن ﮔﻮﻩ ﺑﻨﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﺟﺎﯼ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﻣﺮا ﺧﻮاهﯽ دﻳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﺮودﮔﺎرش ﺑﺮ ﮐﻮﻩ ﺗﺠﻠﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻮﻩ را ﺧﺮد ﮐﺮد و ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻴﻬﻮش ﺑﻴﻔﺘﺎد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ هﻮش ﺁﻣﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻣﻨﺰهﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ و ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻮﻣﻨﺎﻧﻢ‬
‫)اﻋﺮاف‪.(143،‬‬

‫ﻼ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬او ﮐﻮدﮐﯽ ﻳﺘﻴﻢ و ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮﺁن‬

‫رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن از ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ )ص( ﺑﺎ رواﻳﺖ ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻔﺴﺮان ﺷﻴﻌﯽ ﮐﺎﻣ ً‬
‫از هﻤﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﻮﺳﯽ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم را ﭘﻴﺶ از ﺑﻌﺜﺖ‪،‬‬
‫"ﺿﺎل" ﺷﻤﺮدﻩ اﺳﺖ‪ :‬و وﺟﺪﮎ ﺿﺎﻻﻓﻬﺪﯼ)ﺿﺤﯽ‪.(70،‬‬

‫در ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﺳﻒ در ﺑﺎرﻩ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫و ان ﮐﻨﺖ ﻣﻦ ﻗﺒﻠﻪ ﻟﻤﻦ اﻟﻐﺎﻓﻠﻴﻦ‪ :‬و ﺑﻴﮕﻤﺎن ﭘﻴﺶ از ﺁن از ﺑﻴﺨﺒﺮان ﺑﻮدﯼ)ﻳﻮﺳﻒ‪.(3 ،‬‬

‫وﻣﺎ ﮐﻨﺖ ﺗﺪرﯼ ﻣﺎ اﻟﮑﺘﺎب و ﻻ اﻻﻳﻤﺎن‪ :‬ﺗﻮ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺘﯽ ﮐﺘﺎب ﭼﻴﺴﺖ و اﻳﻤﺎن ﭼﻴﺴﺖ)ﺷﻮرﯼ‪.(25 ،‬‬

‫ﻋﺼﻤﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻗﺮﺁن ﺟﺎﻳﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻮارد زﻳﺮ ﺑﺎ ﻋﺼﻤﺖ ﺷﻴﻌﯽ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -‬ﺗﺎ ﺧﺪا ﮔﻨﺎﻩ ﺗﻮ را ﺁﻧﭽﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﻮدﻩ و ﺁﻧﭽﻪ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮ ﺑﻴﺎﻣﺮزد و ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ و ﺗﻮ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ راﻩ ﻧﻤﺎﻳﺪ)ﻓﺘﺢ‪.(2،‬‬

‫‪ -‬واز ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻩ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻣﺮزﮔﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ)ﻧﺴﺄ‪.(106 ،‬‬

 ‫‪26‬‬

‫‪ -‬ﭘﺲ ﺷﮑﻴﺒﺎﻳﯽ ﭘﻴﺸﻴﻪ ﮐﻦ‪ ،‬ﮐﻪ وﻋﺪﻩ اﻟﻬﯽ ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺑﺮاﯼ ﮔﻨﺎهﺖ ﺁﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻩ و ﺷﺎﻣﮕﺎهﺎن و ﺑﺎﻣﺪادان ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاراﻧﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺗﺴﺒﻴﺢ ﮔﻮﯼ)ﻏﺎﻓﺮ‪.(55 ،‬‬

‫‪ -‬ﺑﺪان ﮐﻪ ﻓﯽ اﻟﺤﻘﻴﻘﻪ ﺧﺪاﻳﯽ ﺟﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاﯼ ﮔﻨﺎهﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﯼ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ ﺁﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻩ)ﻣﺤﻤﺪ‪.(19 ،‬‬

‫‪ -‬ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻮد ﺗﻮ را از ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﻢ ﻣﻨﺤﺮف ﺳﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮﯼ ﺟﺰ ﺁن را ﺑﻪ دروغ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮ دوﺳﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﻪ ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎﻳﺪارﻳﺖ دادﻩ ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﺎن ﻣﻴﻞ ﮐﻨﯽ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺗﻮ را دو ﭼﻨﺪان در‬
‫ﺁﺧﺮت ﻋﺬاب ﻣﯽ ﮐﺮدﻳﻢ و ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﻳﺎروﯼ ﻧﻤﯽ ﻳﺎﻓﺘﯽ)اﺳﺮاء‪.(73-75،‬‬

‫‪ -‬ﻣﺒﺎدا ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ واﮔﺬارﯼ )هﻮد‪.(12،‬‬

‫‪-‬اﮔﺮ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﺗﻮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﮔﺮوهﯽ از ﮐﺎﻓﺮان ﻗﺼﺪ ﺁن داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﮔﻤﺮاﻩ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺁﻧﺎن ﺟﺰ ﺧﻮد را‬
‫ﮔﻤﺮاﻩ ﻧﮑﻨﻨﺪ و هﻴﭻ زﻳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ)ﻧﺴﺎء‪.(113،‬‬

‫‪ -‬ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ وﻓﻖ ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺣﮑﻢ ﮐﻦ و از ﺧﻮاهﺶ هﺎﻳﺸﺎن ﭘﻴﺮوﯼ ﻣﮑﻦ و از اﻳﺸﺎن ﺑﭙﺮهﻴﺰ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺑﻔﺮﻳﺒﻨﺪت‬
‫ﺗﺎ از ﺑﻌﻀﯽ از ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﯽ )ﻣﺎﺋﺪﻩ‪.(49،‬‬

‫‪ -‬ﺧﺪاﻳﺖ ﻋﻔﻮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﺑﻪ ﺁﻧﺎن اذن ﻣﺎﻧﺪن دادﯼ؟ ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻪ راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺁﺷﮑﺎر ﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻮ دروﻏﮕﻮﻳﺎن را هﻢ‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﯽ)ﺗﻮﺑﻪ‪.(43،‬‬

‫‪ -‬روﯼ را ﺗﺮش ﮐﺮد و ﺳﺮ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺁن ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺰدش ﺁﻣﺪ و ﺗﻮ ﭼﻪ داﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ او ﭘﺎﮐﻴﺰﻩ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﺎ ﭘﻨﺪ ﮔﻴﺮد و ﭘﻨﺪ ﺗﻮ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪش اﻓﺘﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺁن ﺗﻮاﻧﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮ روﯼ ﺧﻮد ﺑﺪو ﻣﯽ ﮐﻨﯽ‪ .‬و اﮔﺮ هﻢ ﭘﺎﮎ ﻧﮕﺮدد ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩ ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﺁن ﮐﻪ‬
‫دوان دوان ﺑﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﯽ ﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺗﻮ از او ﺑﻪ دﻳﮕﺮﯼ ﻣﯽ ﭘﺮدازﯼ)ﻋﺒﺲ‪(1-10،‬‬

‫‪ -‬اﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس و از ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻃﻼﻋﺖ ﻣﮑﻦ‪ .‬زﻳﺮا ﺧﺪا داﻧﺎ و ﺣﮑﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬از هﺮ ﭼﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫وﺣﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻦ زﻳﺮا ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ)اﺣﺰاب‪.(2-1،‬‬

‫‪ -‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺑﺴﺖ‪ ،‬دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ‪،‬ﺳﭙﺲ ﺷﺎهﺮﮔﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽ ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬و هﻴﭽﻴﮏ از ﺷﻤﺎ ﻣﺪاﻓﻊ او‬
‫ﻧﺒﻮد )ﺣﺎﻗﻪ‪.(44-47،‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﻣﺤﺼﻮل ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ و ﺁدم اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺗﻠﻘﯽ‪ ،‬ﻋﺼﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪم‬
‫اﻧﺤﺮاف وﯼ از "ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ" ﻓﺮوﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪":‬هﻴﭻ ﮔﺎﻩ از اﻳﻦ ﻓﻬﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا دﻋﻮت ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬او در اﻳﻦ ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ‪.‬ﻧﺒﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﭼﮕﻮﻧﻪ دﻳﺪن ﺟﻬﺎن‬
‫و رﺳﺎﻟﺖ وﯼ اﺑﻼغ اﻳﻦ ﺑﻴﻨﺶ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و ﻧﻪ در ﺑﻴﺎن اﻳﻨﮑﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻳﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻬﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ"]‪ .[13‬ﺁﻗﺎﯼ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ دهﻨﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﺗﻤﺎم ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن)ﻣﺜﻼ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن اﺑﻮﻟﻬﺐ( ﻣﺤﺼﻮل ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ ﻳﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺁﻳﺎت ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻌﺎرض دارﻧﺪ؟‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬اﻳﺪﻩ ﯼ ﻋﺼﻤﺖ ﻧﻪ ﺑﺎ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﯽ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻣﺘﻦ ﺁن را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ‬
‫ﻼ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﮐﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎاﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻪ ﺑﺮاﯼ "ﺻﺪق ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت"‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣ ً‬
‫دﻟﻴﻞ ﺁوردﻩ اﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﺮاﯼ "ﺻﺪق ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺄ"‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻄﺎ در ﮐﻼم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ﻗﺮﺁن( ﺑﺎﺷﺪ)رأﯼ ﺳﺮوش(‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﺑﺎ ﺗﻠﻘﯽ ﻗﺮﺁﻧﯽ ازﺷﺨﺼﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﻳﻨﮑﻪ ﮐﻞ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺑﺮون دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ درون دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺁن را اﺑﻄﺎل ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﯼ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ در ﺻﺪق ﻋﺼﻤﺖ و ﺧﺎﺗﻤﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ‬
‫در ادﻟﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮاﯼ ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﮐﺮدﻩ و ﺁﻧﻬﺎ را دﻟﻴﻞ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪27‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 9 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺷﺮﻳﻒ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺰﻳﻪ اﻻﻧﺒﻴﺄ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻻﻋﻠﻤﯽ ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪،‬ص ‪.28‬‬

‫‪ -2‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ‪ ،‬وﺣﯽ و ﻧﺒﻮت‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‪ ،‬ص‪.11-12‬‬

‫‪ -3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.13‬‬

‫‪ -4‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮﯼ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮﯼ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ هﺎﻳﯽ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻗﺮﺁن و وﺣﯽ دﮐﺘﺮ ﺳﺮوش‪ ،87/1/31 ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﻳﺖ ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮﯼ‪.‬‬

‫‪ -5‬ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﮑﻴﻪ‪ ،‬ﺟﺰئ دوم‪ ،‬ص ‪ 8‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ ﺑﻌﻀﯽ رﺟﺒﻴﻮن‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺻﻮرت ﺧﻮﮐﯽ ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺪﻋﯽ اﻧﺪ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -6‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬اﻧﺼﺎف ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺧﻴﺮ ﭘﻴﺮاﻣﻮن وﺣﯽ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮدﯼ ﮐﻪ ﺑﺠﺎﯼ ﺑﺤﺚ ﻧﻘﻠﯽ)درون‬
‫دﻳﻨﯽ(‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ)ﺑﺮون دﻳﻨﯽ( ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮﯼ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮان ﺑﺎ ﺗﮑﺮار ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﺪﻋﺎ را اﺛﺒﺎت‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪-7‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﻪ اﻟﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﯽ ‪ ،‬ص‪.239‬‬

‫‪ -8‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‪ ،‬ج‪ ، 2‬ﺻﺺ‪.37 -38‬‬

‫‪"-9‬وﻟﮑﻦ ﺣﻴﺚ ان اﻟﻨﻔﺲ ﺗﮑﻮن ﺑﻌﺪ ﻓﯽ دار ﻏﺮﺑﺘﻬﺎ ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ و ﻟﻢ ﺗﻨﺴﻠﺦ و ﻟﻢ ﺗﺮﺗﻔﻊ اذﻳﺎ ﻟﻬﺎ ﺑﺎﻟﮑﻠﻴﻪ ﻋﻦ ﻋﻼﻗﺘﻬﺎ اﻟﺘﺪﺑﻴﺮﻳﻪ ﻟﻘﻮاهﺎ اﻟﺒﺪﻧﻴﻪ و‬
‫ﺟﻨﻮدهﺎ اﻟﺤﺴﻴﻪ‪ ،‬او اﻧﻬﺎ ﻟﻢ ﺗﺘﺠﺮد ﻋﻦ ﻋﺎﻟﻢ اﻟﺘﻤﺜﻞ ﺑﺎﻟﮑﻠﻴﻪ و ان ﺗﺠﺮدت ﻋﻦ ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻤﺎدﻩ ﺑﺎﻟﮑﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻓﻴﮑﻮن ﻣﻨﺎﻟﻬﺎ ﻓﻴﻤﺎ ﺑﺤﺴﺐ ذاﻟﮏ اﻟﺸﺄن و‬
‫ﺗﻠﮏ اﻟﺪرﺟﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻮل اﻟﻤﻠﮏ اﻟﺤﺎﻣﻞ ﻟﻠﻮﺣﯽ ﻋﻠﯽ ﺻﻮرﻩ ﻓﯽ ﺷﺒﺢ ﺷﺨﺺ ﺑﺸﺮﯼ ﻧﺎﻃﻖ ﻟﮑﻠﻤﺎت اﻟﻬﻴﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻣﺴﻤﻮﻋﻪ‪ .‬ﮐﻤﺎ ﻗﺎل ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ :‬ﻓﺘﻤﺜﻞ‬
‫ﻟﻬﺎ ﺑﺸﺮًا ﺳﻮﻳﺎ"‪ :‬اﻣﺎ از ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺎﻟﮑﻞ و از هﺮ ﺟﻬﺖ‪ ،‬از ارﺗﺒﺎط ﺗﺪﺑﻴﺮﯼ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺪن و ﺟﻨﻮد ﺣﺴﯽ ﺁن‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻳﺎ از ﺁن‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﻏﻢ ﺗﺠﺮد ﮐﻠﯽ از ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدﻩ‪ ،‬از ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻤﺜﻞ از هﺮ ﺟﻬﺖ ﺗﺠﺮد ﺣﺎﺻﻞ ﻧﮑﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﯼ ﺳﻄﺢ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻤﺜﻞ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﯼ ﺣﺎﻣﻞ وﺣﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺒﺢ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺸﺮﯼ ﺑﺮ او ﺗﻤﺜﻞ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﮐﻠﻤﺎت اﻟﻬﯽ را ﺑﺼﻮرت ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺴﻤﻮع ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺟﺎرﯼ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ ‪ :‬ﻓﺘﻤﺜﻞ ﻟﻬﺎ ﺑﺸﺮًا ﺳﻮﻳﺎ)ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن اﻟﮑﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮﯼ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﺪار‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺻﺺ ‪.(299-300‬اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ از وﺣﯽ‪ ،‬ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺗﺐ وﺣﯽ اﺳﺖ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻧﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫هﻨﻮز ﺑﻪ ﺗﺠﺮد ﺗﺎم)؟( ﻧﺎﺋﻞ ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ ﺣﺎﺋﺰ اهﻤﻴﺖ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺻﺪرا اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺻﻮر ﻣﺨﻴﻞ ‪،‬وﺣﻴﺎﻧﯽ و ﺣﺴﯽ‪ ،‬اﺑﺪاع و اﺧﺘﺮاع ﻧﻔﺲ اﻧﺪ و ﻗﻴﺎم ﺻﺪورﯼ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﺻﺪرا‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﯽ و واﻗﻌﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻔﺲ ﻧﺒﯽ ﺣﻘﺎﻳﻖ را در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﻣﻨﻔﺼﻞ‬
‫ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻗﻮﻩ ﻣﺨﻴﻠﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﺻﻞ در ﻣﻘﺎم ﺗﺨﻴﻞ ﺧﻠﻖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪"-10‬و ﻻ ﺗﻈﻦ اﻳﻬﺎ اﻟﺤﺒﻴﺐ هﺪاﮎ اﷲ ان ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻨﺒﯽ ﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺁﻟﻪ‪ .‬ﻻﻣﺮ اﻻﺧﺮﻩ و ﻻﻣﺮ اﻟﺪﻳﻦ و اﺳﺎﺋﺮ اﻟﻤﻌﺎرف اﻻﻟﻬﻴﻪ‪ ،‬ﮐﺎﻧﺖ‬
‫ﺗﻘﻠﻴﺪًا ﻟﺠﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺎﻟﺴﻤﺎع ﻣﻨﻪ و اﻟﺮواﻳﻪ‪ .‬ﮐﻤﺎ ان ﻣﻌﺮﻓﺘﮏ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻟﻠﻨﺒﯽ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻳﮑﻮن ﻣﻌﺮﻓﺘﻪ ﮐﻤﻌﺮﻓﺘﮏ و اﻧﻤﺎ ﻳﺘﺨﻠﻒ اﻟﻤﻘﻠﺪ ﻓﻘﻂ‪ .‬هﻴﻬﺎت‪ ،‬ﻓﺎن‬
‫اﻟﺘﻘﻠﻴﺪ ﻟﻴﺲ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺑﻞ هﻮ اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺤﻴﺢ و اﻻﻧﺒﻴﺄ ﻋﺎرﻓﻮن ﺑﺎﷲ و ﺁﻳﺎﺗﻪ و ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﺘﻬﻢ اﻧﻬﻢ ﮐﺸﻒ ﻟﻬﻢ ﺣﻘﻴﻘﻪ اﻻﺷﻴﺄ ﮐﻤﺎ هﯽ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺸﺎهﺪوا‬
‫ﺑﺒﺼﺮﻩ اﻟﺒﺎﻃﻨﻪ او ﺿﺢ ﻣﻤﺎ ﻳﺸﺎهﺪﻩ اﻟﻨﺎس ﺑﺎﻟﻤﺤﺴﻮﺳﺎت‪ .‬ذاﻟﮏ ﺑﺎن ﻳﻨﮑﺸﻒ ﻟﻬﻢ اﻻﺷﻴﺄ ﮐﻤﺎ هﯽ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺸﺎهﺪوهﺎ ﺑﺎﻟﺒﺼﺮ اﻟﺒﺎﻃﻨﻪ ﮐﻤﺎ ﺗﺸﺎهﺪ‬
‫اﻧﺖ اﻟﻤﺤﺴﻮﺳﺎت ﺑﺎﻟﺒﺼﺮ اﻟﻈﺎهﺮﻩ ﻓﻴﺨﺒﺮون ﻋﻦ ﻣﺸﺎهﻪ‪ ،‬ﻻﻋﻦ ﺳﻤﺎع و ﺗﻘﻠﻴﺪ") ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن اﻟﮑﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺧﻮاﺟﻮﯼ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻴﺪار‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪.( 421‬‬
 ‫‪28‬‬

‫‪ -11‬رواﻳﺖ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ ‪:‬‬

‫‪ -‬و واﻗﻊ ﺷﺪ در ﺁن اﻳﺎم ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺰرگ ﺷﺪ ﻧﺰد ﺑﺮاداران ﺧﻮد ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪ و ﺑﮑﺎرهﺎﯼ دﺷﻮار اﻳﺸﺎن ﻧﻈﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺼﺮﯼ‬
‫را دﻳﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻋﺒﺮاﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺑﺮادران او ﺑﻮد ﻣﯽ زﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻬﺮ ﻃﺮف ﻧﻈﺮ اﻓﮑﻨﺪﻩ ﭼﻮن ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﻳﺪ ﺁن ﻣﺼﺮﯼ را ﮐﺸﺖ و او را‬
‫در رﻳﮓ ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و روز دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺎﻩ دو ﻣﺮد ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﮔﻔﺖ ﭼﺮا هﻤﺴﺎﻳﻪ ﺧﻮد را ﻣﯽ‬
‫زﻧﯽ‪ .‬ﮔﻔﺖ ﮐﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺮا ﺑﺮ ﻣﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﻳﺎ داور ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﻣﯽ ﺧﻮاهﯽ ﻣﺮا ﺑﮑﺸﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺁن ﻣﺼﺮﯼ را ﮐﺸﺘﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻮﺳﯽ ﺗﺮﺳﻴﺪ‬
‫و ﮔﻔﺖ ﻳﻘﻴﻨًﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﻴﻮع ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺮﻋﻮن اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا را ﺷﻨﻴﺪ ﻗﺼﺪ ﻗﺘﻞ ﻣﻮﺳﯽ ﮐﺮد و ﻣﻮﺳﯽ از ﺣﻀﻮر ﻓﺮﻋﻮن ﻓﺮار ﮐﺮدﻩ در‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﺪﻳﺎن ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪ)ﺳﻔﺮ ﺧﺮوج‪ ،‬ﺑﺎب دوم‪ ،‬ﺁﻳﺎت‪.(16-11‬‬

‫‪ -12‬رواﻳﺖ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻣﺒﺴﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺎهﺎﯼ داود ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﺗﺎن را ﻧﺰد داود ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻧﺰد وﯼ ﺁﻣﺪﻩ او را ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﺷﻬﺮﯼ دو ﻣﺮد ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﮑﯽ دوﻟﺘﻤﻨﺪ و دﻳﮕﺮﯼ ﻓﻘﻴﺮ‪ .‬و دوﻟﺘﻤﻨﺪ را‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﮔﺎو ﺑﯽ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻘﻴﺮ را ﺟﺰ ﻳﮏ ﻣﺎدﻩ ﺑﺮﻩ ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺁن را ﺧﺮﻳﺪﻩ و ﭘﺮورش دادﻩ هﻤﺮاﻩ وﯼ و ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪ از ﺧﻮراﮎ وﯼ ﻣﯽ ﺧﻮرد و از ﮐﺎﺳﻪ او ﻣﯽ ﻧﻮﺷﻴﺪ و در ﺁﻏﻮﺷﺶ ﻣﯽ ﺧﻮاﺑﻴﺪ و ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﺜﻞ دﺧﺘﺮ ﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬و ﻣﺴﺎﻓﺮﯼ ﻧﺰد ﺁن ﻣﺮد‬
‫دوﻟﺘﻤﻨﺪ ﺁﻣﺪ و او را ﺣﻴﻒ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و ﮔﺎوان ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد ﺗﺎ ﺑﺠﻬﺖ ﻣﺴﺎﻓﺮﯼ ﮐﻪ ﻧﺰد وﯼ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﻣﻬﻴﺎ ﺳﺎزد و ﺑﺮﻩ ﺁن ﻣﺮد ﻓﻘﻴﺮ‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮاﯼ ﺁن ﻣﺮد ﮐﻪ ﻧﺰد وﯼ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد ﻣﻬﻴﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺧﺸﻢ داود ﺑﺮ ﺁن ﺷﺨﺺ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻧﺎﺗﺎن ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺴﻢ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻗﺘﻞ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮﻧﮑﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و هﻴﭻ ﺗﺮﺣﻢ ﻧﻨﻤﻮدﻩ ﺑﺮﻩ را ﭼﻬﺎر ﭼﻨﺪان ﺑﺎﻳﺪ رد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺗﺎن ﺑﻪ داود ﮔﻔﺖ ﺁن ﻣﺮد ﺗﻮ هﺴﺘﯽ و ﻳﻬﻮﻩ ﺧﺪاﯼ اﺳﺮاﻳﻴﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﺮ اﺳﺮاﻳﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﻣﺴﺢ ﻧﻤﻮدم و ﻣﻦ ﺗﻮ را از‬
‫دﺳﺖ ﺷﺎول رهﺎﻳﯽ دادم‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ ﺁﻗﺎﻳﺖ را ﺑﻪ ﺗﻮ دادم و زﻧﺎن ﺁﻗﺎﯼ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺁﻏﻮش ﺗﻮ و ﺧﺎﻧﺪان اﺳﺮاﻳﻴﻞ و ﻳﻬﻮدا را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻄﺎ ﮐﺮدم و اﮔﺮ‬
‫اﻳﻦ ﮐﻢ ﻣﯽ ﺑﻮد ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﺮاﯼ ﺗﻮ ﻣﺰﻳﺪﯼ ﮐﺮدم‪ .‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﮐﻼم ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺧﻮار ﻧﻤﻮدﻩ در ﻧﻈﺮ وﯼ ﻋﻤﻞ ﺑﺪ ﺑﺠﺎ ﺁوردﯼ و اورﻳﺎﯼ ﺣٌﺘﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ زدﻩ زن او را ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﺑﻪ زﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﯽ و او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻨﯽ ﻋﻤﻮن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪﯼ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎل ﺷﻤﺸﻴﺮ از ﺧﺎﻧﻪ ﺗﻮ هﺮﮔﺰ‬
‫دور ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺮا ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﻤﻮدﻩ و زن اورﻳﺎﯼ ﺣٌﺘﯽ را ﮔﺮﻓﺘﯽ ﺗﺎ زن ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ اﻳﻨﮏ ﻣﻦ از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدت‬
‫ﺑﺪﯼ را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻋﺎرض ﺧﻮاهﻢ ﮔﺮداﻧﻴﺪ و زﻧﺎن ﺗﻮ را ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ ﺗﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ هﻤﺴﺎﻳﻪ ات ﺧﻮاهﻢ داد و او در ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﺁﻓﺘﺎب ﺑﺎ زﻧﺎن ﺗﻮ‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﺧﻮاﺑﻴﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﮐﻪ ﺗﻮ اﻳﻨﮑﺎر را ﺑﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﮐﺮدﯼ اﻣﺎ ﻣﻦ اﻳﻦ ﮐﺎر را ﭘﻴﺶ ﺗﻤﺎم اﺳﺮاﻳﻴﻞ و در ﻧﻈﺮ ﺁﻓﺘﺎب ﺧﻮاهﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬و داود ﺑﻪ ﻧﺎﺗﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎﻩ ﮐﺮدﻩ ام‪ .‬ﻧﺎﺗﺎن ﺑﻪ داود ﮔﻔﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﮔﻨﺎﻩ ﺗﻮ را ﻋﻔﻮ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﻮاهﯽ ﻣﺮد‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﭼﻮن از اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﮐﻔﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺪﻩ ﭘﺴﺮﯼ ﻧﻴﺰ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮ زاﻳﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮاهﺪ ﻣﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺎﺗﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ رﻓﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺴﺮﯼ را ﮐﻪ زن‬
‫اورﺑﺎ ﺑﺮاﯼ داود زاﻳﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﻣﺒﺘﻼ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ داود از ﺧﺪا ﺑﺮاﯼ ﻃﻔﻞ اﺳﺘﺪﻋﺎ ﻧﻤﻮد و داود روزﻩ ﮔﺮﻓﺖ و داﺧﻞ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺷﺐ ﺑﺮ روﯼ زﻣﻴﻦ ﺧﻮاﺑﻴﺪ و ﻣﺸﺎﻳﺦ ﺧﺎﻧﻪ اش ﺑﺮ او ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ او را از زﻣﻴﻦ ﺑﺮﺧﻴﺰاﻧﻨﺪ اﻣﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد و ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻧﺎن ﻧﺨﻮرد‪ .‬و‬
‫در روز هﻔﺘﻢ ﻃﻔﻞ ﺑﻤﺮد و ﺧﺎدﻣﺎن داود ﺗﺮﺳﻴﺪن ﮐﻪ از ﻣﺮدن ﻃﻔﻞ او را اﻃﻼع دهﻨﺪ زﻳﺮا ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻨﮏ ﭼﻮن ﻃﻔﻞ زﻧﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﺎ وﯼ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ و ﻗﻮل ﻣﺎ را ﻧﺸﻨﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دهﻴﻢ ﮐﻪ ﻃﻔﻞ ﻣﺮدﻩ اﺳﺖ ﭼﻪ ﻗﺪر زﻳﺎدﻩ رﻧﺠﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬و ﭼﻮن داود دﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎ‬
‫ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻧﺠﻮﯼ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ داود ﻓﻬﻤﻴﺪ ﮐﻪ ﻃﻔﻞ ﻣﺮدﻩ اﺳﺖ و داود ﺑﻪ ﺧﺎدﻣﺎن ﺧﻮد ﮔﻔﺖ ﺁﻳﺎ ﻃﻔﻞ ﻣﺮدﻩ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ داود از‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺷﺴﺖ و ﺷﻮ دادﻩ ﺗﺪهﻴﻦ ﮐﺮد و ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﻋﻮض ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ رﻓﺖ و ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺁﻣﺪﻩ ﺧﻮراﮎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻮردﻩ و ﺧﺎدﻣﺎﻧﺶ ﺑﻪ وﯼ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﭼﻪ ﮐﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮدﯼ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻃﻔﻞ زﻧﺪﻩ ﺑﻮد روزﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﮔﺮﻳﻪ ﻧﻤﻮدﯼ و ﭼﻮن ﻃﻔﻞ ﻣﺮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺧﻮراﮎ ﺧﻮردﯼ‪ .‬او ﮔﻔﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻃﻔﻞ زﻧﺪﻩ ﺑﻮد روزﻩ ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﮔﺮﻳﻪ ﻧﻤﻮدم زﻳﺮا ﻓﮑﺮ ﮐﺮدم‬
‫ﮐﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺗﺮﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﻃﻔﻞ زﻧﺪﻩ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻻن ﮐﻪ ﻣﺮدﻩ اﺳﺖ ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﻦ روزﻩ ﺑﺪارم ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻢ‬
‫دﻳﮕﺮ او را ﺑﺎز ﺑﻴﺎورم‪ .‬ﻣﻦ هﻢ ﻧﺰد او ﺧﻮاهﻢ رﻓﺖ ﻟﻴﮑﻦ او ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﺎز ﻧﺨﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪ .‬داود زن ﺧﻮد ﺑﺘﺸﻴﻊ را ﺗﺴﻠﯽ داد و ﻧﺰد وﯼ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎ او‬
‫ﺧﻮاﺑﻴﺪ و او ﭘﺴﺮﯼ زاﻳﻴﺪﻩ او را ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻧﺎم ﻧﻬﺎد و ﺧﺪاوﻧﺪ او را دوﺳﺖ داﺷﺖ‪) .‬ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﮐﺘﺎب دوم ﺳﻤﻮﻳﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺎب دوازدهﻢ‪1 ،‬ﺗﺎ‪.(25‬‬

‫‪ -13‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺒﻮﯼ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ﺷﺸﻢ‪،‬ﺗﻴﺮ ﻣﺎﻩ ‪1386‬‬
 ‫‪29‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ )‪(5‬‬

‫ﻋﻘﻼﻳﯽ ﺑﻮدن زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬
‫ﻣﺒﺪﺁ و ﻣﻌﺎد دو ﺁﻣﻮزﻩ ﯼ ﻣﺤﻮرﯼ ادﻳﺎن ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ از زﺑﺎن دﻳﻦ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدﯼ واﻗﻌﯽ و‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺁدﻣﯽ و ادراﮎ اوﺳﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ هﻢ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ و ﺁدﻣﯽ ﺣﻘﻴﻘﺘًﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽ‬
‫دهﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎن ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞ از ذهﻦ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﭼﻮن ﺧﺪا و ﺁﺧﺮت هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﻓﻮﺋﺮ ﺑﺎخ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺧﺪا‬
‫را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺁرﻣﺎﻧﻬﺎ و ﺁرزوهﺎﯼ واﻻﯼ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺨﻴﻞ ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬
‫را ﺑﻪ ارزش هﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺁن ﻣﯽ ﺗﻮان زﻧﺪﮔﯽ اﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺁدﻣﯽ را ارزﻳﺎﺑﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‬
‫هﻢ زﺑﺎن دﻳﻦ را زﺑﺎن ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن درﺑﺎرﻩ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﮔﺰارﻩ‬
‫هﺎﯼ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺮدار ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد و ﮔﻤﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ واﻗﻌًﺎ ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﭘﻴﺶ ﻧﮕﺎﻩ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج اﻧﺪ]‪.[1‬‬

‫اﮔﺮ زﺑﺎن دﻳﻦ ‪ ،‬واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن از ﺧﺪا و ﺁﺧﺮت ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪ ،‬در ﻣﻮارد ﻋﺪﻳﺪﻩ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻘﻞ)ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ( ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎ‪ ،‬ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺮدار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر در ﭼﻨﺒﺮﻩ ﯼ‬
‫دو راهﯽ اﺳﻴﺮ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪ :‬ﻧﻔﯽ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻔﯽ ﻓﺮﺁوردﻩ هﺎﯼ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮﯼ‪ .‬راﻩ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎ را‬
‫ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺮدار ﻧﺪاﻧﻴﻢ و ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان و دﻳﻨﺪاران ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ ﺗﺄوﻳﻞ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪:‬‬

‫اﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎد و ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮدن ﺁن‪ :‬ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان ﻓﻘﻂ ﺁﻳﺎت ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ را ﺗﺄوﻳﻞ ﻧﮑﺮدﻩ‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﻌﺎد و زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ را هﻢ ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ‬
‫هﻤﻴﻦ ﺟﺴﻢ ﻣﺎدﯼ دﻧﻴﻮﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﻋﺮاب از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺳﻮال ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺁﻳﺎ ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺎ ﻣﺮدﻳﻢ و اﻳﻦ اﺳﺘﺨﻮان هﺎﻳﻤﺎن ﭘﻮﺳﻴﺪ و‬
‫ﺧﺎﮎ ﺷﺪ‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ زﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﻢ و هﻤﻴﻦ اﺳﺘﺨﻮﻧﻬﺎﯼ ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ ‪ ،‬ﺣﻴﺎت دوﺑﺎرﻩ ﺧﻮاهﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ؟ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ هﻢ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽ‬
‫داد‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻪ را ﺑﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ اﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺎدﯼ‪ -‬ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻻزم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ هﻤﻴﻦ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯼ ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ و ﺑﺪن ﻣﺎدﯼ ﺷﻤﺎ دوﺑﺎرﻩ زﻧﺪﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ روﺣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪادﻩ ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺮ زﻧﺪﻩ ﺷﺪن هﻤﻴﻦ ﺑﺪن ﻣﺎدﯼ در ﺟﻬﺎن ﺁﺧﺮت‪ ،‬و زﻧﺪﮔﯽ دوﺑﺎرﻩ ﺁن در ﺑﻬﺸﺖ ﻳﺎ ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬ﺗﺄﮐﻴﺪ ﮐﺮدﻩ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﺟﺰاﯼ هﻤﻴﻦ ﺑﺪن ﻣﺎدﯼ در ﺁﺧﺮت ﺑﻪ ﺳﻮد ﻳﺎ زﻳﺎن ﺷﺨﺺ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽ دهﻨﺪ و ﺷﺨﺺ ﺑﺎ هﻤﻴﻦ اﻧﺪام ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮد‬
‫ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪.‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻣﺪﻋﺎﯼ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪-‬ﻗﺎل ﻣﻦ ﻳﺤﯽ اﻟﻌﻈﻢ و هﯽ رﻣﻴﻢ‪ .‬ﻗﻞ ﻳﺤﻴﻴﻬﺎ اﻟﺬﯼ اﻧﺸﺎهﺎ اول ﻣﺮﻩ و هﻮ ﺑﮑﻞ ﺧﻠﻖ ﻋﻠﻴﻢ‪ :‬ﮔﻮﻳﺪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺘﺨﻮﻧﻬﺎ را‪ -‬درﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪ -‬از ﻧﻮ زﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﺪ؟ ﺑﮕﻮ هﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺁن را ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺪﻩ اش ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ هﺮ‬
‫ﺁﻓﺮﻳﻨﺸﯽ داﻧﺎ] و ﺗﻮاﻧﺎ[ ﺳﺖ)ﻳﺲ‪.(78-79 ،‬‬

‫ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﻪ ﭼﻴﺰﯼ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺎهﻞ اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ او‬
‫ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﻩ اﻳﻦ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ در ﺁﻏﺎز و در ﻧﻮﺑﺖ اول ﺑﻮد و در ﻣﺪﺗﯽ هﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺨﻮان ﺣﻴﺎت داﺷﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ هﻴﭻ ﺣﺎﻟﯽ از اﺣﻮال‬
‫ﺁن‪ ،‬ﺟﺎهﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻣﺮدﻧﺶ هﻢ ﺟﺎهﻞ ﺑﻪ ﺁن ﻧﺒﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭼﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ دارد ﮐﻪ دوﺑﺎرﻩ ﺁن را زﻧﺪﻩ ﮐﻨﺪ؟ ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪا‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﻴﺎﯼ اﻳﻦ "ﻋﻈﺎم" ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﻬﻞ و ﻧﺴﻴﺎﻧﯽ هﻢ در ﺳﺎﺣﺖ او راﻩ ﻧﺪارد"]‪.[2‬‬
 ‫‪30‬‬

‫‪-‬اء ذا ﻣﺘﻨﺎ و ﮐﻨﺎ ﺗﺮاﺑﺎ و ﻋﻈﻤﺎ اء ﻧﺎ ﻟﻤﺒﻌﻮﺛﻮن‪ .‬اوء اﺑﺎوﻧﺎ اﻻوﻟﻮن‪ .‬ﻗﻞ ﻧﻌﻢ و اﻧﺘﻢ داﺧﺮون ‪.‬ﻓﺎﻧﻤﺎ هﯽ زﺟﺮﻩ وﺣﺪﻩ ﻓﺎذا هﻢ‬
‫ﻳﻨﻈﺮون‪] :‬ﮔﻮﻳﻨﺪ[ ﭼﻮن ﻣﺮدﻳﻢ و ﺧﺎﮎ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ ]ﯼ ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ[ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﻣﺎ از ﻧﻮ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ]و زﻧﺪﻩ[ ﺧﻮاهﻴﻢ ﺷﺪ؟ و هﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﭘﺪران ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺎ؟ ﺑﮕﻮ ﺁرﯼ‪ ،‬و ﺷﻤﺎ ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﺎﺷﻴﺪ)ﺻﺎﻓﺎت‪.(16-19 ،‬‬

‫‪-‬ﺁﻳﺎ ﭼﻮن ﻣﺮدﻳﻢ و ﺧﺎﮎ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ ]ﯼ ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ[ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﻣﺎ ﺟﺰا ﺧﻮاهﻴﻢ ﻳﺎﻓﺖ)ﺻﺎﻓﺎت‪.(53 ،‬‬

‫‪-‬ﺁﻳﺎ ﭼﻮن ﻣﺮدﻳﻢ و ﺧﺎﮎ ﺷﺪﻳﻢ ]از ﻧﻮ زﻧﺪﻩ ﺷﻮﻳﻢ[‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ)ق‪.(3 ،‬‬

‫‪-‬ﺁﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﭘﻨﺪارد ﮐﻪ هﺮﮔﺰ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯼ]ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ و ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ[ او را ﮔﺮد ﻧﻤﯽ ﺁورﻳﻢ؟ ﺣﻖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﻴﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﻬﺎﯼ او را ﻓﺮاهﻢ ﺁورﻳﻢ)ﻗﻴﺎﻣﺖ‪.(3-4 ،‬‬

‫‪-‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ]زﻧﺪﮔﯽ[ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﻳﯽ ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ ﺷﺪﻳﻢ)ﻧﺎزﻋﺎت‪.[10-11 ،‬‬

‫‪-‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﭼﻮن اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯼ ]ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ و [ ﺧﺮد و ﺧﺎﮎ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬در هﻴﺄت ﺁﻓﺮﻳﻨﺸﯽ ﺗﺎزﻩ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮاهﻴﻢ ﺷﺪ)اﺳﺮأ‪.(49،‬‬

‫‪-‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﭼﻮن اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯼ ]ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ و [ﺧﺮد و ﺧﺎﮎ ﺷﺪﻳﻢ در هﻴﺄت ﺁﻓﺮﻳﻨﺸﯽ ﺗﺎزﻩ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮاهﻴﻢ ﺷﺪ)اﺳﺮأ‪.(98 ،‬‬

‫‪-‬ﺁﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وﻋﺪﻩ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺮدﻳﺪ و ﺧﺎﮎ و اﺳﺘﺨﻮان]ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ[ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬از ﻧﻮ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ وﻋﺪﻩ دادﻩ اﻧﺪ)ﻣﻮﻣﻨﻮن‪.(35-36،‬‬

‫‪-‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﭼﻮن ﻣﺮدﻳﻢ‪ ،‬و ﺧﺎﮎ و اﺳﺘﺨﻮان]ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ[ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬از ﻧﻮ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﻢ)ﻣﻮﻣﻨﻮن‪.(82 ،‬‬

‫‪-‬و ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﭼﻮن ﻣﺮدﻳﻢ و ﺧﺎﮎ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ]ﯼ ﭘﻮﺳﻴﺪﻩ[ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮاهﻴﻢ ﺷﺪ)واﻗﻌﻪ‪.(47 ،‬‬

‫‪-‬اﻣﺮوز ﺑﺮ دهﺎﻧﻬﺎﻳﺸﺎن ﻣﻬﺮ ﮔﺬاردﻳﻢ و درﺑﺎرﻩ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺎهﺎﻳﺸﺎن ﮔﻮاهﯽ‬
‫دهﻨﺪ)ﻳﺲ‪.(65،‬‬

‫‪-‬ﺗﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺁﻧﺠﺎ رﺳﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻬﺎ و ﭼﺸﻤﻬﺎ و ﭘﻮﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن در ﺑﺎرﻩ ﺁﻧﭽﻪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺁﻧﺎن ﮔﻮاهﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﺮا‬
‫ﺑﺮ ﻣﺎ ﮔﻮاهﯽ دادﻳﺪ؟ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺎ را ﺧﺪاوﻧﺪﯼ ﮐﻪ هﺮ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﺳﺨﻦ در ﺁورد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ در ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ ،‬و او ﺷﻤﺎ را ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎر ]‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﺒﻮدﻳﺪ[ ﺁﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻮﯼ او ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﺪ)ﻓﺼﻠﺖ‪.(20-21 ،‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮان "ﺟﻠﻮد" ﭘﻮﺳﺖ ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁﺧﺮت ﻋﻠﻴﻪ اﻋﻤﺎل زﺷﺖ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺷﻬﺎدت ﺧﻮاهﺪ داد]‪.[3‬‬

‫‪-‬ﻣﻴﻮﻩ اش ﮔﻮﻳﯽ ﮐﻠﻪ هﺎﯼ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ اﻳﺸﺎن ﺧﻮرﻧﺪﻩ از ﺁﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺮ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺷﮑﻤﻬﺎﯼ ﺧﻮﻳﺶ از ﺁن)ﺻﺎﻓﺎت‪.(65-66 ،‬‬

‫در ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ داﺳﺘﺎن ﻣﻴﺮاﻧﺪن و زﻧﺪﻩ ﮐﺮدن ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ -‬ﻣﺎدﯼ ﻳﮏ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در هﻤﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎﮐﯽ ﻃﺮح ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪-‬ﻳﺎ]داﺳﺘﺎن[ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻬﺮﯼ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﻘﻔﻬﺎ و دﻳﻮارهﺎﻳﺶ ﻓﺮورﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪] ،‬در دل[ ﮔﻔﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ]اهﻞ[‬
‫اﻳﻦ]ﺷﻬﺮ[ را ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺸﺎن زﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ]ﻣﺪت[ ﺻﺪ ﺳﺎل ﻣﻴﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ زﻧﺪﻩ ﮐﺮد‪] ،‬و ﺑﻪ او[ ﮔﻔﺖ ﭼﻪ‬
‫ﻣﺪت ]در اﻳﻦ ﺣﺎل[ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﯼ؟ ﮔﻔﺖ ﻳﮏ روز ﻳﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻳﮏ روز] در اﻳﻦ ﺣﺎل[ ﻣﺎﻧﺪﻩ ام‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺻﺪ ﺳﺎل ]در‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﯽ[ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﯼ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮردﻧﯽ و ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﯽ ات ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن دﻳﮕﺮﮔﻮن ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ درازﮔﻮﺷﺖ ﺑﻨﮕﺮ‪ ،‬و‬
‫]ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن[ ﺗﻮ را ﻣﺎﻳﻪ ﻋﺒﺮت ﻣﺮدم ﺧﻮاهﻴﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺮاهﻤﺸﺎن ﻣﻴﻨﻬﻴﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ]ﭘﺮدﻩ[‬
 ‫‪31‬‬

‫ﮔﻮﺷﺖ ﻣﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬و هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ]ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺮ[ ﺑﺮ او ﺁﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ ﻣﯽ داﻧﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ هﺮ ﮐﺎرﯼ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ)ﺑﻘﺮﻩ‪.(259،‬‬

‫ﺗﻌﺎرض ﻣﻌﺎد ﻣﺎدﯼ ‪ -‬ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮان را واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺁﻳﺎت را ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوﻩ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎد ﻣﺎدﯼ ‪ -‬ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﺎت ﮐﺮﻳﻤﻪ ﻗﺮﺁن ﻣﺠﻴﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎد روﺣﺎﻧﯽ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﮐﻠﻴﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺁﺧﺮت را ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا ﻧﻘﻞ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﻓﻼﺳﻔﻪ ﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻤﺎم ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن در ﺧﺼﻮص ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ را ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ روﺣﺎﻧﯽ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺧﻄﺎﺑﺎت ﻗﺮﺁن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﻮام و اﻋﺮاب ﺟﺎهﻞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ درﮐﯽ از روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ﻗﺮﺁن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻄﺢ ﻓﻬﻢ و درﮎ اﻋﺮاب ﺟﺎهﻠﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ]‪.[4‬‬

‫ج‪ -.‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﯽ ‪،‬ﺳﻬﺮوردﯼ ‪،‬ﻣﻼﺻﺪرا و ﻣﻮﻟﻮﯼ ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات در ﺟﻬﺎن ﺁﺧﺮت از ﺟﻨﺲ "ﺻﻮر ﺧﻴﺎﻟﻴﻪ"‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ اﺑﻌﺎد و ﺷﮑﻞ دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎدﯼ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺰ ﺻﺪرا ﮔﺮوهﯽ از ﺁدﻣﻴﺎن ﺣﺸﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫در هﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎ ﺁﻏﺎز ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ هﻢ ﺁﻳﺎت را ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫د‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺮگ‪ ،‬ﺣﻴﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﯽ ﺷﻮد و ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻓﺮد ﭼﻮن ﻗﻄﺮﻩ اﯼ در درﻳﺎﯼ هﺴﺘﯽ ﺧﺪا ذوب و‬
‫ﻣﺤﻮ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﭘﺲ از ﺁن ‪ ،‬ﺑﻘﺎﯼ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻳﻨﺎن ‪ ،‬ﺗﻤﺎم هﺴﺘﯽ ﺧﺪاﻳﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﻢ اﮐﻨﻮن هﻢ هﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات در ﺧﺪا‬
‫هﺴﺘﻨﺪ‪ :‬اﻧﺎ ﷲ و اﻧﺎ ﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﺳﺖ)ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻮﻟﻮﯼ‪ ،‬درﻳﺎﯼ هﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ز درﻳﺎﺋﻴﻢ و‬
‫درﻳﺎ ﻣﯽ روﻳﻢ ‪ /‬ﻣﺎ ز ﻋﻘﺒﺎﺋﻴﻢ و ﻋﻘﺒﺎ ﻣﯽ روﻳﻢ ‪/‬ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻮﺣﻴﻢ در درﻳﺎﯼ روح‪ /‬ﻻﺟﺮم ﺑﯽ دﺳﺖ و ﺑﯽ ﭘﺎ ﻣﯽ روﻳﻢ(‪،‬ﺣﻴﺎت‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ هﻢ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﭼﻮن ﻗﻄﺮﻩ اﯼ در درﻳﺎﯼ هﺴﺘﯽ ﻣﺤﻮ و ﺑﺎ درﻳﺎ ﻳﮑﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد‪.‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﯽ‪ ،‬اﻳﻨﮏ هﻢ ﺟﻬﺎن از ﺧﺪا ﺟﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ هﻨﺪوهﺎ از ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ(‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﮐﻠﻴﻪ ﺁﻳﺎت ﺁﺧﺮﺗﯽ‬
‫را ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﻳﮏ ﻧﮑﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ)ﻣﻔﺴﺮ( ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﻳﯽ در ﺧﺼﻮص ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ دارد‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎ‬
‫ﻣﺪﻟﻞ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺪﻟﻞ اﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺁﻳﺎت را ﺑﻪ ﻧﺤﻮﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﻳﺶ ﺳﺎزﮔﺎر اﻓﺘﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف‬
‫ﺻﺪراﻳﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﻌﻀﻞ راﻩ دﻳﮕﺮﯼ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻳﺸﺎن ﻗﺮﺁن داراﯼ ﻇﺎهﺮ و ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎهﺮ ﺁن‬
‫"ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﻄﺢ اﻓﮑﺎر ﺳﺎدﻩ ﻋﺎﻣﻪ" اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻃﻦ ﺁن "اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺧﺎﺻﻪ دارد و ﺑﺎ روح ﺣﻴﺎت ﻣﻌﻨﻮﯼ درﮎ ﻣﯽ ﺷﻮد"‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎهﺮ ﻗﺮﺁن ﺧﺪا ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯼ ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ از اواﻣﺮ و ﻧﻮاهﯽ او ﭘﻴﺮوﯼ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اواﻣﺮ او را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽ ﺑﺮد و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﺟﺎوداﻧﻪ در ﺁﻧﺠﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻇﺎهﺮﯼ)ﻳﻌﻨﯽ ﺣﻴﺎت ﻣﺎدﯼ‪ -‬ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺧﺮوﯼ( ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻔﮑﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺁدﻣﻴﺎن و "ﺳﻄﺢ ﻓﻬﻢ ﺳﺎدﻩ و‬
‫هﻤﮕﺎﻧﯽ" ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم را در ﺑﺮ ﺑﮕﻴﺮد ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻴﺎن ﺑﺎﻃﻨﯽ ﻗﺮﺁن در ﺧﺼﻮص زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ "در ﺳﺎﺣﺖ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺟﺎﯼ ﭘﺎﻳﯽ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﺎﻃﻨﯽ" ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺁدﻣﯽ در ﺁﺧﺮت "ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ و ﻳﮕﺎﻧﮕﯽ ﺧﺪا" را‬
‫ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد و ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺷﻴﺄ ﺑﺮ او ﻣﮑﺸﻮف ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ و "در ﺟﻮار ﺧﺪاﯼ ﭘﺎﮎ" ﺑﻪ ﺳﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺑﺮد" ]‪ .[5‬ﻣﺮﺗﻀﯽ‬
‫ﻣﻄﻬﺮﯼ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺻﺪراﻳﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات هﺎﯼ اﻋﺘﺒﺎرﯼ دﻧﻴﻮﯼ را ﺑﺮاﯼ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮏ ﺻﺪراﻳﯽ ﺑﻪ‬
‫او ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ رواﺑﻂ اﻋﺘﺒﺎرﯼ در ﺟﻬﺎن ﺁﺧﺮت ﺟﺎرﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وﯼ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺁﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺛﺒﺎت و ﻋﺪم‬
‫ﺗﺤﺮﮎ اﺳﺖ‪ .‬رواﺑﻂ دﻧﻴﻮﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﺁﻧﺠﺎ ﺟﺎرﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺁﺧﺮت ﻣﻌﻠﻮل ﻃﺒﻴﻌﯽ دﻧﻴﺎﺳﺖ‪ .‬اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎرهﺎﯼ دﻧﻴﻮﯼ‪ ،‬ﻋﻠﻠﯽ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮل هﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪" ،‬ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل" ﻓﺮدﯼ دﻧﻴﻮﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺁﻧﮑﻪ ﭼﻮن دﻧﻴﺎ اﻓﺮاد ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ و‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﻮﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﺮ درﺧﺖ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬ﺗﺠﺴﻢ ﻓﺮدﯼ رﻓﺘﺎرهﺎﯼ دﻧﻴﻮﯼ ﻓﺮد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﮑﻮﻻر)ﻋﻠﯽ‪ -‬ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﻞ ﺁﻳﺎت ﻣﻌﺎدﯼ ﻗﺮﺁن ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد]‪.[6‬‬
 ‫‪32‬‬

‫ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ روﻳﮑﺮد دﻳﮕﺮﯼ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ ﺗﻤﺎم ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ را ﻧﺎواﻗﻊ‬
‫ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وﯼ‪ ،‬ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬اﺧﺒﺎر ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻣﺤﺼﻮل ﻧﮕﺎﻩ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ هﺴﺘﯽ اﺳﺖ]‪ .[7‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﺳﺮوش ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻗﺮﺁﻧﯽ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ ‪،‬ﺗﻤﺎﻣًﺎ اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ و ﻧﻤﺎدﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮوش در ﻣﻘﺎﻟﻪ ذاﺗﯽ و ﻋﺮﺿﯽ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ را ﻋﺮﺿﯽ و ﻣﺤﺼﻮل ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ":‬اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺮﺁن‬
‫ﻧﺸﺎن از ﺣﻮران ﺳﻴﻪ ﭼﺸﻢ)ﻧﻪ زﻧﺎن ﭼﺸﻢ ﺁﺑﯽ( در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽ دهﺪ‪،‬و اﻳﻨﮑﻪ ﺁﻧﺎن را در ﺧﻴﻤﻪ هﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ)ﺣﻮر ﻣﻘﺼﻮرات‬
‫ﻓﯽ اﻟﺨﻴﺎم(‪...‬اﻳﻨﮑﻪ در ﺑﻬﺸﺖ از ﮐﻮزﻩ هﺎ و ﺑﺎﻟﺶ هﺎ و ﻓﺮش هﺎﯼ زرﺑﺎف ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ)اﮐﻮاب ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ و ﻧﻤﺎرق ﻣﺼﻔﻮﻓﻪ و‬
‫زراﺑﯽ ﻣﺒﺜﻮﺛﻪ(‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ ﺣﺪﻳﺚ هﻮل ﻗﻴﺎﻣﺖ را ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ واﻧﻬﺎدن ﺷﺘﺮ ﺁﺑﺴﺘﻦ دﻩ ﻣﺎهﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ)و اذا اﻟﻌﺸﺎر ﻋﻄﻠﺖ(‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ‬
‫ﺷﺮارهﺎﯼ ﺁﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ را ﺑﻪ ﺷﺘﺮان زرد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻴﺎهﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ)اﻧﻬﺎ ﺗﺮﻣﯽ ﺑﺸﺮر ﮐﺎﻟﻘﺼﺮ‪.‬ﮐﺎﻧﻪ ﺟﻤﺎﻟﻪ ﺻﻔﺮ(و‪،[8]"...‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ ‪ ،‬ﺻﻮرت هﺎﯼ اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ ﻋﺼﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ در ﺁن ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳﺮوش‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﺳﻴﻪ‬
‫ﭼﺸﻤﺎن ﺑﻬﺸﺘﯽ را در ﺧﻴﻤﻪ هﺎﯼ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬اﺳﻄﻮرﻩ در ﻧﮕﺎﻩ ﺳﺮوش ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺻﻮرت اﻓﮑﻨﯽ ﺑﺮ هﺴﺘﯽ ﺑﯽ ﺻﻮرت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺻﻮرت هﺎ از ﻓﺮهﻨﮓ و ﺁداب و رﺳﻮم زﻣﺎﻧﻪ اﺧﺬ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻌﺎد و ﺁﺧﺮت در ﻗﺮﺁن ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺨﺸﯽ ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﯽ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺟﻬﻨﻢ‪،‬ﺻﺮاط‪ ،‬ﻣﻴﺰان‪،‬ﺑﺮزخ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪ‪،‬ﺷﻴﻄﺎن‪،‬ﻏﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺣﻮراﻟﻌﻴﻦ و‪ ...‬ﭼﻴﺴﺖ؟ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻏﺰاﻟﯽ ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ .‬ﻣﺎهﻴﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﺼﺎوﻳﺮﯼ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن از ﺁﺧﺮت ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﻬﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﻄﻮرﻩ هﺎﯼ‬
‫ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮد اﻓﮑﻨﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮕﺎﻩ ﺳﺮوش و ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺼﻮر ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮﯼ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن از‬
‫ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ)ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ( اﺳﺖ‪.‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪،‬ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺛﺒﺎت دو اﻣﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻼﮐﯽ ﺑﺮاﯼ هﻮﻳﺖ ﺷﺨﺼﯽ‬

‫ب‪ -‬اﺛﺒﺎت ﺑﻘﺎﯼ هﻮﻳﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‬

‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ذهﻦ در ﺧﺼﻮص ﻣﻼﮎ هﻮﻳﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﻓﺎﻗﺪ اﺟﻤﺎع اﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﺗﺎﮐﻨﻮن دﻟﻴﻞ ﻳﺎ دﻻﺋﻠﯽ اراﺋﻪ ﻧﺸﺪﻩ ﮐﻪ هﻮﻳﺖ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﺎ هﺮ ﻣﻼﮐﯽ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺑﻘﺎﯼ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﺧﻮاهﺪ داد‪ .‬ادﻳﺎن اﺑﺮاهﻴﻤﯽ و ﭘﻴﺮواﻧﺸﺎن هﻴﭻ دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮاﯼ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اراﺋﻪ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﻠﮑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ اﺳﺖ ‪":‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﻳﮑﯽ از‬
‫ﭼﺸﻤﻬﺎﯼ ﺷﻤﺎ را ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻳﮏ ﺑﺨﺶ از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت را از دﺳﺖ ﺧﻮاهﻴﺪ داد‪.‬اﮔﺮ ﻳﮏ ﭼﺸﻢ دﻳﮕﺮ ﺷﻤﺎ را هﻢ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ ﮐﻨﻢ‪ ،‬از‬
‫اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻳﮏ ﺳﺮﯼ دﻳﮕﺮ از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت را هﻢ ﻧﺨﻮاهﻴﺪ داﺷﺖ‪.‬اﮔﺮ ﮔﻮش هﺎﻳﺘﺎن را هﻢ از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮم ﺑﺎز هﻢ ﻳﮏ ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ از‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت را از دﺳﺖ ﻣﯽ دهﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻴﻨﯽ ﺷﻤﺎ را هﻢ ﺑﺸﮑﻨﻢ ﺑﺎز ﻳﮏ ﺳﺮﯼ از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت را از دﺳﺖ ﻣﯽ دهﻴﺪ و اﮔﺮ زﺑﺎن و ﮐﺎم‬
‫ﺷﻤﺎ را هﻢ ﺑﺒﺮم و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﻢ ﻳﮏ ﺳﺮﯼ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت دﻳﮕﺮ را از دﺳﺖ ﺧﻮاهﻴﺪ داد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ را هﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﻴﺪ ﮐﻪ ﻻﻣﺴﻪ ﯼ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﮕﻴﺮم ﮐﻪ ﺗﺒﻌًﺎ ﻳﮏ ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮﯼ از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت را ﻧﻴﺰ اﻳﻨﺠﺎ از دﺳﺖ ﺧﻮاهﻴﺪ داد‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﮑﺒﺎرﻩ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﮐﻪ هﻴﭻ ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎش!‬
‫هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ هﻤﻪ ﯼ اﻳﻨﻬﺎ را ﻳﮑﺠﺎ از ﺷﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬هﻤﻪ ﯼ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻳﺪ را هﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﺧﻮاهﻴﺪ ﺁورد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ادﻳﺎن و ﻣﺪﻋﻴﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺖ‪.‬ﻳﻌﻨﯽ ادﻳﺎن ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ راهﻬﺎﯼ ﮐﺴﺐ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت از ﺷﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و‬
‫ﻼ هﻢ هﻴﭻ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺘﺎن ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺰﯼ از دﺳﺖ ﻧﻤﯽ دهﻴﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻳﮑﺒﺎرﻩ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﭼﻴﺰهﺎ و اﻣﻮرﯼ ﮐﻪ ﻗﺒ ً‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮاهﻴﺪ ﺷﺪ‪.‬ﭼﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻨﻄﻘﯽ در ﭘﺲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺟﻮد دارد؟"]‪.[9‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻠﮑﻴﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬اﻣﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن هﻴﭻ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻨﻄﻘﯽ در دﻓﺎع از ﺁن ﻋﺮﺿﻪ ﻧﺸﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻤﺎ اﻳﻨﮑﻪ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﺑﺮ ﻧﻔﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﻴﺰ اراﺋﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ ‪.‬در واﻗﻊ وﯼ ﮔﺰارﻩ هﺎ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺧﺮد‬
‫ﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺧﺮد ﺳﺘﻴﺰ و ﺧﺮد ﮔﺮﻳﺰ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺧﺮد ﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ادﻟﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺧﺮد ﺳﺘﻴﺰ‪،‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ رد ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺧﺮد ﮔﺮﻳﺰ‪،‬از ﻧﻈﺮ رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﺎ ﺁﺛﺎر و‬
 ‫‪33‬‬

‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻳﮏ ﮔﺰارﻩ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺁﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﺪم اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ ﻳﺎ ﺁﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ‬
‫ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ؟ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪" ،‬ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد" ﻳﮑﯽ از ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺧﺮد ﮔﺮﻳﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ ﻳﺎ ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ‪ ،‬ﮐﺪاﻣﻴﮏ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺁراﻣﺶ و ﺷﺎدﯼ و اﻣﻴﺪ ﻣﺎ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺖ رواﻧﯽ ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁورﻧﺪ ‪ .‬در ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺧﺮد ﮔﺮﻳﺰ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ هﺎﻳﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺪاﺷﺖ رواﻧﯽ ﺁدﻣﯽ‬
‫در ﮔﺮو ﭘﺬﻳﺮش ﺁن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬؟ "اﺧﻼق ﺑﺎور"‪ ،‬ﮐﻪ در ﺧﺼﻮص ﭘﺮوﺳﻪ ﯼ ﺑﺎور ﺁوردن داورﯼ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪،‬ﺑﺎور ﺁوردن هﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎﺷﺪ را درﺳﺖ ﻣﯽ داﻧﺪ و ﺑﺎور ﺁوردن هﺎﻳﯽ ﮐﻪ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺒﺎﺷﺪ را ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ذهﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺧﺮد ﺳﺘﻴﺰ اﺳﺖ ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ اﺧﻼق ﺑﺎور‪ ،‬ﺑﺎور‬
‫ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻪ و ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻧﻪ دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮ ﺻﺪق ﺣﻴﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اراﺋﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻋﻘﻼﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎ ﺑﻪ هﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ادﻟﻪ ﯼ ﺻﺪق اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﺎد داﺷﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن واﻗﻊ ﮔﺮاﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن هﻢ ﺁﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ را ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﻘﺒﻮﻻت ﻋﻘﻼﯼ ﻋﺼﺮ ﺳﺎزﮔﺎر اﻓﺘﺪ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 12 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‪"،‬ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﺑﻴﺎن ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺧﺒﺎر از واﻗﻌﻴﺖ ﻳﺎ اﺧﺒﺎر از ﻏﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ"‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ"ﻗﺮﺁن ﻳﮏ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ)ﺧﻮاﻧﺪن( ﻧﺒﻮﯼ از ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁﺷﮑﺎر ﺷﺪﻩ اﺳﺖ"‪.‬ﻗﺮﺁن‬
‫درﺑﺮدارﻧﺪﻩ ﯼ ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺮدار ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺼﻮل "ﭘﻴﺶ ﻧﮕﺎﻩ" ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ ﻧﮕﺎﻩ ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬
‫ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ و ﺁدم اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭽﻴﮏ از ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن درﺑﺎرﻩ ﯼ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ " ،‬ﺟﻤﻠﻪ هﺎﯼ اﺧﺒﺎرﯼ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ هﺎﻳﯽ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻳﮏ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻓﻬﻤﯽ‪ -‬ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺴﺎن را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ"‪ .‬ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ ﺑﺎرهﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﮐﻴﺪ‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن در ﺑﺎرﻩ ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎن در دﻧﻴﺎ و ﺁﺧﺮت را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ اﺧﺒﺎرﯼ ﺻﺪق و‬
‫ﮐﺬب ﺑﺮدار ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪ " ،‬اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮات اﺧﺒﺎر از دادﻩ هﺎ و ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮔﻮﻳﯽ ﻳﺎ اﺧﺒﺎر از ﻏﻴﺐ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"]‪ .‬ﺗﻠﻘﯽ ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ از‬
‫ﻋﺼﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ﺣﺪاﻗﻞ( اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او در ﻣﻘﺎم "درﻳﺎﻓﺖ"‪" ،‬ﻓﻬﻢ" و "اﺑﻼغ" ﮐﻼم ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺧﻄﺎ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪا ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻋﺼﻤﺖ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‪ ،‬ﻋﺼﻤﺖ ﻧﺒﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ او‪":‬هﻴﭻ ﮔﺎﻩ از اﻳﻦ ﻓﻬﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ ﺟﻬﺎن ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا دﻋﻮت ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬او در اﻳﻦ ﻧﺒﻮت و‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ‪.‬ﻧﺒﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﭼﮕﻮﻧﻪ دﻳﺪن ﺟﻬﺎن و رﺳﺎﻟﺖ وﯼ اﺑﻼغ اﻳﻦ ﺑﻴﻨﺶ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و ﻧﻪ در ﺑﻴﺎن اﻳﻨﮑﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻳﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻬﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ")رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺒﻮﯼ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ‬
‫ﺷﺸﻢ‪،‬ﺗﻴﺮ ﻣﺎﻩ ‪ ،1386‬ﺻﺺ‪ .(92-100‬ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ "از ﺟﺎﻳﯽ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺰارﻩ ﻳﺤﺘﻤﻞ اﻟﺼﺪق و اﻟﮑﺬب‬
‫ﻼ ﻧﻈﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺒﻮدﻩ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺟﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺟﻦ وﺟﻮد‬ ‫ﺧﺒﺮ" ﻧﻤﯽ دهﺪ ‪ ":‬در ﻗﺮﺁن از ﺟﻦ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬اﻣﺎ اﺻ ً‬
‫ﻼ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬هﻤﻴﻨﻄﻮر وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم وﺟﻮد ﺷﻴﻄﺎن‪...‬ﻣﻌﺎد ﺣﺘﯽ در ﻗﺮﺁن اﺧﺒﺎر ﮔﺰارﻩ اﯼ ﺣﺎﮐﯽ از ﻳﮏ‬ ‫دارد‪ .‬اﺻ ً‬
‫اﻣﺮ واﻗﻌﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﻣﻌﺎد ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ اﺳﺖ از اﻧﺴﺎن‪...‬اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ را اﺑﻼغ ﮐﻦ‪.‬اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﻣﻌﺮﻓﺖ دادﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪.‬دﻳﺪ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻴﻨﺶ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻧﻪ ﮔﺰارﻩ‬
‫هﺎﯼ ﻳﺤﺘﻤﻞ اﻟﺼﺪق و اﻟﮑﺬب") ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‪ ،‬هﺮﻣﻨﻴﻮﺗﻴﮏ و ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳﻨﯽ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ﺷﺸﻢ ‪،‬‬
‫ﺻﺺ‪.( 67-88‬‬

‫‪ -2‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮاﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﻮﺳﻮﯼ هﻤﺪاﻧﯽ‪،‬دﻓﺘﺮ اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،17‬ص‪ .166‬ﺗﻤﺎم‬
‫ارﺟﺎﻋﺎت ﻣﺘﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺑﻪ دورﻩ ﺑﻴﺴﺖ ﺟﻠﺪﯼ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪34‬‬

‫‪ -3‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪ ، 17‬ﺻﺺ ‪.575-576‬‬

‫‪ -4‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 9‬ﺻﺺ ‪.214-215‬‬

‫‪ -5‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ‪ ،‬ﺷﻴﻌﻪ در اﺳﻼم‪ ،‬دﻓﺘﺮ اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.161 -166‬‬

‫‪ -6‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ‪ ،‬ﻋﺪل اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‪،‬ﻓﺼﻞ ﻣﺠﺎزات هﺎﯼ اﺧﺮوﯼ‪ ،‬ﺻﺺ‪. 189 -216‬‬

‫"ﺁﻧﭽﻪ در ﺁﺧﺮت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎداش ﻳﺎ ﮐﻴﻔﺮ ﺑﻪ ﻧﻴﮑﻮ ﮐﺎران و ﺑﺪﮐﺎران دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺠﺴﻢ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ " )ص ‪. (206‬‬

‫"ﻣﺠﺎزات ﺁﺧﺮت‪ ،‬ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ ‪ .‬ﻧﻌﻴﻢ و ﻋﺬاب ﺁﻧﺠﺎ هﻤﻴﻦ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﮏ و ﺑﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﺮدﻩ ﮐﻨﺎر رود ﺗﺠﺴﻢ و ﺗﻤﺜﻞ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ") ص ‪.( 209‬‬

‫در هﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻄﻬﺮﯼ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل هﺎﯼ راﺳﻞ درﺑﺎرﻩ او ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬راﺳﻞ در ﻧﻈﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﮎ ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ‬
‫دارد‪ ،‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﻼﻣﯽ و ﺷﺮﻗﯽ ﺁن‪ ،‬ﻳﮏ ﮐﻮدﮎ دﺑﺴﺘﺎﻧﯽ هﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽ رود") ﭘﻴﺸﻴﻦ ص ‪ .(.214‬راﺳﻞ ﻳﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺗﺤﻠﻴﻠﯽ و از ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ﻓﻠﺴﻔﻪ رﻳﺎﺿﯽ و ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ" وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮏ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬راﺳﻞ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺁﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺁن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﺑﻮﻋﻠﯽ در ﺷﻔﺎ در ﺧﺼﻮص ﺑﺮهﺎن ﻣﺒﻨﺎ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻳﮏ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻏﻴﺮ ﺑﺮهﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺗﻌﺎرﻳﻒ و ﺑﺮاهﻴﻦ اﻳﻨﺎن‬
‫ﺗﻮﺗﻮﻟﻮژﻳﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻬﺮﯼ در ﻋﺪل اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم هﺴﺘﯽ ﺑﻪ هﺮ ﻧﺤﻮ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻋﺎﻟﻢ هﺴﺘﯽ در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد؟ در ﺻﻮرت وﻗﻮع ﭼﻪ ﺣﺎدﺛﻪ ﻳﺎ ﺣﻮادﺛﯽ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮدن ﺟﻬﺎن اﺑﻄﺎل ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ؟‬

‫‪ -7‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ وﻋﺪﻩ هﺎﯼ ﻗﺮﺁن در ﺧﺼﻮص زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ را ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ اﺧﺒﺎرﯼ‪ -‬ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﺁﻳﺎت ﻣﺤﺼﻮل ﻧﮕﺎﻩ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ":‬ﺣﺘﯽ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻞ ﺣﺸﺮ و ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎن هﺎ هﻢ در ﻗﺮﺁن‬
‫ﻼ در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدﯼ از ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﻴﺮون‬ ‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻳﮏ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻓﻬﻤﯽ – ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ از ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺴﺎن هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫ﺁوردن اﻧﺴﺎن هﺎﯼ ﻣﺮدﻩ از ﺧﺎﮎ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪﻩ ﮐﺮدن درﺧﺘﺎن و زﻣﻴﻦ ﭘﺲ از ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺑﻴﻨﺶ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﺧﻮد‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﺎن و ﮔﻴﺎهﺎن ﻣﯽ دﻳﺪﻩ ﮐﻪ ﺳﺮ ﺳﺒﺰ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽ ﻣﻴﺮﻧﺪ)ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻗﺮﺁن(و ﺳﭙﺲ در ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر‬
‫دوﺑﺎرﻩ زﻧﺪﻩ)ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻗﺮﺁن( ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻣﮑﺮر از ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ ﺷﺪن اﻧﺴﺎن از ﺧﺎﮎ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻧﺴﺎن در زﻣﻴﻦ و ﺗﻌﺒﻴﺮ‬
‫ﻼ در‬‫اﻧﺘﺸﺎر اﻧﺴﺎن هﺎ در روﯼ زﻣﻴﻦ و رﻓﺘﻦ اﻧﺴﺎن هﺎ دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ و ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪن اﻧﺴﺎن هﺎ دوﺑﺎرﻩ از زﻣﻴﻦ در ﻗﺮﺁن ﻣﺜ ً‬
‫ﺳﻮرﻩ ‪ 30‬ﺁﻳﻪ ‪ 19‬ﺟﻤﻠﻪ هﺎﯼ اﺧﺒﺎرﯼ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ هﺎﻳﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻳﮏ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻓﻬﻤﯽ‪ -‬ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺴﺎن‬
‫را ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ ...‬اﮔﺮ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺧﺪا ﻧﺒﻮد ﺧﻠﻖ اﻧﺴﺎن "ﻋﺒﺚ" ﻣﯽ ﺑﻮد‪.‬ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﺒﺖ در ﭘﻴﺸﮕﺎﻩ ﺧﺪا ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ و ﻣﻤﮑﻦ ﻧﻴﺴﺖ از اﻧﺴﺎن ﻓﻬﻤﯽ ﺟﺰ اﻳﻦ داﺷﺖ‪ ...‬اﻳﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﻘﺖ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺧﺪا ﻣﯽ رود‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻋﺒﺚ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رهﺎ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺪا ﻗﺎدر اﺳﺖ او را زﻧﺪﻩ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ او در ﺣﻴﺎت اﺧﺮوﯼ "ﺟﺰا"‬
‫ﺧﻮاهﺪ دﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ ﺣﻴﺎت دﻧﻴﻮﯼ ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ و ﮐﺎﻻﯼ ﻏﺮور اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻓﻬﻢ هﺎﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ دﻳﻨﯽ از اﻧﺴﺎن هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎﯼ "ﺑﻴﻨﺶ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﻣﺤﻮرﯼ" ﻋﺒﺚ ﻧﺒﻮدن و ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ داﺷﺘﻦ و ﻏﻴﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدن ﺟﻬﺎت ﺻﻮرت ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮد‪.‬ﺁن "ﭘﻴﺶ ﻧﮕﺎﻩ" اﻳﻦ‬
‫ﻧﮕﺎﻩ هﺎ را هﺪاﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻳﺪ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻧﺎم هﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن ﺑﺮاﯼ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﻴﺎﻣﺖ و ﺣﺸﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ‬
‫ﻼ "ﻳﻮم اﻟﻔﺼﻞ"ﺳﻮرﻩ ‪ 64‬ﺁﻳﻪ ‪"،40‬ﻳﻮم اﻟﺤﺴﺎب" ﺳﻮرﻩ ‪ 24‬ﺁﻳﻪ ‪"،35‬ﻳﻮم اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ"ﺳﻮرﻩ ‪ 64‬ﺁﻳﻪ ‪ ،9‬ﻧﺎم هﺎﯼ‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺜ ً‬
‫روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻧﺪ‪.‬ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺟﺪا ﺷﺪن ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﮐﺸﯽ از اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺁﮔﺎﻩ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻐﺒﻮن ﺑﻮدﮔﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﯽ اﻧﺪ ﻓﻬﻤﯽ‪ -‬ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ از وﺿﻌﻴﺖ ﺁﻳﻨﺪﻩ اﻧﺴﺎن در ﺁﺧﺮت‪.‬ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﮑﺮر "اﻟﻴﻮم‬
‫اﻻﺧﺮ" ﮐﻪ در دﻩ هﺎ ﻣﻮرد از ﻗﺮﺁن درﺑﺎرﻩ ﺣﺸﺮ و ﻗﻴﺎﻣﺖ و ﺁﺧﺮت ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ‪ ،‬ﺧﻮد ﻳﮏ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻓﻬﻤﯽ – ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ‬
‫اﺳﺖ‪.‬اﻳﻨﮑﻪ ﺣﻴﺎت دﻧﻴﻮﯼ "روز اول" اﺳﺖ و ﺣﻴﺎت اﺧﺮوﯼ "روز دﻳﮕﺮ" اﺳﺖ ﻳﮏ ﻓﻬﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮات اﺧﺒﺎر از دادﻩ هﺎ و ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮔﻮﻳﯽ از اﺧﺒﺎر از ﻏﻴﺐ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ") ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‪،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺒﻮﯼ از‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻣﺪرﺳﻪ‪،‬ﺷﻤﺎرﻩ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺻﺺ‪.(96 -97‬‬
 ‫‪35‬‬

‫ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ "از ﺟﺎﻳﯽ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺰارﻩ ﻳﺤﺘﻤﻞ اﻟﺼﺪق و اﻟﮑﺬب ﺧﺒﺮ" ﻧﻤﯽ دهﺪ ‪ ":‬در ﻗﺮﺁن از ﺟﻦ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ‬
‫ﻼ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬هﻤﻴﻨﻄﻮر‬‫ﻼ ﻧﻈﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺒﻮدﻩ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺟﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺟﻦ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺻ ً‬ ‫اﺳﺖ‪،‬اﻣﺎ اﺻ ً‬
‫وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم وﺟﻮد ﺷﻴﻄﺎن‪...‬ﻣﻌﺎد ﺣﺘﯽ در ﻗﺮﺁن اﺧﺒﺎر ﮔﺰارﻩ اﯼ ﺣﺎﮐﯽ از ﻳﮏ اﻣﺮ واﻗﻌﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﻣﻌﺎد ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ اﺳﺖ از‬
‫اﻧﺴﺎن‪...‬اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ را اﺑﻼغ‬
‫ﮐﻦ‪.‬اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﻣﻌﺮﻓﺖ دادﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪.‬دﻳﺪ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻴﻨﺶ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻧﻪ ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﻳﺤﺘﻤﻞ اﻟﺼﺪق و اﻟﮑﺬب") ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‪ ،‬هﺮﻣﻨﻴﻮﺗﻴﮏ و ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳﻨﯽ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ﺷﺸﻢ ‪ ،‬ﺻﺺ‪.( 67-88‬‬

‫‪ -8‬ﺑﺴﻂ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ‪ ،‬ص ‪.55 -56‬‬

‫‪ --9‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﻠﮑﻴﺎن‪ ،‬ﮔﺮﻳﺰ ﻣﻌﻨﻮﯼ‪ ،‬روﻳﮑﺮدﯼ ﺑﻪ دﻳﻦ ﮔﺮﻳﺰﯼ و دﻳﻦ ﮔﺮاﻳﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ص‪.21‬‬
 ‫‪36‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(6‬‬
‫ﺧﺪاﯼ ﺳﺨﻨﮕﻮ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎﻣﻪ رﺳﺎن‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻗﺮﺁن را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻟﻔﺎﻇﺶ‪ ،‬ﮐﻼم ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬‬
‫ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪-‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ رﻳﺸﻪ ﯼ ﺁن هﻤﺎن ﻇﻮاهﺮ ﻟﻔﻈﯽ ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪ -‬درﺑﺎرﻩ ﯼ وﺣﯽ ﻗﺮﺁن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﻣﺠﻴﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻟﻔﻆ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﯼ ﻳﮑﯽ از ﻣﻘﺮﺑﻴﻦ ﻣﻼﺋﮑﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم)ص( ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﻣﻠﮏ ﻳﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و روح اﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬ﺳﺨﻦ ﺧﺪا را ﺗﺪرﻳﺠًﺎ در ﻣﺪت ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم‬
‫)ص( رﺳﺎﻧﻴﺪﻩ و ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺁن ﺑﻪ ﺁن ﺣﻀﺮت ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ دادﻩ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﺁﻳﺎت ﺁن را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺨﻮاﻧﺪ"]‪.[1‬‬

‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ ﺑﺎ "ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎز" ﮐﺎر ﭼﻨﺪان دﺷﻮارﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﺗﺒﻴﻴﻨﯽ ﺳﺎزﮔﺎر از‬
‫ﻧﺒﻮت در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮ ﺁن ﻣﺒﻨﺎ‪:‬‬

‫ﻻ‪ :‬ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺳﻌﺎدت دﻧﻴﻮﯼ و اﺧﺮوﯼ ﺑﺸﺮ ﮐﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﺁدﻣﻴﺎن ﻗﻮاﯼ ادراﮐﯽ و ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺧﻮد را‬ ‫او ً‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮﻧﺪ ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﻬﻤﯽ واﻗﻌﯽ از ﺳﻌﺎدت ﻧﻬﺎﻳﯽ ﻧﺎﺋﻞ ﻧﺨﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪،‬ﺑﻠﮑﻪ راهﻬﺎﯼ وﺻﻮل ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت را هﻢ در‬
‫ﻧﺨﻮاهﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴًﺎ‪ :‬ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﺪون راهﻨﻤﺎﻳﯽ ﺧﺪا هﻤﭽﻨﺎن در ﮔﻤﺮاهﯽ ‪ ،‬ﺿﻼﻟﺖ و ﺗﺎرﻳﮑﯽ ﮔﺎم ﺑﺮ ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜًﺎ‪:‬ﻧﮕﺎﻩ دارﯼ ﻣﺮدم در ﮔﻤﺮاهﯽ و ﺿﻼﻟﺖ ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻧﺠﺎت ﺁﻧﺎن اﺳﺖ ‪ ،‬اﺧﻼﻗًﺎ اﻣﺮﯼ ﻗﺒﻴﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫راﺑﻌًﺎ‪ :‬ﺧﺪا ﮐﻪ ﺧﻴﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺎﻣﺴًﺎ‪ :‬ﺧﺪا ﺑﺸﺮ را از ﻃﺮﻳﻖ اﻧﺒﻴﺄ راهﻨﻤﺎﻳﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬اﻧﺒﻴﺄ ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺁدﻣﻴﺎن ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ را ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﺁﻣﻮزاﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻟﻢ‬
‫ﺗﮑﻮﻧﻮا ﺗﻌﻠﻤﻮن‪ :‬و ﺁﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺘﻴﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻳﺎد دهﺪ)ﺑﻘﺮﻩ ‪ 151‬و ‪ .(239‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ هﻢ ﺑﻪ روﺷﻬﺎﯼ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﺁن ﻧﮑﺎت‬
‫دﺳﺖ ﻧﻤﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ هﻤﻪ ﯼ ﻧﮑﺎت را ﺧﺪا ﺑﻪ او ﻣﯽ ﺁﻣﻮزاﻧﺪ‪ :‬و اﻧﺰل اﷲ ﻋﻠﻴﮏ اﻟﮑﺘﺎب واﻟﺤﮑﻤﻪ و ﻋﻠﻤﮏ ﻣﺎ ﻟﻢ ﺗﻌﻠﻢ‪ :‬ﺧﺪا ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮ ﮐﺘﺎب و ﺣﮑﻤﺖ ﻧﺎزل ﮐﺮد و ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺁﻣﻮﺧﺖ ﮐﻪ از ﭘﻴﺶ ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﯼ)ﻧﺴﺄ‪.(113 ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ و‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻮار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﻓﺮو ﺧﻮاهﺪ رﻳﺨﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮارﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ‬
‫و ﺳﺨﻨﮕﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ اش اﻃﻼﻋﻴﻪ هﺎﯼ او را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﭘﺮﺗﻮ ﺧﺪاﯼ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺣﻴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ادﻳﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮ دﻳﮕﺮﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﮐﻼم ﺑﺎرﯼ‪ ،‬ﺗﺎﮐﻨﻮن دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮاﯼ ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮد ﻋﺮﺿﻪ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺟﺎرﯼ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ‪ ،‬ﺁﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮد را ﺗﮑﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻨﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﺁﻳﺎت ﮐﺮﻳﻤﻪ اﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻘﻞ)ﻓﻠﺴﻔﯽ – ﻋﻠﻤﯽ( ﺗﻌﺎرض داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ را ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاﯼ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ‪ -‬ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﺳﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﻮم ﻣﻔﺴﺮان واﻗﻊ ﮔﺮا‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪا را ﻣﻮﺟﻮدﯼ واﻗﻌﯽ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ذهﻦ ﺁدﻣﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺁﻳﺎت را ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺎدﯼ ﺑﻮدن ﺧﺪا ﺳﺎزﮔﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺧﺼﻮص ﮐﻼم ﺑﺎرﯼ ‪ ،‬ﻣﯽ ﭘﺮﺳﻴﻢ ﭼﻪ ﺑﺮاهﻴﻨﯽ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﺻﺪق ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺧﺪا اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮهﺎن ﻧﺪارﻳﻢ ‪ ،‬وﻟﯽ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﮐﻼم ﺧﺪا هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﺁﻳﺎت هﻤﺎن‬
‫ﮐﺘﺎب هﻢ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺧﺪا داراﯼ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ روﯼ ﺗﺨﺖ ﻣﯽ ﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬راﻩ ﻣﯽ رود)و ﻗﺪﻣﻨﺎ اﻟﯽ ﻣﺎ ﻋﻤﻠﻮا ﻣﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻓﺮﻗﺎن‪ .(23 ،‬اﮔﺮ ﺁﻳﺎت ﺟﺴﻢ داﺷﺘﻦ ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﺪا را ﻣﺠﺴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺎت ﮐﻼم اﷲ ﺑﻮدن ﮐﺘﺎب هﻢ ﺧﺪا را ﺳﺨﻨﮕﻮ ﺧﻮاهﻨﺪ‬
 ‫‪37‬‬

‫ﮐﺮد‪ ، .‬اﮔﺮ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﺎت ﺟﺴﻢ داﺷﺘﻦ ﺧﺪا ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﺎت ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا هﻢ ﻣﺠﺎز ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻠﯽ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪﻋﺎ )ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ(‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻌﻘﻮل ﺳﺎزﯼ ﺁن‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﺁﻧﺎن ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺎﯼ اراﺋﻪ ﯼ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮهﺎن‪ ،‬دهﻬﺎ ﺁﻳﻪ ﯼ ﮐﺮﻳﻤﻪ را ﺑﺮاﯼ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﻣﺪﻋﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻧﺰاع ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﻬﻢ و ﺗﻔﺴﻴﺮ هﻤﻴﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﺮون دﻳﻨﯽ)ﻋﻘﻠﯽ( روﺷﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺁﻳﺎ ﺧﺪا وﺟﻮد ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﺳﺖ ؟‬
‫ﻳﺎ ﻣﻮﺟﻮدﯼ اﺳﺖ ﻣﺘﺸﺨﺺ و اﻧﺴﺎﻧﻮار و ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ و اﻋﺘﺒﺎرﺳﺎز؟ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ و اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎﮐﻨﻮن‬
‫دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮ "ﺻﺪق ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا" اراﺋﻪ ﻧﺸﺪﻩ و ﺑﺮ "ﺻﺪق ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن" ﻧﻤﯽ ﺗﻮان اﻗﺎﻣﻪ ﺑﺮهﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﻧﮑﺎت زﻳﺮ ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﭘﺮﺗﻮﯼ ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﻧﺰاع ﺑﻴﻔﮑﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺗﻘﺪم اﺛﺒﺎت وﺛﺎﻗﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺘﻦ ﺑﺮ ﺑﺤﺚ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻟﻒ ﻗﺮﺁن ‪ :‬ﺳﻪ ﺑﺎور ﻣﺘﻌﺎرض وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺮﺁن ﮐﻼم اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﻣﺤﻤﺪ)ص( اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﻗﺮﺁن ﻧﻪ ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﮐﻼم ﻣﺤﻤﺪ)ص(‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺒﻬﺎت وﺛﺎﻗﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺘﻦ)ﻗﺮﺁن ﻗﺒﻞ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﭘﺲ از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ( ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت وﺛﺎﻗﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺘﻦ ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘًﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺗﻘﺪم دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺒﻬﺎﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد و وﺛﺎﻗﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﻮاهﺪ و دﻻﺋﻞ ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻣﻮﺟﻪ ﺷﻮد ‪ ،‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ‬
‫ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﻮرﻩ هﺎ و ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از زﺑﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻨﻮﯼ ﮐﺘﺎب )ﺳﺨﻦ( ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮﻳﻢ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد و ﺷﻮاهﺪ ﻣﻮﺛﻖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﺸﺎن دهﻴﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب از ﺁن ﻣﻮﻟﻮﯼ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺛﺒﺎت ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺜﻨﻮﯼ ﮐﻼم ﻣﻮﻟﻮﯼ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﺑﺎورﯼ ﺻﺎدق و ﻣﻮﺟﻪ)ﻣﻌﺮﻓﺖ( ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮﯼ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺜﻨﻮﯼ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن را ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻮﯼ دادﻩ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎﯼ دوم ‪ ،‬ﻣﺪﻟﻞ و ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ؟ در‬
‫ﻻ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻗﺮﺁن ﺣﺎﺿﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم هﻢ ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از زﺑﺎن ﺁن ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﻨﻴﺪﻩ و‬ ‫واﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ دو ادﻋﺎ دارﻧﺪ ‪ :‬او ً‬
‫ﺁن را ﻣﮑﺘﻮب ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴًﺎ‪ :‬اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ راهﻬﺎﯼ ﺑﺮرﺳﯽ ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ ﻣﺪﻋﺎﯼ اول را در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﺁدﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ هﻴﭻ داﻧﺸﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد)ﺗﺎﮐﻨﻮن( ﮐﻪ راهﻬﺎﯼ اﺛﺒﺎت "ﺻﺪق ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن" را ﺑﻪ ﺁدﻣﻴﺎن‬
‫ﺑﻴﺎﻣﻮزاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﺁن را ﺑﻪ ﺑﺎورﯼ ﺻﺎدق و ﻣﻮﺟﻪ)ﻣﻌﺮﻓﺖ( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﺎور اول ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ)ﺑﺎور‬
‫ﺻﺎدق ﻣﻮﺟﻪ( وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﺎور دوم ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ)ﺑﺎور ﺻﺎدق ﻣﻮﺟﻪ(‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻣﻬﺒﻂ وﺣﯽ ‪ :‬در اﻳﻨﮑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم واﺟﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯼ )ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ ؟ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ؟ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺣﻴﺎﻧﯽ ؟ ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﻨﻮﯼ؟ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ؟ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺣﺲ وار؟ و ‪ (...‬ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺄﻟﻪ ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺁن "ﺗﺠﺮﺑﻪ" و‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮل ﺁﻧﺴﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﮐﺲ در ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯼ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم از ﺳﺮ ﮔﺬراﻧﺪﻩ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و هﻤﮕﺎن از ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮ او‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﯽ اﻃﻼع اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺪﻟﯽ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﺗﺎ ﺁن‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬هﻴﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪﻋﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺪﻟﺶ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻓﺮﺁوردﻩ ﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺣﻴﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻇﻮاهﺮ ﻗﺮﺁن ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب را از ﺳﻮﯼ ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺳﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪ؟‬

‫ﻗﺮﺁن ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ هﻤﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﻗﻠﺐ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﺑﺮاﯼ‬
‫ﻗﻠﺐ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﺷﺄن ادراﮐﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺗﻌﺎرض ﻋﻘﻞ و وﺣﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪38‬‬

‫اﻓﻠﻢ ﻳﺴﻴﺮوا ﻓﯽ اﻻرض ﻓﺘﮑﻮن ﻟﻬﻢ ﻗﻠﻮب ﻳﻌﻘﻠﻮن ﺑﻬﺎ او اذان ﻳﺴﻤﻌﻮن ﺑﻬﺎ ﻓﺎﻧﻬﺎ ﻻﺗﻌﻤﯽ اﻻﺑﺼﺎر و ﻟﮑﻦ ﺗﻌﻤﯽ اﻟﻘﻠﻮب اﻟﺘﯽ ﻓﯽ‬
‫اﻟﺼﺪور‪ :‬ﺁﻳﺎ در زﻣﻴﻦ ﮔﺮدش ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﺎﺣﺐ دﻟﻬﺎ ﻳﯽ ﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان ﺗﻌﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﮔﻮش هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ؟ زﻳﺮا ﭼﺸﻢ‬
‫هﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻮر ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﻟﻬﺎ ﻳﯽ ﮐﻪ در ﺳﻴﻨﻪ ﺟﺎﯼ دارﻧﺪ ﮐﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ)ﺣﺞ‪.(46 ،‬‬

‫در ﺁﻳﻪ ‪ ،‬ﺗﻌﻘﻞ و دﻳﺪن را ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻳﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺗﻌﺎرض ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﻠﺐ ﻳﺎ دل "ﻣﺮﮐﺰ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﮔﺮدش ﺧﻮن" اﺳﺖ]‪ .[2‬اﮔﺮ ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ اﻟﻘﻠﻮب اﻟﺘﯽ ﻓﯽ اﻟﺼﺪور‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﯽ هﻤﻴﻦ ﻗﻠﺐ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺳﻴﻨﻪ هﺎ ﺟﺎﯼ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ "هﻤﻴﻦ اﻧﺪام ﺻﻨﻮﺑﺮﯼ ﺷﮑﻞ از اﻧﺪام هﺎﯼ ادراﮎ اﺳﺖ"]‪.[3‬‬

‫در ﻣﺴﺄﻟﻪ درﻳﺎﻓﺖ وﺣﯽ هﻢ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﻗﻠﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﮔﻮش ﺁن ﺣﻀﺮت را‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ‪،‬‬
‫ﻳﺎ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺎ ﺻﺪا اﻟﻔﺎظ را ﺧﻮاﻧﺪﻩ ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻗﻠﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺷﻨﻴﺪن ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻗﻠﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺁن ﺻﺪا هﺎ را ﺷﻨﻴﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷﻨﻴﺪن ﺻﺪا ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﻳﺪن ﭼﻴﺰﯼ ﻳﺎ ﭼﻴﺰ هﺎﻳﯽ ﺑﻮدﻩ ‪ ،‬ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت هﻢ ﻗﻠﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎدر ﺑﻪ دﻳﺪن ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻗﻠﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺁن ﭼﻴﺰ هﺎ را دﻳﺪﻩ و ﺁن را وﺣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﮐﻮرﯼ را ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬در هﺮ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﺁﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻬﺒﻂ وﺣﯽ‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن را ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫‪-‬ﻗﻞ ﻣﻦ ﮐﺎن ﻋﺪوًا ﻟﺠﺒﺮﺋﻴﻞ ﻓﺎﻧﻪ ﻧﺰﻟﻪ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﺒﮏ ﺑﺎذن اﷲ‪ :‬ﺑﮕﻮ هﺮ ﮐﺲ دﺷﻤﻦ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺎﺷﺪ]ﺑﺪاﻧﺪ[ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺁن را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫اﻟﻬﯽ ﺑﺮ دل ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ)ﺑﻘﺮﻩ‪.(97 ،‬‬

‫‪-‬ﻧﺰل ﺑﻪ اﻟﺮوح اﻻﻣﻴﻦ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﺒﮏ ﻟﺘﮑﻮن ﻣﻦ اﻟﻤﻨﺬرﻳﻦ ﺑﻠﺴﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ :‬ﮐﻪ روح اﻻﻣﻴﻦ]ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ[ ﺁن را ﺑﺮ دل ﺗﻮ ﻓﺮود ﺁوردﻩ‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ از هﺸﺪار دهﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺷﻴﻮا) ﺷﻌﺮا‪.(193-195 ،‬‬

‫‪-‬ﻓﺎوﺣﯽ اﻟﯽ ﻋﺒﺪﻩ ﻣﺎ اوﺣﯽ‪ .‬ﻣﺎﮐﺬب اﻟﻔﻮاد ﻣﺎراﯼ‪ .‬اﻓﺘﻤﺮوﻧﻪ ﻋﻠﯽ ﻣﺎ ﻳﺮﯼ‪ :‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻩ او ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺎﻳﺪ وﺣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺣﯽ ﮐﺮد‪ .‬دل او‬
‫در ﺁﻧﭽﻪ دﻳﺪ ﻧﺎراﺳﺘﯽ ﻧﮑﺮد‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ او درﺑﺎرﻩ ﺁﻧﭽﻪ دﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ)ﻧﺠﻢ‪.(9 -12 ،‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در اﻟﻤﻴﺰان از‬
‫اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ وﻗﺘﯽ ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺁﻣﺪ‪" ،‬ﺷﺼﺪ ﺑﺎل داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺳﺎق ﭘﺎﻳﺶ درﯼ ﺑﻮد‬
‫ﭼﻮن ﺷﺒﻨﻤﯽ ﮐﻪ روﯼ ﮔﻴﺎهﺎن ﻣﯽ اﻓﺘﺪ‪ .‬ﺁن ﻗﺪر ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻴﻦ ﺁﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ را ﭘﺮ ﻣﯽ ﮐﺮد]‪.[4‬‬

‫ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ ﺗﺄوﻳﻞ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺁﻳﺎت در ﭘﻴﺶ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻗﻠﺐ در ﻋﺮف ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺮا؟ ‪":‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﺎ درﮎ و ﺷﻌﻮر و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻌﺼﻴﺖ را ﮐﻪ از ﺁن ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﺪ"]‪.[5‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﮐﻪ او ﺑﺪان ﺑﺎور دارد‪ ،‬درﮎ و ﺷﻌﻮر و ﻣﻌﺼﻴﺖ را از ﺁﺛﺎر ﻧﻔﺲ)= روح( ﻣﯽ‬
‫داﻧﺪ‪.‬وﻟﯽ ﻗﺮﺁن اﻳﻦ ﺁﺛﺎر را ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺎرض ﻋﻘﻞ و وﺣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ و ادﻋﺎ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻔﺲ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ در دﻳﮕﺮ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن از روح و ﻧﻔﺲ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺪل ﻗﺮﺁن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﻣﺸﺎهﺪاﺗﯽ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ وﺣﯽ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺪﻋﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻗﻠﺐ ﻣﺒﺎرﮎ ﺁن ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻬﺒﻂ وﺣﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎزهﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﻣﯽ ورزﻳﻢ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن از ﻧﻔﺲ و روح در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ زﺑﺎﻧﯽ روﺑﺮو ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﻔﺲ و روح ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﻬﺒﻂ وﺣﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﮐﻼم ﺧﺪا ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ‬
‫دهﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻟﻔﺎظ و ﻣﻔﺎهﻴﻢ را درﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺪون دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف اﺑﻼغ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟‬

‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ هﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬او ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﻗﺮﺁﻧﯽ ‪ ،‬هﻤﺎن ﻧﻔﺲ)روح( ﻓﻼﺳﻔﻪ ﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻧﻔﺲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺗﻌﻠﻢ ﻣﺎ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﯽ و ﻻ اﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﮏ‪ :‬ﺗﻮ ﺁﻧﭽﻪ در ﻧﻔﺲ ﻣﻦ هﺴﺖ ﻣﯽ داﻧﯽ و ﻣﻦ ﺁﻧﭽﻪ در ﻧﻔﺲ ﺗﻮ هﺴﺖ ﻧﻤﯽ داﻧﻢ)ﻣﺎﺋﺪﻩ‪،‬‬
‫‪.(116‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن‪ ،‬در ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﯼ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻋﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺧﺪا از ﻋﻴﺴﯽ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ ﺁﻳﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﯽ ﻣﻦ و ﻣﺎدرم را ﺑﻪ‬
 ‫‪39‬‬

‫ﻋﻨﻮان دو ﺧﺪا ﺑﺠﺎﯼ ﺧﺪا ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻋﻴﺴﯽ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪ ﻋﻴﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺧﺪا و داﻧﺶ ﻣﺤﺪود ﺧﻮد اﺷﺎرﻩ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬ﻧﺴﺒﺖ دادن ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬هﻤﺎن ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻴﺴﯽ داراﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ دارد؟‬

‫اﷲ ﻳﺘﻮﻓﯽ اﻻﻧﻔﺲ ﺣﻴﻦ ﻣﻮﺗﻬﺎ واﻟﺘﯽ ﻟﻢ ﺗﻤﺖ ﻓﯽ ﻣﻨﺎﻣﻬﺎ ﻓﻴﻤﺴﮏ اﻟﺘﯽ ﻗﻀﯽ ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻟﻤﻮت و ﻳﺮﺳﻞ اﻻﺧﺮﯼ اﻟﯽ اﺟﻞ ﻣﺴﻤﯽ‬
‫‪:‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻔﺲ هﺎ را ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺁن را ﮐﻪ ﻧﻤﺮدﻩ اﺳﺖ در ﺧﻮاﺑﺶ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺁن را ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ را رﻗﻢ زدﻩ‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻩ ﻣﯽ دارد‪ ،‬و دﻳﮕﺮﯼ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﻴﻦ ﮔﺴﻴﻞ ﻣﯽ دارد)زﻣﺮ‪ .(42 ،‬در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﺮدن و ﺧﻮاﺑﻴﺪن ﺗﻮﻓﯽ و ﻗﺒﺾ ﻧﻔﺲ‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﻪ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاﯼ ﺁدﻣﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ‪ -‬ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺪارﯼ‪ :‬اﻧﺴﺎن داراﯼ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ب‪ -‬ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﻮاب‪:‬اﻧﺴﺎن ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪.‬ج‪ -‬ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮگ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب و ﺑﻴﺪارﯼ داراﯼ‬
‫ﻧﻔﺲ)روح( اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮگ ‪ ،‬روح از ﺑﺪن ﺟﺪا ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻔﺲ ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻳﮑﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺁدﻣﯽ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﻮاب هﻢ ﺑﺎﻳﺪ داراﯼ ﻧﻔﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻔﺲ ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺁﻳﻪ در ﮔﺮو ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﭼﻴﺰﯼ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺪارﯼ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب و ﻣﺮگ ‪ ،‬ﺟﺴﻢ ﻓﺎﻗﺪ ﺁن اﺳﺖ؟ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺪارﯼ ﺁدﻣﯽ ﺧﻮد ﺁﮔﺎهﯽ و‬
‫دﮔﺮﺁﮔﺎهﯽ دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از وﺟﻮد ﻏﻴﺮ ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب ﻓﺎﻗﺪ ﺁﮔﺎهﯽ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺁدﻣﯽ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﻮاب ﺣﺘﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﺧﻮدﺁﮔﺎهﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻠﻢ وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺧﻮاب از ﺑﻴﺪارﯼ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁدﻣﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب از وﺟﻮد ﻏﻴﺮ‬
‫از ﺧﻮدش ﺧﺒﺮ ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺪارﯼ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ از وﺟﻮد ﻏﻴﺮ ﻣﻄﻠﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ ﻓﻘﻂ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺪارﯼ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻨﮑﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﯽ رود‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ از ﺑﻴﻦ ﻣﯽ رود‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮگ هﻢ دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ از ﺑﻴﻦ ﻣﯽ‬
‫رود‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻔﺲ در ﺁﻳﻪ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺻﻮرﯼ ﮐﻪ ﺁدﻣﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬از ﺁن ﺧﻮد‬
‫ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻴﻼت ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺪارﯼ هﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺺ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺪارﯼ وﻗﺘﯽ در ﺗﺨﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﺎرﮎ ﻳﺎ ﮐﻨﺎر درﻳﺎ ﻣﯽ‬
‫روﻳﺪ ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺨﻴﻼت از ﺁن ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﻌﻨﯽ وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺷﻤﺎ‪ .‬ﻧﻔﺲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻣﺠﺮدﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﺮدهﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ)ادراﮎ ﮐﻠﻴﺎت‪ ،‬ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑﺪن‪ ،‬ارادﻩ‪ ،‬ﺣﺲ و ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و‪ (...‬دارد‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ ﻳﮑﯽ از‬
‫اﻧﻮاع ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب ﻓﺎﻗﺪ دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﻔﺲ)روح(‪ .‬از اﻳﻦ رو وﻗﺘﯽ ﻗﺮﺁن‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب ﻧﻔﺲ را از او ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر روح ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻳﮕﺮ ﺁﮔﺎهﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﻪ زﻳﺮ هﻢ‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻓﺮق دارد‪:‬‬

‫ﮐﻞ ﻧﻔﺲ ذاﺋﻘﻪ اﻟﻤﻮت‪ :‬هﻤﻪ ﻧﻔﻮس ﻣﺮدﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ) اﻧﺒﻴﺄ‪ .(35 ،‬از ﻧﻈﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﺮگ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺮگ ﻧﻔﺲ)روح(‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﻣﻴﺮد)ﻧﻔﺲ ﻗﺮﺁﻧﯽ(‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻠﺐ و ﻧﻔﺲ ﻗﺮﺁﻧﯽ را ﻧﻔﺲ)روح( ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﻼدﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ زﺑﺎن ﻗﺮﺁن را واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺎرض دﻳﻦ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺄوﻳﻞ "درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ" ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺿﺮورﯼ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺄوﻳﻞ "ﻓﺮﺳﺘﻨﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ" هﻢ ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺿﺮورﯼ‪ ،‬ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬هﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺪا هﻢ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﻨﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪا اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 16 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻗﺮﺁن در اﺳﻼم ‪ ،‬ص ‪.90‬‬

‫‪ -2‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد ﻧﺸﺮ ﺁﺛﺎر و اﻧﺪﻳﺸﻪ هﺎﯼ ﺷﻬﻴﺪ ﺁﻳﺖ اﷲ دﮐﺘﺮ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ص ‪.198‬‬

‫‪ -3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.218‬‬

‫‪40‬‬

‫‪ -4‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،17‬ص ‪. 7‬‬

‫‪ --5‬ﻗﺮﺁن در اﺳﻼم‪ ،‬ص ‪.102‬‬

 ‫‪41‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ )‪(7‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ راﺳﺘﮕﻮ و ﺻﺪق ﻣﺪﻋﻴﺎت)ﺑﺨﺶ اول(‬
‫‪ -3‬اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺻﺪق ﻣﻨﻄﻘﯽ از ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ‪ :‬ﺁﻧﺎن ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺤﮑﻴﻢ ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮد ‪ ،‬از ﻳﮏ‬
‫ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻟﻒ‪ -‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ راﺳﺖ ﮔﻮﺳﺖ ‪ ،‬ب‪ -‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎدق ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﭘﺲ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﮏ ﻣﻐﺎﻟﻄﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ از ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ ﺷﺨﺺ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺻﺪق اﻋﺘﻘﺎدات‬
‫او را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮐﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺻﺪق ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺳﺨﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﯼ اوﺳﺖ و ﺻﺪق ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ‬
‫ﻼ ﻣﺤﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ وﻓﻮر ﭘﻴﺶ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﯼ او‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﯼ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻘ ً‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد اﻣﺎ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﯼ او ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺷﺨﺺ ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ دارد‪،‬وﻟﯽ ﺳﺨﻨﺶ ﺻﺪق ﻣﻨﻄﻘﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﻓﮑﺎر و ﺁرأ دﻳﮕﺮان ‪ ،‬ﺟﺰ در ﻣﻮارد ﻧﺎدرﯼ ﺑﺎ ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ ﺁﻧﺎن ﮐﺎرﯼ ﻧﺪارﻳﻢ ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺻﺪق ﻣﻨﻄﻘﯽ‬
‫اﻓﮑﺎر و ﺁراﻳﺸﺎن ﮐﺎر دارﻳﻢ‪ .‬ﺁرﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دروﻏﮕﻮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬او راﺳﺖ ﮔﻮ و ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺻﺪق دادﻩ هﺎﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ را ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮان از ﺻﺪاﻗﺖ اﺧﻼﻗﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮐﺮد‪ .‬ﺻﺪق اﻋﺘﻘﺎدات ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ زﻳﺮ در ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس وﺟﻮد‬
‫دارد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ هﺎ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ اﺧﻼﻗﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ زﻳﺮ ﺻﺎدق ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺪﻟﯽ اراﺋﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﻣﺪل ﺳﺮوش‪ ،‬داﻧﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺳﻄﺢ‬
‫داﻧﺶ ﻣﺮدم زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻌﺎرض ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺪل ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﮐﻼم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺪﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﮐﻼم ﺧﺪا ﻣﯽ داﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻠﻘﯽ ﺳﻨﺘﯽ از‬
‫ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار‪ ،‬او ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻄﻠﻖ و ﺧﻴﺮﺧﻮاﻩ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺎﯼ ﻃﺮح اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺖ؟ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻧﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ ‪ ،‬ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻴﺮﺧﻮاﻩ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻞ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻮز‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮان را ﺑﻪ راهﻬﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن راﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -3-1‬واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎن ﻣﻨﮑﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ زﺑﺎن دﻳﻦ را زﺑﺎن واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدﯼ ﻗﺮﺁﻧﯽ را ﺻﺪدرﺻﺪ درﺳﺖ و ﻳﻘﻴﻨﯽ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﻋﻠﻤﯽ – ﻓﻠﺴﻔﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن را ﻇﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺘﯽ و اﺑﻄﺎل ﺷﺪﻧﯽ‬
‫ﻓﺮض ﮐﺮدﻩ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ در ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﺗﻌﺎرض دﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﻋﻠﻤﯽ – ﻓﻠﺴﻔﯽ را ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺎد و ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ را ﺻﺤﻴﺢ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪.‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮاردﯼ ﮐﻪ ﻓﺮﺁوردﻩ هﺎﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﻌﺎرض ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ هﻤﮕﯽ ﻇﻨﯽ اﻧﺪ‪ ،‬رد ﮐﺮد و ﻓﺮﺁوردﻩ هﺎﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ هﻤﮕﯽ‬
‫ﻳﻘﻴﻨﯽ اﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪.‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وﯼ در ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ "ﻣﻴﺰان ﻗﻄﻌﯽ و‬
‫ﻳﻘﻴﻨﯽ" ﺗﻌﻴﻴﻦ "ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ" ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬از اﻳﻦ رو ‪":‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﯼ هﻢ ردﻳﻒ ﺑﻮدن دﻳﻦ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﺻﻮل‬
‫ﮐﻠﯽ اﯼ را ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ دﻳﻦ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﻨﻮان ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬در ﻋﺮض ﻣﺪﻟﻬﺎﯼ ذهﻨﯽ و ﻳﺎ ﻓﺮﺿﻴﻪ‬
‫هﺎﻳﯽ ﻗﺮار داد ﮐﻪ ﺳﺎﻳﻪ ﯼ ﺧﻮد را ﺻﺮﻓًﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺷﻬﺮت و ﻳﺎ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ زﻳﺮا اﺻﻮل‬
‫اﻟﻘﺎ ﺷﺪﻩ از ﻧﺎﺣﻴﻪ دﻳﻦ ‪ ،‬اﺻﻮل و ﻗﻮاﻧﻴﻦ واﻗﻌﯽ اﯼ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﻣﺒﺮهﻦ و اﺳﺘﻮار ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻔﮑﺮان را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺳﻨﻦ و‬
‫اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ رهﻨﻤﻮن ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ"]‪".[1‬اﮔﺮ ﮔﺰارش هﺎﯼ وﺣﯽ از ﺧﻠﻘﺖ ﺁﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ ﮐﻼم ﺧﺪاوﻧﺪﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ‬
‫از هﻤﮕﺎن ﺑﻪ اﺳﺮار ﺧﻠﻘﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ هﺮ ﻳﮏ از ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﮐﺸﻒ ﺳﺮﯼ از اﺳﺮار ﻃﺒﻴﻌﺖ در‬
‫هﺮ ﻳﮏ از ﺣﻮزﻩ هﺎﯼ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪﻩ و ﺟﺴﺘﺠﻮﯼ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻟﻮازم و ﺁﺛﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ"]‪.[2‬‬
 ‫‪42‬‬

‫ﻣﺤﺴﻦ ﮐﺪﻳﻮر در ﻣﻘﺎﻟﻪ "ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردﯼ ﺑﺎزرﮔﺎن"‪،‬در ﺧﺼﻮص ﺗﻌﺎرض ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ ﻣﻮﺿﻌﯽ اﺗﺨﺎذ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽ ﻓﻬﻤﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻊ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﻳﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬وﯼ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬ﮔﺰارﻩهﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ وﻳﮋﻩ در‬
‫ﺣﻮزﻩي اﻋﺘﻘﺎدات و اﻣﻮر اﻳﻤﺎﻧﻲ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻓﺮازﻣﺎﻧﻲ و ﻏﻴﺮﻣﺘﻐﻴﺮﻧﺪ" ‪ ،‬اﻣﺎ ‪":‬روزي ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺮ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﻮﺗﻨﻲ و اﺻﻮل ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﺧﻮاهﺪ رﺳﻴﺪ"‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻴﻦ ﻓﺮﺁوردﻩ هﺎﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ)در ﺣﻮزﻩ ﯼ اﻋﺘﻘﺎدات( ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻓﺮازﻣﺎﻧﯽ و ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮ ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ)ﻓﻴﺰﻳﮏ‪ ،‬زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ و ‪ ، (...‬ﺗﻌﺎرض رخ دهﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﯽ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ ﻋﻠﻤﯽ را رد‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻓﺮازﻣﺎﻧﯽ و ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎهﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮدﺷﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬ﺁدﻣﻴﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ‪ ،‬دﻳﻦ را ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ ﻏﻴﺮ‬
‫ﻣﻘﺒﻮﻟﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﺋﻴﺪ دﻳﻦ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد؟ اﻧﮑﺎر ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﺑﺮاﯼ دﻳﻦ و‬
‫دﻳﻨﺪاران در ﭘﯽ دارد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺻﺪق و ﺻﺤﺖ ﻗﺮﺁن از راﻩ درون دﻳﻨﯽ اﺛﺒﺎت ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮﺁن‪ ،‬دور ﻻزم ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬و اﮔﺮ از راﻩ ﺑﺮون دﻳﻨﯽ اﺛﺒﺎت ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺁن را ﺑﺮون دﻳﻨﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف‬
‫ﺑﺸﺮﯼ و درﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺁن هﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن "ﻣﺪﻟﻬﺎﯼ ذهﻨﯽ و ﻳﺎ ﻓﺮﺿﻴﻪ هﺎﻳﯽ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻳﻪ ﺧﻮد را ﺻﺮﻓ ًﺎ‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺷﻬﺮت و ﻳﺎ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ)رأﯼ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ( در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺛﺒﺎت ﺻﺪق و‬
‫ﺻﺤﺖ ﺧﻮد ﻗﺮﺁن هﻢ ﻓﻘﻂ ﻳﮏ ﻣﺪل ذهﻨﯽ و ﻳﮏ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻣﻮﻗﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -3-2‬واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎن ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ :‬ﮔﺮوﻩ دﻳﮕﺮﯼ از دﻳﻨﺪاران واﻗﻊ ﮔﺮا‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﯼ ﺗﻌﺎرض ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﮐﺬب ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻮل وﺟﻮد ﮐﺬب در ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺪا را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮﯼ‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ دﻳﻨﺪارﯼ ﺗﻌﺎرض ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻳﻨﺎن‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﮔﺮو ﺗﻔﮑﻴﮏ ﮐﺬب از دروغ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ دروغ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺬب ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﮐﻼم ﺧﺪا ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺰارﻩ هﺎﻳﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ارزش‬
‫ﺻﺪق‪ ،‬ﮐﺎذﺑﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﮐﻼم دروغ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ دروغ ‪ ،‬ﮐﻼم ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ دادن دﻳﮕﺮﯼ اﺳﺖ ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺪاﺑﺎوران‪ ،‬ﺧﺪا ﺧﻴﺮ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻧﻴﺖ ﻓﺮﻳﺐ را ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺰارﻩ ﯼ ﮐﺎذب ﺑﺎ ﻧﻴﺖ ﻓﺮﻳﺐ‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ دروغ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﮐﺎذب در ﮐﻼم اﻟﻬﯽ ﮐﺎر ﺳﺎدﻩ اﯼ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ هﻴﭻ ﻃﺮﻳﻘﯽ‬
‫ﻧﻤﯽ ﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺪا ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ ﺁدﻣﻴﺎن را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻪ در ﺳﻄﺢ ﻋﻘﻞ ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺁن ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺮوزﻩ ﮐﺎذب از ﺁب در ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزﻩ درﺳﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ را ﺑﻪ اﻋﺮاب‬
‫ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ ﺁن ﺳﺨﻨﺎن ﺻﺎدق را ﻧﻤﯽ ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺪا از زﺑﺎن ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﯼ ﺑﺸﺮﯼ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁن زﺑﺎن در ﺁن دوران ﻣﺤﺪوﻳﺖ هﺎﯼ ﺧﺎص ﺧﻮد را داﺷﺖ‪.‬اﮔﺮ ﺧﺪا زﺑﺎﻧﯽ ﻏﻴﺮ ﺑﺸﺮﯼ‬
‫ﺧﻠﻖ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻓﻬﻢ ﺁن زﺑﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺳﻌﯽ اﻳﻨﺎن ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺬب ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دروغ ﺗﺤﻮﻳﻞ‬
‫ﻧﮕﺮدد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺧﺪا را ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﮑﺎر)ﺁل ﻋﻤﺮان ‪(54 ،‬ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﮑﺎر)ﻳﻮﻧﺲ‪ (21 ،‬ﻓﺮﻳﺐ دهﻨﺪﻩ)ﻧﺴﺄ‪،‬‬
‫‪ ،(142‬داراﯼ ﮐﻴﺪ اﺳﺘﻮار)ﻗﻠﻢ‪ ،(45 ،‬در ﺗﺪارﮎ ﺣﻴﻠﻪ)ﺻﺎرق‪15 ،‬و ‪ ،(16‬ﺣﻴﻠﻪ ﺁﻣﻮز)ﻳﻮﺳﻒ‪ ،(76 ،‬رﻋﺐ ﺁﻓﺮﻳﻦ)ﺁل ﻋﻤﺮان‪،‬‬
‫‪ -151‬اﻧﻔﺎل‪ -12 ،‬اﺣﺰاب‪ -26 ،‬ﺣﺸﺮ‪ ،(2 ،‬ﮔﻤﺮاﻩ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ ﺁدﻣﻴﺎن)ﻧﺴﺄ‪ -143 ،‬زﻣﺮ‪ -36 ،‬اﻧﻌﺎم‪ -39 ،‬اﻧﻌﺎم‪ -125 ،‬اﻋﺮاف‪،‬‬
‫‪ -186‬ﻣﻮﻣﻦ‪ (74،‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺖ ﻓﺮﻳﺐ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤﻞ ﻓﺮﻳﺐ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ داﻩ اﺳﺖ‪.‬ﺁﻳﺎ ﮔﻤﺮاﻩ ﮐﺮدن ﺁدﻣﻴﺎن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻳﻨﺎن‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺪا دروغ هﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﻀﻠﯽ روﺑﺮو ﻧﺨﻮاهﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﺷﺖ و ﻣﺎهﻴﺖ اﺧﻼق ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬در اﺧﻼق وﻇﻴﻔﻪ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ )‪ (deontologicalistic‬ﮐﺎﻧﺘﯽ و اﺧﻼق ﻓﻀﻴﻠﺖ‬
‫ارﺳﻄﻮﻳﯽ دروغ ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در اﺧﻼق ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮاﻳﯽ ﻳﺎ ﭘﻴﺎﻣﺪ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ )‪ (consequentialistic‬ﺟﺎن اﺳﺘﻴﻮارت‬
‫ﻣﻴﻞ ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺁﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻤﻞ اهﻤﻴﺖ دارد و اﻧﮕﻴﺰﻩ ﯼ ﻋﺎﻣﻞ هﻴﭻ اهﻤﻴﺘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬هﻴﭻ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد و ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺁﺛﺎر و ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﻳﺶ ﻧﻪ واﺟﺪ ارزش اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﺁن‪ .‬اﻧﮕﻴﺰﻩ ﯼ ﻓﺎﻋﻞ هﻴﭻ ﻧﻘﺸﯽ در ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻤﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ و ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻋﻤﻠﯽ ﻓﻌﻞ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬ﭘﻴﺎﻣﺪﮔﺮاﻳﺎن درﺳﺘﯽ هﺮ ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﺁن داورﯼ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ دروغ ﻧﺘﺎﻳﺞ و‬
‫ﺁﺛﺎر ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮاﻳﯽ ﻣﻴﻠﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪا ‪ ،‬ﺑﺎ هﺮ اﻧﮕﻴﺰﻩ و ﻧﻴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁدﻣﻴﺎن دروغ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دروﻏﺶ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎرش اﺧﻼﻗﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪43‬‬

‫رأﯼ ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﺑﺎرﻩ اﺧﻼق ﺑﺎ رأﯼ ﻣﻴﻞ درﺑﺎب اﺧﻼق‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از‬
‫اﻳﻨﮑﻪ از ﻧﻈﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎرﻳﺎت)اﺧﻼق و ﺣﻘﻮق( ‪ ،‬وهﻤﯽ و دروغ اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻗﻀﻴﻪ ﯼ ﺧﺒﺮﻳﻪ ﯼ ﮐﺎذب هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور‬
‫وﯼ‪،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺠﺎزهﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎرﻩ هﺎ و ادراﮐﺎت اﻋﺘﺒﺎرﯼ‪ ،‬دروغ هﺎﯼ ﻣﻮﺛﺮ داراﯼ ﺁﺛﺎر ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رأﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﮐﻼم ﺧﺪا‬
‫)ﻗﺮﺁن( را ﺣﺎوﯼ ﻟﻐﻮ و دروغ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬ﻗﺮﺁن داراﯼ ﻣﺠﺎز و اﻋﺘﺒﺎرﻳﺎت اﺳﺖ]‪ .[3‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻏﺎﻣﺾ‬
‫دﻻﺋﻞ ﺁﻓﺮﻳﺪن ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬هﺠﺪﻩ اﺷﮑﺎل دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷﻴﻄﺎن ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ‪":‬ﺻﺪور ﻓﻌﻞ ﻗﺒﻴﺢ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ و هﻤﻪ ﯼ ﮔﻨﺎهﺎن از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺧﻮد اوﺳﺖ"]‪.[4‬‬

‫‪ -3-3‬ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎن‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻳﻨﺎن زﺑﺎن دﻳﻦ‪ ،‬زﺑﺎن ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎدﻳﻦ و اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺎرض ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ‪ ،‬اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ‪ -‬ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻓﺮض ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﻳﻨﺎن ﺗﻤﺎم ﻗﺼﺺ ﻗﺮﺁﻧﯽ رواﻳﺎت‬
‫ﻻ هﺴﺘﻪ اﯼ واﻗﻌﯽ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ ﻧﻤﺎدﻳﻦ و اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎ ً‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺪﻟﻮژﯼ هﻤﻪ ﻳﺎ هﻴﭻ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان از ﻳﮏ ﻣﺘﺪﻟﻮژﯼ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ دﺷﻮارﻳﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ در اﻣﻮر‬
‫اﻋﺘﻘﺎدﯼ زﺑﺎن ﻗﺮﺁن زﺑﺎن ﺻﺪق و ﮐﺬب اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﺑﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮهﻢ زﺑﺎن ﻗﺮﺁن ﻧﻤﺎدﻳﻦ و ﻧﺎواﻗﻊ‬
‫ﮔﺮاﺳﺖ ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﺑﺎﻳﺪ زﺑﺎن ﻗﺮﺁن را ﻧﻤﺎدﻳﻦ و ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮا ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﻮم دﻳﻨﺪاران ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﮔﺰارﻩ ﯼ "ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ"‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ راﺳﺘﮕﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎدق ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﯼ ﺑﻌﺪ ﺁﻳﺎت‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎهﺪ ذﮐﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ ﯼ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ؟ ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ از ﺻﺪق‬
‫اﺧﻼﻗﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺻﺪق اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ هﺎ را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﮐﺪاﻣﻴﮏ از اﻳﻦ دو ﻣﺪل رﻗﻴﺐ)ﻗﺮﺁن‬
‫ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ( ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﻬﺘﺮﯼ اﻳﻦ دادﻩ هﺎ را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ‪:‬‬

‫ﮔﺰارﻩ اول‪ :‬ﭘﻮﺳﺖ ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ در ﺁﺧﺮت ﻋﻠﻴﻪ ﺷﺨﺺ ﺷﻬﺎدت ﺧﻮاهﺪ داد‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬ﺑﺎ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﻳﺎ دﻻﺋﻠﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﻳﺎ‬
‫ﺗﺄﺋﻴﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺁﺧﺮت ﭘﻮﺳﺖ ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺷﺨﺺ ﻋﻠﻴﻪ او ﺷﻬﺎدت ﺧﻮاهﺪ داد ؟ ﺁﻳﺎ ﺗﺼﺎوﻳﺮﯼ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن درﺑﺎرﻩ ﺣﻴﺎت ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ اراﺋﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺒﺎر ﺻﺎدق اﺳﺖ؟ دﻟﻴﻞ ﺻﺪق اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺷﻬﺎدت ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺗﻌﺎرض‬
‫دﻳﻦ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺻﺪراﻳﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات هﺎﯼ اﺧﺮوﯼ را ﺗﮑﻮﻳﻨﯽ) ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل( ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺸﺮﻳﻌﯽ و‬
‫ﻗﺮاردادﯼ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ و ﺷﻬﺎدت ﻧﻴﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻮﺳﺖ ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﻳﮏ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫ﻳﺎ دو ﻣﻮﺟﻮد ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد؟ ﺗﺎ ﭼﻴﺰﯼ هﻮﻳﺖ ﺷﺨﺼﯽ )‪ (personal identity‬واﺣﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻳﮏ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ارادﻩ و ﻗﺪرت ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺷﻬﺎدت دهﺪ‪.‬ﺁﻳﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﻳﮏ ﻣﻮﺟﻮد واﺣﺪ اﺳﺖ؟ اﮔﺮ وﺣﺪﺗﺶ‬
‫اﺛﺒﺎت ﺷﻮد ﺗﺎزﻩ ﺷﺮط ﻻزم ﺷﻬﺎدت دادن را ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺮط ﮐﺎﻓﯽ را‪ .‬اﻣﺎ هﻤﻴﻦ ﺷﺮط ﻻزم‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻮﺟﻮد واﺣﺪ ﺑﻮدن‪،‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدﻩ را ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺒﻮﺑﺖ و ﺑﯽ ﺧﺒﺮﯼ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻠﻮد ﮐﺎﻓﺮان در ﺁﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪ :‬اوﻟﺌﮏ اﺻﺤﺎب اﻟﻨﺎر هﻢ ﻓﻴﻬﺎ ﺧﺎﻟﺪون‪ :‬اﻳﻨﺎن دوزﺧﯽ اﻧﺪ و در ﺁن ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ)ﺑﻘﺮﻩ‪(257 ،‬و ‪ :‬ﻣﻦ ﻳﻘﺒﻞ ﻣﻮﻣﻨﺎ ﻣﺘﻌﻤﺪا ﻓﺠﺰاوﻩ ﺟﻬﻨﻢ ﺧﺎﻟﺪا ﻓﻴﻬﺎ‪ :‬و هﺮ ﮐﺲ ﻣﻮﻣﻨﯽ را ﻋﻤﺪا ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﺟﺰاﯼ او ﺟﻬﻨﻢ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎوداﻧﻪ در ﺁن ﺑﻤﺎﻧﺪ)ﻧﺴﺄ‪ .(93 ،‬ﺑﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﻗﻮﻧﻮﯼ ﺑﻪ ﻋﺬاب اﺑﺪﯼ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ]‪.[5‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪرا ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﮔﻨﺎهﮑﺎران در ﺁﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺁﻳﺎت ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﺁﺗﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺴﺎد‬
‫ﻋﻘﻴﺪﻩ)اﻧﮑﺎر ﺧﺪا و ﻣﻌﺎد و ﻧﺒﻮت و‪ (...‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺴﺎد ﻋﻤﻞ]‪ .[6‬از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬ﻋﺬاب ﺟﺎوداﻧﻪ را ﺑﺎ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ‬
‫ﻋﻘﻠﯽ و رﺣﻴﻢ و ﺧﻴﺮ ﺑﻮدن ﺧﺪا ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻣﯽ داﻧﺪ]‪ .[7‬در ﺟﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺁﻧﻬﺎ ﻟﻔﻆ ﺧﻠﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﻣﻔﻴﺪ ﻇﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻻﺋﻞ ﻋﻘﻠﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻔﻴﺪ ﻗﻄﻊ اﺳﺖ]‪ .[8‬ﺻﺪرا ﺿﻤﻦ ﭘﺬﻳﺮش ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﺼﻮص دﻳﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻠﻮد‬
‫ﮐﺎﻓﺮان در ﺁﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ ‪،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻋﻤﻮم ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و اﺟﻤﺎع اﻣﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻇﻮاهﺮ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﻋﺬاب‬
‫ﮐﺎﻓﺮان در ﺁﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺻﺪرا ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﭼﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎدق اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻠﻮد در ﺁﺗﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺪرا ﺧﻠﻮد در ﺁﺗﺶ را ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﻞ و ﺷﻬﻮد ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﺎت ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬اﻣﺎ دﻻﻟﺖ اﻳﻦ‬
 ‫‪44‬‬

‫ﻧﺼﻮص و اﺟﻤﺎع ﻣﻮرد ادﻋﺎ ﺁﻧﭽﻨﺎن ﻗﻄﻌﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻬﻮد ﺻﺮﻳﺢ ﻳﺎ ﺑﺮهﺎن روﺷﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﺗﻌﺎرض ﮐﻨﺪ"]‪.[9‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ‬
‫ﺗﺄوﻳﻞ ﺧﻮد را ﺷﺮع ﭘﺴﻨﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺁﺗﺶ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﺎن ﻣﺜﻞ در ﺁﺗﺶ رﻓﺘﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاهﻴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮان درد و‬
‫رﻧﺞ و ﻋﺬاب ﺑﻮد‪،‬وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ اﺑﺮاهﻴﻢ ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻮد‪ .‬در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﺟﺎن هﻴﮏ ‪ ،‬ﺧﻠﻮد در ﺟﻬﻨﻢ را ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﺧﻮش ﺑﻴﻨﯽ ﮐﻴﻬﺎﻧﯽ )‪ (cosmic optimism‬ادﻳﺎن ﻣﯽ داﻧﺪ]‪ .[10‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ هﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﻳﻢ ﮐﻪ ﺣﻴﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ راﺳﺘﮕﻮ ﺑﻮدن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ان را اﺛﺒﺎت ﮐﺮد‪.‬ﭘﺮﺳﺶ هﺎﯼ ﻋﻘﻠﯽ ﺑﯽ ﺷﻤﺎرﯼ وﺟﻮد‬
‫دارد ﮐﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻴﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ را دﺷﻮار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ دوم‪" :‬دﻋﺎﯼ ﻣﻀﻄﺮ ﻗﻄﻌًﺎ اﺟﺎﺑﺖ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ" ‪ ،‬اﻣﻦ ﻳﺠﻴﺐ اﻟﻤﻀﻄﺮ اذا دﻋﺎﻩ و ﻳﮑﺸﻒ اﻟﺴﻮء‪ :‬ﮐﻴﺴﺖ ﮐﻪ دﻋﺎﯼ درﻣﺎﻧﺪﻩ‬
‫را ﭼﻮن ﺑﺨﻮاﻧﺪش‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ)ﻧﻤﻞ‪ .(62 ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎﯼ هﺰاران ﻣﻀﻄﺮ)ﺑﻴﻤﺎران ﺳﺮﻃﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻳﺪزﯼ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن‬
‫ﻓﻘﻴﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻓﻘﺮ ﺟﺎن ﻣﯽ ﺑﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻣﻀﻄﺮ ﻋﺮاق ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎﯼ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و ﻋﻈﻤﺖ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﯼ دوﻟﺖ‬
‫ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ و اﻳﺮان ﺟﺎن ﻣﯽ ﺑﺎزﻧﺪ و‪ (...‬اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﺻﺎدق اﺳﺖ؟ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﭼﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ راﺳﺖ ﮔﻮﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ هﻢ ﺻﺎدق اﺳﺖ و دﻋﺎﯼ ﻣﻀﻄﺮﻳﻦ ﻗﻄﻌًﺎ اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد)ﻗﻮل ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴﺰان(‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﺳﻮم‪ :‬اﻻ ﺑﺬﮐﺮ اﷲ ﺗﻄﻤﺌﻦ اﻟﻘﻠﻮب‪ :‬ﺑﺎ ﻳﺎد ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ دل هﺎ ﺁرام ﻣﯽ ﮔﻴﺮد)رﻋﺪ‪ .(28 ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ داﺋﻤًﺎ ﺑﻪ ﻳﺎد ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫دﻟﺶ ﺁرام ﻧﮕﻴﺮد ‪ ،‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ اﺑﻄﺎل ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و دﻳﻨﺪاران ﺁﻳﻪ را ﭼﻨﺎن ﺗﺄوﻳﻞ ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻳﺎد ﺧﺪا و ﻋﺪم‬
‫ﺁراﻣﺶ ﻗﻠﺒﯽ هﻢ ﺳﺎزﮔﺎر اﻓﺘﺪ؟ از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﻳﺎد ﺧﺪا را ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮس دل هﺎ ﺷﻤﺮدﻩ اﺳﺖ‪ :‬اﻧﻤﺎ اﻟﻤﻮﻣﻨﻮن اﻟﺬﻳﻦ اذا ذﮐﺮ‬
‫اﷲ وﺟﻠﺖ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ‪ :‬ﻣﻮﻣﻨﺎن هﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻳﺎد ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻳﺪ دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﺗﺮﺳﺎن ﺷﻮد)اﻧﻔﺎل‪ .(2 ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺁراﻣﺶ ﺑﺎ ﺗﺮس ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺄوﻳﻞ ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض را رﻓﻊ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺄوﻳﻞ ﻳﮏ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﺖ و اﺛﺒﺎت ﺻﺪق اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ اﯼ دﻳﮕﺮ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﭼﻬﺎرم ‪ :‬و ﻣﻦ اﻋﺮض ﻋﻦ ذﮐﺮﯼ ﻓﺎن ﻟﻪ ﻣﻌﻴﺸﻪ ﺿﻨﮑﺎ ‪ :‬و هﺮ ﮐﺲ از ﻳﺎد ﻣﻦ اﻋﺮاض ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻴﺶ ﺗﻨﮓ ﺷﻮد)ﻃﻪ ‪،‬‬
‫‪ .(124‬ﺿﻨﮏ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻓﻘﺮ و ﻓﻘﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺸﺮﯼ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻳﺎد ﺧﺪا‬
‫اﻋﺮاض ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﮐﺮﻳﻤﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬هﻴﭻ ﻣﻮﻣﻦ و ﻣﻔﺴﺮﯼ ﺑﺎ دﻳﺪن هﺰاران‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻘﺾ و ﻣﺒﻄﻞ ‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎ را اﺑﻄﺎل ﺷﺪﻩ ﻓﺮض ﻧﺨﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﻪ‪ ،‬از ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﻋﺒﻮر‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺄوﻳﻞ اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎت را از ﻣﺤﺘﻮا ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ ":‬هﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ‬
‫ورزد‪،‬اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻬﺮﻣﻨﺪش ﮔﺮداﻧﻴﻢ")ﺑﻘﺮﻩ‪ .(126 ،‬اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ ﯼ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﻗﻮم ﺛﻤﻮد را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺁﻧﮑﻪ ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﺎن ﺷﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﺻﺎﻟﺢ را ﻣﯽ ﮐﺸﺪ ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ) ﻗﻤﺮ‬
‫‪ .(27-31‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ)ع( در ﺧﻄﺒﻪ ‪ 201‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﻗﻄﻌًﺎ ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﺎن ﺷﺘﺮ را ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺳﮑﻮت هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا هﻤﻪ ﺁﻧﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻮرﻩ ﺷﻤﺲ ﻧﻴﺰ ﭘﺮﺗﻮﯼ ﺑﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﯽ اﻓﮑﻨﺪ‪:‬‬

‫‪-‬ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﺑﺎ ﻃﻐﻴﺎﻧﺶ اﻧﮑﺎر ﭘﻴﺸﻪ ﮐﺮد‪.‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﺷﻘﺎوت ﭘﻴﺸﻪ ﺗﺮﻳﻨﺸﺎن ﺑﺮﭘﺎﺧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺁﻧﮑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺁﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد اﻳﻦ‬
‫ﺷﺘﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬او و ﺑﻬﺮﻩ ﺁﺑﺶ را رﻋﺎﻳﺖ ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ او را دروﻏﺰن ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺁن]ﺷﺘﺮ[ را ﭘﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎهﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮑﺴﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ و از ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎرش ﻧﺘﺮﺳﻴﺪ)ﺷﻤﺲ‪.(11-15 ،‬‬

‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﮑﺎت زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻻ‪ :‬اﻳﻦ ﻳﮏ داﺳﺘﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ ﻳﺎ داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺑﺮاﯼ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺁدﻣﻴﺎن؟ ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺻﺤﺖ وﻗﻮع اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‬
‫او ً‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴًﺎ‪ :‬اﮔﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻳﮏ داﺳﺘﺎن واﻗﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﮐﺸﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﻳﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺟﺮﻣﯽ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻩ‬
‫ﻋﻘﻼﻳﯽ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ )ﺗﻨﺎﺳﺐ ﮐﻴﻔﺮ و ﺟﺮم (؟‬
 ‫‪45‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜًﺎ‪" :‬ﺷﺘﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ" ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ دارد؟ ﻣﮕﺮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺣﻴﻮان اﺣﺘﻴﺎج دارد؟ اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻠﻖ وﺟﻮدﯼ)اﻣﮑﺎن ﻓﻘﺮﯼ( ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﭼﻴﺰﯼ در اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ؟ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﮑﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﺁن ﺷﺘﺮ ﺑﺎ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات هﻴﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫راﺑﻌًﺎ‪ :‬ﺁﻳﻪ ﺁﺧﺮ ﺳﻮرﻩ ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ "ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ" اﺳﺖ ‪" :‬و ﻻﻳﺨﺎف ﻋﻘﺒﻬﺎ‪ :‬و از ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎرش‬
‫ﻧﺘﺮﺳﺪ"‪ .‬ﻃﺒﺮﯼ و ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺁﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا از ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزﯼ ﺁﻧﺎن ﻧﺘﺮﺳﻴﺪ‪ .‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ هﻢ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‬
‫ﺧﺪا از ﻣﺠﺎزات ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﭘﺮواﻳﯽ ﻧﮑﺮد ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮﺧﻼف ﭘﺎدﺷﺎهﺎن دﻧﻴﻮﯼ از ﺁﺛﺎر و ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻋﻘﺎﺑﺶ ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﻔﺎهﻴﻢ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺗﺮس ‪ ،‬درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ‪ ،‬ﺑﻼاﺷﮑﺎل اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺧﺪاﯼ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎل)ﺗﺮس‪،‬‬
‫ﺧﺸﻢ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮدﯼ‪ ،‬ﻣﮑﺮ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ‪ ،‬دوﺳﺘﯽ و‪ (...‬ﻧﻤﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺎﻣﺴًﺎ‪ :‬دﻳﻨﺪاران ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﺪرن‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺁﻳﺎت را ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺣﺘﯽ‬
‫اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﻳﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺘﺮﯼ را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻴﻔﺮ ﺁن ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن ﺗﻤﺎم ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 19 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ در ﺁﻳﻨﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ ﻓﺮهﻨﮕﯽ رﺟﺎ‪،‬ص ‪.160‬‬

‫‪ -2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.167-168‬‬

‫‪"-3‬اﮔﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪﯼ ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ واﻗﻊ ﺑﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﻴﺰ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ و ﻋﺪم ﻣﻄﺎ ﺑﻘﺖ ﻣﻔﺎهﻴﻢ و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻣﯽ ﭘﺮدازد ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻔﺎهﻴﻢ و ﻗﻀﺎﻳﺎﯼ اﺳﺘﻌﺎرﯼ روﺑﻪ رو ﺷﻮد اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻔﺮدات ﺁﻧﻬﺎ را ﻏﻴﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺼﺎدﻳﻖ و ﻣﺮﮐﺒﺎت و ﻗﻀﺎﻳﺎﯼ ﺁﻧﻬﺎ را ﮐﺎذب ﺗﺸﺨﻴﺺ‬
‫ﺧﻮاهﺪ داد")ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ادراﮐﺎت اﻋﺘﺒﺎرﯼ‪ ،‬ص ‪" .(283‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ وهﻤﯽ در ﻋﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل ﮐﻪ ﻏﻴﺮ واﻗﻌﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﺁﺛﺎر واﻗﻌﻴﻪ دارﻧﺪ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ .(288‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯼ در اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺳﻮرﻩ اﻋﺮاف‪ ،‬ذﻳﻞ ﺁﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﺁدم و‬
‫ﺳﺠﺪﻩ ﺷﻴﻄﺎن)ﺟﻠﺪ ‪ ، 8‬ﺻﺺ ‪،(63-71‬و ﺳﻮرﻩ اﻧﻌﺎم ‪ ،‬درﺑﺎرﻩ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -4‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪.43‬‬

‫‪ -5‬ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ص‪ -93‬اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻟﻤﮑﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ، 1‬ص ‪ ،290‬ج ‪ ،3‬ص ‪.262‬‬

‫اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ در ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ﻓﺺ ﻳﻮﻧﺴﯽ‪ ،‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬اﻣﺎ اهﻞ ﺁﺗﺶ ‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎم ﮐﺎرﺷﺎن ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬هﺮﭼﻨﺪ در ﺁﺗﺶ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﺑﻨﺎﮔﺰﻳﺮ ﺻﻮرت ﺁﺗﺶ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻋﺬاب ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺮد و ﺳﻼم ﺑﺮ اهﻠﺶ ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﻧﻌﻴﻢ اهﻞ ﺁﺗﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻌﻴﻢ اهﻞ ﺁﺗﺶ ﭘﺲ‬
‫از ﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﻴﺮﯼ ﺣﻘﻮق از ﺁﻧﺎن ﺑﺴﺎن ﻧﻌﻴﻢ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ ﭘﺲ از اﻓﮑﻨﺪن در ﺁﺗﺶ اﺳﺖ") ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ص‪.(691‬‬

‫‪ -6‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن اﻟﮑﺮﻳﻢ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.309‬‬

‫‪ -7‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪.314‬‬

‫‪-8‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.375-376‬‬

‫‪-9‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.315-316‬‬

‫ﺻﺪرا در اﺳﻔﺎر در ﺑﺤﺚ ﺷﺮور‪ ،‬رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ را ﺁﻧﻘﺪر وﺳﻴﻊ داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﺁدﻣﻴﺎن در ﺁﺧﺮت ﻣﺸﻤﻮل ان ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ و ﻧﺠﺎت‬
‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬او ﻗﺒﻮل دارد ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ ﻧﺼﻮص و رواﻳﺎت ﺗﻌﺎرض دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮاهﻴﻦ ﻋﻘﻠﯽ ﺁدﻣﯽ را ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﻣﯽ‬
 ‫‪46‬‬

‫رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﺁدﻣﻴﺎن در ﺁﺧﺮت ﺿﺮورﺗﺎ اهﻞ ﺳﻼﻣﺖ و ﻧﺠﺎﺗﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮهﺎن ﻟﻤﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ اهﻞ ﮐﺸﻒ و ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪون ﻣﺎﻧﻊ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻨﺪ)ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازﯼ‪ ،‬اﻟﺤﮑﻤﻪ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻓﯽ اﻻﺳﻔﺎر اﻻرﺑﻌﻪ‪ ،‬ج ‪،7‬‬
‫ﺻﺺ ‪.(81-82‬‬

‫‪"-10‬در درون ادﻳﺎن ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻗﻮت ﺑﻴﺸﺘﺮ در دورﻩ ﯼ ﻗﺮون وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﺑﺎور ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻧﮋاد ﺑﺸﺮﯼ‬
‫ﻋﺬاب اﺑﺪﯼ در دوزخ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﺎرج از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ ﻣﺴﻴﺤﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﻳﺎ ﻣﺸﺮﮎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻼوﻩ‪ ،‬در درون هﺮ ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺷﺮﻳﺮ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﻣﻴﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻟﻌﻨﺖ اﺑﺪﯼ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو راﻩ ﻧﺠﺎﺗﯽ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺮوزﻩ‪ ،‬در هﺮ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪ ﯼ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﯼ ﺑﺰرﮔﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻗﺮون‬
‫وﺳﻄﺎﻳﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ اذﻋﺎن ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ هﺮ ﻧﻮع ﺗﻌﻠﻴﻤﯽ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﻃﺮد ﺑﺨﺸﯽ از زﻧﺎن و ﻣﺮدان از ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻃﺮح ﺑﺸﺮﯼ‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ از ﺑﺪﺑﻴﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﯽ در درون هﺮ ﻳﮏ از ادﻳﺎن ﺑﺰرگ ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ وﺟﻮد دارد") ﺟﺎن هﻴﮏ‪ ،‬ﺑﻌﺪ‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﮐﺎوش در ﻗﻠﻤﺮو روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻬﺰاد ﺳﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﻗﺼﻴﺪﻩ ﺳﺮا‪،‬ص ‪.(98‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺟﺎن هﻴﮏ‪ ،‬دﻻﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﯼ ﻋﻠﻴﻪ دوزخ اﺑﺪﯼ وﺟﻮد دارد‪ .‬او ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬هﻴﭻ ﮔﻨﺎﻩ ﻣﺤﺪود ﺑﺸﺮﯼ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺰاوار ﮐﻴﻔﺮﯼ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺛﺎﻧﻴًﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻴﻔﺮﯼ ﺑﻪ هﺪﻓﯽ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ‪ -‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﯽ ﮐﺮان ﺧﺪاوﻧﺪ‪ -‬ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﻮن‬
‫ﺑﯽ اﻧﺘﻬﺎﺳﺖ هﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺷﺨﺺ ﮔﻨﺎهﮑﺎر ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﮐﻠﺴﻴﺎ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺮ رﻧﺞ و ﻋﺬاب اﺑﺪﯼ در دوزخ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﮐﺴﺎن ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﯼ ﻗﺪﻳﺲ اوﮔﻮﺳﺘﻴﻦ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮﻳﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن هﺎ ﺑﻪ ﺁن اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬و از اﻳﻦ رو ﺑﺎﻳﺪ اذﻋﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﯽ از وﻳﮋﮔﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺒﺮ ﺧﻮش ﺑﺮاﯼ‬
‫هﻤﻪ ﯼ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻋﺪول ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(123‬‬
 ‫‪47‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ )‪(8‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ راﺳﺘﮕﻮ و ﺻﺪق ﻣﺪﻋﻴﺎت)ﺑﺨﺶ دوم(‬
‫ﮔﺰارﻩ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪن ﻗﻮم ﻳﻬﻮد دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و زن و ﺷﻮهﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ ﺟﺎن هﻢ ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﮐﺎرد هﻤﺪﻳﮕﺮ را ﺑﮑﺸﻨﺪ)اﻋﺮاف ‪ ، 150-152‬ﻃﻪ ‪ ، 86-89‬ﺑﻘﺮﻩ ‪ .(54‬در اﻳﻦ واﻗﻌﻪ هﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ)ع( ﻓﺮﻣﻮدﻩ‬
‫اﻧﺪ ﺣﺪود هﻔﺘﺎد هﺰار ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ]‪.[11‬‬

‫ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ ﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ ،‬ﺁن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺤﺖ دارد؟ اﮔﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻳﮏ داﺳﺘﺎن واﻗﻌﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺁن ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﻗﺘﻞ و ﻋﺎم ﺁن هﻤﻪ اﻧﺴﺎن )ﺣﺘﯽ ﮐﻮدﮐﺎن(‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ارﺗﺪاد)ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﯽ(‪ ،‬ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻋﻘﻼﻳﯽ اﺳﺖ؟ ﻧﻤﺎدﻳﻦ‪ -‬اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ ﻓﺮض ﮐﺮدن ﻗﺼﺺ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺮﺁن‪ ،‬راهﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺣﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮد را از داﻳﺮﻩ دﻳﻨﺪارﯼ هﻢ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎن هﻴﮏ‪ ،‬داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﯼ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس را اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﮔﺰارش ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس درﺑﺎرﻩ زﻧﺪﮔﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻴﺢ را هﻢ اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﻄﻮرﻩ هﺎ‬
‫ﻣﺜﻞ ﺷﻌﺮ ﺧﺎﻃﺮﻩ اﻧﮕﻴﺰﯼ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت را ﺑﺮ ﻣﯽ اﻧﮕﻴﺰﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ هﺎ ﮔﺮﻣﺎ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﻨﺪو ﺁدﻣﯽ را در ﻣﺤﻀﺮ ﺧﺪا‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ]‪.[12‬‬

‫ﮔﺰارﻩ هﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺪر ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻋﻴﺴﯽ ﻣﺴﻴﺢ ﻣﺪﻋﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ دﻟﻴﻞ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫" و در ﮐﺘﺎب از ﻣﺮﻳﻢ ﻳﺎد ﮐﻦ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬در ﮔﻮﺷﻪ اﯼ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﮐﻨﺎرﻩ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬و از ﺁﻧﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ روح‬
‫ﺧﻮﻳﺶ]ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ[ را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ او ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﺪل ﺑﻪ دﻳﺪﻩ ﯼ او در ﺁﻣﺪ‪] .‬ﻣﺮﻳﻢ[ ﮔﻔﺖ ﻣﻦ از ﺗﻮ اﮔﺮ‬
‫ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎر ﺑﺎﺷﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاﯼ رﺣﻤﺎن ﭘﻨﺎﻩ ﻣﯽ ﺑﺮم‪ .‬ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﯼ ﭘﺮوردﮔﺎرت هﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﺴﺮﯼ ﭘﺎﮐﻴﺰﻩ‬
‫ﺑﺒﺨﺸﻢ‪].‬ﻣﺮﻳﻢ[ﮔﻔﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮا ﭘﺴﺮﯼ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل ﺁﻧﮑﻪ هﻴﭻ ﺑﺸﺮﯼ ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺖ ﻧﺰدﻩ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﭘﻠﻴﺪﮐﺎر ﻧﺒﻮدﻩ ام‪ .‬ﮔﻔﺖ هﻴﻤﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ ﺁن ﮐﺎر ﺑﺮ ﻣﻦ ﺁﺳﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ او را ﭘﺪﻳﺪﻩ ﯼ ﺷﮕﺮﻓﯽ ﺑﺮاﯼ ﻣﺮدم ﻗﺮار دهﻴﻢ و رﺣﻤﺘﯽ از‬
‫ﻣﺎﺳﺖ و ﮐﺎرﯼ اﻧﺠﺎم ﻳﺎﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ]ﻣﺮﻳﻢ[ ﺑﻪ او ﺑﺎدار ﺷﺪ و ﺑﺎ او در ﺟﺎﻳﯽ دور دﺳﺖ ﮐﻨﺎرﻩ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ درد زاﻳﻤﺎن او‬
‫را ﺑﻪ ﭘﻨﺎﻩ ﺗﻨﻪ ﯼ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎﻳﯽ ﮐﺸﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ اﯼ ﮐﺎش ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻣﺮدﻩ ﺑﻮدم و از ﻳﺎد رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم و ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪﻩ ﺑﻮدم‪ .‬از‬
‫ﻓﺮودﺳﺖ او ﻧﺪا در داد ﮐﻪ اﻧﺪهﮕﻴﻦ ﻣﺒﺎش‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرت از ﻓﺮودﺳﺖ ﺗﻮ ﺟﻮﻳﺒﺎرﯼ روان ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻨﻪ ﯼ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺧﻮد ﺗﮑﺎن ﺑﺪﻩ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ رﻃﺐ ﺗﺎزﻩ ﭼﻴﺪﻩ ﻓﺮو رﻳﺰد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺨﻮر و ﺑﻴﺎﺷﺎم و دﻳﺪﻩ روﺷﻦ دار‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ اﮔﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ دﻳﺪﯼ ﺑﮕﻮ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن روزﻩ]ﯼ ﺳﮑﻮت[ ﮔﺮﻓﺘﻪ ام و هﺮﮔﺰ اﻣﺮوز ﺑﺎ هﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ او]ﻋﻴﺴﯽ[ را ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﻮﻣﺶ ﺁورد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ اﯼ ﻣﺮﻳﻢ ﮐﺎر ﺷﮕﺮﻓﯽ ﭘﻴﺶ ﺁوردﯼ‪ .‬اﯼ ﺧﻮاهﺮ هﺎرون ﻧﻪ ﭘﺪرت ﻣﺮدﯼ ﻧﺎﺑﮑﺎر‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﺎدرت ﭘﻠﻴﺪ‬
‫ﮐﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ]ﻣﺮﻳﻢ[ ﺑﻪ او]ﻧﻮزاد[ اﺷﺎرﻩ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ در ﮔﻬﻮارﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪] .‬ﻧﻮزاد ﺑﻪ ﺳﺨﻦ در‬
‫ﺁﻣﺪﻩ و[ ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﺑﻨﺪﻩ ﺧﺪاوﻧﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺘﺎب ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ دادﻩ اﺳﺖ و ﻣﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ اﺳﺖ ")ﻣﺮﻳﻢ‪.(16 -30 ،‬‬

‫ﻣﺮﻳﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ زﻧﺎن ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪﻩ و ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ زﻧﺎن ﻓﺮزﻧﺪﯼ ﺑﺪﻧﻴﺎ ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﺰارش ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪا او را‬
‫ﺣﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﺰارش ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬او ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺪا ﻳﺎ ﺧﻮد ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬در هﺮ دو ﺻﻮرت‪ ،‬وﯼ ﻓﺎﻗﺪ ﭘﺪر زﻣﻴﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎن هﻴﮏ‬
‫ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ‪":‬ﺁﻳﺎ ﻋﻴﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﺧﺪا ﺑﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﻤﯽ از ﮐﺮوﻣﻮزوم هﺎﯼ او از ﻣﺮﻳﻢ و ﻧﻴﻤﯽ از ﺧﺪا‬
‫ﺑﻮد"]‪ .[13‬هﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺎن هﻴﮏ اﻳﻦ ادﻋﺎ را ﮐﻪ ﻋﻴﺴﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﭘﺪر زﻣﻴﻨﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ را ﺑﺎورﯼ اﺳﻄﻮرﻩ‬
‫اﯼ و ﻏﻴﺮ واﻗﻌﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﻋﻴﺴﯽ ﭘﺲ از وﻻدت ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدن ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮﯼ روﯼ دادﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺁن را ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺘﯽ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن هﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮﯼ‬
 ‫‪48‬‬

‫را ﮔﺰارش ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ .‬ﭼﺮا ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﯼ ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮد اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ ﺷﺎن‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ را ﮔﺰارش ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ؟‬

‫ﮔﺰارﻩ هﺸﺘﻢ ‪ :‬اﮔﺮ در وﻗﺖ ﺟﻤﺎع ﻧﺎم ﺧﺪا ذﮐﺮ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﺷﻴﻄﺎن هﻢ ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﻮد را داﺧﻞ ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ زن ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﺻﺎدق)ع( ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ ":‬هﺮ وﻗﺖ و هﺮ ﺟﺎ اﺳﻢ ﺧﺪا ﺑﺮدﻩ ﺷﻮد ﺷﻴﻄﺎن دور ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬و اﮔﺮ در ﻣﻮﻗﻊ ﺟﻤﺎع اﺳﻢ ﺧﺪا ﺑﺮدﻩ‬
‫ﻧﺸﻮد ﺷﻴﻄﺎن ﻧﻴﺰ ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﻮد را داﺧﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﮑﻪ ﻧﻄﻔﻪ از ﻳﮑﯽ اﺳﺖ ﻋﻤﻞ از هﺮ دو ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد"]‪.[14‬در‬
‫راﺳﺘﮕﻮﻳﯽ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﺷﮑﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ هﻢ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻮﺛﻖ در اﻟﻤﻴﺰان ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺻﺤﺖ ﺻﺪور اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ راﺳﺘﮕﻮﻳﯽ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻧﻤﯽ ﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﻴﻄﺎن ﺁﻟﺖ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ اش را در ﺁﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ زﻧﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در وﻗﺖ هﻤﺒﺴﺘﺮﯼ ﻧﺎم ﺧﺪا را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﻧﻬﻢ ‪ :‬ﺁدم از ﺁب ﺟﻬﻨﺪﻩ اﯼ ﮐﻪ از ﺑﻴﻦ ﺻﻠﺐ و دﻧﺪﻩ هﺎﯼ ﺳﻴﻨﻪ )ﺗﺮاﺋﺐ( ﺑﻴﺮون ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻠﻴﻨﻈﺮ اﻻﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﻢ ﺧﻠﻖ‪ .‬ﺧﻠﻖ ﻣﻦ ﻣﺎء داﻓﻖ ﻳﺨﺮج ﻣﻦ ﺑﻴﻦ اﻟﺼﻠﺐ و اﻟﺘﺮاﺋﺐ‪ :‬ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ از ﭼﻪ ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ازﺁﺑﯽ ﺟﻬﻴﺪﻩ ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ از ﻣﻴﺎﻧﻪ ﯼ ﭘﺸﺖ و ﺳﻴﻨﻪ هﺎ ﺑﻴﺮون ﺁﻳﺪ) ﻃﺎرق‪ .(5-7 ،‬ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﯽ اﻣﺮوز ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻴﻦ ﺻﻠﺐ و ﺗﺮاﺋﺐ ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺤﻞ‬
‫ﺻﺪور ﺁب ﺟﻬﻨﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬را ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﻣﻨﯽ از ﻧﻘﻄﻪ ﯼ ﻣﺤﺼﻮرﯼ ﮐﻪ ﺑﻴﻦ‬
‫اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯼ ﭘﺸﺖ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯼ ﺳﻴﻨﻪ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاﻏﯽ ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫ﻣﺮاﻏﯽ‪" ،‬ﺗﻮﺟﻴﻪ دﻗﻴﻖ و ﻋﻠﻤﯽ" اﻳﻦ اﻣﺮ را از ﺑﻌﻀﯽ از اﻃﺒﺎ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﺁﻗﺎﯼ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻧﻴﺎزﯼ ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﻧﺪﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ دهﻢ ‪ :‬ﺁﻳﺎ داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﯽ و ﺧﻀﺮ‪ ،‬داﺳﺘﺎﻧﯽ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻳﺎ داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎدﻳﻦ و اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ اﺳﺖ؟ ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن‪،‬‬
‫ﺧﻀﺮ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ :‬و رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﺴﺮﯼ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬او را ﮐﺸﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺁﻳﺎ‬
‫ﺟﺎن ﭘﺎﮐﯽ را ﺑﯽ ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻠﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽ ﮐﺸﯽ؟ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﯼ زﺷﺖ ﮔﺮدﻳﺪﯼ‪] ...‬ﺧﻀﺮ ﮔﻔﺖ[ اﻣﺎ ﺁن ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدرش ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺳﻴﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﺁن دو را ﺑﻪ ﻋﺼﻴﺎن و ﮐﻔﺮ دراﻧﺪازد‪ .‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ در ﻋﻮض او ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﺎن ﭼﻴﺰﯼ‬
‫ﻧﺼﻴﺒﺸﺎن ﺳﺎزد ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﺑﻬﺘﺮ از او و ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﺗﺮ از او)ﮐﻬﻒ‪74 ،‬و ‪ 80‬و ‪ .(81‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن اﮔﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت ﻋﺪﻳﺪﻩ اﯼ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁورد‪:‬‬

‫ﻻ‪ :‬ارﺗﺪاد در ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﻔﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮﯼ ﺑﺮاﯼ ﺁن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺣﺎﮐﯽ از ﺁن اﺳﺖ‬
‫او ً‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﮐﺸﺎﻧﺪن دﻳﮕﺮان هﻢ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ هﻴﭻ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﮐﻔﺮ ﺁﻣﻴﺰ ﺧﻮد را در ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﺸﺮ دهﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮﯼ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴًﺎ‪ :‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﺠﺎزات ﺑﺮاﯼ ﺟﺮﻣﯽ ﮐﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻴﻔﺘﺎدﻩ اﺳﺖ را ﻣﺠﺎز ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜًﺎ‪ :‬ﺑﻪ ﺻﺮف اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻨﮑﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺁن ﭘﺴﺮ در ﺁﻳﻨﺪﻩ واﻟﺪﻳﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﺣﺘﻤﺎل‪،‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎﯼ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮگ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ هﻴﭻ ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ وﻗﻮع اﻳﻦ واﻗﻌﻪ را ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺁن را داﺳﺘﺎﻧﯽ واﻗﻌﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮ‬
‫اﻣﺮوزﯼ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﻧﻤﺎدﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﻳﺎزدهﻢ‪ :‬ﻗﺮﺁن ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ را ﺧﻮاهﺮ هﺎرون ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ :‬ﻳﺎ اﺧﺖ هﺮون ﻣﺎﮐﺎن اﺑﻮﮎ اﻣﺮا ﺳﻮء و ﻣﺎﮐﺎﻧﺖ اﻣﮏ‬
‫ﺑﻐﻴﺎ ‪:‬اﯼ ﺧﻮاهﺮ هﺎرون‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﺪرت ﻣﺮد ﺑﺪﯼ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻣﺎدرت زن ﺑﺪﮐﺎرﻩ )ﻣﺮﻳﻢ‪ .(28 ،‬اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﺑﺎ ﮔﺰارش هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﭼﻮن اﻟﻒ( هﺎرون ﺑﺮادر ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ اﺳﺖ )ﻣﻮﻣﻨﻮن‪ -45 ،‬ﻓﺮﻗﺎن‪ - 35 ،‬ﺷﻌﺮا‪ 13 – ،‬ﻗﺼﺺ‪ .(34 ،‬ب(‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮﻳﻢ ﺧﻮاهﺮ هﺎرون ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاهﺮ ﻣﻮﺳﯽ هﻢ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ج( اﮔﺮ ﻣﺮﻳﻢ ﺧﻮاهﺮ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ داﻳﯽ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻴﺴﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬د( در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﺑﻴﻦ ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﻴﺴﯽ ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 1100‬ﺳﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺪم‬
‫ﺻﺪق اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ ﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪49‬‬

‫ﮔﺰارﻩ دوازدهﻢ‪ :‬ﻗﺮﺁن در ﺑﺤﺚ ﺗﺜﻠﻴﺚ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ اب‪ ،‬اﺑﻦ و ام )ﻣﺮﻳﻢ( اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ :‬و اذﻗﺎل اﷲ ﻳﺎ ﻋﻴﺴﯽ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ءاﻧﺖ ﻗﻠﺖ ﻟﻠﻨﺎس اﺗﺨﺬوﻧﯽ و اﻣﯽ اﻟﻬﻴﻦ ﻣﻦ دون اﷲ )ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ .(16 ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن هﻴﭻ ﻳﮏ از ﻓﺮق ﻣﺴﻴﺤﯽ‬
‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدﯼ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﺜﻠﻴﺚ ﻳﻌﻨﯽ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اب‪ ،‬اﺑﻦ و روح اﻟﻘﺪس‪ .‬ﻋﺪم ﺻﺪق اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﻌﺎرض داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮاردﯼ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎهﺪ ﺗﻌﺎرض ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﺳﻴﺰدهﻢ‪ :‬دو داﺳﺘﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺠﻴﺐ از ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻴﻤﺎن در ﻗﺮﺁن ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﻋﺼﺮ اﺳﺒﺎن ﺗﻴﺰرو را ﮐﻪ اﻳﺴﺘﺎدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ او ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دوﺳﺘﯽ اﻳﻦ اﺳﺒﺎن را ﺑﺮ ﻳﺎد‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﮕﺰﻳﺪم ﺗﺎ ﺁﻓﺘﺎب در ﭘﺮدﻩ ﻏﺮوب ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﺁن اﺳﺒﺎن را ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺮﻳﺪن ﺳﺎﻗﻬﺎ و ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﺁﻏﺎز‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎن را ﺁزﻣﻮدﻳﻢ و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ او ﺟﺴﺪﯼ را اﻓﮑﻨﺪﻳﻢ و او روﯼ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺁورد‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯼ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻴﺎﻣﺮز و‬
‫ﻣﺮا ﻣﻠﮑﯽ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﮐﺴﯽ ﺳﺰاوار ﺁن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺨﺸﺎﻳﻨﺪﻩ اﯼ )ص‪.(35،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻳﮏ ﮔﺰارش‬
‫واﻗﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪:‬ﺁﻳﺎ ﺑﺮﻳﺪن ﺳﺎﻗﻬﺎ و ﮔﺮدن اﺳﺐ هﺎﯼ ﺑﯽ ﮔﻨﺎﻩ اﺧﻼﻗًﺎ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؟ ﻧﻤﺎز ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺗﻤﺎﺷﺎﯼ اﺳﺐ هﺎ ﻗﻀﺎ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺐ هﺎ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﭼﻪ ﮔﻨﺎهﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮﻧﺪ؟‬

‫ﮔﺰارﻩ ﭼﻬﺎردهﻢ‪ :‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن هﻤﺠﻨﺲ ﮔﺮاﻳﯽ ﻋﻤﻠﯽ راﻳﺞ در ﻗﻮم ﻟﻮط ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ زﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدان ﺷﻬﻮت‬
‫ﻣﯽ راﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻋﻤﻞ ﺁﻧﻬﺎ را ﻓﺤﺸﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ)اﻋﺮاف‪81،‬و ‪ -80‬ﺷﻌﺮا‪166،‬و‪ -165‬ﻧﻤﻞ‪ (54-55،‬ﻗﺮﺁن ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﺘﺠﺎوز‬
‫ﺟﺎهﻞ و راهﺰن ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ )ﻋﻨﮑﺒﻮت‪.(29،‬‬

‫ﺧﺪا دو ﻣﻠﮏ ﺑﺮاﯼ ﻣﺠﺎزات )وﻳﺮاﻧﯽ ﺷﻬﺮهﺎ( ﻗﻮم ﻟﻮط ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺁن دو ﺑﻪ ﻧﺰد ﻟﻮط ﻣﯽ روﻧﺪ و او را از ﻣﺎﺟﺮا ﺁﮔﺎﻩ ﻣﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻏﻴﺮ ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻮ )ﻣﮕﺮ زﻧﺶ( هﻤﻪ ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﮐﻪ از ﺁﻣﺪن ﺁن دو ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﺑﻪ درب ﻣﻨﺰل‬
‫ﻟﻮط ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﺁن ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﺎن وﯼ ﺑﻪ زور اﻧﺠﺎم دهﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﻠﯽ ﻋﺠﻴﺐ و ﺑﺎورﻧﮑﺮدﻧﯽ در اﻳﻨﺠﺎ رخ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﻟﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻣﺘﺠﺎوزان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﺠﺎﯼ ﺁن دو‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ دو دﺧﺘﺮش اﻧﺠﺎم دهﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن در دو ﺳﻮرﻩ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ‬
‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -‬و ﻗﻮﻣﺶ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻧﺰد او ﺁﻣﺪﻧﺪ و ﺁﻧﺎن ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرهﺎﯼ زﺷﺖ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﻮط ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯼ ﻗﻮم ﻣﻦ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ دﺧﺘﺮان ﻣﻦ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺷﻤﺎ ﭘﺎﮐﻴﺰﻩ ﺗﺮﻧﺪ‪ .‬از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ و ﻣﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﻢ ﺧﺠﻞ ﻣﮑﻨﻴﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﺮد ﺧﺮدﻣﻨﺪﯼ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﻮ ﺧﻮد ﻣﯽ داﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ دﺧﺘﺮان ﺗﻮ ﻧﻴﺎزﯼ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻴﺰ ﻣﯽ داﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﻴﻢ‪ .‬ﻟﻮط ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻗﺪرﺗﯽ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ اﻣﻦ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺒﺮم)هﻮد‪.(78-80،‬‬

‫‪ -‬اهﻞ ﺷﻬﺮ ﺷﺎدﯼ ﮐﻨﺎن ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻨﺎن ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮا رﺳﻮا ﻣﮑﻨﻴﺪ‪ .‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ و ﻣﺮا ﺷﺮﻣﺴﺎر ﻣﺴﺎزﻳﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺗﻮ را از ﻣﺮدم ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﺼﺪﯼ دارﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻨﮏ دﺧﺘﺮان ﻣﻦ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎن ﺗﻮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ در ﻣﺴﺘﯽ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ )ﺣﺠﺮ‪.(67-72،‬‬

‫رواﻳﺖ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ ﻣﯽ ﻧﻬﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﺰارش ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﻟﻮط داراﯼ‬
‫هﻤﺴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ )ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ ،19 ،‬ﺁﻳﻪ ‪ 12‬و ‪ .(14‬اﮔﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ)واﻗﻌﯽ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎ دﺧﺘﺮان)زﻧﺎن ﺷﻮهﺮدار( ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺘﺠﺎوزان ﻟﻮاط ﮐﺎر ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدن ﺗﺎ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻋﻤﻞ زﻧﺎﯼ ﻣﺤﺼﻨﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم دهﻨﺪ‪ ،‬اﺧﻼﻗًﺎ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؟ و ﺑﺎ ﺗﺌﻮرﯼ ﻋﺼﻤﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻟﻮط و دو دﺧﺘﺮش ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﺠﺎت و ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪:‬‬
 ‫‪50‬‬

‫‪ -‬دﺧﺘﺮ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﮔﻔﺖ ﭘﺪر ﻣﺎ ﭘﻴﺮ ﺷﺪﻩ و ﻣﺮدﯼ ﺑﺮ روﯼ زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﺎدت ﮐﻞ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ درﺁﻳﺪ‪ .‬ﺑﻴﺎ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺪر را ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺎﻧﻴﻢ و ﺑﺎ او هﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﻮﻳﻢ ﺗﺎ ﻧﺴﻠﯽ از ﭘﺪر ﺧﻮد ﻧﮕﺎهﺪارﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ در هﻤﺎن ﺷﺐ ﭘﺪر ﺧﻮد را ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‬
‫و دﺧﺘﺮ ﺑﺰرگ ﺁﻣﺪ ﺑﺎ ﭘﺪر ﺧﻮﻳﺶ هﻢ ﺧﻮاب ﺷﺪ و او از ﺧﻮاﺑﻴﺪن و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ وﯼ ﺁﮔﺎﻩ ﻧﺸﺪ‪ .‬و واﻗﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ روز دﻳﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﮔﻔﺖ اﻳﻨﮏ دوش ﺑﺎ ﭘﺪرم هﻢ ﺧﻮاب ﺷﺪم اﻣﺸﺐ ﻧﻴﺰ او را ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺎﻧﻴﻢ و ﺗﻮ ﺑﻴﺎ و ﺑﺎ وﯼ هﻢ ﺧﻮاب ﺷﻮ ﺗﺎ ﻧﺴﻠﯽ از‬
‫ﭘﺪرﺧﻮد ﻧﮕﺎهﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺁن ﺷﺐ ﻧﻴﺰ ﭘﺪر ﺧﻮد را ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و دﺧﺘﺮ ﮐﻮﭼﮏ هﻢ ﺧﻮاب وﯼ ﺷﺪ و او از ﺧﻮاﺑﻴﺪن و از‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ وﯼ ﺁﮔﺎﻩ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﭘﺲ هﺮ دو دﺧﺘﺮ ﻟﻮط از ﭘﺪر ﺧﻮد ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و ﺁن ﺑﺰرگ ﭘﺴﺮﯼ زاﻳﻴﺪ و او را ﻣﻮﺁب ﻧﺎم ﻧﻬﺎد و ﺗﺎ‬
‫اﻣﺮوز ﭘﺪر ﻣﻮﺁﺑﻴﺎن اﺳﺖ و ﮐﻮﭼﮏ ﻧﻴﺰ ﭘﺴﺮﯼ ﺑﺰاد و او را اﺑﻦ ﻋﻤﯽ ﻧﺎم ﻧﻬﺎد‪ .‬وﯼ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﭘﺪر ﺑﻨﯽ‬
‫ﻋﻤﻮﺳﺖ)ﺳﻔﺮﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ ،19،‬ﺁﻳﻪ ‪ .(31-38‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﮔﺰارش ﺗﺎرﺧﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﺁن را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻓﺮض ﮐﺮد؟‬

‫ﮔﺰارﻩ ﭘﺎﻧﺰدهﻢ‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ راﻩ ﺳﻌﺎدت اﺧﺮوﯼ اﺳﻼم اﺳﺖ ‪ :‬و ﻣﻦ ﻳﺒﺘﻎ ﻏﻴﺮ اﻻﺳﻼم دﻳﻨًﺎ ﻓﻠﻦ ﻳﻘﺒﻞ ﻣﻨﻪ و هﻮ ﻓﯽ اﻻﺧﺮﻩ ﻣﻦ‬
‫اﻻﺧﺎﺳﺮﻳﻦ‪ :‬هﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ دﻳﻨﯽ ﻏﻴﺮ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪ ،‬هﺮﮔﺰ از او ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و او در ﺁﺧﺮت از زﻳﺎﻧﮑﺎران اﺳﺖ)ﺁل‬
‫ﻋﻤﺮان‪ .(85 ،‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ ﯼ اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮاﻧﻪ ﮐﻪ هﺪاﻳﺖ و ﺳﻌﺎدت را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺎدق اﺳﺖ؟ ﺻﺪق اﻳﻦ‬
‫ﮔﺰارﻩ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﮐﺮد؟ اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮاﻳﯽ )‪ (exclusivism‬ﺧﻮد را ﺣﻖ و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ و "دﻳﮕﺮﯼ" را ﺑﺎﻃﻞ و‬
‫زﻳﺎﻧﮑﺎر ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮاﻳﺎن "ﺗﻔﺎوت" را ﺑﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﮐﺜﺮت ﮔﺮاﻳﯽ )‪ (pluralism‬ﺗﻤﺎم ادﻳﺎن را راﻩ هﺎﯼ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺳﻌﺎدت ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﺎن ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮاﻳﻨﻪ از ﻣﺘﻦ اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺜﺮت ﮔﺮاﻳﺎن ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﮐﺜﺮت ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ از ﻗﺮﺁن اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺜﺮت ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺑﺪون ﺗﺄوﻳﻞ و ﻋﺪول از ﻣﺘﻦ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺜﺮت ﮔﺮاﻳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮاﻳﯽ را ﺻﺎدق ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﺷﺎﻧﺰدهﻢ‪ :‬دﻳﺪن ﺧﺪا در ﺣﺎل راﻩ رﻓﺘﻦ‪ :‬ﻗﻮم ﻣﻮﺳﯽ از وﯼ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﺪهﺪ)ﻧﺴﺄ‪.(153،‬ﻣﻔﺴﺮان اﺷﻌﺮﯼ ﭼﻮن اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازﯼ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ روﻳﺖ ﺧﺪا در ﺁﺧﺮت هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﻪ ‪ 26‬ﺳﻮرﻩ ﻳﻮﻧﺲ ﻳﮑﯽ از‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪات اﻳﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬ﻣﻴﺒﺪﯼ ﺣﺪﻳﺜﯽ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺁن "ﺣﺴﻨﯽ" ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ و "زﻳﺎدﻩ" روﻳﺖ‬
‫ﺧﺪا در ﺁﻧﺠﺎﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازﯼ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﻘﻠﯽ ﻣﯽ ﺁورد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر روﻳﺖ ﺧﺪا در ﺁﺧﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺷﺎﻋﺮﻩ ﺧﺼﻮﺻًﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﺁﻳﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ :‬وﺟﻮﻩ ﻳﻮﻣﺌﺬ ﻧﺎﺻﺮﻩ‪ .‬اﻟﯽ رﺑﻬﺎ ﻧﺎﻇﺮﻩ)ﻗﻴﺎﻣﺖ(‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺷﻴﻌﻴﺎن روﻳﺖ ﺧﺪا در‬
‫ﺁﺧﺮت را ﻧﻔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺁﻳﻪ ‪":‬ﻻ ﺗﺪرﮐﻪ اﻻﺑﺼﺎر و هﻮ ﻳﺪرﮎ اﻻﺑﺼﺎر ‪ :‬دﻳﺪﮔﺎن او را در‬
‫ﻧﻴﺎﺑﻨﺪ و او دﻳﺪﮔﺎن را درﻳﺎﺑﺪ")اﻧﻌﺎم‪ ،(103 ،‬روﻳﺖ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺎﻋﺮﻩ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ هﻤﻴﻦ‬
‫ﺁﻳﻪ هﻢ دﻳﺪن ﺧﺪا در ﻗﻴﺎﻣﺖ را ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا را در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج دﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را رد ﻣﯽ ﮐﺮد و ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﺁﻳﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻧﻔﯽ ﺗﺎم دارد‪ .‬ﻓﺨﺮ راز ﺑﺎ ﻧﻔﯽ ﺗﻘﻠﻴﺪ در اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﻔﯽ ﻋﻤﻮم ﻳﺎ ﺳﻠﺐ ﻋﻤﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﻤﻮم ﻧﻔﯽ ﻳﺎ ﻋﻤﻮم ﺳﻠﺐ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وﯼ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻴﭻ دﻳﺪﻩ اﯼ‬
‫‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ هﻴﭻ ﮐﺲ‪ ،‬ﻧﻪ در دﻧﻴﺎ و ﻧﻪ در ﺁﺧﺮت‪ ،‬ﺧﺪا را ﻧﻤﯽ ﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬

‫روﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺁﺧﺮت‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﯽ هﻢ ﺑﺎ ﻣﻼﺋﮑﻪ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻣﻼﺋﮑﻪ را ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﺑﺎل دار ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪:‬ﺟﺎﻋﻞ اﻟﻤﻼﺋﮑﻪ رﺳﻼ اوﻟﯽ اﺟﻨﺤﻪ ﻣﺜﻨﯽ و ﺛﻠﺚ و رﺑﻊ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراﯼ ﺑﺎﻟﻬﺎﯼ دوﮔﺎﻧﻪ و ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ و ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‬
‫اﻧﺪ)ﻓﺎﻃﺮ‪ .(1 ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ را ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﻣﺠﺮد ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫رو ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬وﺟﻮد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺁن ﮐﺎرﯼ ﺑﮑﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺁن ﮐﺎر را ﺑﺎ ﺑﺎل ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻼﺋﮑﻪ هﻢ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺁن از ﺁﺳﻤﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ و از زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎن ﻣﯽ روﻧﺪ‪ ،‬و از ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽ روﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻧﺎم ﺁن ﭼﻴﺰ‬
‫را ﺟﻨﺎح )ﺑﺎل( ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ .‬و اﻳﻦ ﻧﺎﻣﮕﺬارﯼ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺁن ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ ﻣﻼﺋﮑﻪ دو ﺑﺎل ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺎل ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ از ﭘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺻﺮف اﻃﻼق ﻟﻔﻆ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺁن ﺟﻨﺎح ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ اﻟﻔﺎظ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﻈﻴﺮ ﺟﻨﺎح ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻌﻬﻮد ﻧﻤﯽ‬
 ‫‪51‬‬

‫ﻼ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺮش و ﻟﻮح و ﻗﻠﻢ و اﻣﺜﺎل ﺁن را درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻃﻼق ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻋﺮش او و ﮐﺮﺳﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫و ﻟﻮح و ﻗﻠﻤﺶ ﻧﻈﻴﺮ ﮐﺮﺳﯽ و ﻟﻮح و ﻗﻠﻢ ﻣﺎﺳﺖ"]‪.[15‬‬

‫در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻼﺋﮑﻪ اﻳﺴﺘﺎدﻩ اﻧﺪ و هﺸﺖ ﺗﻦ از ﺁﻧﺎن ﻋﺮش ﺧﺪا را ﺣﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ :‬واﻟﻤﻠﮏ ﻋﻠﯽ ارﺟﺎﺋﻬﺎ و ﻳﺤﻤﻞ ﻋﺮش رﺑﮏ‬
‫ﻓﻮﻗﻬﻢ ﻳﻮﻣﺌﺬ ﺛﻤﻨﻴﻪ‪ :‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮﮐﻨﺎرﻩ هﺎ اﻳﺴﺘﺎدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺮش ﭘﺮوردﮔﺎرت را در ﺁن روز هﺸﺖ ﺗﻦ ﺑﺮ ﻓﺮازﺷﺎن ﺣﻤﻞ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ)ﺣﺎﻗﻪ‪.(17 ،‬‬

‫روﻳﺖ ﺧﺪا در ﺁﺧﺮت ﭼﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﻣﻼﺋﮑﻪ دارد؟ ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪" :‬و ﺟﺎء رﺑﮏ واﻟﻤﻠﮏ ﺻﻔﺎ ﺻﻔﺎ" )ﻓﺠﺮ‪ .(22 ،‬ﺁﻣﺪن‬
‫ﺧﺪا و ﻣﻼﺋﮑﻪ‪،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺻﻒ در ﺻﻒ اﻧﺪ ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ دارد؟ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻣﺠﺴﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻼﺋﮑﻪ ﯼ ﺻﻒ در ﺻﻒ ﺑﻴﺎﻳﺪ؟ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺁﻣﺪن ﺑﻪ ﺧﺪا دادن از ﺑﺎب"ﻣﺠﺎز ﻋﻘﻠﯽ" اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺮاد اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن روز ﻧﻈﺎم ﻋﻠﯽ از ﮐﺎر ﻣﯽ اﻓﺘﺪ و ﺧﺪا ﺑﺪون هﻴﭻ واﺳﻄﻪ هﻤﻪ ﮐﺎرﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ هﻢ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺠﺴﻢ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﻪ دﻳﮕﺮﯼ هﻢ از راﻩ رﻓﺘﻦ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬و ﻗﺪﻣﻨﺎ اﻟﯽ ﻣﺎ ﻋﻤﻠﻮا ﻣﻦ ﻋﻤﻞ)ﻓﺮﻗﺎن‪.(23 ،‬‬

‫ﮔﺰارﻩ هﻔﺪهﻢ ‪ :‬ﺗﻌﺎرض ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺁﻳﺎت ﮐﺮﻳﻤﻪ ﻗﺮﺁن )اﺣﮑﺎم ﻗﺼﺎص‪ ،‬ارﺗﺪاد‪،‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻄﻊ دﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﺤﺎرب و ﻏﻴﺮﻩ‪ -‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﺳﻨﮕﺴﺎر و ارﺗﺪاد در ﻗﺮﺁن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ‪ -‬اﺣﮑﺎم ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ زﻧﺎن و ﻣﺮدان‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن و‬
‫‪ (...‬ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ اﻣﺮﯼ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺣﮑﺎم اﺧﻼﻗﯽ را داراﯼ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﺪاﻧﺪ)ﺁرش ﻧﺮاﻗﯽ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯼ دارد(‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﮑﺎم دﻳﮕﺮ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ هﻢ ﮐﺴﯽ اﺣﮑﺎم اﺧﻼﻗﯽ و اﻋﺘﺒﺎرﯼ را واﺟﺪ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻧﺪاﻧﺪ)ﺳﺮوش و‬
‫ﻣﻠﮑﻴﺎن و ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﯼ دارﻧﺪ(‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﮑﺎم دﻳﮕﺮ ﮐﺎراﻳﯽ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل هﺮ دو ﻣﺪل رﻗﻴﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ اﺣﮑﺎم روﺷﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺟﻌﻞ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﭼﺮا‬
‫ﺧﺪا اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺟﻌﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﯽ و ﻏﻴﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ؟ ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ و ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدﯼ و ‪ ...‬اﻳﻦ اﺣﮑﺎم را هﻤﭽﻨﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﺪرن را ﻏﺮﺑﯽ – ﻟﻴﺒﺮاﻟﯽ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و ﺁن را رد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻳﻨﺎن ﻧﻤﯽ ﺗﻮان و ﻧﺒﺎﻳﺪ اﺣﮑﺎم اﷲ را در ﭘﺎﯼ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎﯼ ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻔﺲ ﺷﻬﻮت ران‬
‫ﺑﺸﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺎر ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﯽ دﻳﻨﯽ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺴﻦ ﮐﺪﻳﻮر ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ اﺣﮑﺎم در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ و اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم‬
‫اﺣﮑﺎم ﻏﻴﺮ ﻋﺒﺎدﯼ اﺳﻼم را ﻣﻮﻗﺘﯽ)ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺻﺪر اﺳﻼم( ﻓﺮض ﮐﺮد و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺸﮑﻞ‬
‫روﻳﮑﺮد ﮐﺪﻳﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در هﻴﭻ ﺁﻳﻪ اﯼ از ﺁﻳﺎت ﮐﺮﻳﻤﻪ ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﮐﻪ اﻳﻦ اﺣﮑﺎم ﻣﻮﻗﺘﯽ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺻﺪر اﺳﻼم اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫اﻳﻦ اﺣﮑﺎم ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل ﻣﺮدم ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ اﺧﻼﻗﯽ اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در دوران ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن‬
‫دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻌﺎرض اﺣﮑﺎم ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﺪرن‪ ،‬از اﺣﮑﺎم ﻗﺮﺁن "ﻋﺪول" ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻦ از‬
‫اﺣﮑﺎم ﻣﻌﺎرض ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺪول از اﺣﮑﺎم ﺧﺪا اﺳﺖ)ﺧﺪاﻳﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮ از ﺁدﻣﻴﺎن‬
‫ﮐﻢ داﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﺁﻧﺎن ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ وﻓﺎدار ﺑﻪ ﻣﺘﻦ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﺑﻪ هﻴﭻ ﮐﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺠﻮزﯼ ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺑﺮون دﻳﻨﯽ)ﻋﻘﻠﯽ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ هﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﺪرن ﺗﻌﺎرض دارد را ﺑﺎﻳﺪ ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺎد و ﻣﻮﻗﺘﯽ ﻓﺮض ﮐﺮد‪.‬‬
‫در هﻴﭻ ﺟﺎﯼ دﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﮑﻤﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺁرش ﻧﺮاﻗﯽ هﻢ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﻣﯽ داﻧﺪ) ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺮاﻗﯽ‪" ،‬ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ‬
‫ﻣﺤﻮرﯼ دﻳﻦ ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﻘﻮل‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺎدق اﺳﺖ" ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺮاﻗﯽ ﺻﺪق ﺁﻣﻮزﻩ ﯼ ﮐﻼم ﺧﺪا ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن را اﺛﺒﺎت‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ(‪ ،‬در اﺣﮑﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺁن ﭼﻨﺎن رادﻳﮑﺎل ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ هﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﺑﺎزهﻢ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪ راﻳﺞ و ﻣﺴﻠﻂ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺧﺪا ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻄﻠﻖ و ﺧﻴﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار داﻧﺎﯼ ﻣﻄﻠﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﺁدﻣﻴﺎن را ﺑﻬﺘﺮ از ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬
 ‫‪52‬‬

‫ج‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ در هﻴﭻ ﺟﺎﯼ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺁدﻣﻴﺎن ﺑﺎ داﻧﺶ ﻣﺤﺪود و ﺗﺎﺑﻊ ﺷﻴﻄﺎن و هﻮﯼ و هﻮس اﺟﺎزﻩ ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ اﺣﮑﺎم اﷲ را‬
‫ﺗﻌﻄﻴﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺠﺎﯼ ﺁن ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻏﺮﺑﻴﺎن و ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﻢ را ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﺑﺎرهﺎ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم اﻋﻼم ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﮑﻢ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ راﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و او ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ داوران اﺳﺖ)اﻧﻌﺎم‪.(57 ،‬ﺣﮑﻢ ﺟﺰﺣﮑﻢ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ)ﻳﻮﺳﻒ‪40 ،‬و ‪ .(67‬و در‬
‫ﺁﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ اﻳﻨﻬﺎ ﺣﺪود اﷲ هﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮد)ﺑﻘﺮﻩ‪187 ،‬و ‪ 229‬و ‪ – 230‬ﻧﺴﺎ‪،‬‬
‫‪13‬و ‪ -14‬ﻃﻼق‪.(1 ،‬‬

‫ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺪود و ﻧﺎﻗﺺ ﺧﻮد را)ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﺎﻧﺘﯽ‪ -‬ﭘﻮﭘﺮﯼ‪ -‬ﻓﻮﮐﻮﻳﯽ ﻳﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﺳﻨﺖ‬
‫ﮔﺮاﻳﺎن ﺧﻮدﻣﺎن‪:‬ﻋﻘﻞ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﻴﻄﺎن و هﻮﯼ و هﻮس( ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﻣﻄﻠﻖ اﻟﻬﯽ ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻩ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﺁدﻣﻴﺎن‬
‫را ﺑﻬﺘﺮ از ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ در ﻣﺪل ﺳﺮوش و ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ و ﻣﻠﮑﻴﺎن ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﮐﻼم ﻧﺒﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم را ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺧﻮد وﺿﻊ‬
‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺣﮑﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻋﺮاب ﺟﺎهﻠﯽ را ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻣﻀﺄ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﮑﺎم در ﺳﻄﺢ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﻌﻴﺸﺖ‬
‫اﻋﺮاب و در ﺣﺪ ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ ﺁﻧﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪول از اﻳﻦ اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﺪول از اﺣﮑﺎم اﷲ ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺪول از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ و‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﯼ اﻋﺮاب ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻋﺮاب ﻗﺮن هﻔﺘﻢ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺎد‪ ،‬اﻣﺎ اﺣﮑﺎم ﺧﺪاﯼ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻄﻠﻖ را‬
‫ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﺮف ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ ﺑﺸﺮﯼ ﮐﻪ داﻧﺶ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪﮐﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ هﺠﺪهﻢ ‪ :‬ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪق ) اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ واﻗﻊ ( اﻳﻦ ﮔﺰارﻩ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺛﺒﺎت‬
‫ﻼ ﺁﻳﺎت ﺗﺤﺪﯼ‪ :‬ﻃﻮر‪34،‬و‪ - 33‬اﺳﺮﯼ‪ -88 ،‬هﻮد‪ -13 ،‬ﻳﻮﻧﺲ‪ -38 ،‬ﺑﻘﺮﻩ‪، (23 ،‬‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ذﮐﺮ ﺁﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮﺁن)ﻣﺜ ً‬
‫ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را اﺛﺒﺎت ﻧﺨﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺧﺪا)رﻋﺪ‪ (43 ،‬و ﻣﻼﺋﮑﻪ)ﻧﺴﺄ‪ (166 ،‬هﻢ ﻣﺜﺒﺖ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺧﺪا و ﻣﻼﺋﮑﻪ هﻢ از زﺑﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺁدﻣﻴﺎن هﻴﭻ راﻩ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﻬﺎدت ﺧﺪا و‬
‫ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺑﺮ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن را درﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ "ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ" ﻳﮏ ﮔﺰارﻩ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻮاهﺪ و دﻻﺋﻞ ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪﻩ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را ﺗﺜﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻟﻮح و ﻗﻠﻢ و ﮐﺮﺳﯽ و ﻋﺮش وﻗﺘﯽ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﻌﻬﻮد اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﺠﺎزﯼ ﻓﺮض ﮐﺮد‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺑﺮ هﻤﻴﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ هﻢ وﻗﺘﯽ درﺑﺎرﻩ ﺧﺪا ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ رود ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﺠﺎزﯼ دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ؟‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬اﮔﺮ دﻳﻨﺪار زﺑﺎن دﻳﻦ را ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺁﻳﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺠﺎزﯼ)ﻏﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﻣﻌﻀﻠﯽ روﺑﺮو ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ دﻳﻨﺪارﯼ زﺑﺎن دﻳﻦ‬
‫را زﺑﺎن واﻗﻊ ﮔﺮا ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺻﺪق ﺁﻳﺎت ﻣﺪﻋﯽ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺑﻮدن ‪ ،‬دﻟﻴﻞ و ﺑﺮهﺎن اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ هﻮش ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ از ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺻﺪق ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮐﺮد‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 23 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -11‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.288‬‬

‫‪-12‬ﺟﺎن هﻴﮏ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﻧﺎﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻴﺴﯽ در ‪ 25‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮﻟﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ)ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﮏ ﺟﺸﻦ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﻮد(‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫در ﺳﺎل اول ﻣﻴﻼدﯼ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ)ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮ در ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻮﻟﺪ ﻳﺎﻓﺖ(‪ ،‬ﻳﺎ در ﺑﻴﺖ اﻟﺤﻢ دﻳﺪﻩ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮدﻩ‬
‫ﻻ ﺑﺮاﯼ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪﻩ ﻧﻮﻋﯽ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن اﻓﺰودﻩ ﺷﺪﻩ(‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن ﺑﺮاﯼ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪن او در ﮐﻨﺎر ﮔﻬﻮارﻩ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ)ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎ ً‬
‫اﺷﺤﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﺮزاﻧﮕﺎﻧﯽ از ﺷﺮق ﺑﺮاﯼ ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ او رد ﺳﺘﺎرﻩ اﯼ اﻋﺠﺎب ﺁور را ﭘﯽ ﮔﻴﺮﯼ ﮐﺮدﻧﺪ) ﮐﻞ داﺳﺘﺎن ﺳﻨﺘﯽ ﺗﻮﻟﺪ او‬
‫ﻣﺨﻠﻮق ﺗﺨﻴﻞ ﻣﺬهﺒﯽ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻳﺎ او ﭘﺪر اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ)ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺷﺨﺼﻴﺖ هﺎﯼ ﺑﺰرگ دﻧﻴﺎﯼ ﮐﻬﻦ‬
 ‫‪53‬‬

‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد(‪ ،‬و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺠﺴﺪ ﺑﻮد)ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺁن را ﮐﻔﺮ ﺁﻣﻴﺰ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ(‪ ...‬ﻧﺎﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻴﺴﯽ از ﻟﺤﺎظ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪﻧﺶ دوﺑﺎرﻩ ﺣﻴﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﻞ روز در اﻃﺮاف ﺟﻠﻴﻞ و ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﻇﺎهﺮ ﺷﺪﻩ ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎن ﻋﺮوج ﮐﺮدﻩ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ )زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﻴﺰ در ﺑﺨﺸﯽ از داﺳﺘﺎن اﻧﺠﻴﻞ اﺳﺖ( اﻳﻨﮑﻪ در هﻤﺎن زﻣﺎن "ﻗﺒﺮ هﺎ ﺑﺎزﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﻘﺪﺳﺎن ﺧﺪا ﮐﻪ ﻣﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫زﻧﺪﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از زﻧﺪﻩ ﺷﺪن ﻋﻴﺴﯽ‪ ،‬از ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ اورﺷﻠﻴﻢ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎرﯼ اﻳﺸﺎن را دﻳﺪﻧﺪ")ﻣﺘﯽ‪.(52:27-3‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از داﺳﺘﺎن‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺑﺪون ﺗﺄﻣﻞ ادﻋﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ اﻓﺮاد اﻳﻦ روﻳﺪاد را دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﺣﻴﺮت‬
‫اﻧﮕﻴﺰﯼ واﻗﻌًﺎ رخ دادﻩ ﺑﻮد ﻗﻄﻌًﺎ در ﺁﮔﺎهﯽ و اﺳﻨﺎد و ﮔﺰارش هﺎﯼ زﻣﺎﻧﻪ ﺛﺒﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد")ﺟﺎن هﻴﮏ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﮐﺎوش در ﻗﻠﻤﺮو روﺣﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻬﺰاد ﺳﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﻗﺼﻴﺪﻩ ﺳﺮا‪ ،‬ﺻﺺ‪.(404-406‬‬

‫‪-13‬ﺟﺎن هﻴﮏ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﮐﺎوﺷﯽ در ﻗﻠﻤﺮو روﺣﺎﻧﯽ‪،‬ص‪.407‬‬

‫‪ -14‬ﻓﺮوع ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪ ،501‬ذﻳﻞ ﺣﺪﻳﺚ ‪ ، 3‬و ﺑﺤﺎر‪ ،‬ج ‪ ، 63‬ص‪ ، 202‬ح ‪ ،23‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﻬﺬﻳﺐ‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را از ﻣﻨﺒﻊ زﻳﺮ‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ‪ :‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 8‬ص ‪.78‬‬

‫‪ -15‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪، 17‬ﺻﺺ ‪. 6‬‬

 ‫‪54‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(9‬‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ هﺎﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ‬
‫‪ -4‬ﮐﻼم اﻟﻬﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ اﺳﺖ ‪ :‬ﻳﮑﯽ از ﻣﻌﻴﺎرهﺎﯼ ارزﻳﺎﺑﯽ ﻧﻈﺎم هﺎﯼ ﻓﮑﺮﯼ‪ ،‬ﺁﺋﻴﻦ هﺎ و ﻣﺘﻮن ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﮔﺰارﻩ‬
‫هﺎﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎزﮔﺎرﯼ )‪ (consistency‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎورهﺎﯼ درون ﻳﮏ ﺁﺋﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ دروﻧﯽ ‪ ،‬ﻧﻈﺎم را ﺑﺎ ﻣﻌﻀﻞ ﺻﺪق و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ روﺑﺮو ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬وﺟﻮد ﻳﮏ‬
‫ﺑﺎور ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر در ﻳﮏ ﺁﺋﻴﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮدن ﺁن ﺑﺎور ﺧﺎص ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺠﺎم ﮐﻞ ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮﯼ را ﻣﻨﺘﻔﯽ‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد و ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ﺗﻤﺎم ﺑﺎورهﺎﯼ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬از ﺣﻮزﻩ ﯼ ﺑﺎورهﺎﯼ ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻴﺮون راﻧﺪﻩ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ]‪ .[1‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﯼ اﻧﺴﺠﺎم )‪ (coherence theory‬در دو ﻣﻘﺎم ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬اﻟﻒ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺮﻳﻪ اﯼ درﺑﺎرﻩ ﯼ‬
‫ﭼﻴﺴﺘﯽ ﺻﺪق ‪ ،‬ب‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺮﻳﻪ اﯼ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﻮﺟﻴﻪ ‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ هﺮﻣﻨﻴﻮﺗﻴﮑﯽ و ﻧﻘﺪ ادﺑﯽ هﻢ از ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎزﮔﺎرﯼ‬
‫ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮﺁن از ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻧﺴﺠﺎم ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﮐﻼم ﺧﺪا ﺑﻮدن ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻧﺤﻮ زﻳﺮ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﮐﻼم)ﻧﻈﺎم هﺎﯼ ﻓﮑﺮﯼ( ﺁدﻣﻴﺎن داراﯼ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ دروﻧﯽ و ﻋﺪم اﻧﺴﺠﺎم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻼم اﻟﻬﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ دروﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻓﺎﻗﺪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ دروﻧﯽ و داراﯼ اﻧﺴﺠﺎم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﻓﻼ ﻳﺘﺪﺑﺮون اﻟﻘﺮﺁن و ﻟﻮ ﮐﺎن ﻣﻦ ﻋﻨﺪ ﻏﻴﺮ اﷲ ﻟﻮﺟﺪوا ﻓﻴﻪ اﺧﺘﻼﻓًﺎ ﮐﺜﻴﺮا‪ :‬ﺁﻳﺎ در ﻗﺮﺁن ﺗﺪﺑﺮ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ؟ و اﮔﺮ‬
‫از ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ ،‬در ﺁن اﺧﺘﻼف ﺑﺴﻴﺎر ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ)ﻧﺴﺄ‪.[2](82 ،‬‬

‫ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان از اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺪﻟﻞ دﻓﺎع ﮐﺮد؟ ﺁﻳﺎ در ﻣﺘﻦ)ﻗﺮﺁن( هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺧﺘﻼف و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد؟ ﺁﻳﺎ اﮔﺮ در‬
‫ﮐﻼﻣﯽ)ﻣﺘﻨﯽ( ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ و اﺧﺘﻼف وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁن ﻣﺘﻦ ﮐﻼم ﺧﺪا ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد؟ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻗﺮﺁن را داراﯼ‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ دروﻧﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﺼﺮ ﺣﺎﻣﺪ اﺑﻮ زﻳﺪ ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﺷﻨﺎس ﻣﺼﺮﯼ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ "ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯼ ﻣﺘﻦ" داراﯼ‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ هﺎﯼ ﻋﺪﻳﺪﻩ اﯼ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻦ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وﯼ ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﮑﺘﻮﺑﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺁن‬
‫را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﮔﻔﺘﻤﺎن هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪.‬از اﻳﻦ رو وﺟﻮد ﺗﻌﺎرض ﺑﻴﻦ ﺁﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﯼ ﻣﻬﻤﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ هﻢ اﺧﺘﻼف هﺎﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﯼ ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ هﺎﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ ‪ ،‬راﻩ ﺣﻞ دﻳﮕﺮﯼ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وﯼ‪ ،‬ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ از وﺣﺪت ﺑﺮ ﮐﻞ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫اﺳﺖ ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻣﺒﻠﻎ ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ ‪" :‬اﮔﺮ در ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﭼﻮن ﻗﺮﺁن از ﺳﻮﯼ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ در ﺁن ﻧﺎهﻤﺎهﻨﮕﯽ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺒﻮدن ﻧﺎهﻤﺎهﻨﮕﯽ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻣﺘﻦ هﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬هﻤﻪ ﯼ ﭘﺪﻳﺪﻩ هﺎﯼ ﺟﻬﺎن ﻧﺒﻮﯼ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺄ ﺁﻳﺎت‬
‫ﺧﺪا دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﻳﮏ ﭘﻴﺎم هﻤﺎهﻨﮓ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮐﻪ هﻤﺎن ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ در اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﺧﻼف ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻳﺎ اﺳﻄﻮرﻩ وﺟﻮد ﻧﺪارد"]‪.[3‬‬

‫ﻣﻔﺴﺮان در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ از راﻩ ﺗﺄوﻳﻞ اﺧﺘﻼف هﺎ و ﺗﻌﺎرض هﺎﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ را رﻓﻊ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﭼﻮن ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻣﻌﺎد روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻴﻔﺮ ﺟﻤﻌﯽ و ﮐﻴﻔﺮ ﻓﺮدﯼ‪ ،‬ﻓﺮد ﮔﺮاﻳﯽ و ﺟﻤﻊ ﮔﺮاﻳﯽ هﺴﺘﯽ‬
 ‫‪55‬‬

‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار و ﺧﺪاﯼ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ و ﻏﻴﺮﻩ‪ ،‬و اﺳﺘﻨﺎد ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻧﺰاع ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺣﮑﺎﻳﺖ ﮔﺮ‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ هﺎﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ هﺎﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎورهﺎﯼ ﻣﺘﻌﺎرض ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮاردﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﻇﺎهﺮاً‪ ،‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ وﺟﻮد دارد اﺷﺎرﻩ ﮐﺮدﻩ و ﻧﺤﻮﻩ ﯼ ﻣﻮاﺟﻬﻪ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﻧﺸﺎن ﺧﻮاهﻴﻢ داد‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ اول‪ :‬ﻧﻈﺎم ﻋﻠﯽ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻓﺮﺿﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺎ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮهﺎن اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان ﻓﻠﺴﻔﯽ‬
‫ﻣﺸﺮب‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻗﺮﺁن را ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻣﻮﻳﺪ ﻧﻈﺎم ﻋﻠﯽ اﺳﺖ ‪":‬‬
‫ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﺑﺮاﯼ ﺣﻮادث ﻃﺒﻴﻌﯽ ‪ ،‬اﺳﺒﺎﺑﯽ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻠﻴﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻴﺖ را ﺗﺼﺪﻳﻖ دارد‪ ...‬از ﻇﺎهﺮ ﻗﺮﺁن ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻩ‪ ،‬و ﺁن را اﻧﮑﺎر ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ هﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺮض ﺷﺪﻩ از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺮگ و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ‪ ،‬و ﺣﻮادث دﻳﮕﺮ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ و زﻣﻴﻨﯽ‪ ،‬ﺁن را ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺘﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ در ﺁﺧﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺛﺒﺎت ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬هﻤﻪ‬
‫را ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا داﻧﺴﺘﻪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺮﺁن ﻋﺰﻳﺰ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﮑﻢ ﮐﺮدﻩ ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻩ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﺳﺒﺒﯽ‬
‫از اﺳﺒﺎب ﭘﻴﺪا ﺷﻮد ‪ ،‬و ﺷﺮاﻳﻂ دﻳﮕﺮ هﻢ ﺑﺎ ﺁن ﺳﺒﺐ هﻤﺎهﻨﮕﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻌﯽ هﻢ ﺟﻠﻮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺁن ﺳﺒﺐ را ﻧﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺒﺐ ﺁن ﺳﺒﺐ‬
‫ﻼ وﺟﻮد‬‫وﺟﻮد ﺧﻮاهﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ اذن ﺧﺪا وﺟﻮد ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻣﺴﺒﺒﯽ را دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ وﺟﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪ ‪ ،‬ﮐﺸﻒ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻻﺑﺪ ﻗﺒ ً‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد"]‪ .[4‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻟﻮﯼ ﺗﻤﺎم ﻗﺮﺁن در ﻧﻔﯽ ﻋﻠﻴﺖ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﮔﺮ ز ﺧﻮش ﭼﺸﻤﺎن ﮐﺮﺷﻢ ﺁﻣﻮﺧﺘﻴﻢ‬ ‫ﭼﺸﻢ ﺑﺮ اﺳﺒﺎب از ﭼﻪ دوﺧﺘﻴﻢ‬

‫در ﺳﺒﺐ ﻣﻨﮕﺮ در ﺁن اﻓﮑﻦ ﻧﻈﺮ‬ ‫هﺴﺖ ﺑﺮ اﺳﺒﺎب اﺳﺒﺎﺑﯽ دﮔﺮ‬

‫ﻣﻌﺠﺰات ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﮐﻴﻮان زدﻧﺪ‬ ‫اﻧﺒﻴﺎ در ﻗﻄﻊ اﺳﺒﺎب ﺁﻣﺪﻧﺪ‬

‫ﺑﯽ زراﻋﺖ ﭼﺎش ﮔﻨﺪم ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﯽ ﺳﺒﺐ ﻣﺮ ﺑﺤﺮ را ﺑﺸﮑﺎﻓﺘﻨﺪ‬

‫ﭘﺸﻢ ﺑﺰ اﺑﺮﻳﺸﻢ ﺁﻣﺪ ﮐﺶ ﮐﺸﺎن‬ ‫رﻳﮓ هﺎ هﻢ ﺁرد ﺷﺪ از ﺳﻌﻴﺸﺎن‬

‫ﻋﺰ دروﻳﺶ و هﻼﮎ ﺑﻮﻟﻬﺐ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮﺁن هﺴﺖ در ﻗﻄﻊ ﺳﺒﺐ‬

‫رﻓﺾ اﺳﺒﺎﺑﺴﺖ و ﻋﻠﺖ واﻟﺴﻼم‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ز ﺁﻏﺎز ﻗﺮﺁن ﺗﺎ ﺗﻤﺎم‬

‫)ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺳﻮم‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪ 2515-2520‬و ‪(2525‬‬

‫ﮔﺰارﻩ دوم‪ :‬ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر‪ :‬در ﻗﺮﺁن هﻢ ﺁﻳﺎت ﻣﻮﻳﺪ ﺟﺒﺮ وﺟﻮد دارد)ﺣﺪﻳﺪ‪ -22 ،‬اﺑﺮاهﻴﻢ ‪ - 4 ،‬ﺁل ﻋﻤﺮان ‪ -154 ،‬ﺁل ﻋﻤﺮان‬
‫‪ -26 ،‬اﻧﻔﺎل ‪ -24 ،‬ق‪ -16 ،‬ﻧﺴﺄ‪ -143 ،‬اﻧﻌﺎم ‪ (17 ،‬و هﻢ ﺁﻳﺎت دال ﺑﺮ اﺧﺘﻴﺎر) ﺁل ﻋﻤﺮان‪ -26 ،‬دهﺮ‪ -3 ،‬ﮐﻬﻒ‪.(29 ،‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و دﻳﻨﺪاران ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺧﺘﻼف و ﺗﻌﺎرض در ﻗﺮﺁن را ﺑﺮﺗﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺄوﻳﻞ ﻳﮏ دﺳﺘﻪ از ﺁﻳﺎت‪ ،‬اﺧﺘﻼف درون‬
‫ﻣﺘﻨﯽ را رﻓﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ ‪ ":‬از ﻧﻈﺮ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و ﻣﺘﮑﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن در زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و‬
‫ﺁزادﯼ و اﺧﺘﻴﺎر اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎرض ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﭼﺎر ﻳﮏ دﺳﺘﻪ از ﺁﻳﺎت را ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺄوﻳﻞ و ﺑﺮﺧﻼف ﻇﺎهﺮ ﺣﻤﻞ ﮐﺮد"]‪ .[5‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻟﻮﯼ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر را ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ ﺗﺎ ﺁدﻣﻴﺎن ﺗﺎ اﺑﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺁن ﻧﺰاع ﮐﻨﻨﺪ و هﻴﭽﮕﺎﻩ هﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫او‪ ،‬هﺮﮔﺎﻩ ﻳﮑﯽ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻧﺰاع دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﺰاع دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮﯼ ﻳﺎد‬
‫ﻣﯽ دهﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻧﺰاع هﻴﭽﮕﺎﻩ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻴﺎﺑﺪ‪:‬‬

‫در ﻣﻴﺎن ﺟﺒﺮﯼ و اهﻞ ﻗﺪر‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺤﺜﺴﺴﺖ ﺗﺎ ﺣﺸﺮ ﺑﺸﺮ‬

‫ﻣﺬهﺐ اﻳﺸﺎن ﺑﺮاﻓﺘﺎدﯼ ز ﭘﻴﺶ‬ ‫ﮔﺮ ﻓﺮو ﻣﺎﻧﺪﯼ ز دﻓﻊ ﺧﺼﻢ ﺧﻮﻳﺶ‬
 ‫‪56‬‬

‫ﭘﺲ رﻣﻴﺪﻧﺪﯼ از ﺁن راﻩ ﺗﺒﺎب‬ ‫ﭼﻮن ﺑﺮون ﺷﺎن ﻧﺒﻮدﯼ در ﺟﻮاب‬

‫ﻣﯽ دهﺪ ﺷﺎن از دﻻﺋﻞ ﭘﺮورش‬ ‫ﭼﻮﻧﮏ ﻣﻘﻀﯽ ﺑﺪ دوام ﺁن روش‬

‫ﺗﺎ ﺑﻮد ﻣﺤﺠﻮب از اﻗﺒﺎل ﺧﺼﻢ‬ ‫ﺗﺎ ﻧﮕﺮدد ﻣﻠﺰم از اﺷﮑﺎل ﺧﺼﻢ‬

‫در ﺟﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪ اﻟﯽ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎم‬ ‫ﺗﺎ ﮐﻪ اﻳﻦ هﻔﺘﺎد و دو ﻣﻠﺖ ﻣﺪام‬

‫)ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪(3214 -3219‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺠﺎزات هﺎﯼ ﻓﺮدﯼ و ﺟﻤﻌﯽ ‪ :‬ﺗﻌﺎرض دﻳﮕﺮﯼ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﻓﺮدﯼ و ﺟﻤﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن از ﻳﮏ ﺳﻮ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﺻﺮﻓًﺎ ﻓﺮدﯼ اﺳﺖ)ﻧﺠﻢ‪ 38 ،‬ﺗﺎ ‪– 40‬اﻧﻌﺎم ‪ ، (94 ،‬اﻣﺎ از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺟﻤﻌﯽ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﯽ ﻧﻬﺪ)اﻧﻔﺎل ‪ -25 ،‬اﻋﺮاف ‪.( 38،‬‬

‫‪-‬و اﺗﻘﻮا ﻓﺘﻨﻪ ﻻ ﺗﺼﻴﺒﻦ اﻟﺬﻳﻦ ﻇﻠﻤﻮا ﻣﻨﮑﻢ ﺧﺎﺻﻪ‪ :‬و ﺑﭙﺮهﻴﺰﻳﺪ از ﻓﺘﻨﻪ اﯼ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻤﺎن اﺻﺎﺑﺖ ﻧﺨﻮاهﺪ ﮐﺮد)اﻧﻔﺎل‪.(25 ،‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﻮدن ﻓﺮد در ﺟﻤﻊ ﻇﺎﻟﻤﺎن ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮﯼ در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ او ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺘﻨﻪ اﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﺎﻟﻢ و ﻏﻴﺮ ﻇﺎﻟﻢ‬
‫را ﺑﻪ ﻳﮑﺴﺎن در ﺑﺮ ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺸﮏ و ﺗﺮ را ﺑﺎ هﻢ ﻣﯽ ﺳﻮزاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻓﺮدﮔﺮاﻳﯽ و ﺟﻤﻊ ﮔﺮاﻳﯽ هﺴﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ‪ :‬ﻓﺮد ﮔﺮاﻳﯽ و ﺟﻤﻊ ﮔﺮاﻳﯽ هﺴﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬ﻳﮑﯽ دﻳﮕﺮ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ‬
‫هﺎﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ ﺗﻤﺎم ﺁﻳﺎت را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺟﻤﻊ ﮔﺮاﻳﯽ هﺴﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدﯼ و ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺁﻳﺎت را ﺑﻪ ﺳﻮد ﻓﺮد ﮔﺮاﻳﯽ هﺴﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و‬
‫ﻣﻄﻬﺮﯼ از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﮔﺮاﻳﯽ هﺴﺘﯽ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدﯼ و ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﺳﺮوش از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮدﮔﺮاﻳﯽ هﺴﺘﯽ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ .‬هﺮ ﮐﺲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ اش ‪ ،‬ﺁﻳﺎت را ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدﯼ ﭘﺲ از ﺷﺮح ﻧﻈﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و ﻣﻄﻬﺮﯼ و ﺁﻳﺎت ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ ﭘﺮدازد و‬
‫ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬ﺁﻳﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻃﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺮاﻳﺎن ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺎن ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ اﺻﻞ و‬
‫ﻣﺒﻨﺎ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﻴﺎﺑﺪ"]‪.[6‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ و ﺧﺪاﯼ ﻧﺎﻣﺘﺸﺨﺺ‪ :‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎز اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺁﻳﺎت ﭼﻨﺪﯼ در ﻗﺮﺁن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺪاﯼ ﻧﺎﻣﺘﺸﺨﺺ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪-‬ﻟﻴﺲ ﮐﻤﺜﻠﻪ ﺷﯽ ‪:‬هﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﻧﻴﺴﺖ)ﺷﻮرﯼ‪.(11 ،‬‬

‫‪-‬اﷲ ﻧﻮر اﻟﺴﻤﻮات و اﻻرض‪ :‬ﺧﺪا ﻧﻮر ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ اﺳﺖ)ﻧﻮر‪ .(35 ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻇﺎهﺮ ﺑﺎﻟﺬات و‬
‫ﻣﻈﻬﺮ ﺑﺎﻟﻐﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻪ ﻧﻮر اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻋﻴﻦ وﺟﻮد ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻇﻬﻮر اﺷﻴﺎ ﺑﻪ اﻇﻬﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫هﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ذرﻩ اﯼ از ﻧﻮر اوﻳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮر ﺧﺪاوﻧﺪ "ﺑﺎ وﺟﻮد هﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﻣﺴﺎوﯼ اﺳﺖ"]‪.[7‬‬

‫هﻮ اﻻول و اﻻﺧﺮ و اﻟﻈﺎهﺮ و اﻟﺒﺎﻃﻦ‪ :‬اوﺳﺖ اول و ﺁﺧﺮ و ﻇﺎهﺮ و ﺑﺎﻃﻦ)ﺣﺪﻳﺪ‪ .(3 ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺣﺎﻃﻪ ﯼ وﺟﻮدﯼ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ اول و ﺁﺧﺮ و ﻇﺎهﺮ و ﺑﺎﻃﻦ دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬اﺣﺎﻃﻪ وﺟﻮدﯼ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﺻﻠﯽ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺒﻮل ﺗﻤﺎم ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ هﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪا "ﻣﻄﻠﻖ وﺟﻮد" ﺑﺎﺷﺪ و هﻴﭻ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞ از اوﻳﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪا وﺟﻮد ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫هﻮ ﻣﻌﮑﻢ اﻳﻨﻤﺎ ﮐﻨﺘﻢ‪ :‬و هﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ هﻤﺮاﻩ ﺷﻤﺎﺳﺖ)ﺣﺪﻳﺪ‪ .(4،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫اﺣﺎﻃﻪ وﺟﻮدﯼ دارد‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﺮ اﺣﺎﻃﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺗﺄﮐﻴﺪ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪57‬‬

‫ﮔﺰارﻩ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻣﻌﺎد روﺣﺎﻧﯽ‪ :‬ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮراﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺘﻘﺪات‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺎد روﺣﺎﻧﯽ هﻢ ﺑﻪ ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮﯼ از ﻗﺮﺁن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺰارﻩ هﻔﺘﻢ‪ :‬ﺁزادﯼ و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ :‬ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﺁزادﯼ و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﮑﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺁزادﯼ و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم در ﻣﮑﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻗﺪرت ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺁﻳﺎت ﻣﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﺁزادﯼ و ﺣﻘﻮق ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت ﺷﺪ و ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ داد‪ ،‬ﻟﺬا دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ ﺁزادﯼ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺁﻳﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺎﻓﯽ‬
‫ﺁزادﯼ و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور اﻳﻨﺎن‪ ،‬ﺁﻳﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺎﺳﺦ ﺁﻳﺎت ﻣﮑﯽ اﻧﺪ‪.‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ هﺎدﯼ ﻣﻌﺮﻓﺖ در ﮐﺘﺎب‬
‫ﻋﻠﻮم ﻗﺮﺁﻧﯽ از ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪﮔﺎهﯽ دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﻧﺎﻣﺒﺮدﻩ‪ ،‬اﺳﻼم در زﻣﺎن ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻃﺮﻓﺪار ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﻗﺪرت ﻳﺎﻓﺘﻦ دﺳﺘﻮر ﻗﺘﺎل ﺻﺎدر ﮐﺮد و ﺁﻳﺎت ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﺴﺦ ﺷﺪ‪":‬ﭘﺲ از ﻗﺪرت ﻳﺎﻓﺘﻦ اﺳﻼم و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ هﺎﯼ ﻳﻬﻮد ﭘﻴﺮاﻣﻮن‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ دﺳﺘﻮر ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﺻﺎدر ﮔﺸﺖ ﺗﺎ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻔﺖ ﺟﺰﻳﻪ دادن را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ...‬ﮔﺬﺷﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﯽ ﺷﺮﻣﯽ دﺷﻤﻦ ﻏﺪار‪،‬‬
‫ﻳﮏ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎزش و ﺗﺴﺎهﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ رود ﮐﻪ ﺑﺎ روح ﻋﺰت اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد"]‪ .[8‬زرﮐﺸﯽ هﻢ ﻣﻼزﻣﻪ ﯼ ﺁﻳﺎت ﻣﮑﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺑﯽ ﻗﺪرﺗﯽ و ﺁﻳﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت داﺷﺘﻦ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻳﺎرﯼ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﻋﺰﻳﺰ و ﻗﻮﯼ ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﺣﮑﻤﯽ ﻣﻘﺮر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺣﻮال اﻳﺸﺎن در ﺁن زﻣﺎن ﺑﻮد‪ :‬اﻳﻨﮑﻪ ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از دو راﻩ اﺳﻼم‬
‫ﻳﺎ ﻗﺘﻞ دﻋﻮت ﮐﻨﻨﺪ و اهﻞ ﮐﺘﺎب را در اﻧﺘﺨﺎب اﺳﻼم ﻳﺎ اداﯼ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬هﺮ ﻳﮏ از اﻳﻦ دو ﺣﮑﻢ ﻳﻌﻨﯽ ﺻﻠﺢ و‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ در وﻗﺖ ﺿﻌﻒ و ﺟﻨﮓ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﻗﻮت‪ -‬ﺑﺎ ﺣﺼﻮل ﺷﺮاﻳﻂ و زﻣﻴﻨﻪ هﺎ ﺷﺎن ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔﺮدﻧﺪ"]‪.[9‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ ﺁزادﯼ ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬در اﺳﻼم ﺟﺎﻳﯽ و ﻣﺠﺎﻟﯽ ﺑﺮاﯼ ﺣﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ اﻣﺮوزﯼ‬
‫اش ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬و ﻳﮑﯽ از ﻋﺠﺎﻳﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اهﻞ ﺑﺤﺚ و ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﺑﺎ زور و زﺣﻤﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﺳﻼم ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺁزاد اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﺑﻪ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻻ اﮐﺮاﻩ ﻓﯽ اﻟﺪﻳﻦ و ﺁﻳﺎﺗﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﺁن ‪ ...‬ﺗﻮﺣﻴﺪ اﺳﺎس ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻮاﻣﻴﺲ‬
‫و اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﻄﻮر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺁزادﯼ در ﻋﻘﻴﺪﻩ را ﺗﺸﺮﻳﻊ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ؟ و اﮔﺮ ﺁﻳﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺨﻮاهﺪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ را ﺗﺸﺮﻳﻊ ﮐﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺻﺮﻳﺢ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد؟ ﻗﻄﻌ ًﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ و ﺁزادﯼ در ﻋﻘﻴﺪﻩ در اﺳﻼم ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫دﻧﻴﺎﯼ ﻣﺘﻤﺪن اﻣﺮوز ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺑﮑﻨﺪ و ﺁﻧﮕﺎﻩ در ﺁﺧﺮ اﻳﻦ ﻳﮏ ﻗﺎﻧﻮن را هﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬
‫ﺁزادﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﮑﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ...‬ﭘﺲ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻻ اﮐﺮاﻩ ﻓﯽ اﻟﺪﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ‬
‫‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد اﮐﺮاﻩ ﺑﺮدار ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ "اﺳﻼم ﮐﺴﯽ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﺎرف ﺧﻮد ﻧﮑﺮدﻩ"‪ ،‬و ﻧﻪ‬
‫ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ "ﻣﺮدم در اﻋﺘﻘﺎد ﺁزادﻧﺪ" ‪ ،‬و اﺳﻼم در ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺧﻮد ﺟﺰ ﺑﺮ دﻳﻦ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺗﮑﻴﻪ ﻧﮑﺮدﻩ‪ ،‬دﻳﻦ ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ ﮐﻪ‬
‫اﺻﻮل ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ اش ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺻﺎﻧﻊ ‪ ،‬و ﻧﺒﻮت اﻧﺒﻴﺎ‪ ،‬و روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ اﺳﺖ‪ ...‬ﭘﺲ ﺣﺮﻳﺖ هﻢ ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻦ ﺳﻪ اﺻﻞ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ در ﻏﻴﺮ ﺁن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺁزادﯼ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ اﺻﻮل ﻳﻌﻨﯽ وﻳﺮان ﮐﺮدن اﺻﻞ دﻳﻦ"]‪.[10‬‬

‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرض اﺳﻼم و ﺁزادﯼ ﺑﺴﻨﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ وﯼ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﺎ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ هﻢ ﺗﻌﺎرض دارد‪.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺁﻗﺎﯼ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺁﻳﻪ ‪ 79‬ﺳﻮرﻩ ﻣﻮﻣﻨﻮن ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﻔﯽ ﺣﺠﻴﺖ ﻧﻈﺮ اﮐﺜﺮﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﺳﻼم ﺑﺮاﯼ ﺗﻤﺎم اﻣﻮر‬
‫ﻓﺮدﯼ و ﺟﻤﻌﯽ ﻗﺎﻧﻮن دارد ‪.‬ﻣﺮدم در اﻧﺘﺨﺎب ﻳﺎ ﻋﺪم اﻧﺘﺨﺎب اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺁزاد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼم ﺣﺘﻤًﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺟﺮا ﺷﻮﻧﺪ]‪.[11‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪،‬دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻧﻈﺎم "ﻧﺎﻗﺺ و ﻏﻠﻄﯽ" اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬
‫دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻧﻈﺎم ﺑﻬﺮﻩ ﮐﺸﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﻼم ﻧﻈﺎم ﺑﻬﺮﻩ ﮐﺸﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻈﺎم ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ اﮐﺜﺮﻳﺘﯽ هﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻧﺼﻒ ﺑﻪ ﻋﻼوﻩ ﻳﮏ ﺁراﯼ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﺣﮑﻢ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ را در ﺧﺎﻧﻪ دارد‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﺗﻌﺎرض اﺳﻼم ﺑﺎ ﺁزادﯼ و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺑﺖ ﺗﻌﺎرض اﺳﻼم ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻓﺮا ﻣﯽ رﺳﺪ‪.‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﺳﻠﺐ‬
‫اﻟﺤﻘﻮق اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻋﻦ ﺑﻌﺾ اﻻﻓﺮاد و اﻟﺠﻮاﻣﻊ ﻣﻤﺎ ﻻ ﻣﻨﺎص ﻋﻨﻪ ﻓﯽ اﻟﺠﺎﻣﻌﻪ اﻻﻧﺴﺎﻧﻴﻪ ﻟﮑﻦ اﻟﺬﯼ ﻳﻌﺘﺒﺮﻩ اﻻﺳﻼم ﻓﯽ ﺛﺒﻮت اﻟﺤﻖ‬
‫هﻮ دﻳﻦ اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﻣﻦ اﻻﺳﻼم او اﻟﺬﻣﻪ ﻓﻤﻦ اﻻﺳﻼم ﻟﻪ و ﻻذﻣﻪ‪ ،‬ﻓﻼ ﺣﻖ ﻟﻪ ﻣﻦ اﻟﺤﻴﺎﻩ و هﻮ اﻟﺬﯼ ﻳﻨﻄﻖ ﻋﻠﯽ اﻟﻨﺎﻣﻮس اﻟﻔﻄﺮﯼ‬
‫ﻻ ﻋﻨﺪ اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ اﻻﻧﺴﺎن‪ :‬ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﺑﻌﻀﯽ اﻓﺮاد و ﮔﺮوﻩ هﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬ ‫اﻟﺬﯼ ﺳﻤﻌﺖ اﻧﻪ اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ اﺟﻤﺎ ً‬
‫اﻣﺮﯼ ﮔﺮﻳﺰ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق ﮐﺴﯽ را ﻗﺒﻮل دارد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان را زﻳﺮ‬
 ‫‪58‬‬

‫ﭘﺎ ﺑﮕﺬارد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدﯼ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪ اﺳﻼم در ﺑﺎب ﺛﺒﻮت ﺣﻖ ﻗﺒﻮل دارد دﻳﻦ ﺗﻮﺣﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ هﻤﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻳﺎ ﭘﺬﻳﺮش ذﻣﻪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ اﺳﻼم را ﺑﭙﺬﻳﺮد و ﻧﻪ ذﻣﻪ را ﺣﻖ ﺣﻴﺎت ﻧﺪارد‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻄﺮﯼ ﮐﻪ‬
‫ﻻ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ اﻧﻄﺒﺎق دارد"]‪.[12‬‬‫اﺟﻤﺎ ً‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻔﺴﺮ ﺷﻴﻌﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻗﺮﺁن را در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﺁزادﯼ و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﺮوز‪،‬‬
‫دورﻩ ﯼ ﺗﺠﺪد و ﻏﻠﺒﻪ ﯼ اﻳﺪﻩ ﯼ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺁزادﯼ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻨﺪاراﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺤﺄ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن را ﺗﺄوﻳﻞ ﻳﺎ از ﺁﻧﻬﺎ ﻋﺪول ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺁزادﯼ و دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺳﺎزﮔﺎر اﻓﺘﻨﺪ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ درون‬
‫ﻣﺘﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﺤﻮﯼ از اﻧﺤﺎ رﻓﻊ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﻣﺪﻋﺎﯼ ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬اﺧﺘﻼف و ﺗﻌﺎرض را از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺄوﻳﻞ‪،‬‬
‫رﻓﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﭘﺲ از ﺗﺄوﻳﻞ و رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ و اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻼ ﺁراﯼ ﮐﺎﻧﺖ( را هﻢ ﻣﯽ ﺗﻮان از راﻩ ﺗﺄوﻳﻞ ﺣﻞ و رﻓﻊ ﮐﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬ ‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ هﺎﯼ ﻧﻈﺎم هﺎﯼ ﻓﮑﺮﯼ ﺑﺸﺮﯼ)ﻣﺜ ً‬
‫ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﻣﺪﻋﺎﯼ "ﻋﺪم وﺟﻮد اﺧﺘﻼف در ﻗﺮﺁن"‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮ ﻳﮏ ﻣﺘﻦ‪،‬‬
‫در درﺟﻪ اول ﺗﻤﺎم ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﺪان ﻣﯽ دارد ﺗﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﺳﺎزﮔﺎر از ﻣﺘﻦ اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﮐﺎﻧﺖ ﺷﻨﺎس از‬
‫اﺑﺘﺪا ﻓﺮض را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻤﯽ ﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻳﮏ ﻣﺘﻦ ﻣﺘﻌﺎرض روﺑﺮوﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺮﻣﻨﻴﻮﺗﻴﮑﯽ ﻣﻔﺴﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫ﺁراﯼ ﻣﻮﻟﻒ ﻳﺎ ﻣﺘﻦ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺎزﮔﺎرﯼ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﺳﺎزﮔﺎر از ﻣﺘﻦ اراﺋﻪ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ اﺻﻞ ﺗﺄوﻳﻞ اﺣﺴﻦ )‪، (principle of charitable interpretation‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ هﻤﺴﺎز و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ از ﻣﺘﻦ اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﻔﮑﻴﮏ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﻣﺘﻘﺪم از وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﻣﺘﺄﺧﺮ‪ ،‬ﺗﻔﮑﻴﮑﯽ‬
‫ﻻ ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ )‪(Philosophical Investigations‬واﮐﻨﺶ ﻋﻠﻴﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ -‬ﻓﻠﺴﻔﯽ‬ ‫ﺟﺎاﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫)‪(Tractatus Logico-Philosophicus‬ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽ ﺷﻮد]‪ .[13‬در رﺳﺎﻟﻪ ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر زﺑﺎن را ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬زﺑﺎن ﻣﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ را در ﺑﺎرﻩ ﯼ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ اﺷﻴﺎ را ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﯼ ﺁن‬
‫ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬در رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬زﺑﺎن هﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻨﻄﻘﯽ واﺣﺪﯼ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﺻﻮر ﻣﺘﻔﺎوت زﺑﺎن ﻣﺎهﻴﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺻﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ زﺑﺎن ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ هﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎزﯼ هﺎ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻳﺎ ﭼﻬﺮﻩ هﺎﯼ اﻋﻀﺎﯼ ﻳﮏ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﻴﺘﺮ وﻳﻨﭻ و ﮐﻨﺎﻧﺖ )‪ ، (Conant‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ و ﺗﻌﺎرض وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‬
‫ﻣﺘﻘﺪم و ﻣﺘﺄﺧﺮ را ﻧﻤﯽ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ]‪ .[14‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻮن ﺑﺸﺮﯼ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس ﻳﮑﺴﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در هﺮ دو ﺟﺎ ﺗﻼش ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﺳﺎزﮔﺎر از ﻣﺘﻦ اراﺋﻪ ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻨﮏ ﻣﯽ ﺗﻮان ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎ اﮔﺮ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﻔﺴﺮﯼ ﺳﺎزﮔﺎر)ﺑﺪون اﺧﺘﻼف( از ﻣﺘﻮن وﯼ اراﺋﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﻪ ﮐﻼم و ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ؟ اﮔﺮ رﻳﺎﺿﯽ داﻧﺎن ﻧﺸﺎن دهﻨﺪ ﮐﻪ در رﻳﺎﺿﻴﺎت اﺧﺘﻼف و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻋﻠﻢ رﻳﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا و‬
‫وﺣﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ؟‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 2 ،‬ﻣﻬﺮ ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻳﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺎرل ﭘﻮﭘﺮ ﺁن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ‪ ":‬اﮔﺮ دو ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ هﺮ‬
‫ﻗﻀﻴﻪ اﯼ‪،‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن از دو ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ هﺮ ﻗﻀﻴﻪ دﻳﮕﺮﯼ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺤﻴﺤﯽ ﻣﯽ ﺗﻮان‬
‫اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﻤﻮد‪ ...‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺘﻨﺘﺎج‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان هﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻟﺨﻮاهﯽ را از ﻳﮏ ﺟﻔﺖ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺪﺳﺖ ﺁورد")‬
‫ﮐﺎرل ﭘﻮﭘﺮ‪ ،‬دﻳﺎﻟﻴﮑﺘﻴﮏ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺻﺎدق ﻻرﻳﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺪرج در ﺗﻀﺎد دﻳﺎﻟﻴﮑﺘﻴﮑﯽ‪،‬ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﺳﺮوش‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺮاط‪،‬‬
‫ص ‪.(344‬‬
 ‫‪59‬‬

‫‪--2‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ‪،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺻﺪراﻳﯽ ﻣﺸﺮب‪ ،‬در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻗﺮﺁن ﺧﻮد‪ ،‬در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع اﺧﺘﻼف‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ‪-‬ﻓﻠﺴﻔﯽ را از ﻗﺮﺁن ﻧﻔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪":‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ...‬ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻗﺮﺁن را ﺗﺸﻮﻳﻖ آﻨﺪ ﺑﻪ دﻗﺖ و ﺗﺪﺑﺮ در ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ و اﻳﻨﻜﻪ‬
‫در هﺮ ﺣﻜﻤﻰ آﻪ ﻧﺎزل ﻣﻰ ﺷﻮد و ﻳﺎ هﺮ ﺣﻜﻤﺘﻰ آﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻰ ﮔﺮدد و ﻳﺎ هﺮ داﺳﺘﺎﻧﻰ آﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻰ ﺷﻮد و ﻳﺎ هﺮ ﻣﻮﻋﻈﻪ و‬
‫اﻧﺪرزى آﻪ ﻧﺎزل ﻣﻰ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺁن ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﻪ هﻤﻪ ﺁﻳﺎﺗﻰ آﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺁن اﺳﺖ ﻋﺮﺿﻪ ﺑﺪارﻧﺪ ﭼﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﻜﻰ و ﭼﻪ ﻣﺪﻧﻰ‬
‫‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺤﻜﻢ و ﭼﻪ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ هﻤﻪ را ﭘﻬﻠﻮى هﻢ ﻗﺮار دهﻨﺪ ﺗﺎ آﺎﻣﻼ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن روﺷﻦ ﮔﺮدد آﻪ هﻴﭻ اﺧﺘﻼﻓﻰ ﺑﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬و‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮﻧﺪ آﻪ ﺁﻳﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﺁﻳﺎت ﻗﺪﻳﻢ را ﺗﺼﺪﻳﻖ و هﺮ ﻳﻚ ﺷﺎهﺪ ﺑﺮ ﺁن دﻳﮕﺮى اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﺧﺘﻼﻓﻰ در ﺁن دﻳﺪﻩ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﺗﻨﺎﻗﺾ ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺁﻳﻪ اى ‪ ،‬ﺁﻳﻪ دﻳﮕﺮ را ﻧﻔﻰ آﻨﺪ و ﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﺗﺪاﻓﻊ آﻪ ﺑﺎ هﻢ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﻪ اﺧﺘﻼف‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ دو ﺁﻳﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﺑﻴﺎن و ﻳﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﻜﻰ ﺑﻴﺎﻧﻰ ﻣﺘﻴﻦ ﺗﺮ و رآﻨﻰ ﻣﺤﻜﻢ ﺗﺮ از‬
‫دﻳﮕﺮى داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬هﻤﻴﻦ ﻧﻴﺎﻓﺘﻦ اﺧﺘﻼف در ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﺁﻧﺎن را رهﻨﻤﻮن ﻣﻰ ﺷﻮد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ آﺘﺎب از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺧﺪاى ﺗﻌﺎﻟﻰ‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ‪ ،‬ﻧﻪ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏﻴﺮ او‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏﻴﺮ او ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ از اﺧﺘﻼف ﻧﻤﻰ ﺑﻮد‪ ،‬ﺁن هﻢ اﺧﺘﻼف زﻳﺎد‪ ،‬ﭼﻮن ﻏﻴﺮ‬
‫ﺧﺪاى ﺗﻌﺎﻟﻰ از اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات آﻪ در ﻋﺎﻟﻢ هﺴﺖ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ آﻪ اﻳﻦ آﻔﺎر اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻰ دهﻨﺪ ﻗﺮﺁن ازﻧﺎﺣﻴﻪ ﺁﻧﺎن ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ و هﺮ آﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ از ﭼﻬﺎر دﻳﻮارى ﻋﺎﻟﻢ آﻮن ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮ ﺣﺮآﺖ و دﮔﺮﮔﻮﻧﻰ و ﺗﻜﺎﻣﻞ اﺳﺖ ‪ ،‬و هﻴﭻ واﺣﺪى از ﺁﺣﺎد ﻣﻮﺟﻮدات اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺁﻧﻜﻪ اﻃﺮاف‬
‫اﻣﺘﺪاد زﻣﺎن وﺟﻮدش ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺣﺎﻻﺗﺶ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺁﻧﻜﻪ او اﺣﺴﺎس ﻣﻰ آﻨﺪ در اﻣﺮوز ﻋﺎﻗﻞ ﺗﺮ از‬
‫دﻳﺮوز اﺳﺖ و هﺮ ﻋﻤﻠﻰ آﻪ اﻣﺮوز ﻣﻰ آﻨﺪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻴﺰى آﻪ اﻣﺮوز ﻣﻰ ﺳﺎزد‪ ،‬هﺮ ﺗﺪﺑﻴﺮى آﻪ ﻣﻰ آﻨﺪ‪ ،‬راى و ﻧﻈﺮى آﻪ ﻣﻰ‬
‫دهﺪ و ﺣﻜﻤﻰ آﻪ ﻣﻰ آﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺨﺘﻪ ﺗﺮ و ﻣﺘﻴﻦ ﺗﺮ و ﻣﺤﻜﻢ ﺗﺮ از آﺎر و ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮ و راى دﻳﺮوز اﺳﺖ ‪ ،‬ﺣﺘﻰ ﻳﻚ ﻋﻤﻞ از ﻗﺒﻴﻞ‬
‫آﺘﺎﺑﺖ و ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻌﺮ و اﻳﺮاد ﺧﻄﺒﻪ و اﻣﺜﺎل ﺁن آﻪ اﻣﺘﺪاد زﻣﺎﻧﻰ دارد‪ ،‬ﺁﺧﺮ ﺁن ﺑﻬﺘﺮ از اول ﺁن و ﺑﻌﻀﻰ ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﻌﺾ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد ‪ .‬ﭘﺲ ﻳﻚ ﻓﺮد از اﻧﺴﺎن ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮد و ﻧﻪ در ﺁﻧﭽﻪ آﻪ ﻣﻰ آﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ و ﺧﺎﻟﻰ از اﺧﺘﻼف ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ اﺧﺘﻼف‬
‫هﻢ ﻳﻜﻰ دو ﺗﺎ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺧﺘﻼف ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﺧﻮد ﻗﺎﻋﺪﻩ اى ﻃﺒﻴﻌﻰ اﺳﺖ و آﻠﻰ آﻪ در ﻧﻮع ﺑﺸﺮ و در ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ از ﺑﺸﺮ ﺟﺮﻳﺎن دارد‪ ،‬ﭼﻮن هﻤﻪ در ﺗﺤﺖ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﺗﺤﻮل و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻗﺮار دارﻧﺪ و هﻴﭻ ﻣﻮﺟﻮدى از اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫را ﻧﺨﻮاهﻰ دﻳﺪ آﻪ در دو ﺁن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ هﻢ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻻﻳﺰال ذات و اﺣﻮاﻟﺶ در اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ روﺷﻦ‬
‫ﻣﻰ ﺷﻮد آﻪ ﭼﺮا در ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ اﺧﺘﻼف را ﻣﻘﻴﺪ ﺑﻪ ﻗﻴﺪ "ﮐﺜﻴﺮ" آﺮد و ﻧﻴﺰ روﺷﻦ ﺷﺪ آﻪ اﻳﻦ ﻗﻴﺪ ﺗﻮﺿﻴﺤﻰ اﺳﺖ ﻧﻪ اﺣﺘﺮازى ‪،‬‬
‫ﻣﻰ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻗﺮﺁن از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏﻴﺮﺧﺪاى ﺗﻌﺎﻟﻰ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺁن اﺧﺘﻼﻓﻰ ﻣﻰ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و اﻳﻦ اﺧﺘﻼف هﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻴﻨﺎ‬
‫ﻧﻈﻴﺮ اﺧﺘﻼف ﺑﺴﻴﺎرى آﻪ در هﺮ ﻣﻮﺟﻮد آﻪ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪاى ﺗﻌﺎﻟﻰ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻏﻴﺮ او درﺳﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﺴﺖ و ﻧﻤﻰ‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﺧﺘﻼﻓﻰ آﻪ در ﻗﺮﺁن ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ ﻧﻪ اﺧﺘﻼف اﻧﺪك‪...‬هﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎرف و اﻳﻦ ﻣﻮاﻋﻆ را‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺁﻳﺎﺗﻰ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻩ آﻪ در ﻃﻮل ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ‪ ،‬ﺁن هﻢ در ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻰ در ﺷﺐ و‬
‫ﺑﻌﻀﻰ دﻳﮕﺮ در روز‪ ،‬ﺑﻌﻀﻰ در ﺳﻔﺮ و ﺑﻌﻀﻰ در ﺣﻀﺮ‪ ،‬ﺁﻳﺎﺗﻰ در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ و ﺁﻳﺎﺗﻰ دﻳﮕﺮ در ﺣﺎل ﺻﻠﺢ ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻰ در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺿﺮاء و ﻗﺴﻤﺘﻰ در ﺣﺎل ﺳﺮاء‪ ،‬ﺑﻌﻀﻰ درﺣﺎل ﺷﺪت و ﺑﻌﻀﻰ در ﺣﺎل رﺧﺎء و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل وﺿﻊ ﺧﻮد ﺁﻳﺎت از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﻼﻏﺖ ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ و ﻣﻌﺠﺮﻩ ﺁﺳﺎ ﻓﺮق ﻧﻜﺮدﻩ ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف ﻋﺎﻟﻴﻪ و ﺣﻜﻤﺖ هﺎى ﺳﺎﻣﻴﻪ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و ﻓﺮدﻳﺶ دﺳﺘﺨﻮش‬
‫ﻧﻮﺳﺎن و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﮕﺸﺘﻪ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺁﻧﭽﻪ در ﺁﺧﺮ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ در اول ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﻧﻌﻄﺎف و ﺗﻮﺟﻪ دارد و‬
‫ﺟﺰﺋﻴﺎت و ﺷﺎخ و ﺑﺮﮔﻬﺎﻳﺶ هﻤﻪ ﺑﻪ اﺻﻮل و رگ و رﻳﺸﻪ هﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﻣﻰ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻔﺎﺻﻴﻞ ﺷﺮاﻳﻌﺶ ﺑﺎ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﻪ ﺣﺎق‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺧﺎﻟﺺ و رگ و رﻳﺸﻪ اش آﻪ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﺷﺎﺧﻪ هﺎى اﻋﺘﻘﺎدى ﺁن اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮآﻴﺐ ﺑﻪ ﻋﻴﻦ ﺁن ﺗﻔﺎﺻﻴﻞ ﺑﺮ ﻣﻰ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ وﺿﻊ ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ ‪ .‬و هﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺪﺑﺮى آﻪ در ﺁن ﺗﺪﺑﺮ آﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﻌﻮر زﻧﺪﻩ و ﺣﻜﻢ ﺟﺒﻠﻰ و ﻓﻄﺮى ﺧﻮد ﺣﻜﻢ ﻣﻰ‬
‫آﻨﺪ آﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ آﻼم از آﺴﺎﻧﻰ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ ﮔﺬﺷﺖ اﻳﺎم و ﺗﺤﻮل و ﺗﻜﺎﻣﻠﻰ آﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻋﺎﻟﻢ دﺳﺖ اﻧﺪرآﺎر هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در او اﺛﺮ‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ او ﺧﺪاى واﺣﺪ ﻗﻬﺎر اﺳﺖ )اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪، 5‬ﺻﺺ‪.(27-28‬‬

‫‪ -3‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮﯼ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺒﻮﯼ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺗﻴﺮ ‪ ،1386‬ص‪. 99‬‬

‫‪ -4‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،1‬ﺻﺺ ‪.116-117‬‬

‫‪ -5‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ‪ ،‬اﻧﺴﺎن و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﺛﺎر‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ﺻﺪرا‪ ،‬ص ‪.373‬‬
 ‫‪60‬‬

‫‪ -6‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدﯼ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ از ﻧﻈﺮ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ص ‪.102‬‬

‫‪ -7‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 15‬ص ‪.170‬‬

‫‪ -8‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﻣﺤﻤﺪ هﺎدﯼ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﻗﺮﺁﻧﯽ ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺗﻤﻬﻴﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺻﺺ ‪.265-266‬‬

‫‪ -9‬زرﮐﺸﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺮهﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮﺁن‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺻﺺ ‪.42-43‬‬

‫‪ -10‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،4‬ﺻﺺ ‪.183-185‬‬

‫‪ -11‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.185-186‬‬

‫‪-12‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪،‬اﻟﺠﺰء اﻟﺜﺎﻟﺚ‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪.287‬‬

‫‪-13‬ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت زﻳﺮ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻟﻮدوﻳﮓ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬ﭘﮋوهﺶ هﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮﻳﺪون ﻓﺎﻃﻤﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ‪1381 ،‬‬

‫‪ -14‬ﭘﻴﺘﺮ وﻳﻨﭻ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﻗﻀﻴﻪ هﺎﯼ ﭘﺎﻳﺎﻧﯽ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪":‬در اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺳﺖ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ از ﺁﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﻣﻨﻈﻮرش را در ﻧﺨﻮاهﺪ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﮕﺮ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺪاﻧﺪ ﺟﻤﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﻨﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ : 6.54".‬ﻗﻀﺎﻳﺎﯼ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻦ در روﺷﻦ ﮐﺮدن‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬هﺮ ﮐﺲ ﻣﻨﻈﻮر را ﺑﻔﻬﻤﺪ در ﺧﻮاهﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﯽ ﻣﻌﻨﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻮن ﭘﻠﻪ هﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺁﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ)ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ او ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺮدﻩ ﺑﺎم را ﺑﻪ دور اﻓﮑﻨﺪ هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ(‪.‬او ﺑﺎﻳﺪ از‬
‫اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻓﺮاﺗﺮ رود ﺳﭙﺲ ﺟﻬﺎن را ﺑﮕﻮﻧﻪ اﯼ ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮاهﺪ دﻳﺪ"‪ ...‬ﻓﻬﻤﻴﺪن وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ هﻤﺎﻧﺎ ﻓﻬﻤﻴﺪن اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او‬
‫ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽ داﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻏﺮض او را ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪ :‬ﭘﻴﺶ ﺧﻮد وﺳﻮﺳﻪ هﺎﻳﯽ‬
‫ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺮار دارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ و ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﮐﻪ هﻤﻪ ﯼ ﺁﻧﻬﺎ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺑﯽ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ وﺳﻮﺳﻪ هﺎﯼ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﺧﻮد را ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮐﺘﺎب‪،‬‬
‫ﻻ دﭼﺎرﺷﺎن ﻣﯽ‬ ‫ﻏﺮﺿﺶ را از ﺁﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دهﺪ درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ :‬او ﻣﯽ ﮐﻮﺷﺪ ﻧﺨﺴﺖ وﺳﻮﺳﻪ هﺎﯼ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ را ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ هﻤﻪ ﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﯽ ﻣﻌﻨﺎ هﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﻣﯽ ﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ وﺳﻮﺳﻪ‬
‫هﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﻴﻢ‪ ...‬ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ در ﭘﮋوهﺸﻬﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﺌﻮرﯼ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ در رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ در رﺳﺎﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﭘﮋوهﺸﻬﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﮐﺎر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﺌﻮرﯼ هﺎﯼ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ‬
‫ﻣﻮﺛﺮﺗﺮﯼ دﻧﺒﺎل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ")ﻧﻮرﻣﻦ ﻣﺎﻟﮑﻮم‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻩ دﻳﻨﯽ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﻴﺘﺮ وﻳﻨﭻ‪ ،‬ﺗﺠﻤﻪ ﻋﻠﯽ زاهﺪ‪ ،‬ﮔﺎم ﻧﻮ‪،‬‬
‫ﺻﺺ‪.(153 -155‬‬
 ‫‪61‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(10‬‬
‫ﺳﺮﺷﺖ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺣﻴﺎﻧﯽ‬
‫‪ -5‬دﺷﻮارﯼ هﺎﯼ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮐﻼم ﺧﺪا‪ :‬اﮔﺮ ﺗﺄوﻳﻞ ﺁﻳﺎت ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد و ﻣﻮاردﯼ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺄوﻳﻞ‬
‫"ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا" هﻢ ﻣﺠﺎز ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮن هﺎﺳﺖ درﺑﺎرﻩ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ ﺑﺤﺚ ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫هﻨﻮز ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﮔﺮﻩ از ﮐﺎر ﻓﺮوﺑﺴﺘﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﮕﺸﺎﻳﻨﺪ‪.‬اﮔﺮ ﺧﺪا هﻤﺎﻧﻨﺪ ﺁدﻣﻴﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬داراﯼ ﺟﺴﻢ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﺗﻌﺎرض ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻼم‬
‫اﻟﻬﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﮐﻼم ﺑﻪ ﺁن ﻧﺤﻮﯼ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺳﺮ ﻣﯽ زﻧﺪ از ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺳﺮ ﻧﻤﯽ زﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪا ﺣﻨﺠﺮﻩ ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺻﺪا از‬
‫ﺁن ﺑﻴﺮون ﺁورد‪ ،‬و دهﺎن ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺻﺪا را در ﻣﻘﻄﻌﻬﺎﯼ ﺗﻨﻔﺲ در دهﺎن ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﻮدش ﻗﺮاردادﯼ ﻧﺪارد) ﮐﻪ‬
‫ﻼ هﺮ وﻗﺖ اﮔﺮ ﻓﻼن ﮐﻠﻤﻪ را ﮔﻔﺘﻢ ﺑﺪان ﮐﻪ ﻓﻼن ﻣﻌﻨﺎ را ﻣﻨﻈﻮر دارم( ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺷﺄن ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺟﻞ و ﺳﺎﺣﺘﺶ‬ ‫ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ ﻣﺜ ً‬
‫ﻣﻨﺰﻩ ﺗﺮ از ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺨﻮاهﺪ ﺑﺎ دﻋﺎوﯼ ﺧﻴﺎﻟﯽ و اﻋﺘﺒﺎرﯼ اﺳﺘﮑﻤﺎل ﮐﻨﺪ‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻟﻴﺲ ﮐﻤﺜﻠﻪ ﺷﯽ"]‪.[1‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ارﺗﺒﺎط ﺧﺪا ﺑﺎ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ارﺗﺒﺎط اﻋﺘﺒﺎرﯼ ‪.‬ﺗﺸﺮﻳﻊ و ﺟﻌﻞ‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﻳﺎت)ﻓﻘﻪ و اﺧﻼق(‪ ،‬ﮐﺎر ذهﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎز ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎن هﻢ ﻳﮏ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﯼ اﻋﺘﺒﺎرﯼ اﻧﺴﺎن ﺳﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻮﻳﯽ ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻓﺎﻗﺪ ﺟﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا را اﻣﺮﯼ ﻣﺎهﻴﺘًﺎ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺁدﻣﻴﺎن ﻗﻠﻤﺪاد‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ ﮐﻪ ﻣﺎهﻴﺘًﺎ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺁدﻣﻴﺎن اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻧﻤﯽ داﻧﻴﻢ ﺳﺮﺷﺖ ﺁن‬
‫ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا از ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮاﯼ ﺁن اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ؟ ﭼﺮا اﺳﻢ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮ ﺁن ﻧﻤﯽ ﻧﻬﻴﻢ؟ ﺁﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ ﻣﺎ ﺣﺮف ﻣﯽ زﻧﻴﻢ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪا ﺣﺮف ﻧﻤﯽ زﻧﺪ؟ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ دارﻳﻢ وﻟﯽ ﺧﺪا ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﺳﺎزﻳﻢ ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪا اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺟﺎن هﻴﮏ‪ ،‬زﺑﺎن ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﯽ درﺑﺎرﻩ ﺧﺪا و وﺣﯽ‪ ،‬زﺑﺎن ﻧﻤﺎدﻳﻦ‬
‫)‪ ، (symbolic‬اﺳﺘﻌﺎرﯼ )‪ (metaphorical‬و اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ )‪ (mythological‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻌﻀﻼﺗﯽ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺁن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﯽ ﺁدﻣﻴﺎن و ﺧﺪا را ﻧﻔﯽ ﮐﺮدﻩ و در‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ "::‬ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺗﮑﻠﻢ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻣﻮﺳﯽ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﺗﺼﺎل و‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻴﻦ ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ دﻳﺪن ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﻪ ﺁن ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاد اوﺳﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽ‬
‫ﺷﺪﻩ ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﮑﻦ هﻢ هﺴﺖ اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﺻﻮﺗﻬﺎﻳﯽ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁن را در ﺧﺎرج و ﻳﺎ در ﮔﻮش او اﻳﺠﺎد‬
‫ﮐﺮدﻩ"]‪ .[2‬ﭘﺲ ﻣﻮﺳﯽ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﯽ را ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﮐﺮدﻩ و از دﻳﺪن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﺪا ﭘﯽ ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬ﻓﻬﻢ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﺒﯽ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ در ﺻﺪد ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ‬
‫ﻣﺪل ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﻌﻘﻮل و ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺘﻮان ﭘﺪﻳﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎزﺳﺎزﯼ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ‬
‫هﺎﯼ ﺑﯽ ﺷﻤﺎرﯼ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ ﭼﻨﺪ اﻣﺮ را ﺑﺎﻳﺪ از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﮑﻴﮏ ﮐﺮد‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺁﻳﺎ ﻧﻔﺲ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻴﺰﯼ وراﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺟﻮد دارد؟ هﻴﭻ ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯼ ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻴﺰﯼ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺧﻮد را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬هﻴﭻ ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯼ ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻴﺰﯼ وراﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺴﺮدﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ وراﯼ ﺧﻮد دﻻﻟﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﻳﮏ‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺧﻮد‬
‫ارﺟﺎع )‪ :(self reference‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻮاﻃﻒ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﻴﺎز‪ .‬ﺳﻠﻒ رﻳﻔﺮﻧﺲ هﺎ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ وراﯼ ﺧﻮد دﻻﻟﺖ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬دو‪ -‬دﮔﺮارﺟﺎع )‪ :(other reference‬ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎﯼ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺣﺎﮐﯽ از ﻏﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪62‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺪاﻣﻴﮏ از دو ﻧﻮع ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ؟ ادﻋﺎﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﺟﺰو ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫هﺎﯼ ﺣﺎﮐﯽ از ﻏﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺪﻋﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﻣﺘﺪوﻟﻮژﯼ ﮐﺸﻒ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ "ﺧﻮد ارﺟﺎع" ﻳﺎ "دﻳﮕﺮ ارﺟﺎع" اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻣﺪﻋﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﻧﺒﯽ رﺟﻮع ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻳﺎ راﻩ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﺮاﯼ ﮐﺸﻒ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ وﺟﻮد دارد؟ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد ﻧﺒﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان رﺟﻮع ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺒﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻄﺎﯼ ﻣﻨﻄﻘﯽ)ﻧﻪ اﺧﻼﻗﯽ( ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ﻣﯽ ﺗﻮان ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ‬
‫ﺻﺎدق)ﺻﺪق ﻣﻨﻄﻘﯽ( اﺳﺖ؟ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺣﺴﯽ‬
‫اﺳﺖ)ﻣﺪﻋﺎﯼ وﻳﻠﻴﺎم ﺁﻟﺴﺘﻮن(‪ ،‬در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺣﺴﯽ هﻢ ﺧﻄﺎ راﻩ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎﯼ ﺣﺎﮐﯽ از ﻏﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ‬
‫ﺣﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﻧﺪ‪ :‬ﻳﮏ‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎﯼ ﺻﺎدق ‪ .‬دو‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎﯼ ﮐﺎذب‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮض ﺁﻧﮑﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺣﺴﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز هﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﻳﺎ دﻻﻳﻠﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺣﻴﺎﻧﯽ ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺻﺎدق)ﺻﺪق‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ( اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﻟﻴﻞ ﻳﺎ دﻻﻳﻞ ﺻﺪق را اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬ﻳﮏ ﭼﻴﺰ‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺁﻧﺎن ﮐﻪ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﯼ وﺣﯽ را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎزﺳﺎزﯼ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان هﻢ ﻓﺮﺁوردﻩ هﺎﯼ‬
‫ﺧﻮد را در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﮑﻠﯽ ﮔﺰارش ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬اﻳﻨﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ و از ﮐﺠﺎ ﻣﯽ ﻓﻬﻤﻨﺪ ﮐﻪ وﺣﯽ ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫د‪ -‬ﺑﻪ ﻓﺮض ﺁﻧﮑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ وراﯼ ﺧﻮد دﻻﻟﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﭼﻴﺴﺖ؟ اﮔﺮ هﻢ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ اﻣﺮﯼ وراﯼ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻠﻘﯽ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﻴﺮد؟ ﺑﻪ ﻓﺮض ﺁﻧﮑﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ و ﺧﻴﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻧﺎﻣﻴﺪن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺘﻌﻠﻘﺎﺗﯽ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮ ﻣﺪﻋﯽ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﻳﯽ ﺧﺪا را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮ ﺧﺪا را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ)ﺧﺪا ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ(‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻴﺰ‬
‫دﻳﮕﺮﯼ را ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺁن را ﺧﺪا ﻣﯽ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت و ﺧﻴﺮ ﻣﻄﻠﻖ هﻢ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻮر ﺗﻨﮓ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﯽ‬
‫اﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻩ‪ -‬ﺁﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺧﺎﻟﺺ و ﻋﺮﻳﺎن وﺟﻮد دارد؟ هﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻋﻠﻢ ﻧﺸﺎن دادﻩ اﻧﺪ ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﯼ ﻋﺮﻳﺎن و‬
‫ﺧﺎﻟﺺ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﺸﺪﻩ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﮐﻠﻴﻪ ﯼ ﻣﺸﺎهﺪات ﺗﺌﻮرﯼ ﭘﻴﭻ اﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻴﻪ ﺗﻮﺻﻴﻔﺎت ﮔﺮاﻧﺒﺎر از ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫اﻧﺪ)‪ .(Theory- Ladnness of Observation‬ﺗﺌﻮرﯼ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻣﺸﺎهﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺘﯽ دارد‪،‬‬
‫ﻼ ﻣﺸﺎهﺪﻩ را ﺑﻪ رﻧﮓ ﺧﻮد در ﻣﯽ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ و زﺑﺎن و ﻓﺮهﻨﮓ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﺁورﻧﺪ‪.‬هﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﺗﺨﺘﻪ ﺑﻨﺪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬از ﭘﻴﺸﺪاورﯼ و دور هﺮﻣﻨﻴﻮﺗﻴﮑﯽ ﮔﺮﻳﺰ و‬
‫ﮔﺰﻳﺮﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻮﻣﺎس ﮐﻮن ‪ ،‬ﭘﻞ ﻓﺎﻳﺮاﺑﻨﺪ‪ ،‬و‪ ...‬ﺑﺮ ﺿﺪ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ )‪ (data‬ﻓﺎرغ از ﻧﻈﺮﻳﻪ )‪(theory-free‬‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﯼ دﻟﻴﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎهﺪات دﻳﻨﯽ – ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ – وﺣﻴﺎﻧﯽ ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﺁﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻧﺪ‪ .‬هﻴﭻ ﮐﺲ ﺧﺪا را ﻧﺪﻳﺪﻩ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺒﻴﻨﺪ ) اﻋﺮاف ‪ 143 ،‬و اﻧﻌﺎم‪:103،‬ﭼﺸﻢ هﺎ ﺧﺪا را ﻧﻤﯽ ﺑﻴﻨﻨﺪ(‪ .‬دﻳﺪن)ﻣﺸﺎهﺪﻩ( ﺁﺗﺶ ‪ ،‬درﺧﺖ‪ ،‬ﮐﻮﻩ و ﻏﻴﺮﻩ ‪ ،‬و ﺗﻠﻘﯽ ﺁن‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮ ﻣﯽ ﺁﻣﻮزاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺒﻴﻨﺪ و دﻳﺪﻩ ﯼ ﺧﻮد را ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮔﺰارش ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﻴﺶ ﻓﺮﺿﻬﺎﯼ ﺗﺌﻮرﻳﮏ ﻓﺮد در ﺗﻌﻴﻦ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻄﻠﻖ دارد‪ .‬ﺳﻨﺖ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﭘﻴﺸﻴﻦ و‬
‫ﺑﺎورهﺎﯼ ﻣﺮدم زﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮ ﻣﯽ ﺁﻣﻮزاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮد)اﮔﺮ واﻗﻌًﺎ ﻣﺘﻌﻠﻘﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ(‬
‫را ﭼﻪ ﺑﻨﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫و‪ -‬ﺁﻳﺎ ﺑﺎزﺳﺎزﯼ "ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ" ﺑﺮ اﺳﺎس "ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ" ﻣﻨﻄﻘًﺎ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﮔﺰارش هﺎﯼ ﻋﺮﻓﺎ از ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫ﺷﺎن هﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺰارش ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ﻗﺮﺁن( اﺳﺖ؟ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﻣﺪﻋﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ)ﺑﻪ هﺮ ﻧﺤﻮ؟( ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎﯼ اﻳﺸﺎن ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و درﻳﺎﻓﺖ وﺣﯽ از او ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺒﺎرﮐﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺠﺎ و ادﻋﺎﯼ ﻋﺮﻓﺎ ﮐﺠﺎ ﮐﻪ از وﺣﺪت ﺑﺎ ﻣﻄﻠﻖ هﺴﺘﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺣﻴﺎﻧﯽ را ﺑﺎزﺳﺎزﯼ و ﻗﺮﺁن را ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ‬
‫ادراﮐﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ)ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪ وﻳﻠﻴﺎم ﺁﻟﺴﺘﻮن(‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪل داراﯼ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬در ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺎرف ﺧﻮد را ﭼﻮن ﻋﺪﻣﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻄﻠﻖ وﺟﻮد ﺷﻬﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و دﭼﺎر ﺧﻮف و ﺧﺸﻴﺖ و ﻋﺸﻖ ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد "ﺑﻪ‬
 ‫‪63‬‬

‫ﮐﻠﯽ دﻳﮕﺮ" ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻄﻠﻖ وﺟﻮد ﻳﮑﯽ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺣﻴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ذات‬
‫ﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺗﻔﺎوت ﻣﺎهﻮﯼ دارد‪.‬‬

‫ز‪ -‬ﺁﻳﺎ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار)ﺑﻪ ﺷﺮط وﺟﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ( ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻘﺎم ﺻﺎدر ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ ﻓﺮاﻣﻴﻦ و اﺣﮑﺎم ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ‬
‫و ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻳﯽ ﺧﻮد را ﺁﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﻮد؟ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان اﺟﺎزﻩ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻟﮏ زﻧﺎن ﺷﻮهﺮ دار‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﺷﺪﻩ و ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ هﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﻮﻧﺪ)ﻧﺴﺎ‪ : 24 ،‬واﻟﻤﺤﺼﻨﺎت ﻣﻦ اﻟﻨﺴﺎء اﻻ ﻣﺎﻣﻠﮑﺖ(‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺧﺪا در ﺗﺠﺮﺑﻪ ادراﮐﯽ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺁﺷﮑﺎر ﺷﺪﻩ و ﭼﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮر ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ اﯼ ﺻﺎدر ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﻋﺮف و رﺳﻢ زﻣﺎﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮدﻩ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم‬
‫هﻢ ﺁن را اﻣﻀﺎ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ؟ اﺣﮑﺎم ﺑﺮدﻩ دارﯼ در ﻗﺮﺁن هﻢ ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎزﺗﺎب رﺳﻢ زﻣﺎﻧﻪ در ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ‬
‫ادراﮐﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺁﺷﮑﺎر ﺷﺪن وﯼ در ﻣﻘﺎم ﺻﺎدر ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ ﻣﺠﻮز ﺑﺮدﻩ دارﯼ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺧﺪا ﺧﻮد را ﭼﻮن ﻳﮏ ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺻﺎدر ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ‬
‫اﺣﮑﺎم ﮐﺸﺘﺎر ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺁﺷﮑﺎر ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪ -‬هﺮﺟﺎ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ ﺑﮑﺸﻴﺪ)ﺑﻘﺮﻩ ‪.(191 ،‬‬

‫‪ -‬هﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﻴﻦ را ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﺑﮑﺸﻴﺪ)ﺗﻮﺑﻪ‪.(55 ،‬‬

‫‪ -‬در هﺮ ﮐﺠﺎ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﺑﮑﺸﻴﺪ و هﻴﭻ ﻳﮏ از ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ و ﻳﺎورﯼ ﺑﺮ ﻣﮕﺰﻳﻨﻴﺪ)ﻧﺴﺎ‪.(89 ،‬‬

‫‪ -‬ﺁﻧﺎن را در هﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﺑﮑﺸﻴﺪ)ﻧﺴﺎ‪.(91 ،‬‬

‫‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ از اهﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽ ﺁورﻧﺪ و ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﺣﺮام ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺣﺮام ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ و دﻳﻦ ﺣﻖ را ﻧﻤﯽ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ ﺟﻨﮓ ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد در ﻋﻴﻦ ذﻟﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺪهﻨﺪ )ﺗﻮﺑﻪ‪.(29،‬‬

‫ﺳﻮرﻩ ﯼ ﺗﻮﺑﻪ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮل وﺣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در اﻳﻦ زﻣﺎن در اوج و ﮐﻤﺎل ﺳﻴﺮ وﺟﻮدﯼ ﺧﻮد ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ در ﻣﻘﺎم ﺻﺎدر ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ ﺣﮑﻢ ﮐﺸﺘﺎر ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﺷﺮاﻳﻂ ذﻟﺖ ﺑﺎر ﺟﺰﻳﻪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ از ﺁﻧﻬﺎ در ﮔﺬرﻳﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﮐﺎر ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺴﺎزﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺘﻀﺎﯼ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻗﺒﺎﺋﻠﯽ و درﮔﻴﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺻﺪور ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮاﻣﻴﻨﯽ ﻣﯽ راﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاﯼ ﻋﺎرﻓﺎن‪،‬‬
‫ﻋﺸﻖ و رﺣﻤﺖ ﺑﯽ ﻣﻨﺘﻬﺎﺳﺖ و ﭼﻮن ﻣﻌﺸﻮﻗﯽ ﻣﺤﺘﺸﻢ ﺑﺮ ﻋﺎرف ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺪﻋﺎﯼ ﻋﺎرﻓﺎن ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻴﭻ دﻟﻴﻠﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻋﺎرﻓﺎن ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻧﺒﻮﯼ را ﺑﺎزﺳﺎزﯼ ﮐﺮد‪ .‬ﺿﻤﻦ اﻳﻨﮑﻪ ﻃﺮﻓﺪاران اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﺑﺮاﯼ‬
‫داورﯼ درﺧﺼﻮص ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺎرﻓﺎن‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ رﺳﻤﯽ‬
‫و ﺳﻨﺘﯽ دﻳﻨﯽ ﺗﺨﺎﻟﻒ و ﺗﻌﺎرض داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁن ﺗﺠﺎرب ﻏﻴﺮ اﺻﻴﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻴﺰاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ از ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ اش ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮار ﻣﯽ‬
‫ﮔﻴﺮد‪.‬ﻣﺮاﺟﻊ ﺣﺠﻴﺖ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺎرف را ﺗﺄﺋﻴﺪ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺁن ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺻﻴﻞ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺪل ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻣﺪل ﺑﺮاﯼ ﻣﻌﻘﻮل ﺳﺎزﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽ ﮔﺮدد؟ در ﺑﺎزﺳﺎزﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮر ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﺒﻂ وﺣﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ‬
‫ﻣﺤﻮرﯼ دادﻩ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮر ﻧﺒﺎﺷﻴﻢ و ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻗﻠﺐ را ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺮ هﻤﻴﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻣﺠﺎز ﺧﻮاهﻴﻢ ﺑﻮد ﮐﻼم اﻟﻬﯽ‬
‫را ﺗﺄوﻳﻞ ﮐﺮدﻩ و ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﺮدن ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻗﻠﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﻗﻠﺐ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ‬
‫ﮐﻼم اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫ح‪ -‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاﻳﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮﺁدﻣﯽ از ﻃﺮﻳﻖ ارﺗﺒﺎط ﺷﺨﺼﯽ ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﻬﺮﻩ‬
‫اﯼ از ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮ ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﺳﺎزد؟ ﮐﺮاﻣﺖ و رﺣﻤﺖ و اﺷﺘﻴﺎق ﺑﯽ ﻣﻨﺘﻬﺎ و‪ ...‬را ؟ ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺪاﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﺗﻤﺎم‬
‫هﺴﺘﯽ و ﻣﻴﻠﻴﺎردهﺎ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﻣﻬﻢ اش اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺮدم ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﯼ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻗﺮن‬
‫هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ ﺑﺮاﯼ او ﻓﺮزﻧﺪ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ؟ و از اﻳﻦ ﻣﻬﻤﺘﺮ‪ ،‬ﭼﺮا ﺧﻮب هﺎﻳﺶ)ﭘﺴﺮان( را ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺰﻳﻨﻨﺪ و ﻏﻴﺮﺧﻮب‬
 ‫‪64‬‬

‫هﺎﻳﺶ)زﻧﺎن( را ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺪا ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد از‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻘﺴﻴﻤﯽ‪ ،‬ﺁن را ﻏﻴﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟‬

‫‪-‬ﺁﻳﺎ ﺷﻤﺎ را ﭘﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ و او را دﺧﺘﺮ؟اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻤﯽ اﺳﺖ ﺧﻼف ﻋﺪاﻟﺖ)ﻧﺠﻢ‪.(21-22،‬‬

‫‪-‬ﺁﻳﺎ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺁراﻳﺶ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ و در هﻨﮕﺎم ﺟﺪال ﺁﺷﮑﺎر ﻧﻤﯽ ﮔﺮدد از ﺁن ﺧﺪاﺳﺖ؟ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪاﻳﻨﺪ زن‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬ﺁﻳﺎ ﺑﻪ هﻨﮕﺎم ﺧﻠﻘﺘﺸﺎن ﺁﻧﺠﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ؟ زودا ﮐﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺎدﺗﺸﺎن را ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ و از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد)زﺧﺮف‪.(18-19 ،‬‬

‫‪-‬ﺁﻳﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﭘﺴﺮان ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩ ‪ ،‬و ﺧﻮد از ﻣﻴﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮاﻧﯽ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﺑﺲ ﺑﺰرگ]و ﻧﺎروا[ ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﺪ)اﺳﺮا‪.(40 ،‬‬

‫‪-‬از اﻳﺸﺎن ﺑﭙﺮس‪ :‬ﺁﻳﺎ دﺧﺘﺮان از ﺁن ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭘﺴﺮان از ﺁن اﻳﺸﺎن؟ ﺁﻳﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﻼﺋﮑﻪ را زن ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﺪﻳﻢ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﯽ دﻳﺪﻧﺪ؟ ﺁﮔﺎﻩ ﺑﺎش ﮐﻪ از دروﻏﮕﻮﻳﻴﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪ :‬ﺧﺪا ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪ اﺳﺖ ‪ .‬دروغ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﺧﺪا دﺧﺘﺮان را‬
‫ﺑﺮ ﭘﺴﺮان ﺑﺮﺗﺮﯼ دادﻩ داد؟ ﺷﻤﺎ را ﭼﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﻧﻤﯽ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ؟ ﻳﺎ ﺑﺮ ادﻋﺎﯼ ﺧﻮد دﻟﻴﻞ روﺷﻨﯽ‬
‫دارﻳﺪ؟ اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻴﺪ ﮐﺘﺎﺑﺘﺎن را ﺑﻴﺎورﻳﺪ)ﺻﺎﻓﺎت‪.(149-157 ،‬‬

‫‪-‬ﻳﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ را دﺧﺘﺮان اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ را ﭘﺴﺮان)ﻃﻮر‪.(39 ،‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺁﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ)ﻣﺪل ﺁﻟﺴﺘﻮن(‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺮدﺳﺎﻻراﻧﻪ ﺁن ﻋﺼﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻪ ﯼ ﻣﺮدﺳﺎﻻرﯼ ﺑﻮد و زن ﻣﻮﺟﻮدﯼ درﺟﻪ دوم و ﮐﻢ ﺧﺮد ﻓﺮض ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬زﺑﺎن ﻗﺮﺁن زﺑﺎن ﻣﺮدﺳﺎﻻراﻧﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ زﺑﺎن ﺧﺪا) ﺑﻪ ﻓﺮض وﺟﻮد( ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮدﺳﺎﻻراﻧﻪ و ﺗﺒﻌﻴﺾ ﺁﻣﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن زﻧﺎن را داراﯼ ﻣﮑﺮ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ‬
‫ﺁورد)ﻳﻮﺳﻒ‪ ،(28 ،‬ﻣﺮدهﺎ ﺑﺮ زﻧﺎن ﺑﺮﺗﺮﯼ دارﻧﺪ)ﻧﺴﺄ‪ ،‬و ﺑﻘﺮﻩ‪ ،(228 ،‬ﺁﻳﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺄ در ﺧﺼﻮص ﺳﻔﻬﺎ)ﮐﻢ ﺧﺮدان( ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮان ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﯽ در ﺑﺎرﻩ ﯼ زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﺎ‪ ،‬اﻳﻦ هﻢ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮان ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ)ﻧﻈﺮﻳﻪ ﯼ ﺁﻟﺴﺘﻮن( ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﻳﺎن هﻢ اﮐﺜﺮ اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻬﯽ ﻗﺮﺁﻧﯽ را اﻣﻀﺎﻳﯽ ﻣﯽ‬
‫داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺄﺳﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻋﻤﻠﯽ و ذهﻨﯽ اﻋﺮاب ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫وداع ﺑﺎ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار و ﭘﺬﻳﺮش ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺨﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﺸﮑﻼت ﻳﺎد ﺷﺪﻩ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬در‬
‫ﻼ ﮐﻨﺎر رﻓﺘﻪ و او ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻟﻬﯽ ﺧﻮﻳﺶ وﻗﻮف ﺗﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺒﻪ اﯼ از وﺟﻮد‬ ‫ﻳﮏ ﻣﺪل ‪ ،‬ﭘﺮدﻩ هﺎ از ﭼﺸﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﯼ دﻳﮕﺮﯼ از وﺟﻮد وﯼ ﺑﻪ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﻣﯽ ﻧﺸﻴﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻌﺪ ﺧﺪاﻳﯽ ﺧﻮد روﺑﺮو ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬وﻗﺘﯽ هﻤﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺣﮑﺎم ﺟﺎرﯼ در ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺁﻧﻬﺎ را اﻣﻀﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫هﻢ ﺁﻧﻬﺎ را اﺣﮑﺎم اﷲ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺪﻟﯽ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﺎﻟﺺ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬ﺗﻤﺎم ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎ ﺗﺌﻮرﯼ ﭘﻴﭻ اﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم هﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﻣﯽ‬
‫دﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﺗﺌﻮرﻳﮏ اش ﺑﻪ وﯼ ﻣﯽ ﺁﻣﻮﺧﺖ ﮐﻪ هﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻏﻴﺮ ﺧﺪاﻳﯽ در اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺗﻴﺮاﻧﺪازﯼ هﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻴﺮاﻧﺪازﯼ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺮوزﯼ و ﺷﮑﺴﺖ هﺎ‪ ،‬ﮐﺎر ﺧﺪا ﺑﻮد)اﻧﺎ ﻟﮏ ﻓﺘﺤًﺎ ﻣﺒﻴﻨﺎ‪ :‬ﻓﺘﺢ‪ .( 1 ،‬هﺮ ﺑﻴﻤﺎرﯼ ﮐﻪ ﺷﻔﺎ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺧﺪا او‬
‫را ﺷﻔﺎ دادﻩ اﺳﺖ‪.‬ﺗﻤﺎم هﺪاﻳﺖ هﺎ و ﺿﻼﻟﺖ هﺎ ﮐﺎر ﺧﺪا ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ .‬وﻓﺘﯽ ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﻧﺒﺎﺷﺪ؟ هﺮﮐﺎر و هﺮ ﻓﻌﻠﯽ ‪ ،‬ﮐﺎر و ﻓﻌﻞ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺁﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﮎ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪا وﺟﻮد ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺟﺰاو ﭼﻴﺰﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﯼ ﺁﻟﺴﺘﻮن ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ را ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺣﺴﯽ( ﻣﯽ داﻧﺪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻋﻴﺐ و‬
‫ﻧﻘﺺ اﺳﺎﺳﯽ را دارد‪:‬‬
 ‫‪65‬‬

‫ﻳﮏ‪ -‬در هﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ اﻣﺮﯼ ﻣﻮرد ادراﮎ واﻗﻊ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﻗﻀﻴﻪ در ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻀﻴﻪ ﯼ‬
‫ﻼ ‪ :‬ﻳﮏ درﺧﺖ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻢ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﺁب داغ اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ وﻗﺖ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﮏ ﻗﺎﻧﻮن‬‫ﺷﺨﺼﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﯼ داراﯼ ﺳﻮر ﮐﻞ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫ﮐﻠﯽ را ادراﮎ ﺣﺴﯽ ﮐﺮد‪ .‬و ﺣﺎل ﺁﻧﮑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﻋﺎرﻓﺎن ﮔﺎهﯽ ﺣﮑﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮﯼ ﮐﻠﯽ را ادراﮎ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ :‬ﮐﻞ ﻧﻔﺲ‬
‫ذاﺋﻘﻪ اﻟﻤﻮت" هﺮ ﮐﺲ ﻣﺮگ را ﻣﯽ ﭼﺸﺪ‪ .‬ﻳﺎ ﮐﻞ ﻣﻦ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻓﺎن‪ :‬هﺮ ﮐﺲ ﺑﺮروﯼ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ از ﻣﻴﺎن ﻣﯽ رود‪ .‬هﺮ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﯼ‬
‫ادراﮐﯽ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ از ﻳﮏ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻧﻪ از ﻃﺒﻘﻪ اﯼ از ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﺣﮑﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دو‪ -‬در ﺗﺠﺮﺑﻪ ادراﮐﯽ ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﻣﻘﻮﻟﻪ ﯼ اﻋﺮاض ﺣﺴﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻔﺎهﻴﻤﯽ ﮐﻪ ﻗﺪﻣﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻔﺎهﻴﻢ ﺛﺎﻧﻴﻪ‬
‫ﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻔﺎهﻴﻢ اﻧﺘﺰاﻋﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ادراﮎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﺣﺪت و ﮐﺜﺮت‪ ،‬ﻗﻮﻩ و ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﺛﺒﺎت و ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‪،‬‬
‫وﺟﻮد و ﻣﺎهﻴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺎهﯽ و ﻋﺪم ﺗﻨﺎهﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺎل و ﻧﻘﺺ و‪...‬از ﻣﻔﺎهﻴﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ادراﮎ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﻋﺎرﻓﺎن اﻳﻨﻬﺎ را هﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪا واﺣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد اﺳﺖ)ﻳﺎ وﺟﻮد دارد(‪ ،‬ﻣﺎهﻴﺖ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎهﯽ اﺳﺖ و‪...‬‬

‫ﺳﻪ‪ :‬در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ادراﮐﯽ ﭼﻴﺰهﺎﯼ ﻓﺮاﻳﻨﺪﯼ ادراﮎ ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﮑﻤﺖ اﻣﻮر ﻓﺮاﻳﻨﺪﯼ اﻧﺪ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 6 ،‬ﻣﻬﺮ ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ص ‪.479‬‬

‫‪ -2‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪.313-314 ،8‬اﺳﺘﻨﺎد ﻣﮑﺮر ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴﺰان ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﺠﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ را ﻓﺮاهﻢ ﺁوردﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻣﺮ ﮐﺎﻣﻼ! روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ ‪" ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴﺰان ‪...‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﯽ از ﺻﺪر اﺳﻼم ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ" ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ هﻢ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ "ﺳﻘﺮاط" ﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺜﺎل هﺎﻧﺮﯼ ﮐﺮﺑﻦ از "اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻋﻈﻴﻢ اﻓﮑﺎر و ﻋﻮاﻃﻒ ﻋﻤﻴﻖ" او‬
‫ﺟﺮﻋﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ "ﺑﺮﮐﻮهﯽ از ﻓﺮهﻨﮓ ﺑﺸﺮﯼ ﺗﮑﻴﻪ زدﻩ اﺳﺖ"‪.‬‬
 ‫‪66‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(11‬‬
‫دل هﺎﯼ ﭘﺎﮎ ﻣﻮﻟﺪ ﻣﺜﻨﻮﯼ و ﻗﺮﺁن‬
‫ﻣﻮﻟﻮﯼ ﮐﻪ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﻋﻘﻞ در ﻧﺰد ﻣﺼﻄﻔﯽ دﻓﺎع ﻣﯽ ﮐﺮد و ﭘﺎﯼ اﺳﺘﺪﻻﻟﻴﺎن را ﭼﻮﺑﻴﻦ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ داد‪ ،‬ﻣﺜﻨﻮﯼ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﻗﺮﺁن ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽ ﻧﺸﺎﻧﺪ و ﻣﯽ ﮔﻔﺖ هﺮ دو از دل ﭘﺎﮎ ﺑﺮون ﺗﺮاوﻳﺪﻩ و ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎرﯼ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫" هﻤﭽﻨﺎن ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ روزﯼ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ از ﻳﺎران ﻳﮑﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﭘﺪرم ﺷﮑﺎﻳﺘﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺎ‬
‫ﻣﻦ ﺑﺤﺚ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺜﻨﻮﯼ را ﻗﺮﺁن ﭼﺮا ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ؟ ﻣﻦ ﺑﻨﺪﻩ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ ﭘﺪرم ﻟﺤﻈﻪ اﯼ ﺧﺎﻣﻮش ﮐﺮدﻩ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯼ ﺳﮓ! ﭼﺮا ﻧﺒﺎﺷﺪ؟ اﯼ ﺧﺮ! ﭼﺮا ﻧﺒﺎﺷﺪ؟ اﯼ ﻏﺮ ﺧﻮاهﺮ! ﭼﺮا ﻧﺒﺎﺷﺪ؟ هﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ در ﻇﺮوف ﺣﺮوف اﻧﺒﻴﺄ و اوﻟﻴﺄ ﺟﺰ‬
‫اﻧﻮار اﺳﺮار اﻟﻬﯽ ﻣﺪرج ﻧﻴﺴﺖ و ﮐﻼم اﷲ از دل ﭘﺎﮎ اﻳﺸﺎن رﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﺟﻮﻳﺒﺎر زﺑﺎن اﻳﺸﺎن روان ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‬

‫ﺟﻌﻞ اﻟﻠﺴﺎن ﻋﻠﯽ اﻟﮑﻼم دﻟﻴﻼ‬ ‫ان اﻟﮑﻼم ﺗﻔﯽ اﻟﻔﻮاد و اﻧﻤﺎ‬

‫ﺧﻮاﻩ ﺳﺮﻳﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﺳﺒﻊ اﻟﻤﺜﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﻋﺒﺮﯼ‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﻋﺮﺑﯽ"]‪.[1‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎﯼ ﻣﻮﻟﻮﯼ ﮐﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﺮح اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺁرا ﻣﻌﻄﻮف ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪ ﯼ ﻣﻬﻤﯽ ﺁﺷﮑﺎر‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ‪ :‬ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎورهﺎﻳﯽ داﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺑﺎورهﺎ را ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﺘﻌﺎرض ﻧﻤﯽ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮوز هﻢ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻓﺨﺮﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺨﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮﯼ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪرا و‬
‫دﻳﮕﺮ ﻋﺮﻓﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻬﺎ ﯼ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺗﮑﻔﻴﺮ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و زﻧﺪان و ﺳﻨﮕﺴﺎر و ﺗﺮور دﺳﺘﺎوردﯼ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﮑﻮﻳﻦ و ﺗﻮﻟﺪ ﻗﺮﺁن را هﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﮑﻮﻳﻦ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﺜﻨﻮﯼ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدن ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﻣﻮﻟﻮﯼ ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮﯼ ﺗﺮ داﻧﺴﺘﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻟﻬﯽ ﻧﺎﻣﻪ از ﻗﺮﺁن هﻢ ﻗﻮل ﻣﻮﻟﻮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪" :‬هﻤﭽﻨﺎن وﻟﯽ اﷲ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﻌﻴﺎن‪ ،‬ﺳﺮاج اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺜﻨﻮﯼ ﺧﻮان‪،‬رﺣﻤﻪ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ از ﺣﻀﺮت ﭼﻠﺒﯽ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﻗﺪس اﷲ ﺳﺮﻩ رواﻳﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ روزﯼ‬
‫ﻳﮑﯽ را از ﻣﺮﻳﺪان ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽ داد ﮐﻪ ﺑﮑﺎر ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺸﻮد و ﺑﺮ ﺳﺮ رﺣﻞ اﻟﻬﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﺣﮑﻴﻢ را ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻩ ﭘﻴﺶ‬
‫ﺁوردﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ از در درﺁﻣﺪﻩ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮارﮔﻴﺴﺖ؟ ﭼﻠﺒﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ را از ﺗﻬﺘﮏ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻣﯽ دهﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ واﷲ اﻳﻦ ﻗﻮﯼ ﺗﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬از ﺁﻧﮏ ﺻﻮرت ﻗﺮﺁن ﺑﺮ ﻣﺜﺎل ﻣﺎﺳﺖ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ روﻏﻦ و زﺑﺪﻩ‬
‫ﺁن"]‪.[2‬‬

‫روﻳﮑﺮد ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﺳﺮوش ﺑﻪ وﺣﯽ هﻢ ﻗﺮﺁن را ﺑﺎ ﻣﺜﻨﻮﯼ و دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬زﻧﺒﻮر‬
‫‪،‬ﻋﺴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻋﺴﻞ او ﻋﻴﻦ وﺣﯽ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻋﺴﻞ را ﺧﺪا از ﻳﮏ ﺳﻮ در زﻧﺒﻮر ﻧﻤﯽ رﻳﺰد ﺗﺎ او از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ ﺑﺮون‬
‫ﺑﺮﻳﺰد‪.‬ﺳﺮوش ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ "ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﮏ و ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻴﮏ زﻧﺒﻮر ﻋﻴﻦ وﺣﻴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽ ﺷﻮد"‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫وﺟﻮدﯼ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻴﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ)ﻣﺜﻞ زﻧﺒﻮر ﮐﻪ ﻋﺴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ(‪ ،‬وﺣﯽ ﭼﻴﺰﯼ‬
‫ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن از ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ رﺳﺪ و ﺁﻧﻬﺎ ﺁن را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺮدم ﻣﯽ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﺤﯽ اﻟﺪﻳﻦ ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻨﻮﯼ ﻣﻮﻟﻮﯼ‪ ،‬ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺳﻌﺪﯼ و دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬هﻤﻪ ﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺑﺸﺮﯼ اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ از "اﻟﻮهﻴﺖ" اﮐﻨﺪﻩ اﺳﺖ ‪ ،‬هﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﻟﻬﯽ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ هﺮ ﺟﺎ رو ﻣﯽ ﺷﻮد ﺧﺪا دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎران و ﺑﺎد‬
‫اﻧﺰال ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻴﺎهﺎن را ﺧﺪا ﻣﯽ روﻳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻮن هﻢ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺑﺸﻤﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﺗﻔﺎوت‬
‫ﻋﻤﻖ و ﺳﻄﺢ‪ ،‬و ﺗﻔﺎوت ﺗﻌﺪاد ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺘﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺰد ﺳﺮوش‪ ،‬ﻗﺮﺁن هﻤﺎﻧﻘﺪر زﻣﻴﻨﯽ – ﺑﺸﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺜﻨﻮﯼ هﻤﺎﻧﻘﺪر ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ‪ -‬ﺧﺪاﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن]‪.[3‬‬
 ‫‪67‬‬

‫ﺧﺪاﯼ ﻣﻮﻟﻮﯼ هﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﺎﺿﺮ و ﻧﺎﻇﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺮون و درون ﺑﺮاﯼ او ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺎﻟﻢ و ﺁدم ﺟﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪":‬روزﯼ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻮﻻﻧﺎ در ﺳﻤﺎع ﺗﻮاﺟﺪ ﻋﻈﻴﻢ ﻧﻤﻮدﻩ ﺣﺎﻻت ﺑﯽ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﮐﺮد و در اﺛﻨﺎﯼ ﺁن ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ راﻳﺖ ﺷﻴﺌًﺎ اﻻ و راﻳﺖ اﷲ ﻓﻴﻪ‪ ،‬از‬
‫ﻧﺎﮔﺎﻩ دروﻳﺸﯽ ﺻﺎﺣﺐ دل ﻧﻌﺮﻩ زﻧﺎن ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺴﺘﺎﺧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﻣﺴﺘﺎن ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻟﻔﻆ ﻓﻴﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ راﺳﺖ و‬
‫در ﺣﻖ ﺑﺎرﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻳﻦ ﻟﻔﻆ را اﻃﻼق ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ او در ﻇﺮف ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﻇﺮﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او ﻣﻈﺮوف ﺁن ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺾ‬
‫ﻻزم ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺮو ﻣﺤﻴﻂ ﺷﻮد و ﺧﺪا داﺧﻞ ﭼﻴﺰﯼ و ﺣﻴﺰﯼ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻮ ﻣﺴﺘﯽ ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﺴﺖ‬
‫هﺸﻴﺎرﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﻤﺎم ﻧﺒﻮدﯼ ﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻤﯽ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺁرﯼ ﻧﻘﺾ وﻗﺘﯽ ﻻزم ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻇﺮف ﻏﻴﺮ ﻣﻈﺮوف ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻇﺮف و ﻣﻈﺮوف دو ﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮏ ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻔﺎت ﻇﺮف ﻋﺎﻟﻢ ذات ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و هﺮ دو ﻳﮏ ﭼﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻻﻏﻴﺮ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ دو‬
‫ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﭼﻮن ﻓﯽ اﻟﺤﻘﻴﻘﻪ ﻳﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﯽ ﻧﻘﺾ ﻻزم ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺤﻴﻂ اﺳﺖ ﺧﺎرج را و داﺧﻞ را ﮐﻪ اﮔﺮ داﺧﻠﺶ ﻧﮕﻮﺋﻴﻢ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺤﻴﻂ داﺧﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ و او ﻣﺤﻴﻄﺴﺖ ﺑﺮ هﻤﻪ اﺷﻴﺄ و ﻗﻮام و ﻗﻴﺎم ﮐﻞ ﺑﻮﺟﻮد واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮدﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻇﺮف ﻧﻴﺰ اوﺳﺖ و‬
‫ﻣﻈﺮوف ﻧﻴﺰ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﺣﺎﻃﺖ ﺑﺮ هﻤﻪ ﯼ ﻣﻮﺟﻮدات ﻻزم ﺁﻳﺪ و هﻮ ﺑﮑﻞ ﺷﯽ ﻣﺤﻴﻂ)‪ ،(54/41‬ﻓﯽ اﻟﺤﺎل دروﻳﺶ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد و‬
‫ﻣﺮﻳﺪ ﺷﺪ"]‪ .[4‬ﻋﺎﻟﻢ وﻗﺘﯽ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ در ﻧﻈﺮ ﺁﻳﺪ‪ ،‬هﻤﻪ ﭼﻴﺰش ﺧﺪاﻳﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺧﻮاهﺪ رﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﭘﺎﻳﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯼ را از ﺳﺮ ﮔﺬراﻧﺪﻩ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﺑﺮاﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮﺁوردﻩ ﯼ اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ)ﻗﺮﺁن(‪ ،‬دو ﻣﺪل رﻗﻴﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻳﮑﯽ ﺁﻧﮑﻪ ﻗﺮﺁن را ﮐﻼم ﺧﺪا ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و‬
‫دﻳﮕﺮﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﻗﺮﺁن را ﮐﻼم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -3‬هﺮ دو ﻣﺪل ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ادﻟﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ زور ادﻟﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪﻋﺎ را ﻣﻌﻘﻮل ﮐﺮد‪ .‬هﺮ ﻣﺪﻟﯽ ﮐﻪ دادﻩ هﺎ را ﺑﻬﺘﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دﻳﮕﺮﯼ ﺗﺮﺟﻴﺢ دارد‪.‬‬

‫‪ -4‬هﻴﭽﻴﮏ از اﻳﻦ دو ﻣﺪل‪ ،‬ﻏﻴﺮ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ ﺿﺪ دﻳﻨﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ هﺎﯼ ﺑﺸﺮﯼ اﺳﺖ ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻳﮏ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ .‬در واﻗﻊ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم دو ﺳﻨﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻟﻒ‪ -‬ﺳﻨﺖ ﻓﻘﻬﯽ‪ -‬ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗًﺎ ﺳﻨﺘﯽ ﻋﻮاﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ب‪ -‬ﺳﻨﺖ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻪ‪ -‬ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﺗًﺎ ﺳﻨﺘﯽ ﻧﺨﺒﻪ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاﯼ ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‪" ،‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎز" اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪاﯼ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻋﺎرﻓﺎن‪ ،‬ﺧﺪاﯼ ﻏﻴﺮﻣﺘﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاﯼ ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﺧﺸﻢ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﮑﺮ ﻣﯽ ورزد‪ ،‬ﺧﺪﻋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻦ‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﻣﯽ ورزد‪ ،‬ﺣﺮف ﻣﯽ زﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪو ﻏﻴﺮﻩ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺪاﯼ ﻋﺎرﻓﺎن و‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن وﺟﻮد ﺑﺤﺖ و ﺑﺴﻴﻂ و ﻣﻄﻠﻘًﺎ اﻧﻔﻌﺎل ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬ﺧﺪاﯼ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪاﯼ ﻋﺎرﻓﺎن و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن‪ ،‬هﻤﻪ‬
‫هﺴﺘﯽ اﺳﺖ]‪ .[5‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻋﺮﻓﺎن‬
‫ﻼ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع و ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ از ﺳﻮﯼ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺎ ﺣﺮﺑﻪ ﺗﮑﻔﻴﺮ ﻣﻮاﺟﻪ‬ ‫ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻧﻪ‪ -‬ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻪ‪-‬ﻋﻮاﻣﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﯽ دﻳﻨﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ‪.‬‬

‫‪-5‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻪ‪ -‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎﻧﻪ از ﺧﺪا‪،‬وﺣﯽ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺘﺎوردهﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯼ ﮐﺎﻧﺖ و وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﮐﻪ‬
‫هﻴﭻ ﻧﻘﺸﯽ در اﻟﻔﺎظ و ﻣﺤﺘﻮاﯼ وﺣﯽ ﻧﺪارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ "ﻧﺎﻣﻪ رﺳﺎن"‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺁدﻣﻴﺎن ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﯽ دهﺪ ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻻﮐﯽ‬
‫از ذهﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ‪..‬ﺟﺎن ﻻﮎ ذهﻦ ﺁدﻣﯽ را "ﻟﻮح ﺳﻔﻴﺪ" ﯼ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺮ ﺁن ﻧﻘﺶ ﻣﯽ ﺑﻨﺪد‪ .‬ﮐﺎﻧﺖ ﻧﮕﺎﻩ ﺁدﻣﻴﺎن‬
‫را ﺑﻪ ذهﻦ و ﺟﻬﺎن ﻋﻮض ﮐﺮد‪ .‬او ﻣﺎ را از "ﻣﻦ ﻣﻨﻔﻌﻞ" ﻻﮐﯽ ﺑﻪ "ﻣﻦ ﻓﺎﻋﻞ")ﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ هﺎﻳﺶ ﺷﮑﻞ ﻣﯽ دهﺪ(‬
‫ﻋﺒﻮر داد‪ .‬ﮐﺎﻧﺖ ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺁن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ هﺴﺖ)ﭼﻴﺰهﺎ در ﺧﻮدﺷﺎن= ﻧﻮﻣﻦ(‪ ،‬و ﺟﻬﺎن ﺁن ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ‬
‫ﻼ ﻣﺘﻔﺎوت هﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺟﻬﺎن ﭘﺪﻳﺪار‪ ،‬ﻓﻀﺎﻣﻨﺪ )‪ (spatial‬و‬ ‫ﮐﻨﺪ)ﭼﻴﺰهﺎ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ= ﻓﻨﻮﻣﻦ(‪ ،‬دو ﭼﻴﺰ ﮐﺎﻣ ً‬
‫زﻣﺎﻧﻤﻨﺪ)‪ (temporal‬اﺳﺖ ‪ .‬ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن ﺻﻮرﺗﻬﺎﯼ ﻧﮕﺮش ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ هﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯼ را ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽ رﻳﺰﻳﻢ‪.‬ذهﻦ‬
‫ﺁدﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻘﻮﻻﺗﯽ ﭼﻮن ﺟﻮهﺮ و ﻋﻠﻴﺖ و‪ ...‬دادﻩ هﺎﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪﻋﺎﯼ ﮐﺎﻧﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ذهﻦ ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ ﺑﻪ‬
 ‫‪68‬‬

‫ﺁﻧﭽﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺷﮑﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ذهﻦ هﺮ ﭼﻴﺰﯼ را در ﻣﮑﺎن ﺳﻪ ﺑﻌﺪﯼ و زﻣﺎن دو ﺑﻌﺪﯼ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر در ﻣﯽ ﺁورد و ﻣﯽ ﻓﻬﻤﺪ‬
‫و در ﻣﻘﻮﻻت ادراﮎ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻴﺖ(]‪.[6‬ذهﻦ درﻳﺎﻓﺖ هﺎﯼ ﺧﻮد را ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ هﻢ داراﯼ ذهﻦ اﺳﺖ و ذهﻦ او‬
‫داراﯼ هﻤﺎن ﺳﺮﺷﺖ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ذهﻦ دﻳﮕﺮ ﺁدﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ داراﯼ زﺑﺎن اﺳﺖ و زﺑﺎن او هﻤﺎن زﺑﺎن ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺸﺮﯼ‬
‫اﺳﺖ]‪.[7‬راهﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﺑﺎن ﺑﺮاﯼ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬ﺟﻬﺎن از راﻩ زﺑﺎن ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬ﺟﻬﺎن‬
‫هﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪.‬هﺮ ﮐﺲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪،‬اﺳﻴﺮ زﻧﺪان زﺑﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -6‬هﺮ ﻳﮏ از دو ﻣﺪل ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﯽ ﺷﻤﺎرﯼ ﺑﺪﻧﺒﺎل دارد‪ ،‬ﮐﻪ ﻻزﻣﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺻﻞ ﻣﺪل ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﭘﺮوژﻩ‪ ،‬ﺷﺮط ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻳﮏ ﻣﺪل ﻋﻘﻼﻧﯽ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻋﻤﻠﯽ اش رد و ﻃﺮد ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫ﺷﺮط روﺷﻨﻔﮑﺮﯼ و اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪-7‬ﺁﻧﺎﻧﮑﻪ ﻗﺮﺁن را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺣﺘﯽ ﻳﮏ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮد اﻗﺎﻣﻪ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﺮاﯼ ﺗﺤﮑﻴﻢ‬
‫ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﭼﻴﺰ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫‪-7-1‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن‪ .‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن اﻗﺎﻣﻪ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮهﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﮑﺮار ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻦ ﺁﻧﮑﻪ هﻤﻴﻦ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ از زﺑﺎن ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺮﻣﻨﻴﻮﺗﻴﮑﯽ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ هﻢ اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﺗﻤﺎم ﻋﻴﺎر از ﺁن اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺁﻧﮑﻪ ﻣﻔﺴﺮ هﺮ ﻣﻮردﯼ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ در‬
‫ﺗﻌﺎرض ‪ ،‬و ﻧﺰد ﺑﺸﺮ ﻣﺪرن ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄوﻳﻞ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬

‫‪-7-2‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ)ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻗﺮﺁن را ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬در اﻣﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮ‬
‫اﮐﺜﺮﻳﺖ ﺣﺠﺖ اﺳﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ و ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﺧﻮد را از رأﯼ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم اﺧﺬ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮﯼ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻳﺎ اﻗﻠﻴﺖ ﺣﺠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎ ﺗﺎﺑﻊ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ و ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺑﻼدﻟﻴﻞ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -7-3‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ راﺳﺘﮕﻮﻳﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ .‬از ﺻﺪق اﺧﻼﻗﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺻﺪق ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -7-4‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻋﺪم اﺧﺘﻼف در ﻗﺮﺁن‪ .‬ﻋﺪم اﺧﺘﻼف در ﻳﮏ ﻣﺘﻦ ﻳﺎ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺁن را ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﻣﺒﺪل ﻧﺨﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن هﻢ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﯼ ﺑﻘﻴﻪ ﯼ ﻣﺘﻮن اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرﯼ هﺎﯼ درون ﻣﺘﻨﯽ ﻗﺮﺁن را از راﻩ‬
‫ﺗﺄوﻳﻞ رﻓﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ هﻤﺎن ﮐﺎرﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺎ ﻣﺘﻮن ﻏﻴﺮ ﻣﻘﺪس ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -8‬از ﻣﻴﺎن دو ﻣﺪﻋﺎﯼ ﻣﺘﻌﺎرض) ﻗﺮﺁن ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ و ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ(‪ ،‬ﺻﺪق اوﻟﯽ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺎ روش هﺎﯼ‬
‫ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﺸﺮﯼ ﻣﻮﺟﻪ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﮑﺎن ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺻﺪق دوﻣﯽ ﺑﺎ روش هﺎﯼ ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﺸﺮﯼ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺁﻧﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮﺁن را ﺳﺨﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ وﺛﺎﻗﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺘﻦ را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺒﻬﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻄﺮح‬
‫ﺷﺪﻩ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻮﺟﻬﯽ دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺁﻧﺎن ﮐﻪ ﻗﺮﺁن را ﮐﻼم ﺧﺪا ﻣﯽ‬
‫داﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ وﺛﺎﻗﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺘﻦ را اﺛﺒﺎت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ دﻟﻴﻞ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ راهﯽ ﺑﺸﺮﯼ ﺑﺮاﯼ‬
‫اﺛﺒﺎت اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺘﺼﻮر اﺳﺖ؟ ﺗﺎﮐﻨﻮن دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮ ﺻﺪق ﮐﻼم اﷲ ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن ﻋﺮﺿﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮض اﻳﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ دﻻﺋﻞ‬
‫ﻣﻮﺟﻪ ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ زﻳﺮ را اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺧﺪا‪،‬ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺣﺮف ﻣﯽ زﻧﺪ و ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ارﺗﺒﺎط اﻋﺘﺒﺎرﯼ)ﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ -‬ﺗﮑﻮﻳﻨﯽ( هﻢ دارد‪.‬‬

‫اﻣﺎ از اﻳﻦ دوﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬از اﺛﺒﺎت اﻳﻨﮑﻪ هﺎﺑﺮﻣﺎس ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﺁدﻣﻴﺎن‬
‫ارﺗﺒﺎط ﮐﻼﻣﯽ دارد‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدﯼ ﺑﺎ هﺎﺑﺮﻣﺎس ارﺗﺒﺎط ﮐﻼﻣﯽ داﺷﺘﻪ و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺼﺒﺎح ﻳﺰدﯼ ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎن هﺎﺑﺮﻣﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻦ ﺁﻧﮑﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺪﻋﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ هﺎﺑﺮﻣﺎس ﺷﻮد‪ ،‬راهﻬﺎﯼ ﺑﺸﺮﯼ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ وﺟﻮد‬
 ‫‪69‬‬

‫دارد)ﻓﻴﻠﻢ دﻳﺪار‪ ،‬ﻧﻮار ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ هﺎ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ از هﺎﺑﺮﻣﺎس در ﺧﺼﻮص ﺻﺪق ﻣﺪﻋﯽ و‪ ، (...‬وﻟﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان از ﺧﺪا ﭘﺮﺳﻴﺪ؟‬

‫‪ -9‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﻣﺘﻦ‪،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻘﺒﻮل ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮد ﮐﻪ‬
‫ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺸﻤﻮل ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬از اﺑﺘﺪأ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﺻﺪق ﮔﺰارﻩ هﺎﯼ ﻗﺮﺁﻧﯽ از داﻳﺮﻩ ﯼ ﺑﺤﺚ‬
‫ﺧﺎرج ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻧﻘﺪ ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ دﻻﺋﻞ ﺻﺪق ﺑﺎرورهﺎﯼ ﻗﺮﺁﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ‪ ،‬دﻻﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﺑﺎورهﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺑﺎورهﺎﯼ ﻗﺮﺁﻧﯽ )ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﻋﺼﻤﺖ‪ ،‬ﺣﻴﺎت‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻗﺮﺁﻧﯽ ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬داﺳﺘﺎن هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﮐﻼم اﷲ ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن‪ ،‬و‪ (...‬ﺑﯽ دﻟﻴﻞ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺁﻳﻨﺪﻩ ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﯽ‪ -‬ﻳﻬﻮدﯼ ‪ ،‬ﻣﺪﻟﯽ اراﺋﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻮرﯼ ﻣﻌﻘﻮل از ﻣﺪﻋﺎﯼ "ﮐﻼم اﷲ‬
‫ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن" ﻋﺮﺿﻪ ﺑﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﮐﺴﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪﻟﯽ اراﺋﻪ ﻧﮑﺮدﻩ‪ ،‬و ﺗﺎ ﺁن اﻧﺪازﻩ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽ ﻓﻬﻤﻢ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﯼ ﺑﺮهﺎن ﺑﺮاﯼ‬
‫اﺛﺒﺎت ﮐﻼم اﷲ ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -10‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ دﻳﻦ‪ ،‬داﻧﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﮑﻮﻳﻦ ادﻳﺎن و ﮔﺴﺘﺮش و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﯽ ﮐﺎود‪ .‬ﻧﻤﯽ‬
‫ﺗﻮان و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﺸﻢ هﺎ را ﺑﺮ دﺳﺘﺎوردهﺎﯼ اﻳﻦ داﻧﺶ ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ)ﻋﻠﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و روان ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ(‬
‫ﻧﺎﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ هﻢ ﻧﺎﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻧﻘﺶ ﻋﻼﺋﻖ و ﻣﻨﺎﻓﻊ )‪(interest‬و ﻗﺪرت در ﺗﻮﻟﻴﺪ داﻧﺶ ﻏﺎﻓﻞ‬
‫ﺷﺪ)ﻧﻈﺮﻳﻪ ﯼ هﺎﺑﺮﻣﺎس و ﻓﻮﮐﻮ(‪ .‬اﻳﻨﮏ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ‪ ،‬دﻳﻦ هﻤﺎﻧﻨﺪ اوراق ﺑﻬﺎدار اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوراق ﺑﻬﺎدار‬
‫در ﺑﺎزار ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬داراﯼ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺁﻧﻬﺎ را ﺧﺮج ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻘﺪ اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎ را‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﯼ ﭘﺎﻳﺎن دﻳﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ از دو ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻧﻈﺮﯼ)ﺗﻨﺎﺳﺐ دﻟﻴﻞ و ﻣﺪﻋﺎ( و ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻋﻤﻠﯽ)ﺗﻨﺎﺳﺐ روش هﺎ و‬
‫وﺳﺎﻳﻞ ﺑﺎ اهﺪاف(‪ .‬ﺁدﻣﯽ اﮔﺮ ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻧﻈﺮﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰاﻧﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺪﻋﺎﻳﺶ دﻟﻴﻞ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس دﻳﻦ در ﮐﺎوش هﺎﯼ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﻨﺪاران ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺳﺘﺒﺮ و ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ ﯼ زﻳﺎدﯼ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺷﮕﺮف ﺧﻮد‪ ،‬دﻟﻴﻞ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ اﻧﺪ ﻗﺮﺁن ﺳﺨﻦ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺘﯽ ﻳﮏ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎﯼ ﺳﺘﺒﺮ‪ ،‬ﺗﺎﮐﻨﻮن اﻗﺎﻣﻪ ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎس دﻳﻦ ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺑﻼدﻟﻴﻞ را ﺑﺎور‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ اﻧﺴﺎن ﺗﻨﺪرﺳﺖ و ﻣﻌﻘﻮل ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎهﺎﯼ ﺑﻼدﻟﻴﻞ را ‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ‪،‬ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ؟‬

‫روان ﺷﻨﺎﺳﺎن دﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ هﺎﯼ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن هﻢ ﭘﺎﺳﺦ هﺎﯼ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺪن و ﺁﻣﻮزش اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ ،‬ﺑﺎورهﺎﯼ ﺑﻼدﻟﻴﻞ دﻳﻨﯽ را ﺑﻪ ﻓﺮد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺒﮑﻪ هﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ را ﻣﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ‪ ،‬ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻋﺘﻘﺎداﺗﯽ ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﭼﺸﻢ را ﺑﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ هﺎﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﺴﺖ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 9 ،‬ﻣﻬﺮ ﻣﺎﻩ ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬
‫‪--1‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ اﻓﻼﮐﯽ ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﻌﺎرﻓﻴﻦ‪ ،‬ﺑﮑﻮﺷﺶ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻳﺎزﻳﺠﯽ‪ ،‬دﻧﻴﺎﯼ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،1375‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.291‬‬

‫‪ -2‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﻌﺎرﻓﻴﻦ‪،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ص ‪.222‬‬

 ‫‪70‬‬

‫‪" -3‬ﮐﺘﺎب ﻣﺜﻨﻮﯼ ﺑﯽ هﻴﭻ ﺷﺒﻬﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﻟﻬﺎﻣﯽ اﺳﺖ و ﭘﺎرﻩ هﺎﻳﯽ در ﺁن هﺴﺖ ﮐﻪ راﻳﺤﻪ ﯼ ﺁﺷﻨﺎ و ﺁﺷﮑﺎر وﺣﯽ و ﮐﺸﻒ از ﺁن‬
‫ﺑﻪ دﻣﺎغ ﻣﯽ رﺳﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺸﻘﯽ‪ -‬وﺣﻴﺎﻧﯽ ﺟﻼاﻟﺪﻳﻦ روﻣﯽ‪ ،‬زاﻳﻨﺪﻩ ﯼ اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﻘﺪس اﻟﻬﺎﻣﯽ اﺳﺖ و دروﻧﻤﺎﻳﻪ ﯼ ﮐﺸﻔﯽ‪-‬‬
‫وﺻﺎﻟﯽ ﺁن هﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﺮ ﺑﺮوﻧﻤﺎﻳﻪ ﯼ ﺷﻌﺮﯼ‪ -‬ﮐﻼﻣﯽ ﺁن ﺳﺒﻘﺖ ﻣﯽ ﺟﻮﻳﺪ")ﺑﺴﻂ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺒﻮﯼ‪ ،‬ص ‪.(37‬‬

‫ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ وﺣﯽ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﺮوش ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ دوﮔﻮﻧﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ و ﻏﻴﺮ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺳﺨﻨﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ﻗﺮﺁن‬
‫و ﻏﻴﺮ ﻗﺮﺁن( ﺳﺨﻨﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺨﻨﺎن ﻏﻴﺮ ﻗﺮﺁﻧﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺳﺨﻨﺎن ﻗﺮﺁﻧﯽ وﯼ ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮوش ﻣﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﺪ‪ ":‬ﺁﻳﺎ ﺳﻮرﻩ ﺗﺒﺖ ﻳﺪا اﺑﯽ ﻟﻬﺐ و ﺗﺐ‪ ،‬در دﻻﻟﺖ و ﻋﺒﺎرت و ﺑﻼﻏﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ از ﺳﺨﻨﺎن ﻏﻴﺮ ﻗﺮﺁﻧﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ؟"‪.‬‬

‫‪ -4‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﻌﺎرﻓﻴﻦ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﺺ ‪. 110-111‬‬

‫‪ -5‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺑﺮهﺎن ﺻﺪﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪاﻳﯽ را اﺛﺒﺎت ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ دﻗﻴﻖ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺮهﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،‬ﺧﺪاﯼ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ را اﺛﺒﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم هﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺮهﺎن ﺻﺪﻳﻘﻴﻦ ﺑﻮﻋﻠﯽ را ﺑﺮهﺎن ﺻﺪﻳﻘﻴﻦ ﻧﻤﯽ داﻧﺪ‪ .‬وﯼ ﭘﺲ‬
‫از ذﮐﺮ ﺑﺮهﺎن ﺑﻮﻋﻠﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ... ":‬و هﺬا اﻟﻤﺴﻠﮏ اﻗﺮب اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ اﻟﯽ ﻣﻨﻬﺞ اﻟﺼﺪﻳﻘﻴﻦ و ﻟﻴﺲ ﺑﺬﻟﮏ ﮐﻤﺎ زﻋﻢ‪ ،‬ﻻن هﻨﺎﮎ‬
‫ﻳﮑﻮن اﻟﻨﻈﺮ اﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﻪ اﻟﻮﺟﻮد‪ ،‬و هﻴﻬﻨﺎ ﻳﮑﻮن اﻟﻨﻈﺮ ﻓﯽ ﻣﻔﻬﻮم اﻟﻮﺟﻮد") اﺳﻔﺎر‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪ .(26‬ﺷﺎﮔﺮدان ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ‪،‬‬
‫ﻼ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮهﺎن ﺻﺪﻳﻘﻴﻦ ﻣﻼﺻﺪرا و دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻳﮏ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻘﺪﻣﻪ)اﺻﻠﺖ وﺟﻮد‪ ،‬وﺣﺪت‬ ‫ﻣﺜ ً‬
‫ﺗﺸﮑﻴﮑﯽ وﺟﻮد‪ ،‬اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ( اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮهﺎن ﺻﺪﻳﻘﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﺪون هﻴﭻ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺧﺪا را اﺛﺒﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻗﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‬
‫در ﺗﻌﻠﻴﻘﻪ ﯼ ﺧﻮد ﺑﺮ اﺳﻔﺎر ‪ ،‬در ذﻳﻞ ﺳﺨﻦ ﻣﻼﺻﺪرا‪":‬ان اﻟﻮﺟﻮد ﮐﻤﺎ ﻣﺮ ﺣﻘﻴﻘﻪ ﻋﻴﻨﻴﻪ" ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬وهﺬﻩ هﯽ اﻟﻮاﻗﻌﻴﻪ‬
‫اﻟﺘﯽ ﻧﺪﻓﻊ ﺑﻬﺎ اﻟﺴﻔﺴﻄﻪ و ﻧﺠﺪ ﮐﻞ ذﯼ ﺷﻌﻮر ﻣﻀﻄﺮًا اﻟﯽ اﺛﺒﺎﺗﻬﺎ‪ ،‬و هﯽ ﻻ ﺗﻘﺒﻞ اﻟﺒﻄﻼن و اﻟﺮﻓﻊ ﻟﺬاﺗﻬﺎ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ان ﻓﺮض ﺑﻄﻼﻧﻬﺎ‬
‫و رﻓﻌﻬﺎ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻟﺜﺒﻮﺗﻬﺎ و وﺿﻌﻬﺎ‪ .‬ﻓﻠﻮ ﻓﺮﺿﻨﺎ ﺑﻄﻼن ﮐﻞ واﻗﻌﻴﻪ ﻓﯽ وﻗﺖ او ﻣﻄﻠﻘًﺎ ﮐﺎﻧﺖ ﺣﻴﻨﺌﺬ ﮐﻞ واﻗﻌﻴﻪ ﺑﺎﻃﻠﻪ واﻗﻌًﺎ)اﯼ‬
‫اﻟﻮاﻗﻴﻪ ﺛﺎﺑﺘﻪ(‪ .‬و ﮐﺬا اﻟﺴﻮﻓﺴﻄﯽ ﻟﻮ رأﯼ اﻻﺷﻴﺎ ﻣﻮهﻮﻣﻪ او ﺷﮏ ﻓﯽ واﻗﻌﻴﺘﻬﺎ ﻓﻌﻨﺪﻩ اﻻﺷﻴﺎ ﻣﻮهﻮﻣﻪ واﻗﻌًﺎ و اﻟﻮاﻗﻌﻴﻪ ﻣﺸﮑﻮﮐﻪ‬
‫واﻗﻌًﺎ ) اﯼ هﯽ ﺛﺎﺑﺘﻪ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ هﯽ ﻣﺮﻓﻮﻋﻪ(‪ .‬و اذ ﮐﺎﻧﺖ اﺻﻞ اﻟﻮاﻗﻌﻴﻪ ﻻ ﺗﻘﺒﻞ اﻟﻌﺪم و اﻟﺒﻄﻼن ﻟﺬاﺗﻬﺎ ﻓﻬﯽ واﺟﺒﻪ ﺑﺎﻟﺬات‪ .‬ﻓﻬﻨﺎﮎ‬
‫واﻗﻌﻴﻪ واﺟﺒﻪ ﺑﺎ ﻟﺬ ات ‪ ،‬و اﻻﺷﻴﺎ اﻟﺘﯽ ﻟﻬﺎ واﻗﻌﻴﻪ ﻣﻔﺘﻘﺮﻩ اﻟﻴﻬﺎ ﻗﺎﺋﻤﻪ اﻟﻮﺟﻮد ﺑﻬﺎ‪ .‬و ﻣﻦ هﻨﺎ ﻳﻈﻬﺮ ﻟﻠﻤﺘﺎﻣﻞ ان اﺻﻞ وﺟﻮد اﻟﻮاﺟﺐ‬
‫ﺑﺎﻟﺬات ﺿﺮورﯼ ﻋﻨﺪ اﻻﻧﺴﺎن‪ ،‬و اﻟﺒﺮاهﻴﻦ اﻟﻤﺜﺒﺘﻪ ﻟﻪ ﺗﻨﺒﻴﻬﺎت ﺑﺎﻟﺤﻘﻴﻪ)اﺳﻔﺎر‪ ،‬ج ‪ ،6‬ﺻﺺ ‪ ، 14 -15‬ﺗﻌﻠﻴﻘﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺎورﻗﯽ ﺳﻮم(‪.‬‬

‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ هﻤﻴﻦ ﺑﺮهﺎن را در ﮐﺘﺎب اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪":‬واﻗﻌﻴﺖ هﺴﺘﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺛﺒﻮت ﺁن هﻴﭻ ﺷﮏ‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬هﺮﮔﺰ ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽ ﭘﺬﻳﺮد و ﻧﺎﺑﻮدﯼ ﺑﺮ ﻧﻤﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ واﻗﻌﻴﺖ هﺴﺘﯽ ﺑﯽ هﻴﭻ ﻗﻴﺪ و ﺷﺮط واﻗﻌﻴﺖ هﺴﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ هﻴﭻ ﻗﻴﺪ و ﺷﺮﻃﯽ ﻻ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬و ﭼﻮن ﺟﻬﺎن ﮔﺬران و هﺮ ﭼﻪ ﺟﺰء از اﺟﺰاء ﺟﻬﺎن ﻧﻔﯽ را ﻣﯽ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻴﻦ‬
‫هﻤﺎن واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻔﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺁن واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ دارد و ﺑﯽ ﺁن از هﺴﺘﯽ ﺑﻬﺮﻩ اﯼ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ...‬ﺟﻬﺎن و‬
‫اﺟﺰاء ﺟﻬﺎن در اﺳﺘﻘﻼل وﺟﻮدﯼ ﺧﻮد و واﻗﻌﻴﺖ دار ﺑﻮدن ﺧﻮد ﺗﮑﻴﻪ ﺑﻪ ﻳﮏ واﻗﻌﻴﺘﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻴﻦ واﻗﻌﻴﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد‬
‫واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ") ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ﺻﺺ ‪.(75 -86‬‬

‫‪ -6‬وارﻧﻮﮎ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﮕﺎﻩ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤ ًﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ "اﺷﻴﺎ‬
‫ﻼ ﺧﻴﺎل ﭘﺮدازاﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺖ ﻗﻮاﯼ ﻣﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯼ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﮐﻨﻨﺪ" ﮐﺎﻣ ً‬
‫واﻗﻌﻴﺘﻬﺎﯼ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ اﺛﺮ ﮔﺬار ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﺴﻠﻤًﺎ ﻣﺎ ﻣﺠﺒﻮرﻳﻢ ﺟﻬﺎن را ﺁن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﻣﺎ ﻳﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻬﺎﯼ ﻣﺎ وﻓﻖ دهﺪ ﮔﺰاﻓﻪ اﻧﺪﻳﺸﯽ ﻓﺎﺣﺸﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﮏ ﮐﺎﻧﺖ‬
‫ﻗﺪرت ﮐﺎﻣﻞ اﻳﻦ اﻳﺮاد را ﺣﺲ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاﯼ ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﺪان ﺗﻤﺎﻳﺰﯼ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻴﺎن ﺟﻬﺎن ﺁن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺧﻮد ]ﻓﯽ ﻧﻔﺴﻪ[ اﺳﺖ‬
‫و ﺟﻬﺎن ﺁن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﺷﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽ ﮔﺮدد و ﺑﺮ ﺁن ﺗﺄﮐﻴﺪ ﻣﯽ ورزد‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪،‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ]‪/‬ذات[ ﺁن‪ ،‬ﺁن ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﺧﻮد ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ ﺁن ﮐﺎرﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ هﻤﺎن اﻧﺪازﻩ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺁﻧﭽﻪ وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩ اﯼ ﺧﺎص ﺑﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﺷﻮد ‪ ،‬و از ﺳﻮﯼ ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ ﺧﺎص ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪﯼ ‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﯼ ‪ ،‬و ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺪاﻣﻬﺎﯼ ﺣﺴﯽ ﻣﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺎ وﺿﻊ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤًﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ اﺳﺎﺳ ًﺎ‬
 ‫‪71‬‬

‫ﻼ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻒ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﻳﻨﮏ از ﺟﻬﺎن دارﻳﻢ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﺷﻴﻮﻩ هﺎﯼ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﺎ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﻮا و ﺗﻮاﻧﺸﻬﺎﯼ ﻣﺎ هﺮﮔﺰ ﺑﺮاﯼ ذات ﺁﻧﭽﻪ در ﺧﻮد]‪/‬ﻓﯽ ﻧﻔﺴﻪ[ وﺟﻮد دارد ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪﯼ وﻳﮋﮔﯽ ﺟﻬﺎن را ﺁن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﻋﺎم ﺟﻬﺎن را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺟﻬﺎن در‬
‫ﺧﻮد]‪/‬ﻓﯽ ﻧﻔﺴﻪ[ هﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﯽ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﮔﺮدد ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ هﺴﺘﻴﻢ ﮐﻪ هﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﺎﻧﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﭘﺪﻳﺪار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ دارد‪ ،‬اﻳﻦ اﺷﻴﺎ ﭼﻮﻧﺎن ﭘﺪﻳﺪارهﺎﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ "ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎ ﺗﻄﺎﺑﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ"‪.‬‬

‫‪G. J. Warnock, “Kant” in D. J. O”Conner, ed. A Critical History of Western‬‬

‫‪Philosphy (New York: Free Press , 1964), P. 300.‬‬

‫ﮐﺎﻧﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻮﺟﻪ را از ﺟﻬﺎن ﺑﻴﺮون ﺑﻪ ذهﻦ ﺳﻮژﻩ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮد‪.‬اﻣﺎ ﭘﺲ از وﯼ‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﮑﻴﻪ ﺑﻪ درون را ﭘﻴﺸﺘﺮ‬
‫و ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ راﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﮐﻴﺮﮔﮕﻮر‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ و داﺳﺘﺎﻳﻔﺴﮑﯽ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻧﻴﺮوﯼ اﻧﮕﻴﺰاﻧﻨﺪﻩ ﯼ دروﻧﯽ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮﯼ)ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت( را‬
‫ﭘﻴﺶ ﮐﺸﻴﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻧﺸﺎن دهﺪ ﭼﺮا ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ و ﭼﺮا ﺟﻬﺎن را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺸﺎهﺪﻩ و درﮎ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫هﻴﻮﺳﺘﻦ اﺳﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﻦ ﺷﻨﺎس ﺳﻨﺖ ﮔﺮاﯼ ﺁﻣﺮﻳﮑﺎﻳﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ "ﻣﻌﻨﺎﯼ زﻧﺪﮔﯽ در ادﻳﺎن ﺟﻬﺎن"‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ دوران‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﺎﻧﺖ ﺳﭙﺮﯼ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬اﻣﺎ ﺗﻤﺎﻳﺰﯼ ﮐﻪ ﮐﺎﻧﺖ ﻣﻴﺎن ﺑﻮدهﺎ و ﻧﻤﻮدهﺎ اﻓﮑﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺎﮐﻴﺪﯼ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﻓﻌﺎل ذهﻦ در‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻤﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از روﻳﮑﺮد ﮐﺎﻧﺘﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺁﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬ﻣﺤﺼﻮل ﭼﻬﺎر ﻣﻘﻮﻟﻪ اﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺁدﻣﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻻت وﺟﻮدﯼ "ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﻴﻮﻩ اﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﻨﻴﻢ"‪ .‬رﻧﺞ‪ ،‬اﻣﻴﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ و ﻓﻴﺾ ﭼﻬﺎر ﻣﻘﻮﻟﻪ ﯼ وﺟﻮدﯼ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ اﻓﮑﻨﻴﻢ‪" .‬اﻳﻦ ﭼﻬﺎر‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻧﺤﻮﻩ ﯼ ﻇﻬﻮر زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﻈﻢ و ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ"‪ .‬اﺳﻤﻴﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻻت وﺟﻮدﯼ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺁﻏﺎز ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻣﺎ در زﻧﺪﮔﯽ ﭼﻴﺰﯼ را ﺁﺷﻔﺘﻪ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﻧﻤﯽ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﺑﺪ ﻧﻤﯽ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻣﺎ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻴﺮ ﻳﺎ ﺗﻮﭘﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻤﺎﻧﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد‪،‬‬
‫از ﺣﻴﺚ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ‪ ،‬اﺻﻼح ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺪ ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﺪ و ﺟﻬﺪ ﻣﺎ را ﻣﯽ ﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬و‬
‫اﮔﺮ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ ﮐﻪ اﻋﻤﺎﻟﻤﺎن از ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺗﺄﺋﻴﺪﯼ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ ﺟﺪ و ﺟﻬﺪﯼ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺎ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺘﻔﺮدﯼ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ هﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺟﺰ ﺧﻮدﺷﺎن وﺟﻮد ﻳﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺪارد ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ")ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﻠﮑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر‪،‬ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ در اﺧﻼق‬
‫ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ص ‪.177‬‬

‫‪ -7‬وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ در ﺑﻨﺪ هﻔﺘﻢ ﮐﺘﺎب ﭘﮋوهﺸﻬﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﮐﻞ زﺑﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ زﺑﺎن و اﻋﻤﺎﻟﯽ را ﮐﻪ در ﺁن ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﯼ زﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮاهﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪ")ﻟﻮدوﻳﮓ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬ﭘﮋوهﺸﻬﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮﻳﺪون ﻓﺎﻃﻤﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ص ‪ .(33‬در ﺑﻨﺪ‬
‫ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﺑﺎ اﺻﻄﻼح ﺑﺎزﯼ زﺑﺎﻧﯽ ﻗﺼﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ را دارﻳﻢ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫ﻳﮏ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻳﮏ ﺻﻮرت زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪.(44‬‬
 ‫‪72‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ )‪(12‬‬

‫هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ)‪(1‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ)ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ( اﺳﺖ‪ .‬در روز ﻣﻌﻴﻨﯽ زادﻩ ﺷﺪ و در روز ﻣﻌﻴﻨﯽ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﺮروﯼ ﮐﺮﻩ ﺧﺎﮐﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد ‪:‬ﻏﺬا ﻣﯽ ﺧﻮرد‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﻣﯽ ﭘﻮﺷﻴﺪ‪،‬هﻤﺴﺮاﻧﯽ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ ،‬درﮔﻴﺮ ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ ﺑﻮد‪ ،‬دوﺳﺖ‬
‫و دﺷﻤﻦ داﺷﺖ‪،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ اﯼ داﺷﺖ‪،‬ﺑﺎورهﺎ و اﻋﺘﻘﺎدات اش را ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﯽ ﮐﺮد‪،‬ﭘﻴﺮوان ﺑﺴﻴﺎرﯼ در ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪.‬‬

‫دﻳﻦ هﻢ ﭘﺪﻳﺪﻩ اﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ)ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ( اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎرﻳﺦ زادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺣﻮادث اش ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﻪ ﯼ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻃﯽ ‪ 23‬ﺳﺎل رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻞ ﻣﺘﻦ ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬از ﺟﻬﺖ دﻳﮕﺮﯼ هﻢ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪،‬ﻳﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم‪،‬اﻓﺮادﯼ ﺁﻳﺎت را ﺟﻤﻊ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ در ﺁوردﻩ اﻧﺪ‪ . .‬ﭘﺮﺳﺶ هﺎ و ﭘﺎﺳﺦ هﺎﯼ‬
‫ﻣﻨﺪرج در ﻗﺮﺁن‪،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎﺻﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺠﺰات ﮔﺰارش ﺷﺪﻩ ﯼ در ﻗﺮﺁن)ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ وﺣﯽ( در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ رخ دادﻩ اﺳﺖ‪" .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ" ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ اﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺁن ﺗﺠﺮﺑﻪ‪،‬وﻗﺘﯽ ﻗﺮار ﺷﺪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫راهﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺟﺰ ﺁﻧﮑﻪ ﺧﻮد را در زﺑﺎن ﻇﺎهﺮ ﺳﺎزد‪ .‬زﺑﺎن‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪﻩ اﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﯼ ﺑﺸﺮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺁن ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺑﯽ‬
‫ﺻﻮرت)ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻮﻟﻮﯼ(‪ ،‬ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ درﻗﺎﻟﺐ ﺗﺼﻮرات و ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﻣﺮدم زﻣﺎﻧﻪ ﺻﻮرت ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﺗﺼﻮرات و‬
‫ﺗﺼﺪﻳﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺸﺖ‪،‬ﺁرزوهﺎ و اﻧﺘﻈﺎرات اﻋﺮاب ﺟﺎهﻠﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس)ﻗﺮﺁن و ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ= اﺳﻼم ﻳﮏ(‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﺨﺘﻪ ﺑﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺦ)زﻣﺎن ﺧﺎص و ﻣﮑﺎن ﺧﺎص( اﺳﺖ‪.‬ﻗﺮﺁن‪" ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮ زﺑﺎﻧﯽ" ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪ‪" .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ" ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪،‬اﻣﺮﯼ ﺷﺨﺼﯽ‪ -‬ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ هﻴﭽﮑﺲ از ﻧﻮع و ﺳﺮﺷﺖ ﺁن ﺁﮔﺎﻩ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺶ ﻣﺘﻦ)ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ(‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪن ﻗﺮاﺋﺖ هﺎ و رواﻳﺖ هﺎ و ﺗﻔﺴﻴﺮ هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﺘﻦ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ و رواﻳﺖ هﺎ و ﻗﺮاﺋﺖ هﺎ)ﻓﻬﻢ ﻣﻮﻣﻨﺎن از ﻣﺘﻦ= اﺳﻼم دو(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺄﺋﻞ‪،‬ﭘﻴﺶ‬
‫ﻓﺮض هﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺶ داورﯼ هﺎ و ﭘﻴﺶ اﻧﮕﺎﺷﺖ هﺎﯼ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ‪ ،‬وارد دﻳﺎﻟﻮگ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬هﻤﻪ ﯼ ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺘﯽ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﯽ و داﻧﺶ زﻣﺎﻧﻪ ﻳﺸﺎن‪،‬از دﻳﻦ اراﺋﻪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬در اﻳﻦ دﻳﺎﻟﻮگ ‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪﯼ دوﺳﻮﻳﻪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫اﺳﻼم ﺳﻪ‪،‬اﺳﺎﺳ ًﺎ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ رﻓﺘﺎر و اﻋﻤﺎل ﻣﻮﻣﻨﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ‪ .‬ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﻓﻬﻤﯽ ﮐﻪ از دﻳﻦ داﺷﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﺎﺻﯽ زدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش دﻳﻦ از راﻩ ﺟﻨﮓ و اﺷﻐﺎل ﺳﺮزﻣﻴﻦ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ در دوراﻧﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ ﯼ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﮐﺮﻩ ﯼ ﺧﺎﮐﯽ از راﻩ ﺟﻨﮓ و اﺷﻐﺎل ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎورهﺎﯼ ﺧﻮد را ﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪ ،‬ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﯼ ﺑﺎور ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ هﻢ از ﻃﺮﻳﻖ ﺟﻨﮓ و اﺷﻐﺎل دﻳﮕﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرهﺎ‪،‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻠﻞ ﺑﺴﻴﺎرﯼ را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬دﻳﻨﺪاران ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬رﻓﺘﺎرهﺎﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻴﺎرهﺎﯼ‬
‫ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل و ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ را ﻏﻴﺮ دﻳﻨﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻨﮑﻪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ دﻳﻦ و ﻋﻤﻞ دﻳﻨﺪاران‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد‪ ،‬و ﻳﺎ اﮔﺮ ﺑﻴﻦ دﻳﻦ و رﻓﺘﺎر دﻳﻨﺪاران ارﺗﺒﺎﻃﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬در ﺁن ﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ اﻋﻤﺎل دﻳﻨﺪاران‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﻳﻦ هﻢ ﺑﺎز ﺧﻮاهﺪ ﮔﺸﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﮑﻢ درﺑﺎرﻩ ﺗﻤﺎم ﻣﮑﺎﺗﺐ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻬﺎ)ﻳﻬﻮدﻳﺖ ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ‪،‬‬
‫ﻓﻤﻨﻴﺴﻢ و‪ (...‬ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎرهﺎﯼ ﺧﻮب و ﻣﻘﺒﻮل را ﻧﺎﺷﯽ از ﺁﺋﻴﻦ داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ رﻓﺘﺎرهﺎﯼ ﺑﺪ و ﻧﺎﻣﻘﺒﻮل‬
‫را ﮐﺠﺮوﯼ و ﺧﺮوج از ﺁﺋﻴﻦ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاهﺪ ﺑﺪﻓﻬﻤﯽ هﺎ و زﺷﺘﯽ هﺎ و ﺧﺸﻮﻧﺖ هﺎ و رذﻳﻠﺖ هﺎﯼ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم "دﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﯽ" ﻳﺎ "اﺳﻼم ﺗﺎرﻳﺨﯽ" ﻧﻔﯽ و ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم "اﺳﻼم ﺣﻘﻴﻘﺖ" ﻳﺎ "اﺳﻼم واﻗﻌﯽ" درﺳﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ارﺗﺒﺎط و ﭘﻴﻮﻧﺪ دﻳﻦ ﺑﺎ ﮐﻞ ﺗﺎرﻳﺦ را ﻧﻔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان از دﺳﺘﺎوردهﺎﯼ ﺑﺎ ﺷﮑﻮﻩ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ هﻢ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
 ‫‪73‬‬

‫هﺮ ﻋﻴﺐ ﮐﻪ هﺴﺖ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﺎﺳﺖ‬ ‫اﺳﻼم ﺑﻪ ذات ﺧﻮد ﻧﺪارد هﻴﭻ ﻋﻴﺐ‬

‫اﻳﻦ ﺣﮑﻢ در ﺧﺼﻮص هﺮ ﺁﺋﻴﻨﯽ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﺖ هﺎ هﻢ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ هﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﻴﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﻢ و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﻢ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم زﻳﺒﺎﻳﯽ هﺎ و زﺷﺘﯽ هﺎ و ﺧﻮﺑﯽ هﺎ و ﺑﺪﯼ هﺎﯼ رﻓﺘﺎرﯼ ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﺖ هﺎ و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖ هﺎ‬
‫را ﺟﺰﻳﯽ از ﺁﺋﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁورﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺮوان ﺁﺋﻴﻦ هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬هﻤﻴﺸﻪ در ﺣﺎل ﺑﺎزﺳﺎزﯼ ﺁﺋﻴﻦ ﺧﻮد هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن اﻣﺮوز هﻢ ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ارزش هﺎ‬
‫و ﻓﺮﺁوردﻩ هﺎﯼ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻣﺪرن از اﺳﻼم اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﺴﯽ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﻣﻬﻢ و ﻧﺎدرﺳﺖ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﺨﻮاهﺪ ﮐﻞ ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻨﺪارﯼ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اﯼ ﺗﻐﻴﻴﺮ دهﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ارزش هﺎ و ﻓﺮﺁوردﻩ هﺎﯼ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‬
‫ﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﺷﻐﺎل ﺳﺮزﻣﻴﻦ دﻳﮕﺮان ﻣﻄﻠﻘﺎ ً وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻬﺎد اﺑﺘﺪاﻳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬هﻴﭻ ﮐﺲ ﺑﻪ‬ ‫اﻣﺮوز ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫اﺗﻬﺎم ارﺗﺪاد ﻣﺠﺎزات ﻧﺸﺪﻩ‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ در ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ دﻗﻴﻘًﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﻌﻴﺸﺖ و ارزش هﺎﯼ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫هﻢ ﻗﺮﺁن را ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻣﯽ ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ و ﻗﺮاﺋﺖ و رواﻳﺖ ﺁﻧﺎن از دﻳﻦ‪ ،‬دﻗﻴﻘًﺎ ﻣﺜﻞ ﻗﺮاﺋﺖ و رواﻳﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺎ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺎﻓﻞ از ﺁﻧﮑﻪ‪،‬‬
‫ﻼ ﻣﻌﻘﻮل و ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻤﺎن و‬ ‫ﺁﻧﭽﻪ اﻣﺮوز ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﭘﻴﺶ ﻓﺮض و ﭘﻴﺶ داورﯼ ﺑﺎﻃﻠﯽ)ﮐﺎذب( اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ وﺣﻴﺎﻧﯽ ﺧﻮد را در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺼﻮرات و‬
‫ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﺧﻼق ﻣﺪرن رﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن هﻢ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد]‪.[1‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم وﻗﺘﯽ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ "ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ" ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ "ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ" ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬راهﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺟﺰ ﺁﻧﮑﻪ ﺁن را‬
‫ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺼﻮرات و ﺗﺼﺪﻳﻘﺎت ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و ارزش هﺎﯼ اﻋﺮاب زﻣﺎﻧﻪ اش ﺑﺮﻳﺰد‪ .‬ﻋﻠﻢ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺮدم ﻣﯽ ﺁﻣﻮﺧﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﺻﻨﻮﺑﺮﯼ ﻣﺤﻞ ادراﮎ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺮﺁن هﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺎﻟﺒﯽ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ و "ﻗﻠﺐ ﻣﺤﻤﺪ" ‪" ،‬ﻣﻬﺒﻂ وﺣﯽ" ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪ)ﻧﺰل ﺑﻪ‬
‫اﻟﺮوح اﻻﻣﻴﻦ‪.‬ﻋﻠﯽ ﻗﻠﺒﮏ‪ :‬ﺷﻌﺮاء‪ .(193 -194 ،‬ﻣﻔﺴﺮان هﻢ هﻤﻴﻦ ﺗﻠﻘﯽ را درﺳﺖ ﻣﯽ اﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ‪ .[2].‬ﻣﻔﺴﺮ و دﻳﻨﺪار اﻣﺮوزﻳﻦ‬
‫ﮐﻪ اﻳﻦ ﺑﺎور را در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ را ﻋﻮض ﮐﺮدﻩ و ﻣﺪﻋﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اﺳﺎﺳًﺎ ﻧﻪ ﻗﺮﺁن و ﻧﻪ هﻴﭻ ﻳﮏ از‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻗﻠﺐ را ﻗﻠﺐ ﺻﻨﻮﺑﺮﯼ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺁﻧﻬﺎ از ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻳﺎ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم در ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁب ﺟﻬﻨﺪﻩ از ﺻﻠﺐ و ﺗﺮاﺋﺐ ﻣﺮد ﺧﺎرج ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ هﻢ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن را‬
‫هﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ]‪ .[3‬اﻣﺎ ﻣﻔﺴﺮ اﻣﺮوزﻳﻦ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ را در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻩ و‬
‫ﻣﺪﻋﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﮔﻔﺘﻪ و ﻧﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻠﻘﯽ اﯼ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻت "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ"‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ هﺎﯼ زﻳﺎدﯼ از اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎورهﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮ اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮔﺮدد ﺗﺎ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﻗﺮﺁن‬
‫ﻣﺤﻤﺪﯼ)ﺳﺮﺷﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ(‪ ،‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻮت ‪ :‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ادﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺰارش هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺷﺎن‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮﯼ هﻴﭻ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ روﺑﺮو هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ واﻗﻌًﺎ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻴﺴﯽ ﻣﺴﻴﺢ در ﺗﺎرﻳﺦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁن هﻤﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﺧﻴﺮﻩ ﮐﻨﻨﺪﻩ اﯼ ﮐﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس ﻣﺴﻴﺤﯽ از زﻧﺪﮔﯽ او ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا هﻴﭻ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻًﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﯽ روﻣﻴﺎن‪،‬ذﮐﺮﯼ از او ﻧﮑﺮدﻩ اﻧﺪ؟ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﺪان‬
‫ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﻳﻮﺳﻔﻮس )‪ ، (Josephus‬ﻣﻮرخ ﻳﻬﻮدﯼ‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻳﻬﻮد)‪ 90 – 95‬ﻣﻴﻼدﯼ( در دو ﺟﺎ از ﻋﻴﺴﯽ ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬او ﺿﻤﻦ اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ ﻳﻌﻘﻮب‪ ،‬او را "ﺑﺮادر ﻋﻴﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻴﺢ اش ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ" ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ]‪ .[4‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ وﻳﺮاﺳﺘﺎران ﻣﺴﻴﺤﯽ ادوار ﺑﻌﺪﯼ ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﻧﮑﺎﺗﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻳﻮﺳﻔﻮس اﻓﺰودﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﺮﻳﻢ را داراﯼ هﻤﺴﺮ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ در دوران ﻧﺎﻣﺰدﯼ ﺁن دو‪ ،‬ﻣﺮﻳﻢ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻮﺳﻒ اول ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻪ از او ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪ‬
‫اﯼ در ﺧﻮاب ﺑﻪ او ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻤﺎن و ﻧﻮزاد ﻣﺮﻳﻢ را ﻋﻴﺴﯽ ﻧﺎم ﻧﻬﻴﺪ‪ .‬ﻳﻮﺳﻒ ﺑﺎ ﻣﺮﻳﻢ‬
‫ازدواج ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﺑﺪﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪن ﻋﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮﻳﻢ هﻤﺒﺴﺘﺮ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪:‬‬
 ‫‪74‬‬

‫"و ﻳﻌﻘﻮب ﻳﻮﺳﻒ ﺷﻮهﺮ ﻣﺮﻳﻢ را ﺁورد‪ ...‬اﻣﺎ وﻻدت ﻋﻴﺴﯽ ﻣﺴﻴﺢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺎدرش ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻳﻮﺳﻒ ﻧﺎﻣﺰد ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﻞ‬
‫از ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺎ هﻢ ﺁﻳﻨﺪ او را از روح اﻟﻘﺪوس ﺣﺎﻣﻠﻪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺷﻮهﺮش ﻳﻮﺳﻒ ﭼﻮﻧﮑﻪ ﻣﺮد ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻮد و ﻧﺨﻮاﺳﺖ او را ﻋﺒﺮت‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ ﭘﺲ ارادﻩ ﻧﻤﻮد او را ﺑﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ رهﺎ ﮐﻨﺪ ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن در اﻳﻦ ﭼﻴﺰهﺎ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﺮد ﻧﺎﮔﺎﻩ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺧﻮاب ﺑﺮ وﯼ‬
‫ﻇﺎهﺮ ﺷﺪﻩ ﮔﻔﺖ اﯼ ﻳﻮﺳﻒ ﭘﺴﺮ داوود از ﮔﺮﻓﺘﻦ زن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮﻳﻢ ﻣﺘﺮس زﻳﺮا ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ در وﯼ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ از روح‬
‫اﻟﻘﺪوس اﺳﺖ‪ .‬و او ﭘﺴﺮﯼ ﺧﻮاهﺪ زاﺋﻴﺪ و ﻧﺎم او را ﻋﻴﺴﯽ ﺧﻮاهﯽ ﻧﻬﺎد زﻳﺮا ﮐﻪ او اﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ را از ﮔﻨﺎهﺎﻧﺸﺎن ﺧﻮاهﺪ‬
‫رهﺎﻧﻴﺪ‪ ...‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﻳﻮﺳﻒ از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﺷﺪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او اﻣﺮ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁورد و زن ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺎ ﭘﺴﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد را ﻧﺰاﺋﻴﺪ او را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ و او را ﻋﻴﺴﯽ ﻧﺎم ﻧﻬﺎد")ﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎب اول ‪ ،‬ﻓﻘﺮات ‪.(17-25‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﭘﺪر زﻣﻴﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻋﻴﺴﯽ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎن هﻴﮏ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﺁﻳﺎ ﻋﻴﺴﯽ ﭘﺴﺮ ﺧﺪا ﺑﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﻤﯽ از ﮐﺮوﻣﻮزوم هﺎﯼ او از ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻮد و ﻧﻴﻤﯽ از ﺧﺪا"]‪ .[5‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او‪ ،‬اﺳﻄﻮرﻩ هﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﺣﻮل زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ ﻋﻴﺴﯽ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮﺁن درﺑﺎرﻩ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮﻳﻢ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺮﻳﻢ زادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺪرش ﻋﻤﺮان‪ ،‬دار ﻓﺎﻧﯽ را ﺗﺮﮎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدر‬
‫ﻣﺮﻳﻢ وﯼ را ﺑﻪ ﻣﻌﺒﺪ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻗﺮﻋﻪ ﮐﺸﯽ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ زﮐﺮﻳﺎ واﮔﺬار ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن‪،‬‬
‫زﮐﺮﻳﺎ‪،‬ﻳﮑﯽ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺻﺎﻟﺢ و ﻣﺤﺐ و ﻣﺨﻠﺺ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در اﻟﻤﻴﺰان ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬زآﺮﻳﺎ ﻣﺘﻜﻔﻞ اﻣﺮ‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﺷﺪ ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺮﻳﻢ ﭘﺪرش ﻋﻤﺮان را از دﺳﺖ دادﻩ ﺑﻮد ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﺰرگ ﺷﺪ از ﻣﺮدم آﻨﺎرﻩ ﮔﻴﺮﯼ آﺮد ‪ ،‬و در ﻣﺤﺮاﺑﯽ آﻪ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادﻩ ﺑﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻋﺒﺎدت ﺷﺪ ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ زآﺮﻳﺎ ﺑﻪ او ﺳﺮ ﻣﯽ زد‪...‬ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ در ﺑﺎرﻩ ﺳﺮاﻧﺠﺎم و ﻣﺎل‬
‫اﻣﺮ او و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ درﮔﺬﺷﺘﺶ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻔﺮﻣﻮدﻩ ‪ ،‬وﻟﯽ در اﺧﺒﺎر ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﯽ ﺁﻣﺪﻩ آﻪ ﻗﻮﻣﺶ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت آﻪ وﻗﺘﯽ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ او را ﺑﻜﺸﻨﺪ او ﻓﺮار آﺮدﻩ و ﺑﻪ درﺧﺖ ﭘﻨﺎهﻨﺪﻩ ﺷﺪ ‪ ،‬درﺧﺖ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ و او‬
‫در داﺧﻞ درﺧﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ درﺧﺖ ﺑﻪ ﺣﺎل اوﻟﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ ‪ ،‬ﺷﻴﻄﺎن اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻧﮕﺎﻩ وﯼ ﺧﺒﺮ داد ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ آﻪ ﺑﺎﻳﺪ درﺧﺖ‬
‫را ارﻩ آﻨﻴﺪ ‪ ،‬اﻳﺸﺎن هﻤﻴﻦ آﺎر را آﺮدﻧﺪ و ﺁن ﺟﻨﺎب را ﺑﺎ ارﻩ دو ﻧﻴﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ ‪...‬در ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫رواﻳﺎت ﺁﻣﺪﻩ آﻪ ﺳﺒﺐ آﺸﺘﻦ وﯼ اﻳﻦ ﺑﻮد آﻪ او را ﻣﺘﻬﻢ آﺮدﻧﺪ آﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﻋﻔﺖ اﻧﺠﺎم دادﻩ و از اﻳﻦ راﻩ‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻋﻴﺴﯽ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪﻩ و دﻟﻴﻠﺸﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد آﻪ ﻏﻴﺮ از زآﺮﻳﺎ آﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﻳﻢ ﺳﺮ ﻧﻤﯽزد"]‪.[6‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﯽ‪ ،‬ﻗﻮم‪ ،‬زﮐﺮﻳﺎ را ﮐﺸﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎز هﻢ ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺎت‪ ،‬اﺗﻬﺎم او زﻧﺎﯼ ﺑﺎ ﻣﺮﻳﻢ و ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻋﻴﺴﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ‪ ،‬ﻳﮏ ﮐﺸﻴﺶ ﭘﺮﻧﻔﻮذ در ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ ‪ ،‬ﻃﯽ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ اﯼ اﻋﻼم ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫زﮐﺮﻳﺎ ﭘﺪر ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ]‪ .[7‬روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺮﺁن و ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻳﻦ اﺗﻬﺎم را ﮐﺬب ﻣﺤﺾ ﻣﯽ‬
‫داﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺮﺁن‪ ،‬در ﭼﻨﺪ ﺳﻮرﻩ ﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﺟﺰﺋﻴﺎت‪ ،‬رواﻳﺖ ﺧﻮد از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن و ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪن ﻋﻴﺴﯽ را‬
‫ﮔﺰارش ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن از ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺳﻮزﯼ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻇﺎهﺮ ﺷﺪن ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻏﻴﺮ ﻣﺎدﯼ)ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ( ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﮏ ﻣﺮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدن ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‪ ،‬زادﻩ ﺷﺪن ﻋﻴﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﻮزاد و هﺪاﻳﺖ ﻣﺎدر و ﻏﻴﺮﻩ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺻﺮﻓًﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدن‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺤﺪود ﻣﯽ ﺳﺎزﻳﻢ‪.‬‬

‫اول‪ -‬ﻧﻔﺦ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻓﻮت ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن هﻢ هﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻣﻮﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻳﻮم ﻳﻨﻔﺦ ﻓﯽ اﻟﺼﻮر )اﻧﻌﺎم‪ .(73 ،‬و ﻧﻔﺦ ﻓﯽ اﻟﺼﻮر )ﮐﻬﻒ‪ .(99 ،‬ﻳﻮم ﻳﻨﻔﺦ ﻓﯽ اﻟﺼﻮر)ﻃﻪ‪ .(102،‬ﻓﺎذا ﻧﻔﺦ ﻓﯽ‬
‫اﻟﺼﻮر)ﻣﻮﻣﻨﻮن‪ .(101 ،‬و ﻳﻮم ﻳﻨﻔﺦ ﻓﯽ اﻟﺼﻮر)ﻧﻤﻞ‪ .(87 ،‬و ﻧﻔﺦ ﻓﯽ اﻟﺼﻮر)ﻳﺲ‪ .(51 ،‬و ﻧﻔﺦ ﻓﯽ اﻟﺼﻮر)زﻣﺮ‪ .(68 ،‬و ﻧﻔﺦ‬
‫ﻓﯽ اﻟﺼﻮر)ق‪ .(20 ،‬ﻓﺎذاﻧﻔﺦ ﻓﯽ اﻟﺼﻮر)ﺣﺎﻗﻪ‪ .(13 ،‬ﻳﻮم ﻳﻨﻔﺦ ﻓﯽ اﻟﺼﻮر)ﻧﺒﺄ‪.(18 ،‬‬

‫ﻗﺮﻃﺒﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﻮر‪ ،‬ﺷﻴﭙﻮرﯼ اﺳﺖ از ﻧﻮر ﮐﻪ اﺳﺮاﻓﻴﻞ)ﻳﮑﯽ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن( در ﻗﻴﺎﻣﺖ دو ﺑﺎر در ﺁن ﻓﻮت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎر‬
‫اول ﺑﺮاﯼ ﻣﻴﺮاﻧﺪن هﻤﻪ ﯼ زﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬و ﺑﺎر دوم ﺑﺮاﯼ ﺑﺮ ﺧﻴﺰاﻧﺪن ﺁﻧﺎن ﺑﺮاﯼ ﺣﺸﺮ‪ .‬ﻓﻮت ﮐﺮدن در ﺷﻴﭙﻮر‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻗﺮﺁن‪،‬‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﺣﺘﻤﯽ ﺁﻏﺎز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮر اﺳﺮاﻓﻴﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ "ﺷﺎ ﺧﯽ ﮐﻪ اﺳﺮاﻓﻴﻞ در ﺁن ﻓﻮت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ")ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻟﻘﺮﺁن(‪.‬‬
 ‫‪75‬‬

‫دوم‪ -‬ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﭘﺎﮎ ﮐﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ "ﻓﺮج" ﺧﻮد را ﻧﮕﺎﻩ ﻣﯽ دارﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻗﻞ ﻟﻠﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻳﻐﻀﻮا ﻣﻦ اﺑﺼﺎرهﻢ و ﻳﺤﻔﻈﻮا ﻓﺮوﺟﻬﻢ‪....‬و ﻗﻞ ﻟﻠﻤﻮﻣﻨﺎت ﻳﻐﻀﻀﻦ ﻣﻦ اﺑﺼﺎرهﻦ و ﻳﺤﻔﻈﻦ ﻓﺮوﺟﻬﻦ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺮدان‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﺑﮕﻮ دﻳﺪﮔﺎن از ﻧﻈﺮ ﺑﺎزﯼ ﻓﺮو ﮔﺬارﻧﺪ‪،‬و ﻧﺎﻣﻮﺳﺸﺎن را ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪارﻧﺪ‪...‬و ﺑﻪ زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﮕﻮ دﻳﺪﮔﺎﻧﺸﺎن را ﻓﺮو ﮔﺬارﻧﺪ‬
‫و ﻧﺎﻣﻮﺳﺸﺎن را ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪارﻧﺪ)ﻧﻮر‪.(30-31 ،‬‬

‫ﻣﻮﻣﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬واﻟﺬﻳﻦ هﻢ ﻟﻔﺮوﺟﻬﻢ ﺣﻔﻈﻮن‪ :‬ﻓﺮج ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ)ﻣﻮﻣﻨﻮن‪.(5 ،‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬دﻣﻴﺪن در ﻓﺮج ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ‪:‬‬

‫واﻟﺘﯽ اﺣﺼﻨﺖ ﻓﺮﺟﻬﺎ ﻓﻨﻔﺨﻨﺎ ﻓﻴﻬﺎ ﻣﻦ روﺣﻨﺎ ‪):‬اﻧﺒﻴﺎ‪.(91 ،‬‬

‫و ﻣﺮﻳﻢ اﺑﻨﺖ ﻋﻤﺮان اﻟﺘﯽ اﺣﺼﻨﺖ ﻓﺮﺟﻬﺎ ﻓﻨﻔﺨﻨﺎ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ روﺣﻨﺎ‪ :‬و ﻣﺮﻳﻢ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮان را ﮐﻪ ﻓﺮج ﺧﻮد را ﻣﺤﻔﻮظ داﺷﺖ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ‬
‫از روح ﺧﻮﻳﺶ در ﺁن دﻣﻴﺪﻳﻢ)ﺗﺤﺮﻳﻢ‪.(12 ،‬‬

‫در ﺳﻮرﻩ ﻣﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺁﻳﺎت ‪ ، 16-23‬داﺳﺘﺎن ﻣﻼﻗﺎت ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺮﻳﻢ‪ ،‬و ﺣﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدن او‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻮت ﮐﺮدن در او‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ذﻳﻞ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫"روﺣﯽ آﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻣﺮﻳﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮ ﻣﻤﺜﻞ ﺷﺪ ‪ ،‬و ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺗﻤﺜﻞ و ﺗﺠﺴﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ در‬
‫ﺣﻮاس ﺑﻴﻨﺎﺋﯽ ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺤﺴﻮس ﺷﻮد ‪ ،‬و ﮔﺮ ﻧﻪ در واﻗﻊ ﺑﺎز هﻤﺎن روح اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺸﺮ ‪...‬ﺁن روﺣﯽ آﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﺮﻳﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮﯼ ﻣﺠﺴﻢ ﺷﺪ هﻤﺎن ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ . ..‬ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺗﻤﺜﻞ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺮاﯼ ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮ ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ در‬
‫ﺣﺎﺳﻪ و ادراك ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﺁن ﺻﻮرت ﻣﺤﺴﻮس ﺷﺪ ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ واﻗﻌﺎ هﻢ ﺑﻪ ﺁن ﺻﻮرت در ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺧﺎرج از ادراك‬
‫وﯼ ﺻﻮرﺗﯽ ﻏﻴﺮ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮ داﺷﺖ ‪ ...‬ﭘﺲ ﺗﻤﺜﻞ ﻣﻠﻚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮ ‪ ،‬ﻇﻬﻮر او ﺑﺮاﯼ ﺑﻴﻨﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻠﻚ ﺑﺸﺮ ﺑﺸﻮد ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻻزم ﻣﯽﺁﻳﺪ آﻪ ﭼﻴﺰﯼ ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ دﻳﮕﺮ ﺷﻮد ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﭼﻴﺰﯼ دﻳﮕﺮ ﻇﺎهﺮ ﺷﻮد و ﺗﻤﺜﻞ ﻳﺎﺑﺪ ‪ ...‬ﻣﺮﻳﻢ از آﻼم ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ آﻪ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺗﺎ ﭘﺴﺮﯼ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺒﺨﺸﻢ ‪ ...‬ﻓﻬﻤﻴﺪ آﻪ اﻳﻦ ﭘﺴﺮ را در‬
‫هﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ‪ ،‬و ﻟﺬا ﮔﻔﺖ ‪ :‬هﻴﭻ ﺑﺸﺮﯼ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺗﻤﺎس ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و زﻧﺎآﺎر هﻢ ﻧﺒﻮدﻩام و در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻬﻤﺎﻧﺪ آﻪ ﻓﺮزﻧﺪدار‬
‫ﺷﺪن ﻣﻦ اﻵن ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻩ ﻗﺒﻞ ﻧﻜﺎح و ﻳﺎ زﻧﺎﺋﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎل ﺁﻧﻜﻪ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ‪ ...‬ﺑﻌﻴﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ آﻪ از ﺗﺮﺗﺐ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻨﺎداهﺎ ﺑﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺎﻟﺖ ﻳﺎ ﻟﻴﺘﻨﯽ ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺷﻮد آﻪ ﻣﺮﻳﻢ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را در ﺣﻴﻦ وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﻳﺎ ﺑﻌﺪ از ﺁن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ‪ ،‬آﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻋﻴﺴﯽ )ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻻ ﺗﺤﺰﻧﯽ ‪ . ...‬و ﺟﻤﻠﻪ اﻻ ﺗﺤﺰﻧﯽ ﺗﺴﻠﻴﺖ و دﻟﺪارﯼ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺎدرش‬
‫از ﺁن اﻧﺪوﻩ و ﻏﻢ ﺷﺪﻳﺪﯼ آﻪ ﺑﻪ وﯼ دﺳﺖ دادﻩ ﺑﻮد ‪ ،‬ﺁرﯼ ﺑﺮاﯼ زﻧﯽ ﻋﺎﺑﺪ و زاهﺪ هﻴﭻ ﻣﺼﻴﺒﺘﯽ ﺗﻠﺦﺗﺮ و ﺳﺨﺖﺗﺮ از اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫آﻪ او را در ﻋﺮض و ﻧﺎﻣﻮﺳﺶ ﻣﺘﻬﻢ آﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﺁن هﻢ زﻧﯽ ﺑﺎآﺮﻩ ‪ ،‬ﺁﻧﻬﻢ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ آﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻋﻔﺖ و ﭘﺎآﯽ‬
‫ﺑﻮدﻩاﻧﺪ ‪ ،‬و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺗﻬﻤﺘﯽ آﻪ ﺑﭽﺴﺒﺪ و هﻴﭻ راهﯽ هﻢ ﺑﺮاﯼ اﻧﻜﺎر ﺁن ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪ ،‬و هﻤﻪ ﺣﺠﺖ و دﻟﻴﻞ هﻢ در دﺳﺖ ﺧﺼﻢ ﺑﺎﺷﺪ ‪،‬‬
‫ﻟﺬا ﻋﻴﺴﯽ )ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم( ﺑﻪ اﺷﺎرﻩ ﺳﻔﺎرش آﺮد آﻪ ﺑﺎ اﺣﺪﯼ ﺣﺮف ﻧﺰن و در ﻣﻘﺎم دﻓﺎع ﺑﺮﻣﻴﺎ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﯽ‬
‫)ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم( در ﻣﻘﺎم دﻓﺎع از ﻣﺎدرش ﺑﺮ ﺁﻣﺪ و اﻳﻦ ﺣﺠﺘﯽ ﺑﻮد آﻪ هﻴﭻ دﻓﻊ آﻨﻨﺪﻩاﯼ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺁن را دﻓﻊ آﻨﺪ "]‪.[8‬‬

‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در اداﻣﻪ‪ ،‬رواﻳﺘﯽ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬در ﺧﺼﻮص ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدن ﻣﺮﻳﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ " :‬در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﮔﻔﺘﻪ ‪ :‬از‬
‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم( رواﻳﺖ ﺷﺪﻩ آﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬او ﻳﻌﻨﯽ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﮔﺮﻳﺒﺎن و ﻳﻘﻪ ﭘﻴﺮاهﻦ ﻣﺮﻳﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و در ﺁن دﻣﻴﺪ ‪ ،‬دﻣﻴﺪﻧﯽ‬
‫آﻪ ﺑﺎ ﺁن ﻓﺮزﻧﺪ در رﺣﻤﺶ در ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﺪ آﻤﺎل رﺳﻴﺪ ‪ ،‬آﻤﺎﻟﯽ آﻪ در رﺣﻢ ﺳﺎﻳﺮ زﻧﺎن اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﻧﻪ ﻣﺎﻩ وﻗﺖ دارد ‪ ،‬ﺁرﯼ‬
‫در ﻋﺮض ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ زﻧﯽ ﺑﺎردار و ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺷﺪ ‪ ،‬آﻪ وﻗﺘﯽ ﺧﺎﻟﻪاش ﺑﺪو ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ او را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ ‪ ،‬و ﻣﺮﻳﻢ در ﺣﺎﻟﯽ آﻪ از او و‬
‫از زآﺮﻳﺎ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽآﺸﻴﺪ راﻩ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺖ و رﻓﺖ "]‪.[9‬‬

‫ﻓﺨﺮ رازﯼ در ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﻐﻴﺐ در ذﻳﻞ هﻤﻴﻦ ﺁﻳﺎت‪ ،‬در ﺧﺼﻮص ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدن ﻣﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻪ ﻗﻮل را ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬در ﮐﻴﻔﻴﺖ اﻳﻦ دﻣﻴﺪن دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪ .‬اول اﻳﻨﮑﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در ﮔﺮﻳﺒﺎن او ﻓﻮت ﮐﺮد و ﺁن ﺑﻪ رﺣﻢ او رﺳﻴﺪ ‪ .‬دوم ﺁﻧﮑﻪ‬
 ‫‪76‬‬

‫در داﻣﻦ او ﻓﻮت ﮐﺮد و ﺑﻪ اﻧﺪام ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ او)ﻓﺮج( او رﺳﻴﺪ‪ .‬و ﻗﻮل ﺳﻮم اﻳﻨﮑﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺁﺳﺘﻴﻦ ﻣﺮﻳﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و در ﭘﻬﻠﻮﯼ او‬
‫دﻣﻴﺪ و ﺳﭙﺲ ﻓﻮت ﺑﻪ ﺳﻴﻨﻪ او رﺳﻴﺪ و او ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪ"‪.‬‬

‫زﻣﺨﺸﺮﯼ در ﮐﺸﺎف در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ‪ 22‬ﺳﻮرﻩ ﻣﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮﻳﻢ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪ‪ ،‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ "ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﺮﻳﻢ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬و در ﮔﺮﻳﺒﺎن او ﻓﻮت ﮐﺮد و ﻓﻮت او ﺑﻪ ﺑﻄﻦ ﻣﺮﻳﻢ رﺳﻴﺪ و او ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪ"‪.‬‬

‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺎﻓﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ‪":‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در ﻳﻘﻪ ﯼ ﺟﺒﻪ او ﻓﻮت ﮐﺮد و ﺁن ﻓﻮت وارد درون او ﺷﺪ و او ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪ"‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ هﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ)ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن(‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ ﻗﻤﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻳﻘﻪ او ﻓﻮت ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻮم ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﺣﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدن ﻣﺮﻳﻢ را از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻮت ﮐﺮدن در او‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﯽ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن‬
‫ﺗﻌﺎرض ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ از ﭼﻬﺮﻩ ﯼ ﻣﺠﺴﻢ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪،‬ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ رأﯼ وﯼ ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮﯼ ذهﻨﯽ ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ذهﻨﯽ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻓﻮت ﺧﻴﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻮت واﻗﻌﯽ و ﻋﻴﻨﯽ‪.‬اﮔﺮ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و ﻓﻮت او را‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﺧﻴﺎﻟﯽ ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ‪" ،‬ﻣﺮد ﺧﻴﺎﻟﯽ" و "ﻓﻮت ﺧﻴﺎﻟﯽ"‪ ،‬ﻓﻘﻂ "ﺣﺎﻣﻠﻪ ﯼ ﺧﻴﺎﻟﯽ" و "ﻧﻮزاد ﺧﻴﺎﻟﯽ" ﻣﯽ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫"ﺣﺎﻣﻠﻪ ﯼ واﻗﻌﯽ" و "ﻧﻮزاد واﻗﻌﯽ"‪ .‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﮏ ﺳﻮﯼ ﻋﻤﻞ را ﺧﻴﺎﻟﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻞ را واﻗﻌﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺪﻋﺎﯼ "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ" اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻔﺴﺮان در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ هﻴﭻ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻣﺪﻋﺎ و ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺁن‪،‬ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺁﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ واﻗﻌًﺎ در ﻣﺮﻳﻢ)ﻓﺮج ﻳﺎ ﻳﻘﻪ ﻳﺎ ﺁﺳﺘﻴﻦ او( ﻓﻮت ﮐﺮد و او ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺢ اﻳﺠﺎد ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪ -1-1‬ﺳﻄﺢ اول‪ :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ :‬هﻴﭻ ﻣﺘﻦ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ‪ ،‬رواﻳﺖ ﻗﺮﺁﻧﯽ زادﻩ ﺷﺪن ﻋﻴﺴﯽ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮ ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ‪ ،‬ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ ﭘﻨﺎﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺳﻨﮕﺮ اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ در ﭘﻴﺶ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ -1-2‬ﺳﻄﺢ دوم‪ :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻋﻠﻤﯽ‪ :‬ﺁدﻣﯽ ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﻳﻖ اﻧﺘﻘﺎل اﺳﭙﺮم ﺣﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ هﻴﭻ زﻧﯽ ﺗﺎﮐﻨﻮن از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻮت‬
‫ﮐﺮدن‪ ،‬ﺣﺎﻣﻠﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ داﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ‪ ،‬ﺑﺎزهﻢ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻤﺎن ﮔﺮاﻳﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺣﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -1-3‬ﺳﻄﺢ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ارﺗﺒﺎط ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﺗﻤﺎﻣًﺎ ﻏﻴﺮ روﺣﺎﻧﯽ)ﻏﻴﺮ ﻣﺎدﯼ( ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻣﺎدﯼ و ﺣﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدن‬
‫او‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ ﻣﺴﺂﻟﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺻﻮر ﺧﻴﺎﻟﻴﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮﯼ در ﻓﻮت و دﻳﮕﺮ اﺟﺰاﯼ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁﻧﯽ‬
‫ﻧﺪاد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﺣﻞ ﺷﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزﯼ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‬
‫ﻼ ﭼﺎرﻩ ﺟﻮﻳﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را هﻢ ﻣﯽ ﺗﻮان از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺣﻞ ﺷﺪﻩ ﻓﺮض ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘ ً‬

‫ﻣﻔﺴﺮان واﻗﻊ ﮔﺮاﯼ اﻣﺮوزﻳﻦ ‪،‬هﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﻌﻘﻮل ﮐﺮدن اﻳﻦ داﺳﺘﺎن اراﺋﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﺘﻤﺎن ﻧﺨﻮاهﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬اﻓﺮادﯼ ﮐﻪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽ ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻠﻘﯽ دﻳﮕﺮﯼ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن ﻣﺮﻳﻢ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻮت ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﺎن ﻣﺸﮑﻞ و ﻣﺴﺄﻟﻪ اﯼ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﯽ ﮐﺮد‪ .‬هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺨﻮﺑﯽ در داﺳﺘﺎن ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن ﻣﺮﻳﻢ‪،‬‬
‫زادﻩ ﺷﺪن ﻣﺴﻴﺢ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ او ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬ﻣﺮگ اش ﻳﺎ ﻋﺮوج اش ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ‪.‬داﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‬
‫واﻗﻌﻴﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد اﻣﺮوزﻳﺎن اﺳﻄﻮرﻩ و ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 27 ،‬ﻣﻬﺮﻣﺎﻩ ‪1387‬‬

 ‫‪77‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬در "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ ‪ ، 4‬ﺑﯽ دﻟﻴﻠﯽ ﻋﺼﻤﺖ"‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﺗﻔﮑﻴﮏ ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮرﯼ و ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﻋﺼﻤﺖ و ﺗﻮﺟﻴﻪ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ وﺣﯽ ف ﻧﻘﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻣﺴﺘﻨﺪات اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪ ،‬در "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ ‪ ، 6‬ﺧﺪاﯼ ﺳﺨﻨﮕﻮ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎﻣﻪ رﺳﺎن" و در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اوﻟﻴﻦ و دوﻣﻴﻦ ﻧﻘﺪ ﺁﻗﺎﯼ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮاﻧﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -3‬ﻣﺴﺘﻨﺪات اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ در "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ ‪ "8‬و "ﻗﻠﺐ و ﺻﻠﺐ ﻗﺮﺁن" ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪4-Josephus, Antiquities, 20:9.‬‬

‫‪ -5‬ﺟﺎن هﻴﮏ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﮐﺎوﺷﯽ در ﻗﻠﻤﺮو روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻬﺰاد ﺳﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬ﻗﺼﻴﺪﻩ ﺳﺮا‪ ،‬ص‪.407‬‬

‫هﻴﮏ ﮔﺰارش هﺎﯼ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس)اﻧﺠﻴﻞ هﺎﯼ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ( درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺣﻮادث زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻴﺢ را "اﺳﻄﻮرﻩ" ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ‬
‫وﯼ‪":‬ﻧﺎﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻴﺴﯽ در ‪ 25‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮﻟﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ)ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﮏ ﺟﺸﻦ زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﻮد(‪ ،‬ﻳﺎ در ﺳﺎل‬
‫اول ﻣﻴﻼدﯼ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ)ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮ در ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻮﻟﺪ ﻳﺎﻓﺖ(‪،‬ﻳﺎ در ﺑﻴﺖ ﻟﺤﻢ دﻳﺪﻩ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮدﻩ‬
‫ﻻ ﺑﺮاﯼ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪن ﻧﻮﻋﯽ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻩ(‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻮﺑﺎﭘﺎﻧﺎن ﺑﺮاﯼ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪن او در ﮐﻨﺎر‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ)ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎ ً‬
‫ﮔﻬﻮارﻩ اش ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﺮزاﻧﮕﺎﻧﯽ از ﺷﺮق ﺑﺮاﯼ ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ او رد ﺳﺘﺎرﻩ اﯼ اﻋﺠﺎب ﺁور را ﭘﯽ ﮔﻴﺮﯼ ﮐﺮدﻧﺪ)ﮐﻞ‬
‫داﺳﺘﺎن ﺳﻨﺘﯽ ﺗﻮﻟﺪ او ﻣﺨﻠﻮق ﺗﺨﻴﻞ ﻣﺬهﺒﯽ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻳﺎ او ﭘﺪر زﻣﻴﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺖ) ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ هﺎﯼ ﺑﺰرگ دﻧﻴﺎﯼ ﮐﻬﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد(‪ ،‬و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺠﺴﺪ ﺑﻮد)ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ او ﺁن را ﮐﻔﺮﺁﻣﻴﺰ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪...‬‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻴﺴﯽ از ﻟﺤﺎظ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﭘﺲ از ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪﻧﺶ دوﺑﺎرﻩ ﺣﻴﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﻞ روز در اﻃﺮاف‬
‫ﺟﻠﻴﻞ و ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﻇﺎهﺮ ﺷﺪﻩ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎن ﻋﺮوج ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ )زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺸﯽ از داﺳﺘﺎن اﻧﺠﻴﻞ اﺳﺖ( اﻳﻨﮑﻪ در‬
‫هﻤﺎن زﻣﺎن"ﻗﺒﺮ هﺎ ﺑﺎز ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﻘﺪﺳﺎن ﺧﺪا ﮐﻪ ﻣﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از زﻧﺪﻩ ﺷﺪن ﻋﻴﺴﯽ از ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫اورﺷﻠﻴﻢ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎرﯼ اﻳﺸﺎن را دﻳﺪﻧﺪ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺻﺺ‪ .(404 -406‬هﻴﮏ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدﻩ ﺣﻴﺮت‬
‫اﻧﮕﻴﺰﯼ واﻗﻌًﺎ رخ دادﻩ ﺑﻮد ﻗﻄﻌًﺎ در ﺁﮔﺎهﯽ و اﺳﻨﺎد و ﮔﺰارش هﺎﯼ زﻣﺎﻧﻪ ﺛﺒﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاﯼ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ اﯼ ﻣﺴﻴﺤﯽ ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﭼﻬﻞ ﺗﺎ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻋﻴﺴﯽ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ داﺳﺘﺎن هﺎﯼ ﻣﻌﺠﺰﻩ ﺁﻣﻴﺰﯼ را ﮐﻪ‬
‫در درون ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ او ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎور ﮐﻨﺪ")ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.(406‬‬

‫‪ -6‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪،‬ج ‪ ، 14‬ﺻﺺ ‪. 35 -36‬‬

‫‪ -7‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺤﺜﯽ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ هﻢ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺸﻴﺶ رورﻧﺪ ﻣﻮن )‪ (Reverend Moon‬رهﺒﺮ‬
‫ﮐﻠﻴﺴﺎﯼ ﭘﺎﺗﻴﺴﺖ‪ ،‬در دهﻪ ‪ 80‬ﻣﻴﻼدﯼ اﻋﻼم ﮐﺮد زﮐﺮﻳﺎ ﭘﺪر ﻋﻴﺴﯽ ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﯼ زﻳﺮ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﻧﻘﺪ ﺳﺨﻨﺎن رورﻧﺪ ﻣﻮن‬
‫در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص اﺳﺖ‪:‬‬

‫”?‪Robert M. Price: “Was Jesus the Son of the Priest Zacharias‬‬

‫‪http://www.robertmprice.mindvendor.com/art_zachar.htm.‬‬

‫‪ -8‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 14‬ص ‪ 45‬اﻟﯽ ‪. 67‬‬

‫‪ -9‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪.67‬‬

 ‫‪78‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ )‪(13‬‬

‫هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ)‪(2‬‬
‫‪ -2‬اﺳﻄﻮرﻩ ﯼ ﻗﻮم ﻟﻮط ‪ :‬داﺳﺘﺎن ﻗﻮم ﻟﻮط ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از اﺳﻄﻮرﻩ هﺎﯼ ﻳﻬﻮدﯼ – ﻣﺴﻴﺤﯽ راﻳﺞ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯼ ﺟﺰﻳﺮﻩ اﻟﻌﺮب ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم هﻢ از اﻳﻦ اﺳﻄﻮرﻩ ﺑﺮاﯼ ﻣﻘﺎﺻﺪ هﺪاﻳﺘﯽ‪ -‬ﺗﺮﺑﻴﺘﯽ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﻄﻮرﻩ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن‬
‫راﻩ ﻳﺎﻓﺖ‪" .‬ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ" از هﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﮔﻮﺷﺰد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺧﻮد را ﺑﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﯽ و ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﯽ در‬
‫ﻓﻬﻢ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻦ روﺷﻦ ﮐﻨﺪ‪" .‬ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ" ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﺎدﻳﻦ)ﺳﻤﺒﻠﻴﮏ( ﻗﺼﺺ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﮔﺮﻩ ﮔﺸﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ‬
‫از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪.‬ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻧﻪ‪،‬ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻌﻀﻼت ﻋﺪﻳﺪﻩ و ﻻﻳﻨﺤﻠﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺤﻞ‬
‫ﻧﺰاع ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻳﮏ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ از ﻣﻮﺿﻊ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﻟﻮط ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻮم ﻟﻮط ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﻣﺘﺠﺎوزﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از زور‪ ،‬دﻳﮕﺮان را ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز)ﻟﻮاط( ﻗﺮار ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ زﻳﺒﺎرو در ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺠﺎزات هﻤﻪ ﯼ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻗﻮم ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁﻧﺠﺎ اﻋﺰام ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﻮط از ﺁﻣﺪن‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن زﻳﺒﺎرو ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﯽ داﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﻮاﻧﺎن زﻳﺒﺎرو را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮم ﻟﻮط‬
‫وﻗﺘﯽ از ﺁﻣﺪن ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﺎن ﻟﻮط ﺁﮔﺎﻩ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺁﻧﺪو هﻤﺪﺳﺖ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﻮط ﺑﺮاﯼ ﻧﺠﺎت ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮد از ﭼﻨﮓ‬
‫ﻣﺘﺠﺎوزان‪ ،‬دﺧﺘﺮاﻧﺶ را ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺁﻧﺪو ﻣﻴﻬﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺘﺠﺎوزان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻮم ﻣﺘﺠﺎوز‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را رد ﮐﺮدﻩ و ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﻘﺼﺪ دﻳﮕﺮﯼ دارﻳﻢ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ)ﻳﮑﯽ از ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن زﻳﺒﺎرو( ﻣﺸﺘﯽ ﺧﺎﮎ ﺑﺮ ﻣﯽ دارد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﺠﺎوزان ﻣﯽ‬
‫ﭘﺎﺷﺪ و هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻮر ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﺁن ﻗﻮم ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ هﻤﺴﺮ ﻟﻮط ‪ ،‬را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ‬
‫ﺳﻨﮕﺒﺎران)ﺳﺠﻴﻞ( ﻳﺎ ﺑﺎران ﺁﺗﺶ و ﮔﻮﮔﺮد‪،‬ﻣﺠﺎزات و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺁن ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮدﻩ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺸﺖ رو ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﻮﺑﺎﻧﺪ‪.‬در اﺛﺮ ﺳﻨﮕﺒﺎران‪ ،‬هﻤﻪ ﯼ ﻣﺮدم ﺁن ﺳﺮزﻣﻴﻦ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻨﺪ و در اﺛﺮ‬
‫زﻳﺮ و رو ﺷﺪن)ﺟﻌﻠﻨﺎ ﻋﺎﻟﻴﻬﺎ ﺳﺎﻓﻠﻬﺎ(‪ ،‬ﮐﻞ ﺁن ﺳﺮزﻣﻴﻦ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در‬
‫ﺳﻄﻮح ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁورد‪.‬‬

‫‪ -2-1‬ﺳﻄﺢ اول‪:‬ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺧﻼﻗﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻟﻮط دﺧﺘﺮاﻧﺶ را ﺑﺮاﯼ ازدواج ﺑﻪ ﻗﻮم ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﻟﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻗﻮم داراﯼ دﺧﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﯼ اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻔﺴﺮﯼ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻟﻮط را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد زﻧﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻧﭽﻨﺎن ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﯽ ﺷﺪ در اﻟﻤﻴﺰان دوﺑﺎرﻩ ﻧﻈﺮ ﺁن ﻣﻔﺴﺮ را ﻃﺮح و ﺑﺪان‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺣﺪﻳﺜﯽ از اﻣﺎم رﺿﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﺎع ﺑﺎ هﻤﺴﺮ از ﭘﺸﺖ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎم رﺿﺎ هﻢ داﺳﺘﺎن‬
‫ﻗﻮم ﻟﻮط اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻗﻮم ﻟﻮط ﺑﻪ ﻓﺮج زﻧﺎن ﻋﻼﻗﻪ اﯼ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻟﻮط دﺧﺘﺮاﻧﺶ را ﺑﺮاﯼ اﻧﺠﺎم هﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻗﻮم‬
‫اش ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬ﺣﺎل ﻓﻀﺎﯼ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ ﻣﺪﻋﻴﺎن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻗﻮم ﻣﺘﺠﺎوز ﺑﺎ دو دﺧﺘﺮ ﻣﻮاﺟﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ از‬
‫ﭘﺸﺖ )ﻧﻈﺮ اﻣﺎم رﺿﺎ( ﻳﺎ از ﺟﻠﻮ) راﯼ ازدواﺟﻴﻮن( ﻣﺸﮑﻞ ﺧﻮد را ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﻳﮏ‬
‫ﻗﻮم ﻣﺘﺠﺎوز)ﻟﻮاط ﮐﺎر( ﺑﺎ دو دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ازدواج اﺳﺖ ﻳﺎ ﭼﻴﺰﯼ دﻳﮕﺮ؟‬

‫‪ -2-2‬ﺳﻄﺢ دوم‪:‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻋﻠﻤﯽ‪ :‬ﻗﺼﺺ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﯽ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ هﻴﭻ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺗﺎﺋﻴﺪ ﻧﺸﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ اﻳﻦ ﻗﺼﺺ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﯽ اﻧﺪ‪.‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺎ ﺑﺎ "ﺧﺒﺮ واﺣﺪ" ﻣﻮاﺟﻪ هﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻧﻈﺮﯼ ﻳﻌﻨﯽ ﺗﻨﺎﺳﺐ دﻟﻴﻞ و ﻣﺪﻋﺎ‪ .‬هﺮﭼﻪ ﻣﺪﻋﺎ ﺧﺎرق‬
‫اﻟﻌﺎدﻩ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ)ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎن ﻟﻮط و داﺳﺘﺎن ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن ﻣﺮﻳﻢ(‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻳﺎ دﻻﺋﻞ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎ هﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻗﻮﯼ ﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬وﻗﺘﯽ هﻴﭻ ﻗﺮﻳﻨﻪ و ﺷﺎهﺪ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﻳﻦ ﻗﺼﺺ را ﺗﺎﺋﻴﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬و اﻳﻦ ﻗﺼﺺ از زواﻳﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺗﻌﺎرض‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺻﺪق ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﺪﻟﻞ ﮐﺮد؟‬
 ‫‪79‬‬

‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﻧﻘﺪ ﻳﮑﯽ از اﺣﺎدﻳﺚ هﻤﻴﻦ ﻗﺼﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪ ﯼ ﻣﻬﻤﯽ اﺷﺎرﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﺳﻨﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ آﻪ‬
‫ﻣﻌﺠﺰات و آﺮاﻣﺎت را ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀﺎﯼ ﺣﻜﻤﺖ ﺟﺎرﯼ ﺳﺎزد‪ ...‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ در ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺁن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ‪ :‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ و ﻋﺠﻴﺐ ﺧﻮد ﻟﻄﻔﯽ ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺒﺮدار ﺷﺪن ﻧﺴﻠﻬﺎﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا و دورﯼ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ او ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ ﺳﺎزد ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻮرد اﺷﻜﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردن ﺣﻮادث ﻋﻈﻴﻢ‬
‫و ﺷﮕﻔﺖﺁور و ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر آﻪ اﻳﻤﺎن ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻗﻮﯼ ﺷﻮد و اهﻞ ﻋﺒﺮت از دﻳﺪن ﺁن ﺣﻮادث ﻋﺒﺮت ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ از ﻟﻄﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﻳﻦ آﺎر ﻟﻄﻒ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد آﻪ ﺧﺒﺮدار ﺷﺪن از ﺁن ﺣﻮادث ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮدم‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺁن اﻣﻮر را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ اﻳﻤﺎﻧﺸﺎن زﻳﺎدﺗﺮ ﮔﺸﺘﻪ و اهﻞ ﻣﻌﺼﻴﺖ ﻋﺒﺮت ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ اﮔﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد‬
‫ﻧﺪﻳﺪﻩاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠﻤﯽ دﻳﮕﺮﯼ ﺁن را آﺸﻒ آﻨﻨﺪ ‪ ،‬اﻣﺎ ‪ ....‬ﻳﻚ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ و ﻳﺎ ﺿﻌﻴﻒ اﻟﺴﻨﺪ‪ ،‬هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﺠﺘﯽ ﻧﺪارد و ﺑﻪ هﻴﭻ‬
‫وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎء ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد آﻪ ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻣﻮرﯼ ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﺮﻳﺐ و ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ ﭘﺪﻳﺪ ﺑﻴﺎورد ﺗﺎ ﻧﺴﻠﻬﺎﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺒﺮﯼ ﺁن را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﻋﺒﺮت ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و از ﻋﺬاب او ﺑﻬﺮاﺳﻨﺪ"]‪.[10‬‬

‫داﺳﺘﺎن ﻗﻮم ﻟﻮط ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺁن را ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬هﻴﭻ روش ﻋﻠﻤﯽ اﯼ هﻢ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﺋﻴﺪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺗﻤﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ هﻢ زﻳﺮ و رو ﺷﺪﻩ و هﻴﭻ ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﺁن‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
‫در زﻣﺎن وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬هﻴﭻ ﻣﻮرﺧﯽ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻪ ﮐﺮدن ﺻﺪق اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -2-3‬ﺳﻄﺢ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ :‬ﻣﻮﺟﻮدات ﻏﻴﺮ ﻣﺎدﯼ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺎدﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ؟ در ﻗﺼﻪ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﺑﺎﮐﺮﻩ‪ ،‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن اﻳﻦ ﻣﻌﻀﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻮد‪ ،‬راﻩ ﺣﻞ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻣﺎدﯼ)ﻳﮏ ﻣﺮد ( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺮﻳﻢ دﻳﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﺧﻴﺎﻟﻴﻪ اﯼ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم هﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را ﻣﯽ دﻳﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﺧﻴﺎﻟﻪ ﯼ ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﺧﻮد را ﻣﯽ دﻳﺪ‪ .‬در ﻗﺼﻪ ﻟﻮط هﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺸﺮب‪ ،‬ﻟﻮط و ﻗﻮﻣﺶ‪ ،‬ﺻﻮرت‬
‫ﺧﻴﺎﻟﻴﻪ را ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدات روﺣﺎﻧﯽ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن زﻳﺒﺎروﯼ را‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در رواﻳﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ذﻳﻞ ﺁﻳﺎت‬
‫ﺳﻮرﻩ هﻮد دراﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺜﯽ از اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻋﺰاﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و ﻣﻴﮑﺎﺋﻴﻞ و اﺳﺮاﻓﻴﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻪ ﻧﻮﺟﻮان زﻳﺒﺎرو ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻟﻮ ط اﻋﺰام ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺮ ﻣﺮﻳﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻳﮏ ﻣﺮد ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در داﺳﺘﺎن ﻟﻮط ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻮﺟﻮان زﻳﺒﺎرو‪ .‬و ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺠﺜﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻟﻬﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ‪ .‬او ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ -‬روﺣﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺎدﯼ ﺑﻪ ﻣﺎدﯼ را ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ رأﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ او‪ ،‬ﻓﺮد ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺻﻮرت ﻣﻤﺜﻞ ﻣﺨﻠﻮق ﺧﻮد روﻳﺎرو ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -3‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن‪ :‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎور ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ را در ﺷﺶ روز ﺁﻓﺮﻳﺪ و در روز هﻔﺘﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬روز ﺳﺒﺖ)روز ﺷﻨﺒﻪ(‪ ،‬ﮐﺎرهﺎﯼ دﻧﻴﻮﯼ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ و اﻳﻦ روز ﺧﺎص اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن‪،‬‬
‫ﻣﺎهﻴﮕﻴﺮﯼ در روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ هﺎﻳﯽ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻮارﺳﻠﻄﺎﻧﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎز ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن را ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫وﺳﻠﻬﻢ ﻋﻦ اﻟﻘﺮﻳﻪ اﻟﺘﯽ ﮐﺎﻧﺖ ﺣﺎﺿﺮﻩ اﻟﺒﺤﺮ اذ ﻳﻌﺪون ﻓﯽ اﻟﺴﺒﺖ اذﺗﺎﺗﻴﻬﻢ ﺣﻴﺘﺎﻧﻬﻢ ﻳﻮم ﺳﺒﺘﻬﻢ ﺷﺮﻋﺎ و ﻳﻮم ﻻﻳﺴﺒﺘﻮن ﻻﺗﺎﺗﻴﻬﻢ‬
‫ﮐﺬﻟﮏ ﻧﺒﻠﻮهﻢ ﺑﻤﺎ ﮐﺎﻧﻮا ﻳﻔﺴﻘﻮن‪ .‬و اذا ﻗﺎﻟﺖ اﻣﻪ ﻣﻨﻬﻢ ﻟﻢ ﺗﻌﻈﻮن ﻗﻮﻣﺎ اﷲ ﻣﻬﻠﮑﻬﻢ اوﻣﻌﺬﺑﻬﻢ ﻋﺬاﺑﺎ ﺷﺪﻳﺪا ﻗﺎﻟﻮا ﻣﻌﺬرﻩ اﻟﯽ رﺑﮑﻢ و‬
‫ﻟﻌﻠﻬﻢ ﻳﺘﻘﻮن‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ ﻧﺴﻮا ﻣﺎ ذﮐﺮوا ﺑﻪ اﻧﺠﻴﻨﺎ اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻨﻬﻮن ﻋﻦ اﻟﺴﻮء و اﺧﺬﻧﺎ اﻟﺬﻳﻦ ﻇﻠﻤﻮا ﺑﻌﺬاب ﺑﺌﺲ ﺑﻤﺎ ﮐﺎﻧﻮا ﻳﻔﺴﻘﻮن‪.‬ﻓﻠﻤﺎ ﻋﺘﻮا‬
‫ﻋﻦ ﻣﺎ ﻧﻬﻮا ﻋﻨﻪ ﻗﻠﻨﺎ ﻟﻬﻢ ﮐﻮﻧﻮا ﻗﺮدﻩ ﺧﺎﺳﺌﻴﻦ‪ :‬و از اﻳﺸﺎن درﺑﺎرﻩ ﯼ]اهﺎﻟﯽ[ ﺷﻬﺮﯼ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر درﻳﺎ ﺑﻮد ﺑﭙﺮس ﮐﻪ در روز‬
‫ﺷﻨﺒﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺮﻣﺖ]ﺳﺒﺖ[ را ﻧﮕﻪ ﻣﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﺎهﻴﻬﺎﻳﺸﺎن]ﺑﺮ روﯼ ﺁب[ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ]و ﺣﺮﻣﺖ‬
‫ﺳﺒﺖ را ﻣﯽ ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ[ و ]ﺑﺮ ﻋﮑﺲ[ روزﯼ ﮐﻪ ﺳﺒﺖ ﻧﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ]ﻣﺎهﯽ روﯼ ﺁب[ ﻧﻤﯽ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻴﺸﺎن ﻣﯽ ﺁزﻣﺎﻳﻴﻢ‪ .‬و ﭼﻮن ﮔﺮوهﯽ از اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﺮا ﻗﻮﻣﯽ را ﭘﻨﺪ ﻣﯽ دهﻴﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ هﻼﮎ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻳﺎ ﻋﺬاب ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺁﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ ﺷﺪﻳﺪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻦ]در ﺣﮑﻢ[ ﻣﻌﺬرﺗﯽ ﺑﻪ درﮔﺎﻩ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوا ﭘﻴﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﭘﻨﺪﯼ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﺸﺎن دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻳﺎد ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﺎهﻴﺎن از ﻣﻨﮑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺠﺎت دادﻳﻢ و ﺳﺘﻤﮑﺎران را ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
 ‫‪80‬‬

‫ﮐﺮدﻳﻢ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁﻧﭽﻪ از ﺁن ﻧﻬﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮدﻧﮕﺸﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻳﻤﺸﺎن ﮐﻪ‬
‫ﺑﻮزﻳﻨﮕﺎن ﻣﻄﺮود ﺑﺎﺷﻴﺪ)اﻋﺮاف‪.(163-166 ،‬‬

‫اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ هﻢ ﺑﺎزﮔﻮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫و ﻟﻘﺪ ﻋﻠﻤﺘﻢ اﻟﺬﻳﻦ اﻋﺘﺪوا ﻣﻨﮑﻢ ﻓﯽ اﻟﺴﺒﺖ ﻓﻘﻠﻨﺎ ﻟﻬﻢ ﮐﻮﻧﻮا ﻗﺮدﻩ ﺧﺎﺳﺌﻴﻦ‪ .‬ﻓﺠﻌﻠﻨﻬﺎ ﻧﮑﻼ ﻟﻤﺎ ﺑﻴﻦ ﻳﺪﻳﻬﺎ و ﻣﺎ ﺧﻠﻔﻬﺎ و ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻟﻠﻤﺘﻘﻴﻦ‪:‬‬
‫و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻳﺪ ﺁن ﮔﺮوﻩ را ﮐﻪ در ﺁن روز ﺷﻨﺒﻪ از ﺣﺪ ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻄﺎب ﮐﺮدﻳﻢ ﺑﻮزﻳﻨﮕﺎﻧﯽ ﺧﻮار و‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬و ﺁﻧﻬﺎ را ﻋﺒﺮت ﻣﻌﺎﺻﺮان و ﺁﻳﻨﺪﮔﺎن و اﻧﺪرزﯼ ﺑﺮاﯼ ﭘﺮهﻴﺰﮔﺎران ﮔﺮداﻧﻴﺪﻳﻢ)ﺑﻘﺮﻩ‪.(65-66 ،‬‬

‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﻤﯽ)ج ‪ ، 1‬ص ‪ (244‬از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﮕﺎن ﻓﺮدا ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدﯼ از ﻣﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺎﻻﯼ ﻧﻘﻄﻪ اﯼ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪":‬ﺁن ﻣﺮد وﻗﺘﯽ ﻧﮕﺎﻩ ﮐﺮد ﮔﺮوهﯽ‬
‫ﻣﻴﻤﻮن دم دار را دﻳﺪ ﮐﻪ ﺻﺪا ﺑﻪ ﺻﺪاﯼ هﻢ دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮﮔﺸﺖ و اﻧﭽﻪ دﻳﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﺎزﮔﻔﺖ هﻤﮕﯽ دروازﻩ هﺎ را ﺷﮑﺴﺘﻪ و‬
‫وارد ﺷﻬﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﻴﻤﻮﻧﻬﺎ هﻤﺸﻬﺮﻳﻬﺎ و ﺑﺴﺘﮕﺎن ﺧﻮد را ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻟﮑﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﻓﺮاد ﻣﻴﻤﻮﻧﻬﺎ را از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﺪادﻩ و‬
‫ﺑﺴﺘﮕﺎن ﺧﻮد را ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪﻧﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﻧﻬﯽ ﮐﺮدﻳﻢ و از ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺷﻮم زﻧﻬﺎر دادﻳﻢ "]‪.[11‬‬

‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ ﻣﺘﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﯼ اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ را ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا؟ وﯼ دو دﻟﻴﻞ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ روﻳﮑﺮد اراﺋﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اول‪" -‬ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﻮن از هﺮ ﮐﺬب ﺧﺒﺮﯼ و ﻧﻴﺰ رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫اﺳﻼم ﮐﻪ ﻣﻨﺰﻩ از هﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺬب ﻣﺨﺒﺮﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤًﺎ ﭼﻨﻴﻦ داﺳﺘﺎﻧﯽ را اﻋﻼم داﺷﺘﻨﺪ و در ﻣﮑﻪ ﺿﻤﻦ ﺳﻮرﻩ اﻋﺮاف و در‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺿﻤﻦ ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﺁن را ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳﻤﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ"]‪.[12‬دوم‪" -‬ﻇﺎهﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻮﻧﻮا ﻗﺮدﻩ ﺧﺎﺷﺌﻴﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﺠﺎوزان روز ﺳﺒﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘًﺎ ﺑﻪ ﺑﻮزﻳﻨﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻗﻮﻳًﺎ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻇﻬﻮر دارد‪ :‬ﻗﻞ هﻞ اﻧﺒﺌﮑﻢ‬
‫ﺑﺸﺮ ﻣﻦ ذﻟﮏ ﻣﺜﻮﺑﻪ ﻋﻨﺪاﷲ ﻣﻦ ﻟﻌﻨﻪ اﷲ و ﻏﻀﺐ ﻋﻠﻴﻪ و ﺟﻌﻞ ﻣﻨﻬﻢ اﻟﻘﺮدﻩ و اﻟﺨﻨﺎزﻳﺮ‪ ،‬و ﺑﯽ ﺗﺮدﻳﺪ اﮔﺮ ﺟﻤﻠﻪ اﯼ از ﻗﺮﺁن ﻳﺎ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻇﻬﻮر داﺷﺖ و دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮﯼ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺼﺺ ﻟﺒﯽ ﻣﺘﺼﻞ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻳﺎ ﻣﺨﺼﺺ ﻟﻔﻈﯽ ﻣﺘﺼﻞ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﺼﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﺁن ﻇﺎهﺮ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﺁن ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺣﺠﺖ اﺳﺖ"]‪.[13‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺠﺎزات ﻗﺎﺑﻞ ﺗﮑﺮار اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﺸﺎﺑﻪ)ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا(ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺗﮑﺮار هﻤﻴﻦ ﻣﺠﺎزات وﺟﻮد دارد‪"::‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﺳﻮرﻩ‬
‫ﻧﺴﺄ هﻤﻴﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﻪ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻗﺮﺁن ﮔﻮﺷﺰد ﮐﺮدﻩ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ :‬اﮔﺮ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﻴﻔﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻮزﻳﻨﻪ در ﺁﻳﻴﺪ‪ :‬ﻳﺎ اﻳﻬﺎاﻟﺬﻳﻦ اوﺗﻮا اﻟﮑﺘﺎب اﻣﻨﻮا ﺑﻤﺎ ﻧﺰﻟﻨﺎ ﻣﺼﺪﻗﺎ ﻟﻤﺎ ﻣﻌﮑﻢ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ ان ﻧﻄﻤﺲ وﺟﻮهﺎ‬
‫ﻓﻨﺮدهﺎ ﻋﻠﯽ ادﺑﺎرهﺎ او ﻧﻠﻌﻨﻬﻢ ﮐﻤﺎ ﻟﻌﻨﺎ اﺻﺤﺎب اﻟﺴﺒﺖ"]‪.[14‬‬

‫ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻻﻳﻨﺤﻠﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁورد‪:‬‬

‫‪ -3-1‬ﺳﻄﺢ اول‪ :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ :‬هﻴﭻ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﯼ ﺧﺎرق اﻟﻌﺎدﻩ را ﮔﺰارش ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺁدﻣﻴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﺷﺐ دﻧﺒﺎل ﭼﻴﺰهﺎﯼ ﺑﺎور ﻧﮑﺮدﻧﯽ ﻣﯽ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻋﺠﻴﺐ را دﻳﺪﻧﺪ و ﺁن را در هﻴﭻ ﻣﺘﻨﯽ ﻧﻨﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -3-2‬ﺳﻄﺢ دوم‪ :‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻋﻠﻤﯽ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ دﻓﻌﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺗﻌﺎرض دارد‪.‬‬

‫‪ -3-3‬ﺳﻄﺢ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ :‬ﺁﻳﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار در ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺠﺎزات ﮔﺮوهﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزﯼ ﻋﻘﻼﻧﯽ اﺳﺖ؟ ﭼﺮا ﺗﻤﺎم دﺧﺎﻟﺖ هﺎﯼ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار در ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻋﺼﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و در ‪14‬‬
‫ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﺷﺎهﺪ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﺪا در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺒﻮدﻩ اﻳﻢ؟ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ ﮐﻪ اﻟﻬﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻟﻬﻴﺎت "ﻏﻴﺒﺖ ﺧﺪا" از ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -3-4‬ﺳﻄﺢ اﺧﻼﻗﯽ‪ -‬ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﻣﮕﺮ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺠﺎزات ﺑﺎ‬
‫ﺟﺮم ﺗﻨﺎﺳﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺁدﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺎهﯽ ﮔﻴﺮﯼ در روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺟﺮم ارﺗﮑﺎﺑﯽ‬
 ‫‪81‬‬

‫اﺳﺖ؟ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﻣﻬﻢ ﺗﺮ‪:‬ﺁﻳﺎ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار در روزهﺎﯼ ﺷﻨﺒﻪ ﺑﯽ ﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ هﻢ ﺑﺎﻳﺪ در روز ﺷﻨﺒﻪ ﺑﯽ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﮐﺎر ﮐﺮدن در روز ﺷﻨﺒﻪ ‪ ،‬ﺟﺮم اﺳﺖ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻳﮏ ﺁن ﺑﯽ ﮐﺎر‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪،‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﮐﺎر ﮐﺮدن در روز ﺷﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟‬

‫‪ -4‬ﻗﺼﻪ ﯼ ﺁدم و ﺣﻮا و ﺣﺮام زادﻩ ﺷﺪن ﮐﻞ اﺑﻨﺎﯼ ﺑﺸﺮ‪ :‬داﺳﺘﺎن ﺧﻠﻘﺖ ﺁدم و ﺣﻮا‪ ،‬ﻓﺮﻳﺐ دادن ﺁﻧﺪو ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺷﻴﻄﺎن‪،‬اﺧﺮاج‬
‫ﺁﻧﺪو از ﺑﻬﺸﺖ و ﺁﻣﺪﻧﺸﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ و ﻣﺎﺟﺮاهﺎﯼ ﻓﺮزﻧﺪان ﺁﻧﺎن‪ ،‬را ﻋﻤﻮم ﻣﻔﺴﺮان واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﺧﺮﻣﺸﺎهﯽ ﺟﻦ)وﺷﻴﻄﺎن( را ﻳﮑﯽ از ﺑﺎورهﺎﯼ ﮐﺎذب اﻋﺮاب ﺟﺎهﻠﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ و ﻋﺎﻣﺪاﻧﻪ وارد ﻗﺮﺁن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﻣﺨﺪوش ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﻞ ﺁن را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻓﺮض ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ هﻢ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﻧﻤﺎدﻳﻦ‬
‫ﻓﺮض ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻓﺮزﻧﺪان ﺁدم و ﺣﻮا هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ او ﺑﺎ ﻳﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻻﻳﻨﺤﻞ روﺑﺮو ﻣﯽ ﺷﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺁدم و ﺣﻮا ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ازدواج ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ؟ ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻼف‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻓﻄﺮت و ﺷﺮع ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص دﻗﻴﻘﺎ ﺷﺮح داد اﺳﺖ‪ .‬او در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﻪ اول ﺳﻮرﻩ‬
‫ﻧﺴﺄ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫"از ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﺑﺮ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﻞ ﻣﻮﺟﻮد از اﻧﺴﺎن ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺁدم و هﻤﺴﺮش ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺟﺰ اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ هﻴﭻ ﮐﺲ دﻳﮕﺮﯼ در‬
‫اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻧﺴﻞ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ)ﻧﻪ ﺣﻮرﯼ ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﻧﻪ ﻓﺮدﯼ از اﻓﺮاد ﺟﻦ و ﻧﻪ ﻏﻴﺮ ﺁن دو( ‪ ...‬ازدواج در ﻃﺒﻘﻪ ﯼ اوﻟﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﻠﻘﺖ ﺁدم و ﺣﻮا ﻳﻌﻨﯽ در ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻼﻓﺼﻞ ﺁدم و هﻤﺴﺮش ﺑﻴﻦ ﺑﺮادران و ﺧﻮاهﺮان ﺑﻮدﻩ و دﺧﺘﺮان ﺁدم ﺑﺎ ﭘﺴﺮان او‬
‫ازدواج ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺁن روز در ﺗﻤﺎم دﻧﻴﺎ ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮ ﻣﻨﺤﺼﺮ در هﻤﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻼﻓﺼﻞ ﺁدم ﺑﻮدﻩ‪)،‬در ﺁن روز ﻏﻴﺮ از ﺁﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻧﻪ دﺧﺘﺮاﻧﯽ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ هﻤﺴﺮ ﭘﺴﺮان ﺁدم ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻪ ﭘﺴﺮﯼ ﺑﻮد ﮐﻪ هﻤﺴﺮ دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﮔﺮدﻧﺪ( ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ هﻴﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫هﻢ ﻧﺪارد)اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺧﺒﺮﯼ ﺗﻌﺠﺐ ﺁور اﺳﺖ و ﻟﻴﮑﻦ( از ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻳﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﺗﺸﺮﻳﻌﯽ اﺳﺖ و ﺗﺸﺮﻳﻊ هﻢ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎر ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﻟﺬا او ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻳﮏ ﻋﻤﻞ را در روزﯼ ﺣﻼل و روزﯼ دﻳﮕﺮ ﺣﺮام ﮐﻨﺪ"]‪.[15‬‬

‫ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ از داﺳﺘﺎن ﺁدم و ﺣﻮا‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ازدواج ﻓﺮزﻧﺪان ﺁدم و ﺣﻮا)ﺧﻮاهﺮان ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ(‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ ﺑﺎوردر دوران ﻣﺪرن ﺗﻌﺠﺐ ﺁور اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ او راﻩ ﺣﻠﯽ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در‬
‫ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ ﺧﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ او‪ ،‬ﺷﺎرع ﮐﺴﯽ ﺟﺰ "ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎز" ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﺎور اﺷﺎﻋﺮﻩ‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﻠﯽ را ﻳﮏ روز ﺣﻼل و روز دﻳﮕﺮ ﺣﺮام اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺁﻏﺎز ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺸﺮﻳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا‬
‫ازدواج ﺧﻮاهﺮ و ﺑﺮادر را ﺣﻼل ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪهﺎ‪ ،‬ﺧﺪا ﺁن را ﺣﺮام اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ ﯼ ﺁﮔﺎﻩ ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ رأﯼ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ هﺴﺘﯽ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻋﺘﺒﺎرﯼ‪ .‬ﻟﺬا‪ ،‬ﺧﺪاﯼ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎز)ﻓﻘﻪ و ﺣﻘﻮق‬
‫و‪ ،(...‬ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯼ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در اداﻣﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫"اﻣﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ازدواﺟﯽ در اﺳﻼم ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮرﯼ ﮐﻪ ﺣﮑﺎﻳﺖ ﺷﺪﻩ در ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺮاﻳﻊ ﻧﻴﺰ ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮدﻩ ﺿﺮرﯼ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻤﯽ زﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ ﺗﺸﺮﻳﻌﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﺗﮑﻮﻳﻨﯽ)ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺴﺘﯽ‬
‫ﺁوردن ﺷﺮاب( و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ و زﻣﺎم ﺗﺸﺮﻳﻊ هﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪاﯼ ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬او هﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاهﺪ و هﺮ ﺣﮑﻤﯽ ﺑﺨﻮاهﺪ ﻣﯽ‬
‫راﻧﺪ ﭼﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ دارد ﮐﻪ ﻳﮏ ﻋﻤﻞ را در روزﯼ و روزﮔﺎرﯼ ﺟﺎﻳﺰ و ﻣﺒﺎح ﮐﻨﺪ و در روزﮔﺎرﯼ دﻳﮕﺮ ﺣﺮام ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در روزﯼ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺰ ﺗﺠﻮﻳﺰش ﭼﺎرﻩ اﯼ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﮐﻨﺪ و در روزﮔﺎرﯼ دﻳﮕﺮ ﮐﻪ ﺿﺮورت در ﮐﺎر ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ازدواج ﺧﻮاهﺮ و‬
‫ﺑﺮادر را در روزﮔﺎرﯼ ﮐﻪ ﺗﺠﻮﻳﺰش ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻴﻮع ﻓﺤﺸﺄ و ﺟﺮﻳﺤﻪ دار ﺷﺪن ﻋﻔﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد ﺗﺠﻮﻳﺰ ﮐﻨﺪ و در‬
‫روزﮔﺎرﯼ دﻳﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﻦ ﻣﺤﺬور ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺤﺮﻳﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاهﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﭼﻨﻴﻦ ازدواﺟﯽ هﻢ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮ و‬
‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻊ اﻧﺒﻴﺄ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻖ ﻓﻄﺮت اﺳﺖ‪ ...‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ازدواج ﺧﻮاهﺮ و ﺑﺮادر‬
‫ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺑﺎﺷﺪ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﻄﺮت ﭼﻨﻴﻦ ازدواﺟﯽ را ﺻﺮﻓًﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﮑﻪ ازدواج ﺧﻮاهﺮ و ﺑﺮادر اﺳﺖ ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ و از ﺁن ﺗﻨﻔﺮ ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﻧﻔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ از ﺁن ﺗﻨﻔﺮ دارد ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻴﻮع ﻓﺤﺸﺄ و ﻣﻨﮑﺮات ﻣﯽ ﺷﻮد‬
‫و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽ ﮔﺮدد ﻏﺮﻳﺰﻩ ﯼ ﻋﻔﺖ ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮدد و ﻋﻔﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻟﮑﻪ دار ﺷﻮد‪ .‬و ﭘﺮ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻴﻮع ﻓﺤﺸﺄ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﯼ‬
‫ازدواج ﺧﻮاهﺮ و ﺑﺮادر در زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ ﮔﺴﺘﺮدﻩ اﯼ از ﺑﺸﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﺎ در روزﮔﺎرﯼ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
 ‫‪82‬‬

‫روﯼ زﻣﻴﻦ ﻏﻴﺮ از ﭼﻨﺪ ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮ از ﻳﮏ ﭘﺪر و ﻣﺎدر وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ و از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﻣﺸﻴﺖ ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫هﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ را زﻳﺎد ﮐﻨﺪ و اﻓﺮادﯼ ﺑﺴﻴﺎر از ﺁﻧﺎن ﻣﻨﺸﻌﺐ ﺳﺎزد دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ازدواﺟﯽ ﻣﻨﻄﺒﻖ و ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﭘﺲ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن اﻣﺮوز از ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻤﺎس و ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﺎﻋﯽ ﻧﻔﺮت دارد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻠﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻓﻄﺮت از ﺁن ﻣﺘﻨﻔﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت اﻳﻨﮑﻪ ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻣﺠﻮﺳﻴﺎن در ﻗﺮﻧﻬﺎﯼ ﻃﻮﻻﻧﯽ)ﺑﻄﻮرﯼ ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ذﮐﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ( ازدواج ﺑﻴﻦ ﺧﻮاهﺮ و ﺑﺮادر را‬
‫ﻣﺸﺮوع ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ و از ﺁن ﻣﺘﻨﻔﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و هﻢ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در روﺳﻴﻪ)ﺑﻄﻮرﯼ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ( و ﻧﻴﺰ ﺑﻄﻮرﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﻧﺎ در اروﭘﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﮑﯽ از ﻋﺎدات ﮐﻪ در اﻳﻦ اﻳﺎم در ﻣﻠﻞ ﻣﺘﻤﺪن اروﭘﺎ و ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺷﻴﺰﮔﺎن ﻗﺒﻞ از ازدواج ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﻠﻮغ ﺳﻨﯽ ازدواج ﺑﮑﺎرت ﺧﻮد را زاﻳﻞ ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ و ﺁﻣﺎرﯼ‬
‫ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎرﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪﻩ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﻳﻦ اﻓﻀﺎهﺎ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﯼ ﭘﺪران و ﺑﺮادران دوﺷﻴﺰﮔﺎن ﺻﻮرت ﻣﯽ‬
‫ﮔﻴﺮد‪.‬ﺑﻌﻀﯽ هﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ :‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ازدواج ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻧﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺻﺎﻟﺢ در ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺳﻌﺎدت اش در اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺟﺎرﯼ ﺑﻮدﻩ ﻧﻤﯽ ﺳﺎزد زﻳﺮا اﺧﺘﻼط و اﻧﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﻴﻦ ﻳﮏ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻏﺮﻳﺰﻩ ﯼ ﺷﻬﻮت و‬
‫ﻋﺸﻖ ورزﯼ و ﻣﻴﻞ ﻏﺮﻳﺰﯼ را در ﺑﻴﻦ ﺧﻮاهﺮان و ﺑﺮادران ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻨﺘﺴﮑﻴﻮ ﺣﻘﻮﻗﺪان ﻣﻌﺮوف در ﮐﺘﺎﺑﺶ‬
‫ﻻ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫روح اﻟﻘﻮااﻧﻴﻦ‪ :‬ﻋﻼﻗﻪ ﯼ ﺧﻮاهﺮ ﺑﺮادرﯼ ﻏﻴﺮ از ﻋﻼﻗﻪ ﯼ ﺷﻬﻮاﻧﯽ ﺑﻴﻦ زن و ﻣﺮد اﺳﺖ ﻟﻴﮑﻦ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ً‬
‫هﻤﺎن دﻟﻴﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﮐﺮدﻳﻢ و ﺛﺎﻧﻴًﺎ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺮض هﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﻴﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﻣﻮارد ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ در ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺿﺮورت ﺁن را اﻳﺠﺎب ﮐﻨﺪ ﻳﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻧﻴﻦ وﺿﻌﯽ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺻﻼح ﻣﺠﺘﻤﻊ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻮرﺗﯽ ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻣﻮرد ﻋﻤﻞ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺟﺰ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻌﻤﻮل داﻳﺮ در زﻧﺪﮔﯽ اﻣﺮوز هﻢ دور رﻳﺨﺘﻪ ﺷﻮد"]‪.[16‬‬

‫ﮔﻮﻳﯽ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان از ﺧﻠﻖ ﭼﻨﺪ اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬از ﺳﺮ ﻧﺎﭼﺎرﯼ‪ ،‬ازدواج‬
‫ﺧﻮاهﺮ و ﺑﺮادر را ﺣﻼل اﻋﻼم ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ "ﻧﺎﭼﺎرﯼ" ﺧﺪا رﻓﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ازدواج ﺧﻮاهﺮان و ﺑﺮادران را ﺣﺮام‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت ﺧﻼف ﻓﻄﺮت ﻧﺒﻮدن ازدواج ﺧﻮاهﺮ و ﺑﺮادر‪،‬دو ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ دارد‪ .‬اول‪ -‬ازدواج‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﻮاهﺮان و ﺑﺮادران در روﺳﻴﻪ ﯼ ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ)ﻣﺪﻋﺎﯼ ﮐﺎذب(‪ .‬دوم‪ -‬راﺑﻄﻪ ﯼ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺮادران و ﭘﺪران ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮاهﺮان و دﺧﺘﺮان ﺧﻮد در اروﭘﺎ و ﺁﻣﺮﻳﮑﺎ‪ .‬ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ در ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﺎن ﻳﺎ ﻣﮑﺎن‬
‫راﻳﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻼف ﻓﻄﺮت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺳﻌﯽ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ از ﭘﻴﺶ ﻓﺮﺿﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ درﺑﺎرﻩ ﻣﺎهﻴﺖ ﻓﻄﺮت‬
‫ﺁدﻣﻴﺎن‪ ،‬اﺻﻠﯽ ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﯽ درﺑﺎرﻩ ﯼ واﻗﻌﻴﺖ ﺁدﻣﻴﺎن اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﺑﻠﻨﺪ ﺁدﻣﻴﺎن در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﯽ ﻧﮕﺮد‬
‫و ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺎرﻳﺦ ﺁدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻓﻄﺮﯼ و ﻏﻴﺮ ﻓﻄﺮﯼ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬زﻧﺎ و ﻟﻮاط و هﻤﺠﻨﺲ ﮔﺮاﻳﯽ و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻒ و ﻗﺘﻞ و ﺟﻨﺎﻳﺖ و ﺷﮑﻨﺠﻪ و‪ ...‬هﻢ ﺧﻼف ﻓﻄﺮت ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ هﻤﻪ اﻳﻦ اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم دادﻩ اﻧﺪ‪.‬‬
‫از هﻤﻪ ﯼ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ "اﻧﺴﺎن ﻓﻄﺮﺗًﺎ ﺧﺪاﺑﺎور اﺳﺖ"‪.‬‬
‫ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﻧﺎﻣﺪﻟﻞ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺁدﻣﻴﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺪاﻧﺎﺑﺎور ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪاﻧﺎﺑﺎورﯼ ﺧﻼف‬
‫ﻓﻄﺮت ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﮑﻼت ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﻗﺼﻪ ﯼ ﺁدم و ﺣﻮا روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ‪ ،‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ هﻢ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﺁﻧﭽﻪ ﺳﻬﻢ ﻣﻮﺛﺮﯼ دارد ﺗﺎ ﻗﺼﻪ ﯼ ﺁدم از ﻗﻀﻴﻪ ﯼ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن واﻗﻌﯽ ﻧﻮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ ﮔﺮدد و از‬
‫ﺳﺮاب ﻧﻤﺎدﻳﻦ در ﻣﺴﺮب اﺳﻄﻮرﻩ ﺳﺮاﻳﯽ ﺗﻨﺰﻳﻪ و ﺗﺒﺮﺋﻪ ﺷﻮد و هﻤﺎرﻩ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺟﺎوﻳﺪ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬در درﺟﻪ ﯼ اول رواﻳﺎت دراﻳﺖ ﺁﻣﻮز ﻋﺘﺮت ﻃﺎهﺮﻳﻦ و در درﺟﻪ ﯼ دوم ﻣﺠﺎهﺪت هﺎﯼ ﻧﮑﺘﻪ ﺁﻣﻮز اهﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﻮد"]‪.[17‬‬

‫ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ درﺑﺎرﻩ داﺳﺘﺎن ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ اﺳﻤﺄ ﺑﻪ ﺁدم و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن او ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻠﻴﻔﻪ اﻟﻠﻬﯽ‪ ،‬هﻤﻴﻦ ﭘﺮﺳﺶ را دوﺑﺎرﻩ ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺗﻤﺜﻴﻠﯽ اﺳﺖ ﻳﺎ واﻗﻌﯽ؟ ﺗﻤﺜﻴﻠﯽ ﺑﻮدن از ﻧﻈﺮ وﯼ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ "ﺣﻘﻴﻘﺘﯽ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻏﻴﺒﯽ ﮐﻪ وﻗﻮع‬
‫ﻼ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﺎرﺟﯽ و‬‫ﻋﻴﻨﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﺴﻮس و ﻣﺸﻬﻮد ﺑﺎزﮔﻮ " ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ "ﻗﺼﻪ اﯼ ذهﻨﯽ ﮐﻪ اﺻ ً‬
‫ﻼ در ﻗﺮﺁن ﺟﺎﻳﮕﺎهﯽ ﻧﺪارد‪ .‬او ﺳﭙﺲ ﻧﻈﺮ ﺻﺎﺣﺐ‬ ‫واﻗﻌﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎدﻳﻦ اراﺋﻪ ﮔﺮدد" ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ وﯼ اﺻ ً‬
 ‫‪83‬‬

‫اﻟﻤﻨﺎر را درﺑﺎرﻩ داﺳﺘﺎن ﺁدم ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪":‬در اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﻮاردﯼ ﮐﻪ ﻇﺎهﺮ ﻧﻘﻞ ﺑﺎ ﺣﮑﻢ ﻗﻄﻌﯽ ﻋﻘﻞ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫دﺳﺖ از ﻇﺎهﺮ ﻧﻘﻞ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺁن را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﯼ ﺧﻠﻒ هﺴﺘﻢ"]‪ .[18‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻧﻈﺮ وﯼ را در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﻘﻞ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪":‬ﺳﻨﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﻌﻨﻮﯼ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻋﺒﺎرات ﻟﻔﻈﯽ‪ ،‬ﺁﺷﮑﺎر ﺳﺎزد و ﻣﻌﺎرف ﻣﻌﻘﻮل را از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺻﻮرت هﺎﯼ ﻣﺤﺴﻮس ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺷﻮد و از هﻤﻴﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺖ ﻗﺼﻪ ﯼ ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺁن ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ارزش اﻧﺴﺎن و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ هﺎﯼ ذاﺗﯽ او را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺁن ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺨﻠﻮق هﺎ اﻣﺘﻴﺎز ﻳﺎﻓﺖ"]‪.[19‬‬

‫اﻣﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ از داﺳﺘﺎن ﺁدم‪،‬هﻤﭽﻮن داﺳﺘﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن‪ ،‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪":‬داﺳﺘﺎن ﺁدم از ﺻﺪر ﺗﺎ ﺁﺳﺘﺎن ﺁن هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎز‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺳﻄﻮرﻩ‪ ،‬ﺳﺮاب و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن در ﺁن‬
‫راﻩ ﻧﺪارد"]‪.[20‬‬

‫اﻣﺎ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ هﻢ ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮﯼ از ﻗﺼﻪ ﯼ ﺁدم را ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺁن را ﺗﻤﺜﻴﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁورد‪.‬‬
‫دﺳﺘﻮر ﺳﺠﺪﻩ ﺁدم و ﺗﺨﻠﻒ اﺑﻠﻴﺲ از اﻳﻦ دﺳﺘﻮر‪ ،‬از ﻧﻈﺮ وﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﻮر از دو ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫اﻣﺮ ﺗﮑﻮﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ اﻣﺮ ﺗﺸﺮﻳﻌﯽ و ﻣﻮﻟﻮﯼ‪" .‬ﻣﺤﺬور اﻣﺮ ﺗﮑﻮﻳﻨﯽ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﺼﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫هﻤﺮاﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﭼﻴﺰﯼ را ﮐﻪ ﺧﺪاﯼ ﺳﺒﺤﺎن ﺗﮑﻮﻳﻨًﺎ ارادﻩ ﮐﻨﺪ اﻳﺠﺎدش ﺣﺘﻤﯽ اﺳﺖ‪...‬ﻣﺤﺬور اﻣﺮ ﺗﺸﺮﻳﻌﯽ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اهﻞ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﻬﺎ وﺣﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﻣﻮﻟﻮﯼ‪ ،‬وﻋﺪﻩ و وﻋﻴﺪ و ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺼﻴﺎن ﺗﺼﻮر ﻧﻤﯽ ﺷﻮد"]‪.[21‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ اﻳﻦ اﺳﻄﻮرﻩ هﺎ‪ ،‬ﻗﻄﻌًﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻤﺘﺮﯼ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬در "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ"‪،‬ﺑﺨﺶ هﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻴﻢ ﮐﻪ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎن‪ "،‬ﺗﻤﺎم ﻗﺼﺺ ﻗﺮﺁﻧﯽ رواﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﻄﻮرﻩ اﯼ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎ ًﻻ هﺴﺘﻪ اﯼ واﻗﻌﯽ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ"‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم هﻢ از داﺳﺘﺎن هﺎﯼ راﻳﺞ ﻋﺼﺮ ﺑﺮاﯼ ﺑﻴﺎن اهﺪاف ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬در اﺳﻄﻮرﻩ هﺎﯼ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ راﻳﺞ در هﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻇﺎهﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺼﺺ ﻣﺸﮑﻞ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﺁﻧﺎن اﻳﻦ‬
‫ﻗﺼﺺ را ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاﯼ ﺁدﻣﻴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دوران ﺳﻴﻄﺮﻩ ﯼ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﯼ ﺗﺠﺪد)ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ اﻧﺘﻘﺎدﯼ( زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﮑﺎﺗﺐ رﻗﻴﺐ ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ روﺑﺮو هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻓﺎع واﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و ﺧﺮد ﭘﺬﻳﺮ از اﻳﻦ ﻗﺼﺺ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮارﯼ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺷﮑﻢ ﺁدﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻓﺮض ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺁدﻣﻴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ و ﺷﮑﻢ را ﻣﺤﻞ داﻧﺶ‪ ،‬ﺻﻠﺐ و ﺗﺮاﺋﺐ ﻣﺮد‬
‫را ﻣﺮﮐﺰ ﺁب ﺟﻬﻨﺪﻩ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪن ﻣﺮﻳﻢ از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻮت ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن و ﻧﺎﺑﻮدﯼ هﻤﻪ‬
‫ﻗﻮم ﻟﻮط از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻨﮕﺒﺎران ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪان دﺷﻮار ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﺸﺮ اﻣﺮوز در ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮﯼ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﻳﺴﺖ ﺟﻬﺎن اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﺪرن‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮ دﻳﻨﺪار را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﯼ ﺁﻳﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺧﻮد را ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺳﺎزﮔﺎر ﮐﺮدن دﻳﻦ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻣﺪرن)ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و‪ (...‬ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﯼ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزﯼ ﻳﺎ ﻧﺎواﻗﻊ ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدن ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻤﯽ اﻓﺘﺎد‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪30 ،‬ﻣﻬﺮﻣﺎﻩ ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -10‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 10‬ص ‪.523‬‬

‫‪ -11‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪.393‬‬

‫‪ -12‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺮا‪ ،‬ص ‪.126‬‬
 ‫‪84‬‬

‫‪ -13‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.131‬‬

‫‪ -14‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.123‬‬

‫‪ -15‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،4‬ﺻﺺ ‪.216-217‬‬

‫‪ -16‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺻﺺ‪. 229 -230‬‬

‫‪ -17‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص‪.138‬‬

‫‪ -18‬اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪.252‬‬

‫‪ -19‬اﻟﻤﻨﺎر ‪ ،‬ج‪ ، 1‬ص ‪.264‬‬

‫‪ -20‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪.229‬‬

‫‪ -21‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.286 -287‬‬

 ‫‪85‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ )‪(14‬‬

‫هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ)‪(3‬‬
‫ﻼ اﻧﺴﺎﻧﯽ از رواﺑﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﯽ ﮐﺸﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫‪ -4‬ﻋﺸﻖ‪ ،‬زﻳﺒﺎﭘﺴﻨﺪﯼ‪ ،‬و ازدواج هﺎﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ :‬ﻗﺮﺁن ﺗﺼﻮﻳﺮﯼ ﮐﺎﻣ ً‬
‫رواﺑﻂ ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﯽ ﺁورد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻔﺴﺮان و دﻳﻨﺪاران‪ ،‬در دوران ﻣﺪرن‪ ،‬ﮔﻮﻳﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯼ‬
‫ﻻﻳﻨﺤﻠﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب‪ ،‬ﺁﻳﺎت ‪ 50‬و ‪ 51‬و ‪ ، 52‬در ﺧﺼﻮص "ﺣﻖ وﻳﮋﻩ" ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪ 9‬زن( در هﻤﺴﺮ ﮔﺰﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ را دﻗﻴﻘًﺎ روﺷﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -‬اﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺎ زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﻬﺮﺷﺎن را دادﻩ اﯼ و ﺁﻧﺎن را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﺷﺪﻩ اﯼ و دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮهﺎ و دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻪ هﺎ و دﺧﺘﺮ داﻳﯽ هﺎ و دﺧﺘﺮ ﺧﺎﻟﻪ هﺎﯼ ﺗﻮ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻼل‬
‫ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ زن ﻣﻮﻣﻨﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﺮ ﮔﺎﻩ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺨﻮاهﺪ او را ﺑﻪ زﻧﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﮑﻢ وﻳﮋﻩ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ ﻧﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ .‬ﻣﺎ ﻣﯽ داﻧﻴﻢ درﺑﺎرﻩ زﻧﺎﻧﺸﺎن و ﮐﻨﻴﺰاﻧﺸﺎن ﭼﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ .‬و ﺧﺪا‬
‫ﺁﻣﺮزﻧﺪﻩ و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ)اﺣﺰاب‪.(50،‬‬

‫ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺣﻘﻮق وﻳﮋﻩ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﯽ اﺷﺎرﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﮔﺬارد‪.‬ﻣﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ زﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از زﻳﺒﺎﻳﯽ زﻧﯽ ﺧﻮﺷﺖ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ او ﻧﻴﺴﺘﯽ ‪ .‬ﺗﺄﮐﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﻻ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ وﺟﻮدﯼ ﺷﺎن را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺄﮐﻴﺪ ﻣﻬﻤﯽ‬ ‫اﺳﺖ از زﻳﺒﺎﻳﯽ زﻧﯽ ﺧﻮﺷﺶ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ اﮐﺜﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫اﺳﺖ‪" :‬دﻳﮕﺮ هﻴﭻ زﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻼل ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬ﮔﺮ ﭼﻪ زﻳﺒﺎﻳﯽ ﺁﻧﺎن ﺗﻮ را ﺧﻮش ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻠﮏ ﻳﻤﻴﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ")اﺣﺰاب‪.(52 ،‬‬

‫ﻻ درﺑﺎرﻩ هﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎرﯼ ﻧﻤﯽ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ‬‫ﻣﺴﻠﻤﺎن هﺎﯼ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮا‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﮔﺮا و ﺗﺠﺪد ﮔﺮا ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺮﺁن درﺑﺎرﻩ زﻧﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻧﺰاع هﺎ )ﺗﺤﺮﻳﻢ‪ (1-5،‬و رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﯽ ﺷﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ -‬از زﻧﺎن ﺧﻮد هﺮ ﮐﻪ را ﺧﻮاهﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻣﻮﺧﺮ دار و هﺮ ﮐﻪ را ﺧﻮاهﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﮕﻪ دار‪ .‬و اﮔﺮ از ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻪ دور داﺷﺘﻪ اﯼ‬
‫ﻳﮑﯽ را ﺑﻄﻠﺒﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﮔﻨﺎهﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﺶ و اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﺷﺎدﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻏﻤﮕﻴﻦ ﻧﺸﻮﻧﺪ و از ﺁﻧﭽﻪ هﻤﮕﻴﺸﺎن را‬
‫ارزاﻧﯽ ﻣﯽ دارﯼ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺸﻨﻮد ﮔﺮدﻧﺪ و ﺧﺪا ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ در دل هﺎﯼ ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺴﺖ)اﺣﺰاب‪.(51،‬‬

‫‪ -‬اﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﺮا در ﻃﻠﺐ ﺧﺸﻨﻮدﯼ هﻤﺴﺮاﻧﺖ ﭼﻴﺰﯼ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻼل ﮔﺮداﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﯽ؟ ‪ ...‬ﺷﺎﻳﺪ اﮔﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻃﻼق ﮔﻮﻳﺪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺷﻤﺎ زﻧﺎﻧﯽ ﺑﻬﺘﺮ از ﺷﻤﺎﻳﺶ ﺑﺪهﺪ‪ ،‬زﻧﺎﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻣﻦ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪﻩ‪،‬‬
‫اهﻞ ﻋﺒﺎدت و روزﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﺷﻮهﺮ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﺑﺎﮐﺮﻩ)ﺗﺤﺮﻳﻢ‪1،‬و ‪.(5‬‬

‫ﻃﺒﺮﯼ‪،‬ﻣﻴﺒﺪﯼ و زﻣﺨﺸﺮﯼ درﺑﺎرﻩ ﺷﺎن ﻧﺰول ﺁﻳﻪ اول ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ ﮐﻨﻴﺰ ﺧﻮد ﻣﺎرﻳﻪ ﯼ‬
‫ﻗﺒﻄﻴﻪ‪،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﯼ هﻤﺴﺮ دﻳﮕﺮش‪،‬ﺣﻔﻀﻪ ﺑﻨﺖ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺧﻠﻮت ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ وﻗﺘﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽ اﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺣﻔﻀﻪ در ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﺒﻮدﻩ‪،‬اﻣﺎ ﻧﻮﺑﺖ او ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻔﻀﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻠﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاﯼ رﺿﺎﻳﺖ او‪ ،‬ﻣﺎرﻳﻪ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺨﻮﺑﯽ‬
‫دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺮﺁن ﻣﺴﺎﺋﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ هﻢ ﺑﺪون ﺁﻧﮑﻪ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﺬﻣﻮﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرﻩ ﺷﺄن ﻧﺰول اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را رواﻳﺖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪،‬ﻣﻔﺴﺮان ﺷﻬﺮ‬
‫ﻧﺸﻴﻦ اﻣﺮوزﯼ‪ ،‬ﮐﻪ زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﯼ ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻳﺎ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺷﺎن‬
‫ﻧﺰول دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺁﻳﺎت درﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان در ﺧﺼﻮص ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﺎت اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪86‬‬

‫اﻣﺎ ﺷﺄن ﻧﺰول هﺎﻳﯽ در ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻣﺮوزﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﯼ ارزش هﺎﯼ ﻣﺪرن‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎن ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم و زﻳﻨﺐ هﻢ ﻳﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﻳﻦ ﺣﮑﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﺳﺘﺎن ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ زﻳﻨﺐ‪ ،‬از زﻣﺎن وﻗﻮع ﺁن ﺗﺎﮐﻨﻮن‪،‬هﻤﭽﻮن ﻣﺴﺄﻟﻪ اﯼ ﻻﻳﻨﺤﻞ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﯼ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺁﻳﺎت ‪ 36-40‬ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب را ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ اﺧﺘﺼﺎص دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮرخ و ﻣﻔﺴﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬در‬
‫زﻳﺴﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت از زﻳﺴﺖ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ ،‬درﮔﻴﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ارزش هﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﻮد‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ از ﻧﻈﺮ او‬
‫ﻃﺒﻴﻌﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﻣﺮوزﻳﺎن ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﺮﯼ در ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﻳﻨﺐ "زﻳﺒﺎ ﺗﺮﻳﻦ زن در دورﻩ ﯼ ﺧﻮد ﺑﻮد"‪" .‬ﻳﮏ روز ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺮاﯼ دﻳﺪن زﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اش رﻓﺖ و در را ﺑﺎز ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫زﻳﻨﺐ را ﺑﺎ ﻣﻮهﺎﯼ ﺑﺎز ﺁﻧﺠﺎ دﻳﺪ ﮐﻪ در اﻃﺎق ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮش را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ از او ﭘﺮﺳﻴﺪ زﻳﺪ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ زﻳﻨﺐ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ او ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاﯼ ﺑﺎر دوم ﺑﻪ او ﺑﻨﮕﺮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا را ﻣﯽ ﭘﺮﺳﺘﻢ‪ .‬ﺧﺪا ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬او ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺒﻬﺎ و ﭼﺸﻤﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬و ﺑﻴﺮون‬
‫رﻓﺖ"]‪.[1‬‬

‫از ﻣﻴﺎن ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ زﻣﺨﺸﺮﯼ در ﮐﺸﺎف‪ ،‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص از اهﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ ﯼ ﻧﻈﺮ او‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم هﻢ ﻳﮏ اﻧﺴﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻋﺸﻖ اﻣﺮ اﺧﺘﻴﺎرﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دل ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺠﺬوب ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﺸﻮق زﻳﺒﺎرو‪ ،‬دل را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻼ و ﺷﺮﻋًﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺬﻣﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﻋﺎﺷﻖ ﺷﺪن‪ ،‬ﻋﻘ ً‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم‪ ،‬زﻳﻨﺐ را دﻳﺪ و ﻋﺎﺷﻖ او ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺁﻳﻪ ﭘﻨﺠﺎﻩ و دوم ﺳﻮرﻩ اﺣﺰاب هﻢ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﮐﺸﺎف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ " :‬دﻳﮕﺮ هﻴﭻ زﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻼل‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬ﮔﺮ ﭼﻪ زﻳﺒﺎﻳﯽ ﺁﻧﺎن ﺗﻮ را ﺧﻮش ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻠﮏ ﻳﻤﻴﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ"‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﺑﻪ ذهﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺁﻳﻪ‬
‫ﻼ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ)ازدواج ﺑﺎ زﻳﻨﺐ(‪ ،‬ﭘﺮدﻩ ﺑﺮ ﻣﯽ دارد‪.‬ﺿﻤﻦ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﯼ ﺁﻳﻪ‪ ،‬ﮐﻨﻴﺰان‪ ،‬ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻪ از اﻣﺮﯼ ﮐﻪ ﻗﺒ ً‬
‫اﮔﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم از زﻳﺒﺎﻳﯽ ﮐﻨﻴﺰان ﺧﻮﺷﺶ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﺴﺮ اﻣﺮوز‪ ،‬از ﺟﻬﺎت ﻋﺪﻳﺪﻩ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﺪﯼ ﻧﻈﺮ ﮐﺸﺎف را ﻧﻘﺪ و رد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫"از اﻳﻨﺠﺎ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد آﻪ ﺁﻧﭽﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا در دل ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽداﺷﺘﻪ هﻤﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻮدﻩ ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻗﺒﻼ ﺑﺮاﯼ ﺁن‬
‫ﺟﻨﺎب واﺟﺐ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺁن ﻃﻮرﯼ آﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻋﺎﺷﻖ زﻳﻨﺐ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و ﻋﺸﻖ ﺧﻮد را‬
‫ﭘﻨﻬﺎن آﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ وﺟﻮب اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽآﺮدﻩ ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ در اﺛﺮ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺑﻪ ﺣﻴﺺ و ﺑﻴﺺ اﻓﺘﺎدﻩ و در ﻣﻘﺎم‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﺸﻖ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺮ ﺁﻣﺪﻩاﻧﺪ ‪ ،‬آﻪ او هﻢ ﺑﺸﺮ ﺑﻮدﻩ ‪ ،‬و ﻋﺸﻖ هﻢ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺒﻠﯽ و ﻓﻄﺮﯼ اﺳﺖ ‪ ،‬آﻪ هﻴﭻ ﺑﺸﺮﯼ از ﺁن‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻨﻜﻪ اوﻻ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻴﺮوﯼ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻟﻬﯽ را از ﻧﻴﺮوﯼ ﺟﺒﻠﺖ و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺸﺮﯼ آﻤﺘﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺎل ﺁﻧﻜﻪ ﻧﻴﺮوﯼ ﺗﺮﺑﻴﺖ اﻟﻬﯽ ﻗﺎهﺮ ﺑﺮ هﺮ ﻧﻴﺮوﯼ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬و ﺛﺎﻧﻴﺎ در ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﺿﯽ دﻳﮕﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد آﻪ ﺁن ﺟﻨﺎب را ﻋﺘﺎب‬
‫آﻨﺪ ‪ ،‬آﻪ ﭼﺮا ﻋﺸﻖ ﺧﻮدت را ﭘﻨﻬﺎن آﺮدﻩاﯼ ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﯽﺷﻮد آﻪ ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺸﻖ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زن ﻣﺮدم اﻇﻬﺎر‬
‫ﻣﯽآﺮدﯼ ‪ ،‬و ﭼﺮا ﻧﻜﺮدﯼ ؟ و رﺳﻮاﻳﯽ اﻳﻦ ﺣﺮف از ﺁﻓﺘﺎب روﺷﻦﺗﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬ﭼﻮن از ﻳﻚ ﻓﺮد ﻋﺎدﯼ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ آﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺮدم ﺣﺮﻓﯽ ﺑﺰﻧﺪ ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻳﺎد ﺁﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬و ﺑﺮاﯼ ﺑﭽﻨﮓ ﺁوردن ﺁﻧﺎن ﺗﺜﺒﻴﺖ آﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﺗﻢ اﻧﺒﻴﺎء"]‪.[2‬‬

‫ﭘﻴﺶ ﻓﺮض "ﻋﺼﻤﺖ ﺣﺪاﮐﺜﺮﯼ" و "ارزش هﺎﯼ دوران ﺟﺪﻳﺪ"‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﺟﺎزﻩ ﻧﻤﯽ دهﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻔﺴﺮ ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ هﻢ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮﯼ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪،‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮارﯼ ﮐﻪ دﻩ هﺎ ﺣﮑﻢ ﺣﻼل و ﺣﺮام‬
‫ﺻﺎدر ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﭼﻪ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﺠﺎز ﮐﺮدن ﺣﮑﻢ ﺳﺎدﻩ ﯼ ازدواج ﺑﺎ هﻤﺴﺮ ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ وادار‬
 ‫‪87‬‬

‫ﮐﺮدن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ هﻤﺴﺮ دﻳﮕﺮﯼ‪ ،‬او را ﺑﻪ درد ﺳﺮ ﺑﻴﻨﺪازد و ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﺁﻧﭽﻨﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ دار ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ﺧﻮدش‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮد ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﺎزل‪ ،‬و ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﻣﺠﺎز ﮐﺮدن ازدواج ﺑﺎ هﻤﺴﺮ ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺪون ازدواج‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ زﻳﻨﺐ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد؟ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ادﻋﺎﯼ رﺳﻮاﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺧﺪا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﻣﻮاﺧﺬﻩ‬
‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻋﺸﻖ ﺧﻮدت ﺑﻪ "زن ﻣﺮدم" را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدﻩ اﯼ؟ ﺑﺎﻳﺪ ﺁن را اﻋﻼم و اﻇﻬﺎر ﻣﯽ ﮐﺮدﯼ‪ .‬اﻣﺎ ادﻋﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‬
‫هﻢ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ اﯼ ﺑﺪﻧﺒﺎل دارد‪ .‬ﻣﺪﻋﺎﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﺎن دادﻩ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ "زن‬
‫ﻣﺮدم" هﻴﭻ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﻧﺪارم‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ ﮐﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ هﻴﭻ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻧﺪارم‪،‬ﻳﻌﻨﯽ زن‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ازدواج ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻋﺸﻖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ زﻳﻨﺐ را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﻳﻨﺐ دﻳﮕﺮ "زن ﻣﺮدم" ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در‬
‫هﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ "زن ﻣﺮدم" ازدواج ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم هﻴﭻ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫زﻳﻨﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ‪ ،‬و ﺧﺪا او را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ زﻳﻨﺐ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎﻳﯽ ﺑﻼدﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر "ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻣﺤﻤﺪ" و‬
‫"هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ" اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮزﻳﮏ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ را‬
‫ﻧﻔﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺁﻳﻪ ‪ 128‬ﺳﻮرﻩ ﯼ ﻧﺴﺄ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺻﻠﺢ زﻧﺎن ﺑﺎ ﺷﻮهﺮاﻧﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ زن اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﮐﻨﺪ هﻤﺴﺮش ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ او را‬
‫ﻃﻼق دهﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل زن دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮود‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ":‬ﻣﺮاد از ﺻﻠﺢ و ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ آﺮدن اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ زن از‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﺣﻘﻮق زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺧﻮدش ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ آﻨﺪ ﺗﺎ اﻧﺲ و ﻋﻼﻗﻪ و اﻟﻔﺖ و ﺗﻮاﻓﻖ ﺷﻮهﺮ را ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از ﻃﻼق‬
‫و ﺟﺪاﺋﯽ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ آﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﺪ آﻪ ﺻﻠﺢ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ"]‪ .[3‬در ﺧﺼﻮص ﺷﺄن ﻧﺰول اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﯽ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫داﺷﺖ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﺷﻮهﺮش ﺑﻪ او ﺑﯽ ﻣﻬﺮﯼ ﻣﯽ ﮐﺮد و ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ او را ﻃﻼق دهﺪ ﺗﺎ زن ﺟﻮاﻧﺘﺮﯼ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬زن‬
‫از ﺷﻮهﺮش درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺮاﯼ ﻧﮕﺎهﺪارﯼ ﺑﭽﻪ هﺎ ﻧﮕﻪ دارد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل زن دﻳﮕﺮ هﻢ ﺑﮕﻴﺮد و ﻧﻮﺑﺖ او را‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از وﯼ ﻗﺮار دهﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻴﻦ هﻤﻴﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺮاﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم هﻢ رخ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺳﻮدﻩ دﺧﺘﺮ زﻣﻌﻪ را ﻃﻼق دهﺪ‪ .‬ﺳﻮدﻩ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺘﺪﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ هﻤﭽﻨﺎن وﯼ را ﻧﮕﺎﻩ دارد و در ﻋﻮض وﯼ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎﻳﺸﻪ واﮔﺬار ﮐﺮد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ هﻢ درﺧﻮاﺳﺖ وﯼ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و او هﻤﺴﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻮﻟﻮﯼ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎب ﻃﺒﻊ اﻣﺮوزﻳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻴﺎن اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن از ﺳﻮﯼ دﻳﻨﺪاران در‬
‫ﺟﻬﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﭘﺬﻳﺮش ﺁن از ﺳﻮﯼ دﻳﻨﺪاران‪،‬ﻧﺸﺎن دهﻨﺪﻩ ﯼ هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ -‬اﻧﺴﺎﻧﯽ دﻳﻦ و ﻓﻬﻢ ﻣﻮﻣﻨﺎن از دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫"اﺧﺘﻼف ﺷﺮاﻳﻊ از اﺧﺘﻼف ﺧﺼﺎﺋﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ وﻓﻖ ﺧﺼﻠﺖ و ﺧﻮﯼ هﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻴﺴﯽ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‬
‫ﭼﻮن ﺧﻮﯼ او ﺗﺠﺮﻳﺪ ﺑﻮد و ﻣﻴﻞ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن و از ﺁراﻳﺶ و ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻓﺎرغ ﺑﻮد ﺑﺮ وﻓﻖ ﺧﺼﻠﺖ او راﻩ و دﻳﻦ او ﺁن ﺷﺪ‪...‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ را ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﺧﺼﻠﺘﺶ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن و ﻃﻬﺎرت و ﻧﻈﺎﻓﺖ ﺑﻮد دﻳﻦ او اﻳﻦ ﺷﺪ‪ ...‬زﻳﺮا ﻧﺒﯽ ﺣﻖ ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﺤﺒﻮب‬
‫ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺖ او را ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ‪ .[4]"...‬ﺳﻠﻄﺎن واد ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ‪ ،‬دﻳﻦ ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬دﻳﻦ ﻋﻴﺴﯽ و دﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺼﻠﺖ و ﺧﻮﯼ ﺁﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺪر او‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻮﻟﻮﯼ‪ ،‬ﮔﺎﻣﯽ ﭘﻴﺶ ﺗﺮ ﻧﻬﺎدﻩ ﺑﻮد‪.‬ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬هﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﺑﺎ اﻣﺮ ﺑﯽ ﺻﻮرت)ﺧﺪاﯼ‬
‫ﻓﺮاﺷﺨﺼﯽ( ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺮ اﻣﺮ ﺑﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽ اﻓﮑﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪،‬‬
‫دﻳﻦ زادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺻﻮرت هﺎ)ادﻳﺎن(‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣًﺎ ﺗﺎرﻳﺨﯽ – ﺑﺸﺮﯼ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﻧﻤﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﮑﯽ از ﺳﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ‬
‫از اﻳﻦ دﻧﻴﺎ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬زﻧﺎﻧﻨﺪ؟ ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ هﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ هﻤﻴﻦ ﺧﺼﺎل ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺧﺼﻮص ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﺎ ﻋﺎﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺳﻨﯽ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ او‪ ،‬در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫هﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻳﺸﻪ هﺸﺖ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از هﺠﺮت در ﻣﮑﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬درﺳﻦ ‪ 6‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺁﻣﺪ و‬
‫ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﻓﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪ 54‬ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬درﺑﺎرﻩ ﯼ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬رواﻳﺎﺗﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮاﯼ ﻣﻔﺴﺮان و دﻳﻨﺪاران اﻣﺮوزﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ‪.‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬
‫دال ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎد‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪":‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﺮادر ﺗﻮ هﺴﺘﻢ"‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
 ‫‪88‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪":‬ﻣﻦ و ﺗﻮ در دﻳﻦ اﷲ و ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺮادر هﺴﺘﻴﻢ اﻣﺎ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﻼل اﺳﺖ"]‪ .[5‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺮادران اهﻞ ﺗﺴﻨﻦ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﭘﻴﺶ از ازدواج ﺑﺎ ﺗﻮ‪ ،‬دوﺑﺎر ﺗﻮ را در روﻳﺎهﺎﻳﻢ دﻳﺪم]‪ .[6‬ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺗﻔﺴﻴﺮ هﺎﯼ‬
‫ﺧﻮد اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻦ درﺑﺎرﻩ ﯼ ازدواج هﺎﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم و رواﺑﻂ اﻳﺸﺎن ﺑﺎ هﻤﺴﺮاﻧﺶ‪،‬ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ اﯼ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﯽ ﺁورد‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻴﻄﺮﻩ ﯼ ارزش هﺎﯼ دوران ﻣﺪرن و دﺳﺘﺎوردهﺎﯼ ﺟﻨﺒﺶ ﻓﻤﻴﻨﻴﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﻼم ‪ 1‬و ‪ 2‬را‬
‫ﺑﺮاﯼ دﻳﻨﺪاران اﻣﺮوز ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان رواﻳﺘﯽ از اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﻼل ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ را ﻋﻮض ﮐﺮد و ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ هﻢ ﻧﻈﺮﯼ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﺑﺮاز داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯼ دﻳﮕﺮ‪،‬ﻓﺨﺮ رازﯼ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺒﻴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﺸﺨﻴﺺ وﺣﯽ از اﻟﻘﺎﺋﺎت ﺷﻴﻄﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺠﺰﻩ ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ ﮐﻪ از ﺳﻮﯼ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺣﺎﻣﻞ وﺣﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد]‪ .[7‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ ﻓﺮاوان ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﺟﺎﯼ ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﮑﺮ در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ ﺑﻌﻀﯽ ﻋﻠﻤﺎﯼ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪﻩ و در ﭘﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎﯼ اهﻞ ﺳﻨﺖ" هﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﺪﻋﺎ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ او ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯼ زﻳﺮ اﺷﺎرﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫"وﻗﺘﯽ در ﻏﺎر ﺣﺮاء ﺁن ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎص ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺒﺎرﮎ رﺳﻮل اﷲ دﺳﺖ داد‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺒﻮت و درﻳﺎﻓﺖ وﺣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﺪﻳﭽﻪ در ﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺪﻳﭽﻪ ﻧﺰد ورﻗﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ)ﻣﺮدﯼ از اهﻞ ﮐﺘﺎب( رﻓﺖ و وﯼ ﭘﺲ از ﺑﻴﺎن‬
‫ﻧﺸﺎن ﻧﺒﻮت و ﻋﻼﻳﻢ اﻧﺒﻴﺄ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ از هﻤﺴﺮت ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﯽ ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻧﺒﻮت اﺳﺖ و ﺧﺪﻳﭽﻪ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺎم ورﻗﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ را‬
‫ﺑﺮاﯼ رﺳﻮل اﷲ ﺁورد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺁن ﺣﻀﺮت ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ"]‪.[8‬‬

‫ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺎهﯽ ﻏﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ دﻳﻦ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﺪﯼ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫"دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﺠﻴﺖ و ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺁن ﺑﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ورﻗﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﯼ ورﻗﯽ ارزش ﻧﺪارد‪...‬وﺣﯽ اﻟﻬﯽ ﺷﮏ‬
‫ﺑﺮدار ﻧﻴﺴﺖ و رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺒﻬﺎت دﻳﮕﺮان را رﻓﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﻮد ﺁن ﺣﻀﺮت ﺷﮏ ﮐﻨﺪ و ورﻗﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺑﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻋﻼﺋﻢ‪ ،‬اﻳﺸﺎن را ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺳﺎزد"]‪.[9‬‬

‫ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﮐﺎرﯼ ﺑﻪ ﺻﺪق و ﮐﺬب ﻣﻨﺎﺑﻊ و اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ ﺑﻪ او اﺟﺎزﻩ ﻧﻤﯽ دهﻨﺪ وﻗﻮع‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎدﺛﻪ اﯼ را ﺑﭙﺬﻳﺮد]‪ .[10‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺷﮏ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻨﮑﻪ ﻗﺮﺁن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از "ﻧﺎاﻣﻴﺪﯼ" و‬
‫"ﺷﮏ" ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺧﺒﺮ دادﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از اﻳﻨﮑﻪ ﺁﻧﻬﺎ وﻋﺪﻩ ﯼ اﻟﻬﯽ را "ﮐﺬب" ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬هﻢ ﺧﺒﺮ دادﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺣﺘﯽ اذا اﺳﺘﻴﺌﺲ اﻟﺮﺳﻞ و ﻇﻨﻮا اﻧﻬﻢ ﻗﺪ ﮐﺬﺑﻮا ﺟﺎء هﻢ ﻧﺼﺮﻧﺎ ﻓﻨﺠﯽ ﻣﻦ ﻧﺸﺎء و ﻻﻳﺮد ﺑﺎﺳﻨﺎ ﻋﻦ اﻟﻘﻮم اﻟﻤﺠﺮﻣﻴﻦ‪:‬ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻧﻮﻣﻴﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دروغ وﻋﺪﻩ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺼﺮت ﻣﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﺎن در رﺳﻴﺪ و هﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻳﻢ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻋﺬاب ﻣﺎ از ﻗﻮم ﮔﻨﺎهﮑﺎر ﺑﺮ ﻧﻤﯽ ﮔﺮدد)ﻳﻮﺳﻒ ‪.(110 ،‬‬

‫ﻣﻔﺴﺮان "ﻃﻦ" و "ﮐﺬب" را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﺌﻮرﯼ ﺑﻼدﻟﻴﻞ ﻋﺼﻤﺖ ﺁﻧﺎن ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﻗﺮﺁن‬
‫درﺑﺎرﻩ ﺣﻀﺮت ﺁدم ﺳﺨﻦ ﺗﻨﺪﺗﺮﯼ ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻓﺎﮐﻼ ﻣﻨﻬﺎ ﻓﺒﺪت ﻟﻬﻤﺎ ﺳﻮء ﺗﻬﻤﺎ و ﻃﻔﻘﺎ ﻳﺨﺼﻔﺎن ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ ﻣﻦ ورق اﻟﺠﻨﻪ و ﻋﺼﯽ ءادم رﺑﻪ ﻓﻐﻮﯼ‪ :‬ﺁﻧﮕﺎﻩ از ﺁن]ﻣﻴﻮﻩ ﯼ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ[‬
‫ﺧﻮردﻧﺪ و ﻋﻮرﺗﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﺁﺷﮑﺎر ﺷﺪ و ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ از ﺑﺮگ]درﺧﺘﺎن[ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻣﯽ ﭼﺴﺒﺎﻧﺪﻧﺪ]ﺗﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﺷﻮد[ و ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن ﺁدم از‬
‫اﻣﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺳﺮﭘﻴﭽﯽ ﮐﺮد و ﮔﻤﺮاﻩ ﺷﺪ)ﻃﻪ‪.(121 ،‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻧﮕﺎﻩ ﻏﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ دﻳﻦ)اﺳﻼم ‪ (1‬و ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻳﻨﯽ)اﺳﻼم ‪ ،(2‬ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض و ﭘﻴﺶ‬
‫داورﯼ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻴﺮون ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻨﺖ اﻳﺴﺘﺎد‪ ،‬و "ﻣﺘﻦ ﻓﺮاﺗﺎرﻳﺨﯽ" را از ﻧﻮ ﻣﻌﻨﺎ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﻴﺶ اﻧﮕﺎﺷﺘﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ و‬
 ‫‪89‬‬

‫ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﻣﺘﻦ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻏﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪" .‬دﻳﻦ" و "اﺳﻼم" ﺗﻤﺎﻣًﺎ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻏﻴﺮ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ و "ﺑﻴﺮون از ﺳﻨﺖ" اﯼ هﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﮐﻼم اﷲ ﺑﻮدن ﻗﺮﺁن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ دهﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ و وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن ﺁﻧﻬﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺪان اﻟﺘﺰام ﻣﯽ‬
‫ورزﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﻗﻠﺐ ﺻﻨﻮﺑﺮﯼ را ﻣﺪرﮎ ﺧﻮاﻧﺪﻩ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﻠﺐ را ﻧﻔﺲ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﺻﻠﺐ و ﺗﺮاﺋﺐ را ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺁب ﺟﻬﻨﺪﻩ)ﻣﻨﯽ( ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﻠﺐ و ﺗﺮاﺋﺐ را ﻧﻄﻔﻪ ﯼ ﻣﺸﺘﺮﮎ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﺧﺪا را ﺗﻴﺮاﻧﺪاز ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ)اﻧﻔﺎل‪ .(17 ،‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﺗﻴﺮاﻧﺪازﯼ را "اﻣﺪاد اﻟﻬﯽ")رأﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ( ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﺧﺪا را "ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ" ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ)ﻃﻪ‪ -5 ،‬زﻣﺮ‪ .(75،‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﺗﺨﺖ)ﻋﺮش( را "ﻣﻘﺎم ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻋﺎم‬
‫ﻋﺎﻟﻢ")رأﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ( ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﺪا روﯼ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺗﺨﺖ او روﯼ ﺁب اﺳﺖ)هﻮد‪ .(7 ،‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ "ﻋﺮﺷﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﺎء" را‬
‫"ﻣﺤﻞ ﻇﻬﻮر ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﺪا")راﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ( ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن از دﺳﺖ هﺎﯼ ﺧﺪا ﺣﺮف زدﻩ اﺳﺖ)ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ -64 ،‬ﻓﺘﺢ‪ -10 ،‬ص‪ ،(75 ،‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ دﺳﺖ را ﻗﺪرت ﺧﺪا‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن از رﻧﮓ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ)ﺑﻘﺮﻩ‪ .(138 ،‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ رﻧﮓ را "اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا" ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﺪا در ﮐﻤﻴﻦ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ)ان رﺑﮏ ﻟﺒﺎ ﻟﻤﺮﺻﺎد‪ :‬ﻓﺠﺮ‪ .(14 ،‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﻣﺘﺮﺻﺪ ﺑﻮدن را ﺻﻔﺖ‬
‫ﻓﻌﻞ ﺧﺪا ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ)راﯼ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ(‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﺪا هﻤﻪ ﯼ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪﻩ را از ﺁب ﺁﻓﺮﻳﺪ)ﻧﻮر‪ -45 ،‬اﻧﺒﻴﺄ‪ .(30 ،‬ﻣﻼﺋﮑﻪ و ﺷﻴﻄﺎن و اﺟﻨﻪ هﻢ ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪﻩ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺁﻳﺎ ﺁﻧﻬﺎ هﻢ از ﺁب ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ؟ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﺁب را ﻋﻠﻢ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن از وزن ﮐﺮدن اﻋﻤﺎل ﺑﺎ ﺗﺮازو در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ)اﻋﺮاف‪ 8 ،‬و ‪ -9‬اﻧﺒﻴﺄ‪ .[11](47 ،‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‬
‫ﺗﺮازو را "ﻣﻴﺰان ﺣﻖ")رأﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ( ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن از ﺷﻬﺎدت ﭘﻮﺳﺖ و ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎﯼ ﻣﺎدﯼ ﺑﺪن در ﺁﺧﺮت ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﺷﻬﺎدت اﻋﻀﺎﯼ ﻣﺎدﯼ ﺑﺪن‬
‫را "ﺗﺠﺴﻢ اﻋﻤﺎل")رأﯼ ﻣﻔﺴﺮان ﺻﺪراﻳﯽ ﻣﺸﺮب( ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ هﻤﻪ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﻀﺎﯼ ﺣﺘﻤﯽ ﺧﺪا "وارد" ﺟﻬﻨﻢ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ)ﻣﺮﻳﻢ‪ -71 ،‬اﻧﺒﻴﺄ‪98 ،‬‬
‫و ‪ ،(99‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﺁﻳﻪ را ﻣﺠﺎز ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎ اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﺮ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ و ﮐﻮهﻬﺎ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺁﻧﻬﺎ از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺁن ﺳﺮﺑﺎز زدﻧﺪ‪ ،‬و از‬
‫ﺁن هﺮاﺳﻴﺪﻧﺪ)اﺣﺰاب‪ .(72 ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﻮهﻬﺎ و زﻣﻴﻦ هﻢ ﻣﺪرﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻣﺎﻧﺖ اﻟﻬﯽ ﺧﻮد دارﯼ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﺁﻳﻪ را‬
‫ﻣﺠﺎز و اﺳﺘﻌﺎرﻩ و ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁورﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ]‪.[12‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﻗﺮﺁن از "ﮐﻼم اﷲ" ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﮐﻼم اﷲ را ﮐﻼم اﷲ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ .‬ﺧﺪا واﻗﻌًﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﻴﻢ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺘﻨﯽ ﻣﻮاﺟﻪ هﺴﺘﻴﻢ ﮐﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎورهﺎﯼ اش در ﺧﺼﻮص ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻇﺎهﺮ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻣﻌﻨﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﻣﯽ ﭘﺮﺳﻴﻢ اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاهﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺗﺎ "ﮐﻼم اﷲ" زادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد؟ ﻣﮕﺮ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‬
‫و ﺳﺨﻦ او ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد؟ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﻧﻪ ‪ ،‬ﺧﻮد ﺧﺪا ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ را دﻳﮑﺘﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﺮﻓًﺎ اﻃﻼﻋﻴﻪ هﺎ و ﺑﻴﺎﻧﻴﻪ‬
‫هﺎﯼ ﺧﺪا را در ﻣﻴﺎن ﺧﻠﻖ ﺗﻮزﻳﻊ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽ ﭘﺮﺳﻴﻢ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺧﺪا داراﯼ دهﺎن و ﺣﻨﺠﺮﻩ و دﻳﮕﺮ ﻟﻮازم ﺳﺨﻨﮕﻮﻳﯽ ﺁدﻣﻴﺎن اﺳﺖ؟ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪" :‬ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﯼ ﻋﺎدﯼ از‬
‫ﮐﻼم ﺑﻪ ﻳﺎد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ وﺿﻊ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و اﺷﺨﺎص ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد از ﺣﻨﺠﺮﻩ و ﻓﻀﺎﯼ دهﺎن ﺁن را ادا ﻣﯽ‬
 ‫‪90‬‬

‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻠﻔﻆ ﭼﻨﺪ ﮐﻠﻤﻪ در ﮐﻨﺎر ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﮐﻼم ﺷﮑﻞ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ از اﻳﻦ ﻧﻮع ﮐﻼم ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮐﺎرهﺎﯼ‬
‫ﺗﮑﻮﻳﻨﯽ او ﺑﺎ ﻗﺮارداد و اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻣﺎن ﻧﻤﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ :‬ﻟﻴﺲ ﮐﻤﺜﻠﻪ ﺷﯽء‪...‬ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬از ﺟﻬﺎت‬
‫ﻣﺎدﯼ ﻣﻨﺰﻩ اﺳﺖ"]‪.[13‬‬
‫ﻣﯽ ﭘﺮﺳﻴﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺜﻞ هﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﻴﺴﺖ)ﺷﻮرﯼ‪ ، (11 ،‬ﻣﺜﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ هﻢ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد و ﺻﻔﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ هﻢ ﻧﺨﻮاهﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺜﻞ اﻧﺴﺎن هﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺜﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﺣﺮف ﻧﻤﯽ زﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا از ﻣﻔﻬﻮم "ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ" ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﺣﺮف زدن‬
‫ﺁدﻣﻴﺎن ﺟﻌﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽ ﻣﻮرد درﺑﺎرﻩ ﺧﺪا اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﺪ و از او "اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﺟﺴﻢ" ﻣﯽ ﺳﺎزﻳﺪ ؟ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪":‬ﺑﺮاﯼ روﺷﻦ‬
‫ﺷﺪن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﮑﻠﻴﻢ اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﻨﺎﯼ"ﮐﻠﻤﻪ" در ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ روﺷﻦ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺗﮑﻠﻴﻢ از "ﮐﻠﻤﻪ" ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن‬
‫ﮐﺮﻳﻢ از ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﯽ و ﻳﺤﻴﯽ ﺑﻪ "ﮐﻠﻤﻪ اﷲ" ﻳﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ...‬و ﻓﺮاﺗﺮ از ﺁن‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﻈﺎم ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ را ﮐﻠﻤﺎت اﻟﻬﯽ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﺪ‪ :‬ﻗﻞ‬
‫ﻟﻮ ﮐﺎن اﻟﺒﺤﺮ ﻣﺪادا ﻟﮑﻠﻤﺖ رﺑﯽ ﻟﻨﻔﺪ اﻟﺒﺤﺮ ﻗﺒﻞ ان ﺗﻨﻔﺬ ﮐﻠﻤﺖ رﺑﯽ‪ .‬اﻧﻈﻤﺎم اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ "ﮐﻠﻤﻪ اﷲ"‬
‫ﻓﻴﺾ وﺟﻮدﯼ اﺳﺖ و راﻩ اﻓﺎﺿﻪ ﯼ ﺁن‪ ،‬ﺗﮑﻠﻴﻢ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت ﻣﺮﻳﻢ و زﮐﺮﻳﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻔﻴﺾ اﻳﻦ ﻓﻴﺾ اﻧﺪ ﻣﺴﺘﻤﻊ و‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ هﺴﺘﻨﺪ"]‪.[14‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻔﺴﺮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺸﺮب را درﺳﺖ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻌﻞ وﺟﻮد اﺳﺖ‪،‬ﻧﻪ ﺣﺮف زدن‬
‫ﺧﺪا‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ هﻢ در ﻣﻮاﺿﻌﯽ از اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬هﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻊ را ﺗﺄﺋﻴﺪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬او در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ‪ 109‬ﮐﻬﻒ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬ﻣﻌﻠﻮم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﮑﻠﻤﺶ ﺑﻪ دهﺎن ﺑﺎز ﮐﺮدن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﮑﻠﻢ او هﻤﺎن ﻓﻌﻞ اوﺳﺖ و اﻓﺎﺿﻪ ﯼ وﺟﻮدﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪...‬‬
‫و اﮔﺮ ﻗﺮﺁن ﻓﻌﻞ ﺧﺪا را ﮐﻠﻤﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ او ﺑﺮ وﺟﻮد او دﻻﻟﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪،‬از هﻤﻴﻦ ﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻴﺢ ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﻧﻤﺎ اﻟﻤﺴﻴﺢ ﻋﻴﺴﯽ اﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ رﺳﻮل اﷲ و ﮐﻠﻤﺘﻪ و ﻧﻴﺰ از اﻳﻨﺠﺎ روﺷﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ هﻴﭻ ﻋﻴﻨﯽ از ﻋﻴﺎن ﺧﺎرﺟﯽ و هﻴﭻ واﻗﻌﻪ اﯼ از وﻗﺎﻳﻊ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﯽ ﺁﻳﺪ ﻣﮕﺮ ﺁﻧﮑﻪ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ذات ﺧﺪاﯼ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ ﯼ اوﺳﺖ"]‪ .[15‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ‪ 27‬ﺳﻮرﻩ ﻟﻘﻤﺎن هﻢ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﮐﻠﻤﻪ‪ ...‬در ﮐﻼم ﺧﺪاﯼ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮ‬
‫هﺴﺘﯽ اﻃﻼق ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ هﺴﺘﯽ اﻓﺎﺿﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ اﻣﺮ او‪ ،‬ﮐﻪ از ﺁن ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﯼ ﮐﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﺮدﻩ و ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﻧﻤﺎ اﻣﺮﻩ اذا اراد‬
‫ﺷﻴﺌﺎ ان ﻳﻘﻮل ﻟﻪ ﮐﻦ ﻓﻴﮑﻮن و ﻧﻴﺰ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻴﺢ را ﮐﻠﻤﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ و ﻓﺮﻣﻮدﻩ ‪ :‬و ﮐﻠﻤﺘﻪ اﻟﻘﻴﻬﺎ اﻟﯽ ﻣﺮﻳﻢ"]‪ .[16‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ذﻳﻞ‬
‫ﺁﻳﻪ ‪ 171‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺴﺄ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﮐﻠﻤﻪ در اﻳﻨﺠﺎ هﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﯼ ﮐﻠﻤﻪ ﮐﻦ ﻳﻌﻨﯽ ﮐﻠﻤﻪ ﺧﻠﻘﺖ و اﻳﺠﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﺮﻳﻢ‬
‫ﺑﺘﻮل ﻳﻌﻨﯽ ﺑﮑﺮ و دﺳﺖ ﻧﺨﻮردﻩ اﻟﻘﺎ ﺷﺪﻩ ﺑﺎردار ﺑﺮ ﻋﻴﺴﯽ روح اﷲ ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ اﺳﺒﺎب ﻋﺎدﯼ از ﻗﺒﻴﻞ ازدواج و ﻏﻴﺮﻩ در‬
‫ﺑﻴﻦ ﻧﺒﻮد‪...‬و ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﺴﺎب ﮐﻠﻴﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻠﻤﻪ ﺧﺪاﻳﻨﺪ"]‪ .[17‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻼﻣﯽ از اﻣﺎم‬
‫ﻋﻠﯽ)ع( اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻋﻠﯽ)ع( ﺳﺨﻦ ﺧﺪا‪ ،‬ﺻﻮت ﻳﺎ ﻧﺪاﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻮش ﺷﻨﻴﺪﻩ ﺷﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻌﻞ و‬
‫اﻳﺠﺎد اﺳﺖ‪ ...:‬ﻻﺑﺼﻮت ﻳﻘﺮع و ﻻﺑﻨﺪاء ﻳﺴﻤﻊ و اﻧﻤﺎ ﮐﻼﻣﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻨﻪ)ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ ‪ ،186‬ﺑﻨﺪ ‪.[18]"(17‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﯼ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ :‬در ﻋﺎﻟﻤﯽ ﮐﻪ هﻤﻪ ﭼﻴﺰاش ﺧﺪاﻳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ هﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﭼﻨﻴﻦ روﻳﮑﺮدﯼ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ و ﺁدم اﺳﺖ؟‬
‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 4 ،‬ﺁﺑﺎن ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮﯼ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪﻩ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﻴﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،1363 ،‬ج ‪ ، 3‬ص ‪.1064‬‬

‫‪ -2‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪،‬ج ‪ ، 16‬ص ‪.484‬‬

‫‪ -3‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪. 163‬‬

‫‪ -4‬ﻣﻌﺎرف ﺳﻠﻄﺎن وﻟﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻧﺠﻴﺐ ﻣﺎﻳﻞ هﺮوﯼ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻮﻟﯽ‪ ،1367 ،‬ص ‪.(309 -310‬‬
 ‫‪91‬‬

‫‪ -5‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎرﯼ‪7 .18.62 ،‬‬

‫‪ -6‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎرﯼ‪. 9.87.140 ،‬‬

‫‪ -7‬اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﮑﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺞ ‪ ، 4‬ج ‪ ،7‬ص ‪.139‬‬

‫‪ -8‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ‪ ،‬ج ‪ ،9 -10‬ص ‪ – 780‬و اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﮑﺎﺷﻒ ‪ ،‬ج ‪ ، 5‬ص ‪. 98‬‬

‫‪ -9‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 12‬ص ‪.689 -690‬‬

‫‪ -10‬ﻧﺼﺮ ﺣﺎﻣﺪ اﺑﻮزﻳﺪ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺛﻖ هﻤﻴﻦ داﺳﺘﺎن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪:‬‬

‫ﻧﺼﺮ اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ زﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﭘﮋوهﺸﯽ در ﻋﻠﻮم ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﮐﺮﻳﻤﯽ ﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪ ،‬ص‪ 139‬و ص ‪. 158‬‬

‫‪ -11‬زﻣﺨﺸﺮﯼ درﺑﺎرﻩ ﯼ وزن ﮐﺮدن اﻋﻤﺎل ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬در ﻣﻮرد ﮐﻴﻔﻴﺖ وزن اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﺻﺤﻴﻔﻪ هﺎ‬
‫ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻪ هﺎﯼ اﻋﻤﺎل ﺑﺎ ﺗﺮازوﻳﯽ ﮐﻪ دوﮐﻔﻪ و ﻳﮏ زﺑﺎﻧﻪ دارد‪،‬ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺧﻼﻳﻖ ﺁن را ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و اﻳﻦ از ﺑﺎب‬
‫ﺗﺄﮐﻴﺪ ﺣﺠﺖ و اﻇﻬﺎر اﻧﺼﺎف و ﻗﻄﻊ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ اﻳﺸﺎن را از از اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﻣﯽ ﭘﺮﺳﻨﺪ و ﺁﻧﺎن ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺁن‬
‫اﻋﺘﺮاف ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و دﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن و ﭘﺎهﺎﻳﺸﺎن و ﭘﻮﺳﺘﻬﺎﻳﺸﺎن هﻢ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ ...‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫داورﯼ درﺳﺖ و ﺣﮑﻢ دادﮔﺮاﻧﻪ"‪ .‬اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح هﻢ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ دو ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪ .‬اول ﺁﻧﮑﻪ وزن ﮐﺮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻗﻮل"ﺗﺮازوﻳﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﮐﻔﻪ هﺎ و ﺷﺎهﻴﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺁن ﺻﺤﺎﻳﻒ اﻋﻤﺎل ﺑﺴﻨﺠﻨﺪ" اﻣﺎ ﻗﻮل دوم‪" ،‬ﻣﺠﺎز اﺳﺖ و ﮐﻨﺎﻳﺖ از‬
‫ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف و راﺳﺘﯽ" ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -12‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﻣﺴﻠﻤًﺎ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ واﻗﻌًﺎ اﻣﺎﻧﺖ ﻣﻌﻬﻮد را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻩ و ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮو‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓًﺎ ﮐﻨﺎﻳﻪ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن اﻣﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻗﺪرﯼ وزﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﺳﻤﺎن هﺎ از ﺣﻤﻞ ﺁن ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ و اﻧﺴﺎن از ﺟﻬﺖ‬
‫ﺳﻌﻪ ﯼ وﺟﻮدﯼ و ﺗﺠﺮد روح و اﺳﺘﻌﺪاد و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﯼ وﻳﮋﻩ ﯼ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺁﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ و ﮐﻮﻩ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ")ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 3‬ص ‪ .(289‬ﺳﻌﺪﯼ هﻢ در ﮐﻠﻴﺎت ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﭼﻪ ﺧﻮاهﯽ از ﺿﻌﻔﺎ اﯼ ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬وز ﺟﻬﺎ ل‬ ‫ﻣﻦ ﺁن ﻇﻠﻮم ﺟﻬﻮﻟﻢ ﮐﻪ اوﻟﻢ ﮔﻔﺘﯽ‬

‫ﮐﻪ ﺁﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ ﺑﺮﻧﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺟﺒﺎل‬ ‫ﻣﺮا ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺎرﯼ ﭼﮕﻮﻧﻪ دﺳﺖ دهﺪ‬

‫و ﺣﺎﻓﻆ‪:‬‬

‫ﻗﺮﻋﻪ ﯼ ﮐﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ دﻳﻮاﻧﻪ زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﺳﻤﺎن ﺑﺎر اﻣﺎﻧﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺸﻴﺪ‬

‫‪-13‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوازدهﻢ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮا‪ ،‬ص‪.42‬‬
‫‪ -14‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.43‬‬
‫‪ -15‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺻﺺ ‪.553 -554‬‬
‫‪ -16‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،16‬ﺻﺺ ‪.347-348‬‬
‫‪ -17‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،5‬ص ‪.244‬‬
‫‪ -18‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪.286‬‬
 ‫‪92‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(15‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‪ :‬ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎﯼ اﻧﺴﺎنﻧﻤﺎ‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻮدن ﺳﺮﺷﺖ دﻳﻦ)اﺳﻼم ‪ (1‬و ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻳﻨﯽ)اﺳﻼم ‪ ،(2‬ﻳﮑﯽ از ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ" ﺑﻮد‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖ هﺎﯼ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺎب از رخ ﺑﺮﺧﯽ از وﺟﻮﻩ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪ ،‬روﻳﮑﺮد اﺳﻼم ‪ 1‬و ‪ 2‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﻨﮑﺮان را ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﺧﻮاهﻴﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﮕﺎﻩ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﺨﺘﻪ ﺑﻨﺪ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺁوردن اﻳﻦ روﻳﮑﺮد ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ از‬
‫ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺁن ﺑﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﺟﺎوداﻧﻪ و اﻗﺪام ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﺮدن ﺁن روﻳﮑﺮد‪،‬ﺑﺎﻋﺚ درد و رﻧﺞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻳﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ)اﺳﻼم ‪ 2‬ﻳﺎ ﻓﻬﻢ ﻣﻮﻣﻨﺎن و ﻣﻔﺴﺮان از ﻣﺘﻦ(‪ ،‬دﻗﻴﻘًﺎ هﻤﺎن ﻧﮕﺎﻩ را ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﻄﺮﻩ ﯼ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﯼ ﺗﺠﺪد‬
‫)ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ( و ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮﻟﯽ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺪرن)ﻧﻈﺎم دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ(‪ ،‬ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ‪ ،‬را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد ﺗﺎ ﻗﺮاﺋﺘﯽ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ از ﻣﺘﻦ اراﺋﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ ﺁﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﻠﻤﺮو ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺧﺎرج اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﺘﻘ ً‬
‫ﻼ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴﺰان ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ و ﻣﻄﻬﺮﯼ و ﺣﻮزوﻳﺎن و ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻧﮕﺎﻩ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ را در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻬﺎردﻩ ﻗﺮن از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم و‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﺳﺎﺧﺘﺎرﯼ دوران ﻣﺪرن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮﯼ در ﻧﮕﺎﻩ او اﻳﺠﺎد ﻧﮑﺮد‪.‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ از ﺁن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ دهﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺮان اﺳﺖ‪،‬از ﺷﺎﺋﺒﻪ ﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻮﻳﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻴﻞ وﻟﯽ ﻓﻘﻴﻪ ﻣﻨﺰﻩ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و اداﻣﻪ دهﻨﺪﻩ ﯼ راﻩ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﮑﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﻮﻳﯽ ﺗﺤﻮﻻت‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ هﻴﭻ ﺗﺄﺛﻴﺮﯼ در ﻧﮕﺎﻩ و ﻧﮕﺮش وﯼ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و دﻗﻴﻘًﺎ ﻧﮕﺎﻩ ﭼﻬﺎردﻩ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫دﻳﮕﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺘﺎز دﻳﮕﺮﯼ هﻢ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو از ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎﯼ ﺣﻮزﻩ ﻋﻠﻤﻴﻪ ﯼ ﻗﻢ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و‬
‫ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ را ﺑﻪ ﻧﻔﻬﻤﻴﺪن زﺑﺎن ﻗﺮﺁن ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﮕﺎﻩ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ‪ ،‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺁﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻧﺪو از‬
‫ﺁﻳﺎت را ﻣﺒﻨﺎ و ﻣﻼﮎ ﻗﺮار ﺧﻮاهﻴﻢ داد‪.‬‬

‫‪ -1‬اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺪرن‪ :‬ﻧﻈﺎم دﻣﻜﺮاﺗﻴﻚ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ آﻪ هﻤﻪ اﺑﻨﺎﯼ ﺑﺸﺮ را اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﻴﻮان‪ ،‬ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲآﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ‬
‫را ﻗﻮﻩاي ﻣﻲداﻧﺪ آﻪ ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﺁدﻣﻴﺎن ﭘﺨﺶ و ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و ﺁزادي دو ﻣﺆﻟﻔﻪ اﺻﻠﻲ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖاﻧﺪ‪ ،‬و ﺁدﻣﻴﺎن ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و‬
‫ﺁزادي از ﺣﻴﻮانهﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎم دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ‪ ،‬ﺁدﻣﻴﺎن را ﺧﺎدم هﻴﭻ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻤﻲ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻘﺎﻳﺪ ‪ ،‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻬﺎ و‬
‫ادﻳﺎن و ﺧﻮد ﻧﻈﺎم دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ را ﺧﺎدم اﻧﺴﺎن ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬هﻴﭻ ﺁﺋﻴﻦ و ﻋﻘﻴﺪﻩاي ﺑﺮﺗﺮ از ﺁدﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺁدﻣﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻋﺘﻘﺎداﺗﺶ‬
‫از ﺣﻮزﻩ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺧﺎرج آﺮد و ﺣﻴﻮان ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺑﺎ او رﻓﺘﺎري ﻣﺸﺎﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﺣﻴﻮاﻧﺎت وﺣﺸﻲ آﺮد‪ .‬هﻤﻪ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺑﺎورهﺎ و‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ و دﻳﻦ ﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ و ﺁزاد)ﺷﻬﺮوﻧﺪ( ﻓﺮض ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻓﺮد ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ هﻴﭻ ﺁﺋﻴﻦ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻓﺴﺦ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد)ﻧﺒﺎﻳﺪ( ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ -2‬اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن‪ :‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن‪ ،‬دﻗﻴﻘًﺎ در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ دوران ﺟﺪﻳﺪ ﻗﺮار دارد‪ .‬در ﺁن اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫هﻮﻳﺖ ﺁدﻣﻲ در ﮔﺮوﻩ اﻧﺪﻳﺸﻪهﺎﯼ اوﺳﺖ‪" .‬اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ" اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ آﻪ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﭘﺎرﻩاي از‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات و ﺑﺎورهﺎ‪ ،‬ﺁدﻣﻲ را از ﺁدﻣﻴﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﻴﻮان ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲآﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ‪ ،‬ﺁﺋﻴﻦ هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﭘﻴﺮوان دﻳﮕﺮ ﺁﺋﻴﻦ هﺎ را‪" ،‬ﺣﻴﻮان‬
‫ﻼ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺁﻣﻴﺰ ﺑﺎ‬ ‫وﺣﺸﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻘﻮق" ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﺣﻴﻮان ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻓﮑﺮﯼ و ﺁﺋﻴﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘًﺎ و ﻋﻤ ً‬
‫ﺁﻧﺎن ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪93‬‬

‫ادﻳﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در دوران ﮐﻬﻦ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﯼ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻬﺎدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﻨﺘﺎج اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺪرن از ادﻳﺎن‬
‫اﺑﺮاهﻴﻤﯽ ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ روﻳﮑﺮدﯼ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﯽ هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ادﻳﺎن اﺑﺮاهﻴﻤﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ از اﺑﻌﺎد هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﻧﮕﺎﻩ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﮐﻪ ﻣﺘﻨﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﺴﻠﻂ‬
‫زﻣﺎﻧﻪ را ﺑﺮ ﺗﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﻗﻊ دﻳﮕﺮﯼ از ﻗﺮﺁن داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﯼ ﻧﮕﺎﻩ ﻏﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ ادﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ را ﺣﻴﻮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽ ﺁورد‪ .‬ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻣﻮﻳﺪ ﻣﺪﻋﺎﯼ "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ" اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ 2-1‬ـ و اذا ﻗﻴﻞ ﻟﻬﻢ اﺗﺒﻌﻮا ﻣﺎ اﻧﺰل اﷲ ﻗﺎﻟﻮا ﺑﻞ ﻧﺘﺒﻊ ﻣﺎ اﻟﻔﻴﻨﺎ ﻋﻠﻴﻪ ءاﺑﺎءﻧﺎ اوﻟﻮ ﮐﺎن ءاﺑﺎوهﻢ ﻻﻳﻌﻘﻠﻮن ﺷﻴﺎ و ﻻ ﻳﻬﺘﺪون‪ .‬و ﻣﺜﻞ اﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا‬
‫ﮐﻤﺜﻞ اﻟﺬﯼ ﻳﻨﻌﻖ ﺑﻤﺎ ﻻﻳﺴﻤﻊ اﻻ دﻋﺎء و ﻧﺪاء ﺻﻢ ﺑﮑﻢ ﻋﻤﯽ ﻓﻬﻢ ﻻﻳﻌﻘﻠﻮن ‪ :‬ﭼﻮن ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد آﻪ از ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻧﺎزل آﺮدﻩ اﺳﺖ ﭘﻴﺮوي‬
‫آﻨﻴﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ هﻤﺎن راهﻲ ﻣﻲروﻳﻢ آﻪ ﭘﺪراﻧﻤﺎن ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﺑﻲﺧﺮد و ﮔﻤﺮاﻩ ﺑﻮدﻩاﻧﺪ‪َ .‬ﻣﺜَﻞ آﺎﻓﺮان‪َ ،‬ﻣﺜَﻞ ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ آﻪ در ﮔﻮش او ﺁواز آﻨﻨﺪ‪ ،‬و او ﺟﺰ ﺑﺎﻧﮕﻲ و ﺁوازي ﻧﺸﻨﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن آﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻻﻻﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻮراﻧﻨﺪ و هﻴﭻ درﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻨﺪ )ﺑﻘﺮﻩ‪171 ،‬ـ‪.(170‬‬

‫ﻼ‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﻣﺜﻞ ﺗﻮ اي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در دﻋﻮت آﻔﺎر ﻣﺜﻞ ﺁن ﭼﻮﭘﺎﻧﻲ اﺳﺖ آﻪ دام ﺧﻮد را ﻧﻬﻴﺐ ﻣﻲ زﻧﺪ و ﻣﺜ ً‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ )از رﻣﻪ دور ﻧﺸﻮﻳﺪ‪ ،‬آﻪ ﻃﻌﻤﻪ ﮔﺮگ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ(‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺪاﻳﻲ از او ﻣﻲﺷﻨﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻠﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺳﺨﻨﺎن او‬
‫را ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻨﺪ‪ ،‬آﻔﺎر هﻢ هﻤﻴﻨﻄﻮر هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻓﻬﻢ ﺳﺨﻨﺎن ﺗﻮ آﻪ هﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﻮد اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬آﺮﻧﺪ و ﭼﻮن ﺣﺮف ﺻﺤﻴﺤﻲ آﻪ ﻣﻌﻨﺎي درﺳﺘﻲ را‬
‫اﻓﺎدﻩ آﻨﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻻل هﻢ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﭘﻴﺶ ﭘﺎي ﺧﻮد را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ آﻮر هﻢ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آﻔﺎر هﻴﭻ ﭼﻴﺰي را ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫هﻤﻪ راهﻬﺎي ﻓﻬﻢ آﻪ ﻳﺎ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ ﻳﺎ ﮔﻮش و ﻳﺎ زﺑﺎن‪ ،‬ﺑﻪ روﻳﺸﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ...‬ﻣﺜﻞ آﻔﺎري آﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي هﺪاﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﻲ اﺳﺖ آﻪ ﭼﻮﭘﺎن ﺁﻧﻬﺎ را ﺻﺪا ﻣﻲزﻧﺪ و ﺁﻧﻬﺎ آﺮ و ﻻل و آﻮر و ﺑﻲﻋﻘﻠﻨﺪ"]‪.[1‬‬

‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﺷﻴﻮﻩ ﯼ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺧﻂ ﻣﺸﯽ و روش ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﻐﺬﻳﻪ ﯼ ﮐﺎﻓﺮان را روﺷﯽ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪...‬داﻋﯽ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺷﺒﻴﻪ ﻳﮏ ﭼﻮﭘﺎن اﺳﺖ و ﮐﺎﻓﺮان در ﺣﺪ رﻣﻪ اﯼ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻏﻨﺎم و اﺣﺸﺎم‬
‫هﻴﭻ ادراﮎ و ﻓﻬﻤﯽ از ﺳﺨﻦ و ﻧﻌﻴﻖ و ﺻﻴﺤﻪ ﯼ ﭼﻮﭘﺎن در هﺪاﻳﺖ رﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻊ ﻳﺎ ﺗﺤﺬﻳﺮ از ﺧﻄﺮ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺟﺰ ﺻﺪا ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻤﯽ ﺷﻨﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﻧﻴﺰ هﻤﭽﻮن ﺁن ﺣﻴﻮان ﮐﻪ ﻋﺎﻗﻠﻪ ﻧﺪارد و ﻓﻘﻂ ﺳﺎﻣﻌﻪ دارد ﺗﻨﻬﺎ ﺻﻮت و ﻟﻔﻆ راﻋﻴﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان را ﻣﯽ ﺷﻨﻮﻧﺪ"]‪.[2‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮان‪":‬هﻤﭽﻮن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان رﻣﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻳﮑﯽ از ﺁﻧﻬﺎ از ﻣﺎﻧﻌﯽ ﭘﺮﻳﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﭘﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽ ﺁﻧﮑﻪ دﻟﻴﻞ ﭘﺮﻳﺪن ﺁن ﻳﮏ و درﺳﺘﯽ‬
‫ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ اﻗﺪام او را ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺧﻄﺮﯼ در ﭘﻴﺶ ﺑﺎﺷﺪ هﻤﻪ ﯼ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺑﻪ ﺁن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاهﻨﺪ ﺁﻣﺪ‪] ...‬ﮐﺎﻓﺮان[ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﯼ رﻣﻪ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮ از ﺣﻴﻮان اﻧﺪ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪):‬اوﻟﺌﮏ ﮐﺎﻻﻧﻌﺎم ﺑﻞ هﻢ اﺿﻞ( راز اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺎﺋﻢ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺷﺒﺎن را ﻧﻤﯽ ﻓﻬﻤﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺪا و ﻓﺮﻳﺎد او را ﻣﯽ ﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻴﮑﻦ ﮔﺎﻩ ﺑﺎ هﻤﻴﻦ ﻋﻼﺋﻢ از ﺧﻄﺮ ﻣﯽ رهﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎﻩ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان اﻳﻦ ﻋﻼﻣﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ را هﻢ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺪازﻩ ﻧﻴﺰ ﺷﻨﻮا و ﮔﻮﻳﺎ و ﺑﻴﻨﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬از اﻳﻦ رو ﻋﺒﺎرت)ﺻﻢ ﻳﮑﻢ ﻋﻤﯽ ﻓﻬﻢ ﻻﻳﻌﻘﻠﻮن( در‬
‫ﺁﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯼ ﺗﻌﺒﻴﺮ)ﺑﻞ هﻢ ﺿﻞ( اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧﺪاﯼ ﺳﺒﺤﺎن اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﻔﺎر را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﺋﻢ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﻟﻴﮑﻦ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﮐﻤﺎل ﺣﻴﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﻬﻴﻤﻪ وﺟﻮد دارد و در ﮐﺎﻓﺮان ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ ﺑﻬﺎﺋﻢ و اﻳﻨﮑﻪ ﺣﻖ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻀﻴﻴﻊ ﻧﺸﻮد‪ ،‬درﺑﺎرﻩ ﯼ ﮐﺎﻓﺮان ﮔﺎهﯽ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺻﻢ‬
‫ﺑﮑﻢ ﻋﻤﯽ ﻓﻬﻢ ﻻﻳﻌﻘﻠﻮن و ﮔﺎﻩ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﺑﻞ هﻢ اﺿﻞ"]‪ .[3‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﭘﺲ از اﻳﻨﮑﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت را ﻓﺎﻗﺪ ﻋﻘﻞ و ﻓﻬﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﺁﻳﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﺳﻮرﻩ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬روش ﮐﺎﻓﺮان‪":‬در ﻧﺤﻮﻩ ﯼ ﺗﻔﮑﺮ و اﺳﺘﺪﻻل و هﻢ در ﺗﻐﺬﻳﻪ و ﺷﻴﻮﻩ ﯼ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻴﻮان اﺳﺖ‪...‬‬
‫ﺁﻧﺎن هﺮﮔﺰ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ"]‪ .[4‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺎﻗﺪﯼ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻓﮑﺮﯼ ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﺮاﯼ اﺑﻄﺎل ﺣﮑﻢ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎهﺪ‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﺑﺪارد‪ .‬وﯼ ﭘﺎﺳﺦ ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﺁﻣﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﺑﺮ ﻓﺮض اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﻓﮑﺮﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﺰ اﻟﺤﺎد ﻋﻠﻤﯽ و ﻃﻐﻮاﯼ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن ﮐﺎﻓﺮﯼ ﮐﻪ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ و ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ اﻟﻬﯽ واﻗﻊ ﺷﺪ)ﻓﮑﺮ و ﻗﺪر( ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد)ﻓﻘﺘﻞ ﮐﻴﻒ ﻗﺪر‪.‬ﺛﻢ ﻗﺘﻞ ﮐﻴﻒ‬
‫ﻗﺪر("]‪ .[5‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺟﺎﯼ هﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺳﻮﺗﻔﺎهﻤﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬارد‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﮑﺘﺐ هﺎﯼ ﻓﮑﺮﯼ ﺑﺎﻃﻞ اﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﮑﺘﺐ‬
‫ﺣﻖ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ‪":‬هﺮ ﻣﮑﺘﺒﯽ ﺑﺎ ارزﻳﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﺣﮑﻴﻢ ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﺁن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد"]‪ .[6‬ﭘﺲ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻠﺤﺪان از ﺣﻴﻮان هﻢ ﭘﺴﺖ‬
‫ﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪94‬‬

‫‪ 2 -2‬ـ و ﻟﻘﺪ ذراﻧﺎ ﻟﺠﻬﻨﻢ ﮐﺜﻴﺮًا ﻣﻦ اﻟﺠﻦ و اﻻﻧﺲ ﻟﻬﻢ ﻗﻠﻮب ﻻﻳﻔﻘﻬﻮن ﺑﻬﺎ و ﻟﻬﻢ اﻋﻴﻦ ﻻﻳﺒﺼﺮون ﺑﻬﺎ و ﻟﻬﻢ ءاذان ﻻﻳﺴﻤﻌﻮن ﺑﻬﺎ اوﻟﺌﮏ‬
‫ﮐﺎﻻﻧﻌﺎم ﺑﻞ هﻢ اﺿﻞ اوﻟﺌﮏ هﻢ اﻟﻐﺎﻓﻠﻮن ‪ :‬ﺑﺮاي ﺟﻬﻨﻢ از ﺟﻦ و اﻧﺲ را ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﺪﻳﻢ اﻳﺸﺎن را ﻗﻠﺐ هﺎﻳﯽ اﺳﺖ آﻪ ﺑﺪان ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻨﺪ و ﭼﺸﻤﻬﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ آﻪ ﺑﺪان ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﮔﻮﺷﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ آﻪ ﺑﺪان ﻧﻤﻲﺷﻨﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن هﻤﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎﻧﻨﺪ ﺣﺘﻲ ﮔﻤﺮاﻩ ﺗﺮ از ﺁﻧﻬﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻼﻧﻨﺪ‬
‫)اﻋﺮاف‪.(179 ،‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬ﺁﻧﭽﻪ را آﻪ ﻣﺎﻳﻪ اﻣﺘﻴﺎز اﻧﺴﺎن از ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت اﺳﺖ از دﺳﺖ دادﻩاﻧﺪ‪ ،‬و ﺁن ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺧﻴﺮ و‬
‫ﺷﺮ‪ ،‬و ﻧﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺮ در زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻌﻴﺪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دل اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ در ﻣﻴﺎن هﻤﻪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﻲزﺑﺎن ﺑﻪ اﻧﻌﺎم ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﺨﺎص ﺧﻮي و ﺧﺼﺎل درﻧﺪﮔﺎن را ﻧﻴﺰ دارا هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺑﻮدﻩ آﻪ در ﻣﻴﺎن ﺻﻔﺎت ﺣﻴﻮاﻧﻴﺖ ﺗﻤﺘﻊ ﺑﻪ ﺧﻮردن و‬
‫ﺟﻬﻴﺪن آﻪ ﺧﻮي اﻧﻌﺎم اﺳﺖ ﻣﻘﺪمﺗﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ ...،‬ﺑﻪ ﺧﻼف آﺮوآﻮرهﺎي از اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن آﻪ ﺑﺎ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻮدن وﺳﺎﺋﻞ‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دﻟﻲ آﻪ راهﻨﻤﺎي ﺁن ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺁن وﺳﺎﻳﻞ را اﻋﻤﺎل ﻧﻜﺮدﻩ و ﭼﺸﻢ و‬
‫ﮔﻮش و دل ﺧﻮد را ﻧﻈﻴﺮ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دل ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺿﺎﻳﻊ و ﻣﻌﻄﻞ ﮔﺬاردﻩاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺗﻨﻬﺎ در ﺗﻤﺘﻊ از ﻟﺬاﺋﺬ ﺷﻜﻢ و ﺷﻬﻮت‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل آﺮدﻩاﻧﺪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮدم از ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن ﮔﻤﺮاﻩ ﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺧﻼف ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺬﻣﺖ را دارﻧﺪ "]‪.[7‬‬

‫‪ -2-3‬ام ﺗﺤﺴﺐ ان اﮐﺜﺮهﻢ ﻳﺴﻤﻌﻮن اوﻳﻌﻘﻠﻮن ان هﻢ اﻻ ﮐﺎﻻﻧﻌﺎم ﺑﻞ هﻢ اﺿﻞ ﺳﺒﻴﻼ‪ :‬ﻳﺎ ﮔﻤﺎن آﺮدﻩاي آﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻨﺸﺎن ﻣﻲﺷﻨﻮﻧﺪ و ﻣﻲﻓﻬﻤﻨﺪ؟‬
‫اﻳﻨﺎن ﭼﻮن ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن هﻢ ﮔﻤﺮاﻩ ﺗﺮﻧﺪ)ﻓﺮﻗﺎن‪.(44 ،‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﻪ آﺮﻳﻤﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬ﺁﻳﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﻲآﻨﻲ آﻪ اآﺜﺮ اﻳﺸﺎن اﺳﺘﻌﺪاد ﺷﻨﻴﺪن ﺣﻖ را دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺁن را ﭘﻴﺮوي آﻨﻨﺪ و ﻳﺎ‬
‫اﺳﺘﻌﺪاد ﺗﻌﻘﻞ درﺑﺎرﻩ ﺣﻖ را دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺁن را ﭘﻴﺮوي آﻨﻨﺪ و ﺑﻪدﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﮔﻤﺎن اﻣﻴﺪوار هﺪاﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺷﺪي آﻪ اﻳﻦﻗﺪر در دﻋﻮﺗﺸﺎن اﺻﺮار‬
‫ﻣﻲورزي؟‪ ...‬اآﺜﺮﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻲﺷﻨﻮﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﻲﻓﻬﻤﻨﺪ‪ ...‬ﺻﺮف ﻧﺸﻨﻴﺪن و ﺗﻌﻘﻞ ﻧﻜﺮدن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻨﺎن ﻋﻴﻨ ًﺎ ﭼﻮن ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎﻧﻨﺪ آﻪ از ﺳﺨﻦ‬
‫ﺟﺰ ﻟﻔﻆ و ﺻﺪاﻳﻲ ﻧﻤﻲﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻨﻲ را درك ﻧﻤﻲآﻨﻨﺪ‪ ...‬اﻳﻨﻬﺎ از ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن هﻢ ﮔﻤﺮاﻩﺗﺮﻧﺪ‪ ...‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ اﺻﻞ ﻋﻠﻢ را ﻧﻪ از ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻧﻔﻲ‬
‫ﻣﻲآﻨﺪ و ﻧﻪ از آﻔﺎر‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از آﻔﺎر ﭘﻴﺮوي از ﺣﻖ را ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻘﻞ ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎﻧﻴﺸﺎن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﭘﻴﺮوي هﻮي ﺗﻴﺮﻩ و ﻣﺤﺠﻮب ﺷﺪﻩ ﻧﻔﻲ‬
‫ﻣﻲآﻨﺪ و اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲآﻨﺪ آﻪ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻄﺮت و اﻳﻦ ﻧﺤﻮﻩ ادراك ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ"]‪.[8‬‬

‫‪ 2-4‬ـ واﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا ﻳﺘﻤﺘﻌﻮن و ﻳﺎﮐﻠﻮن ﮐﻤﺎ ﺗﺎﮐﻞ اﻻﻧﻌﺎم واﻟﻨﺎر ﻣﺜﻮﯼ ﻟﻬﻢ‪ :‬آﺎﻓﺮان از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻤﺘﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻮن ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ‬
‫و ﺟﺎﻳﮕﺎهﺸﺎن ﺁﺗﺶ اﺳﺖ )ﻣﺤﻤﺪ‪.(12،‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ آﺮﻳﻤﻪ‪" :‬آﻔﺎر ﻋﻨﺎﻳﺘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ آﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺑﺮﺳﻨﺪ ﻧﺪارﻧﺪ و دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن هﻴﭻ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ وﻇﺎﻳﻒ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎم هﻤّﺸﺎن ﺷﻜﻢ و ﺷﻬﻮﺗﺸﺎن اﺳﺖ و ﺳﺮﮔﺮم ﻟﺬتﮔﻴﺮي از زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﺎي آﻮﺗﺎﻩ ﻣﺪت اﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ و ﻏﻴﺮ از‬
‫اﻳﻦ ﺁرزو و هﺪﻓﻲ ﻧﺪارﻧﺪ"]‪.[9‬‬

‫ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دو ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ :‬ﻳﮑﯽ ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮﯼ ﻣﺪرن ﮐﻪ هﻤﻪ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و‬
‫ﻣﻨﮑﺮان‪ ،‬را اﻧﺴﺎن)ﺑﺮﺧﻮدار از ﺧﺮد و ﻗﻮﻩ ﺗﻤﻴﺰ ﺧﻮب و ﺑﺪ( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁورد‪ ،‬و دﻳﮕﺮﯼ ﻗﺮﺁن)ﻣﺘﻨﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ(‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ را ﺣﻴﻮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻒ و اﻧﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪﻩ در ﻧﻈﺎم ﮐﻬﻦ‪،‬ﻓﺎﻗﺪ اوﺻﺎف اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺁﻳﺖاﷲ‬
‫ﺟﻮادي ﺁﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﺸﻤﯽ ﻣﯽ ﻧﮕﺮد‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ در ﺁﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ‬
‫ﻣﻨﻜﺮان ﺧﻮد را اﻓﺮادي ﺟﺎهﻞ و ﺳﻔﻴﻪ و آﻢﻋﻘﻞ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲآﻨﺪ"]‪ .[10‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﺁﻳﻪ ﯼ زﻳﺮ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﺑﻪ "ﺧﺮ" ﺗﺸﺒﻴﻪ‬
‫ﻣﻲآﻨﺪ‪:‬‬
 ‫‪95‬‬

‫‪2-5‬ـ ﻣﺜﻞ اﻟﺬﻳﻦ ﺣﻤﻠﻮا اﻟﺘﻮرﺋﻪ ﺛﻢ ﻟﻢ ﻳﺤﻤﻠﻮهﺎ ﮐﻤﺜﻞ اﻟﺤﻤﺎر ﻳﺤﻤﻞ اﺳﻔﺎرا ﺑﺌﺲ ﻣﺜﻞ اﻟﻘﻮم اﻟﺬﻳﻦ ﮐﺬﺑﻮا ﺑﺎﻳﺖ اﷲ واﷲ ﻻﻳﻬﺪﯼ اﻟﻘﻮم اﻟﻈﺎﻟﻤﻴﻦ‪:‬‬
‫ﻞ ﻣﺮدﻣﻲ آﻪ‬ ‫ﻞ ﺁن ﺧﺮ اﺳﺖ آﻪ آﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ را ﺣﻤﻞ ﻣﻲآﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪ َﻣﺜَﻠﻲ اﺳﺖ َﻣ َﺜ ِ‬
‫ﻞ آﺴﺎﻧﻲ آﻪ ﺗﻮرات ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ دادﻩ ﺷﺪﻩ و ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲآﻨﻨﺪ َﻣ َﺜ ِ‬
‫َﻣ َﺜ ِ‬
‫ﺁﻳﺎت ﺧﺪا را دروغ ﻣﻲﺷﻤﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬و ﺧﺪا ﺳﺘﻤﻜﺎران را هﺪاﻳﺖ ﻧﻤﻲآﻨﺪ )ﺟﻤﻌﻪ‪.(5 ،‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﺷﺮح ﺁﻳﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬ﺧﺪاﻳﺘﻌﺎﻟﻲ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ]ﻳﻬﻮدﻳﺎن[ ﻣﺜﻠﻲ زد‪ ،‬و ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﻻﻏﺎﻧﻲ ﺗﺸﺒﻴﻪ آﺮد آﻪ آﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﺁن ﺑﺎر‬
‫ﺷﺪﻩ‪ ،‬و ﺧﻮد ﺣﻴﻮان هﻴﭻ ﺁﮔﺎهﻲ از ﻣﻌﺎرف و ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺁن آﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ از ﺣﻤﻞ ﺁن آﺘﺎﺑﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﺠﺰ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﺑﺮاﻳﺶ‬
‫ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ...‬ﻣﺜﻞ ﻣﺬآﻮر را ﺑﺮاي ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺁورد آﻪ ﺗﻮرات ﺗﺤﻤﻴﻠﺸﺎن ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺁن را ﺣﻤﻞ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺧﺮاﻧﻲ ﺷﺪﻧﺪ آﻪ ﺑﺎر آﺘﺎب ﺑﺮ‬
‫دوش دارﻧﺪ‪ ،‬و هﻴﭻ ﺑﻬﺮﻩاي از ﻣﻌﺎرف و ﺣﻜﻤﺘﻬﺎي ﺁن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻣﺮ دﻳﻦ اهﺘﻤﺎم ﺑﻮرزﻧﺪ و در ﺣﺮآﺎت و ﺳﻜﻨﺎت ﺧﻮد‬
‫ﻣﺮاﻗﺐ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و رﺳﻮل او را ﺑﺰرگ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺘﺮام آﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺁوردﻩ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺸﻢ ﺧﺪا ﺁﻧﺎن را‬
‫ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬هﻤﺎﻧﻄﻮر آﻪ ﻳﻬﻮد را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺁﻧﺎن را ﺟﺎهﻼﻧﻲ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺮاﻧﻲ آﻪ ﺑﺎر آﺘﺎب ﺑﺪوش دارﻧﺪ ﺗﺸﺒﻴﻬﺸﺎن آﺮد"]‪.[11‬‬

‫در ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن‪ ،‬آﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺳﺘﻤﻜﺎر‪ ،‬ﻓﺮﻳﺐآﺎر‪ ،‬ﻣﻐﺮض‪ ،‬ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ هﺪاﻳﺖ آﻪ رﺳﺘﮕﺎر ﻧﻤﻲﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ 2-6‬ـ و اﻣﺎ اﻟﺬﻳﻦ ﻓﯽ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ ﻣﺮض ﻓﺰادﺗﻬﻢ رﺟﺴﺎ اﻟﯽ رﺟﺴﻬﻢ و ﻣﺎﺗﻮا و هﻢ ﮐﺎﻓﺮون‪ :‬اﻣﺎ ﺁﻧﺎن آﻪ در ﻗﻠﺒﻬﺎ ﻳﺸﺎن ﻣﺮﺿﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫اﻧﻜﺎري ﺑﻪ اﻧﻜﺎرﺷﺎن ﻧﻴﻔﺰود و هﻤﭽﻨﺎن آﺎﻓﺮ ﺑﻤﺮدﻧﺪ )ﺗﻮﺑﻪ‪.(125 ،‬‬

‫‪ 2-7‬ـ و ﻟﻘﺪ اﻧﺰﻟﻨﺎ اﻟﻴﮏ اﻳﺎت ﺑﻴﻨﺎت و ﻣﺎ ﻳﮑﻔﺮ ﺑﻬﺎ اﻻ اﻟﻔﺎﺳﻘﻮن‪ :‬هﺮ ﺁﻳﻨﻪ آﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺁﻳﺎﺗﻲ روﺷﻦ ﻧﺎزل آﺮدﻳﻢ‪ .‬و ﺟﺰ ﻓﺎﺳﻘﺎن آﺴﻲ ﻣﻨﻜﺮ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ )ﺑﻘﺮﻩ‪.(99 ،‬‬

‫ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ‪":‬هﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮر‪ ،‬ذاﺗًﺎ واﺿﺢ و روﺷﻦ‪ ،‬و ﺑﯽ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﯼ‬
‫اﻳﻤﺎن و ﭘﻴﺮوﯼ اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اهﻞ ﻋﻨﺎد و ﻟﺠﺎج ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و از ﻓﻄﺮت ﺳﺎﻟﻤﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬از ﺁن ﭘﻴﺮوﯼ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪]...‬ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن[ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪرﯼ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﺘﻔﮑﺮ ﻣﻌﺘﺪل هﻴﭻ اﺑﻬﺎﻣﯽ در ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺁن وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺟﺎﯼ هﻴﭻ ﻋﺬرﯼ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽ ﮔﺬارد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎ هﺮ ﮐﺲ در‬
‫هﺮ ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﯼ ﻓﻬﻢ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﺁﻓﺘﺎب ﻧﺸﺎﻧﻪ ﯼ روز اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﺴﯽ ﺁن را ﺑﺒﻴﻨﺪ‬
‫و در روز ﺑﻮدن زﻣﺎن ﻃﻠﻮع ﺷﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺎﺳﻘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ هﻮس ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻤﯽ ﻃﻠﺒﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﭼﺸﻢ دﻟﺸﺎن ﮐﻮر ﺷﺪﻩ هﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻔﺎش‬
‫ﺗﻮان دﻳﺪن ﺁن را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺁن ﮐﻔﺮ ﻣﯽ ورزﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن هﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ذات ﺧﻮد روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻧﻴﺎزﯼ ﺑﻪ روﺷﻨﮕﺮ ﺑﻴﺮوﻧﯽ)ﺟﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻴﻦ و روﺷﻨﮕﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ( ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﺗﺒﻴﺎن ﮐﻞ ﺷﯽء اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮ ﮐﺲ ﺳﻼﻣﺖ‬
‫ﻓﻄﺮﯼ ﺧﻮﻳﺶ از دﺳﺖ ﻧﺪادﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﯼ ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﺁن را ﺑﺎور ﻣﯽ ﮐﻨﺪ"]‪.[12‬‬

‫ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ ﻧﺎﻣﺪﻟﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﺑﻼدﻟﻴﻞ ﮐﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ)ﻗﺮﺁن( روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ هﺮ ﮐﺲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭼﻮن ﺁﻓﺘﺎب روﺷﻦ را ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ و ﻣﺮﺿﯽ دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺧﻔﺎش و ﻓﺎﺳﻖ و ﺣﺴﻮد و ﻣﺨﻔﯽ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﺒﻮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﭘﻴﺶ ﻓﺮض هﺎﯼ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬ﺁدﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و هﻴﭽﮕﺎﻩ‬
‫ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺪﻋﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﺣﻘﻴﻘﺖ را در ﺁﻏﻮش ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺸﻮق ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻳﺰ ﭘﺎﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺁﺋﻴﻨﯽ ﺧﻮد را ﺣﻘﻴﻘﺖ روﺷﻦ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﮔﻤﺎن ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﻳﻘﻴﻦ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺁن ﺁﺋﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ روﺷﻦ را ﺁﮔﺎهﺎﻧﻪ اﻧﮑﺎر ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ ‪ 7 ،‬ﺁﺑﺎن ‪.1387‬‬

 ‫‪96‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺻﺺ ‪.635 -636‬‬

‫‪ -2‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ج ‪، 8‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮا‪ ،‬ص‪. 576‬‬

‫‪ -3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.587 -588‬‬

‫‪ -4‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.596‬‬

‫‪ -5‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.596‬‬

‫‪ -6‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.599‬‬

‫‪ -7‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 8‬ص ‪.439‬‬

‫‪ -8‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 15‬ص ‪.310‬‬

‫‪ -9‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 18‬ص‪. 350‬‬

‫‪ -10‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻗﺮﺁن در ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 1‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮاء ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1378‬ص‬
‫‪. 447‬‬

‫‪ -11‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 19‬ص ‪.449‬‬

‫‪ -12‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺻﺺ‪.619 -621‬‬

 ‫‪97‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(16‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‪ :‬ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎﯼ اﻧﺴﺎنﻧﻤﺎ‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻗﺮﺁن ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ )ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﻨﮑﺮان(‪ ،‬ﺧﻔﺎش و ﻓﺎﺳﻖ و ﻣﻐﺮض و ﺣﺴﻮد و ﻓﺮﻳﺐ ﮐﺎر و ﺗﺒﻬﮑﺎر و‪ ...‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ 2-8‬ـ اﻧﻪ ﻻ ﻳﻔﻠﺢ اﻟﮑﺎﻓﺮون‪ :‬و آﺎﻓﺮان رﺳﺘﮕﺎر ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ )ﻣﻮﻣﻨﻮن‪.(117 ،‬‬

‫‪ 2-9‬ـ ان اﻟﮑﺎﻓﺮون اﻻ ﻓﯽ ﻏﺮور‪ :‬ﮐﺎﻓﺮان ﺟﺰ در ]ﺗﻮهﻢ[ و ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮردﮔﯽ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ)ﻣﻠﮏ‪.(20 ،‬‬

‫‪ 2-10‬ـ و ﺟﺤﺪوا ﺑﻬﺎ واﺳﺘﻴﻘﻨﺘﻬﺎ اﻧﻔﺴﻬﻢ ﻇﻠﻤﺎ و ﻋﻠﻮا ﻓﺎﻧﻈﺮ ﮐﻴﻒ ﮐﺎن ﻋﺎﻗﺒﻪ اﻟﻤﻔﺴﺪﻳﻦ‪ :‬ﺑﺎ ﺁﻧﻜﻪ در دل ﺑﻪ ﺁن ﻳﻘﻴﻦ ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از روي‬
‫ﺳﺘﻢ و ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﻳﻲ اﻧﻜﺎرش آﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﮕﺮ آﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺗﺒﻬﻜﺎران ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد)ﻧﻤﻞ‪.(14 ،‬‬

‫‪ 2-11‬ـ وﻣﻦ ﻳﺮﻏﺐ ﻋﻦ ﻣﻠﻪ اﺑﺮاهﻴﻢ اﻻ ﻣﻦ ﺳﻔﻪ ﻧﻔﺴﻪ و ﻟﻘﺪ اﺻﻄﻔﻴﻨﺎﻩ ﻓﯽ اﻟﺪﻧﻴﺎ و اﻧﻪ ﻓﯽ اﻻﺧﺮﻩ ﻟﻤﻦ اﻟﺼﺎﻟﺤﻴﻦ‪ :‬ﭼﻪ آﺴﻲ از آﻴﺶ‬
‫اﺑﺮاهﻴﻢ روي ﺑﺮﻣﻲ ﺗﺎﺑﺪ ﺟﺰ ﺁﻧﻜﻪ ﺧﻮد را ﺑﻲ ﺧﺮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ اﺑﺮاهﻴﻢ را در دﻧﻴﺎ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻳﻢ و او را در ﺁﺧﺮت ﻧﻴﺰ از ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﺎن‬
‫اﺳﺖ)ﺑﻘﺮﻩ‪.(130 ،‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﺮدﻣﻲ آﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺁﻳﻴﻦ ﭘﺎك و ﺧﺎﻟﺺ اﺑﺮاهﻴﻢ ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻧﻤﻲﺁورﻧﺪ‬
‫"ﺳﻔﻴﻪ" ﺷﻤﺮدﻩ ﺷﺪﻩاﻧﺪ و اﻳﻦ ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ آﻪ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﻲ و ﺗﺴﻠﻴﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪا دﻋﻮت ﻣﻲآﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﺁن ﻧﻴﺴﺖ آﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺁن ﻣﻨﺎﻗﻊ زودﮔﺬر ﻣﺎدي را ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدهﺪ و هﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻓﺪاي ﺁن آﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﺁن اﺳﺖ آﻪ در ﭘﺮﺗﻮ ﺁن ﺳﻌﺎدت ﺟﺎوﻳﺪان را‬
‫ﺑﺘﻮان ﺟﺴﺖوﺟﻮ آﺮد و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺁﻧﻲ را ﻓﺪاي ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺑﺪي ﻧﻤﻮد"]‪.[13‬‬

‫ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ هﻢ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪،‬هﺮ ﮐﺲ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻧﭙﺬﻳﺮد‪،‬ﺑﯽ ﺧﺮد اﺳﺖ‪.‬ﺑﻌﺪ هﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺁﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم از هﻤﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺎﻻﺗﺮﻧﺪ و هﻤﻪ ﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﻳﺸﺎن هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪":‬ﺳﺒﻘﺖ اﻣﻴﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﭘﻴﺸﻴﻦ را‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻃﺒﻖ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻣﺒﺎهﻠﻪ‪ ،‬ﺁن ﺣﻀﺮت ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن رﺳﻮل اﮐﺮم اﺳﺖ"]‪.[14‬ﭘﺲ ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬هﺮ ﮐﺲ ﺑﺮﺗﺮﯼ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﺮ هﻤﻪ ﯼ اﻧﺒﻴﺎ را ﻧﭙﺬﻳﺮد)ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ و ﻏﻴﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﺎﻟﯽ(‪ ،‬ﺑﯽ ﺧﺮد و ﺳﻔﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 2-12‬ـ ان اﻟﺬﻳﻦ ﻋﻨﺪ اﷲ اﻻﺳﻼم و ﻣﺎاﺧﺘﻠﻒ اﻟﺬﻳﻦ اوﺗﻮا اﻟﮑﺘﺎب اﻻ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﺎﺟﺎء هﻢ اﻟﻌﻠﻢ ﺑﻐﻴﺎ ﺑﻴﻨﻬﻢ و ﻣﻦ ﻳﮑﻔﺮ ﺑﺎﻳﺎت اﷲ ﻓﺎن اﷲ ﺳﺮﻳﻊ‬
‫اﻟﺤﺴﺎب‪ :‬هﺮ ﺁﻳﻨﻪ دﻳﻦ در ﻧﺰد ﺧﺪا دﻳﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬و اهﻞ آﺘﺎب راﻩ ﺧﻼف ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺁن ﭘﺲ آﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺁن دﻳﻦ ﺁﮔﺎﻩ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ‬
‫از روي ﺣﺴﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن آﻪ ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﺧﺪا آﺎﻓﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ آﻪ او ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺑﻬﺎ ﺧﻮاهﺪ رﺳﻴﺪ)ﺁل ﻋﻤﺮان‪.(19 ،‬‬
 ‫‪98‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ اهﻞ ﮐﺘﺎب اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ ‪" ،‬ﻓﻘﻂ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺼﺎرﻩ اش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺮﺁن و ﺳﻨﺖ ﻋﺘﺮت اﻃﻬﺎر در ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ"‪" .‬ﭘﺲ ﺟﺰ اﺳﻼم ‪ ،‬دﻳﻨﯽ از ﮐﺴﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد) و ﻣﻦ ﻳﺘﺒﻎ ﻏﻴﺮ‬
‫اﻻﺳﻼم دﻳﻨﺎ ﻓﻠﻦ ﻳﻘﺒﻞ ﻣﻨﻪ و هﻮ ﻓﯽ اﻻﺧﺮﻩ ﻣﻦ اﻟﺨﺎﺳﺮﻳﻦ(‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﺁن دﻳﻦ)ﻏﻴﺮ اﺳﻼم( هﻤﻪ ﯼ ﺁن ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺴﺒﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﻦ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر ﺣﻀﺮت ﺧﺎﺗﻢ در ﺣﮑﻢ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺁﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻗﺎﺗﻠﻮا اﻟﺬﻳﻦ‬
‫ﻻﻳﻮﻣﻨﻮن ﺑﺎﷲ و ﻻﺑﺎﻟﻴﻮم اﻻﺧﺮ و ﻻﻳﺤﺮﻣﻮن ﻣﺎ ﺣﺮم اﷲ و رﺳﻮﻟﻪ و ﻻﻳﺪﻳﻨﻮن دﻳﻦ اﻟﺤﻖ ﻣﻦ اﻟﺬﻳﻦ اوﺗﻮا اﻟﮑﺘﺎب ﺣﺘﯽ ﻳﻌﻄﻮا اﻟﺠﺰﻳﻪ ﻋﻦ‬
‫ﻳﺪوهﻢ ﺻﺎﻏﺮون"]‪.[15‬‬

‫اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﻬﻦ در ﺗﺎر و ﭘﻮد ﻣﺘﻦ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻨﯽ ﮐﻪ در دوران ﮐﻬﻦ زادﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬زﺑﺎن و ﻓﺮهﻨﮓ هﻤﺎن دوران را هﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﯽ ﮔﺬارد‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺴﻮد ‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﻮش‪ ،‬ﺑﯽ ﺧﺮد و ﺑﺪﺗﺮ از ﺣﻴﻮان ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و‬
‫ﻣﻨﮑﺮان)آﻔﺎر( را "آﺮ"‪" ،‬ﻻل"‪" ،‬آﻮر" و‪ ...‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ 2-13‬ـ ﺻﻢ ﺑﮑﻢ ﻋﻤﯽ ﻓﻬﻢ ﻻ ﻳﺮﺟﻌﻮن ‪ :‬آﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻻﻻﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻮراﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز ﻧﻤﻲﮔﺮدﻧﺪ )ﺑﻘﺮﻩ‪.(18 ،‬‬

‫‪ 2-14‬ـ و ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻞ اﻟﻤﺮﺳﻠﻴﻦ اﻻ ﻣﺒﺸﺮﻳﻦ و ﻣﻨﺬرﻳﻦ و ﻳﺠﺎدل اﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا ﺑﺎﻟﺒﺎﻃﻞ ﻟﻴﺪﺣﻀﻮا ﺑﻪ اﻟﺤﻖ واﺗﺨﺬوا اﻳﺎﺗﯽ و ﻣﺎ اﻧﺬروا هﺰوا‪ .‬و‬
‫ﻣﻦ اﻇﻠﻢ ﻣﻤﻦ ذﮐﺮ ﺑﺎﻳﺎت رﺑﻪ ﻓﺎﻋﺮض ﻋﻨﻬﺎ و ﻧﺴﯽ ﻣﺎﻗﺪﻣﺖ ﻳﺪاﻩ اﻧﺎ ﺟﻌﻠﻨﺎ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ اﮐﻨﻪ ان ﻳﻔﻘﻬﻮﻩ و ﻓﯽ اذاﻧﻬﻢ وﻗﺮا و ان ﺗﺪﻋﻬﻢ اﻟﯽ‬
‫اﻟﻬﺪﯼ ﻓﻠﻦ ﻳﻬﺘﺪوا اذا اﺑﺪا‪ :‬و ﻣﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان را ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ ﺟﺰ ﺁﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﮋدﻩ دهﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻴﻢ‪ .‬و آﺎﻓﺮاﻧﻲ آﻪ ﻣﻲﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫را از ﻣﻴﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ ﺟﺪال ﻣﻲآﻨﻨﺪ و ﺁﻳﺎت و هﺸﺪارهﺎي ﻣﺮا ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬آﻴﺴﺖ ﺳﺘﻤﻜﺎرﺗﺮ از ﺁن آﻪ ﺁﻳﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺑﺮاﻳﺶ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و او اﻋﺮاض آﻨﺪ و آﺎرهﺎﻳﻲ را آﻪ از ﭘﻴﺶ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪﻩ ﻓﺮاﻣﻮش آﻨﺪ؟ ﺑﺮ دل اﻳﺸﺎن ﭘﺮدﻩ اﻓﻜﻨﺪﻳﻢ ﺗﺎ ﺁﻳﺎت را در ﻧﻴﺎﺑﻨﺪ و‬
‫ﮔﻮﺷﻬﺎﻳﺸﺎن را آﺮ ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ آﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ راﻩ هﺪاﻳﺘﺸﺎن ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﻲ‪ ،‬هﺮﮔﺰ راﻩ ﻧﻴﺎﺑﻨﺪ )آﻬﻒ‪ 56 ،‬و ‪.(57‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‪" :‬رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( را از اﻳﻤﺎن ﺁوردن ﺁﻧﺎن ﻣﺎﻳﻮس ﻣﻲآﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﺮدﻩ در ﮔﻮﺷﻬﺎ و دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن اﻓﻜﻨﺪﻩ‪ ،‬و‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي هﺪاﻳﺖ ﺑﻜﺸﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ درﺑﺎرﻩ ﺣﻖ ﺗﻌﻘﻞ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﺎ هﺪاﻳﺖ ﻏﻴﺮ ﺧﻮد و ﭘﻴﺮوي و‬
‫ﺷﻨﻮاﻳﻲ از ﻏﻴﺮ ﺧﻮد رﺷﺪ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺟﻤﻠﻪ‪) :‬و ان ﺗﺪﻋﻬﻢ اﻟﻲ اﻟﻬﺪي ﻓﻠﻦ ﻳﻬﺘﺪوا اذا اﺑﺪا( اﺳﺖ آﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻧﻔﻲ اﺑﺪي اهﺘﺪاي‬
‫اﻳﺸﺎن ﻣﻲآﻨﺪ"]‪ .[16‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺎ اﺑﺪ از هﺪاﻳﺖ ﻣﺤﺮوم اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ 2-15‬ـ اﻓﻠﻢ ﻳﺴﺮوا ﻓﯽ اﻻرض ﻓﺘﮑﻮن ﻟﻬﻢ ﻗﻠﻮب ﻳﻌﻘﻠﻮن ﺑﻬﺎ او ءاذان ﻳﺴﻤﻌﻮن ﺑﻬﺎ ﻓﺎﻧﻬﺎ ﻻﺗﻌﻤﯽ اﻻﺑﺼﺎر و ﻟﮑﻦ ﺗﻌﻤﯽ اﻟﻘﻠﻮب اﻟﺘﯽ ﻓﯽ‬
‫اﻟﺼﺪور‪ :‬ﺁﻳﺎ در زﻣﻴﻦ ﺳﻴﺮ ﻧﻤﻲآﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﺎﺣﺐ دﻟﻬﺎﻳﻲ ﮔﺮدﻧﺪ آﻪ ﺑﺪان ﺗﻌﻘﻞ آﻨﻨﺪ و ﮔﻮﺷﻬﺎﻳﻲ آﻪ ﺑﺪان ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ؟ زﻳﺮا ﭼﺸﻤﻬﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ آﻪ آﻮر‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دﻟﻬﺎﻳﻲ آﻪ در ﺳﻴﻨﻪهﺎ ﺟﺎي دارﻧﺪ آﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺣﺞ‪.(46 ،‬‬

‫‪ 2-16‬ـ و ﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻳﺴﺘﻤﻊ اﻟﻴﮏ و ﺟﻌﻠﻨﺎ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ اﮐﻨﻪ ان ﻳﻔﻘﻬﻮﻩ و ﻓﯽ ءاذاﻧﻬﻢ و ﻗﺮا و ان ﻳﺮوا ﮐﻞ أاﻳﻪ ﻻﻳﻮﻣﻨﻮا ﺑﻬﺎ ﺣﺘﯽ اذا ﺟﺎوﮎ‬
‫ﻳﺠﺎدﻟﻮﻧﮏ ﻳﻘﻮل اﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا ان هﺬا اﻻاﺳﺎﻃﻴﺮ اﻻوﻟﻴﻦ‪ :‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺗﻮ ﮔﻮش ﻣﻲدهﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﺎ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ هﺎﻳﺸﺎن ﭘﺮدﻩهﺎ اﻓﻜﻨﺪﻩاﻳﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺁن را درﻧﻴﺎﺑﻨﺪ و ﮔﻮﺷﻬﺎﻳﺸﺎن را ﺳﻨﮕﻴﻦ آﺮدﻩاﻳﻢ‪ .‬و هﺮ ﻣﻌﺠﺰﻩاي را آﻪ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ ﺑﺪان اﻳﻤﺎن ﻧﻤﻲﺁورﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﻧﺰد ﺗﻮ ﺁﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬آﺎﻓﺮان ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ آﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ )اﻧﻌﺎم‪.(25 ،‬‬
 ‫‪99‬‬

‫‪ 2-17‬ـ واﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا اﻋﻤﺎﻟﻬﻢ ﮐﺴﺮاب ﺑﻘﻴﻌﻪ ﻳﺤﺴﺒﻪ اﻟﻈﻤﺎن ﻣﺎء ﺣﺘﯽ اذاﺟﺎء ﻩ ﻟﻢ ﻳﺠﺪﻩ ﺷﻴﺌﺎ و وﺟﺪاﷲ ﻋﻨﺪﻩ ﻓﻮﻓﺌﻪ ﺣﺴﺎﺑﻪ واﷲ ﺳﺮﻳﻊ‬
‫اﻟﺤﺴﺎب‪ .‬او ﮐﻈﻠﻤﺎت ﻓﯽ ﺑﺤﺮ ﻟﺠﯽ ﻳﻐﺸﻪ ﻣﻮج ﻣﻦ ﻓﻮﻗﻪ ﻣﻮج ﻣﻦ ﻓﻮﻗﻪ ﺳﺤﺎب ﻇﻠﻤﺎت ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻓﻮق ﺑﻌﺾ اذا اﺧﺮج ﻳﺪﻩ ﻟﻢ ﻳﮑﺪ ﻳﺮﺋﻬﺎ و ﻣﻦ ﻟﻢ‬
‫ﻳﺠﻌﻞ اﷲ ﻟﻪ ﻧﻮرا ﻓﻤﺎ ﻟﻪ ﻣﻦ ﻧﻮر‪ :‬اﻋﻤﺎل آﺎﻓﺮان ﭼﻮن ﺳﺮاﺑﻲ اﺳﺖ در ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺗﺸﻨﻪ‪ ،‬ﺁﺑﺶ ﭘﻨﺪارد و ﭼﻮن ﺑﺪان ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮد هﻴﭻ ﻧﻴﺎﺑﺪ و ﺧﺪا‬
‫را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻳﺎﺑﺪ آﻪ ﺟﺰاي او را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺪهﺪ و ﺧﺪا زود ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺑﻬﺎ رﺳﺪ‪ .‬ﻳﺎ هﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﻳﻜﻲهﺎﻳﻲ اﺳﺖ در درﻳﺎﻳﻲ ژرف آﻪ ﻣﻮﺟﺶ ﻓﺮو‬
‫ﭘﻮﺷﺪ و ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺁن ﻣﻮﺟﻲ دﻳﮕﺮ و ﺑﺮ ﻓﺮازش اﺑﺮي اﺳﺖ ﺗﻴﺮﻩ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﻜﻲهﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺁن ﺳﺎن آﻪ اﮔﺮ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻴﺮون ﺁرد ﺁن‬
‫را ﻧﺘﻮاﻧﺪ دﻳﺪ‪ .‬و ﺁن ﺧﺪا راهﺶ را ﺑﻪ هﻴﭻ ﻧﻮري روﺷﻦ ﻧﻜﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻴﭻ ﻧﻮري ﻓﺮا راﻩ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺎﺑﺪ )ﻧﻮر‪ 40،‬ـ ‪.(39‬‬

‫‪ 2- 18‬ـ ﻣﺜﻞ اﻟﺬﻳﻦ اﺗﺨﺬوا ﻣﻦ دون اﷲ اوﻟﻴﺎء ﮐﻤﺜﻞ اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت اﺗﺨﺬت ﺑﻴﺘﺎ و ان اوهﻦ اﻟﺒﻴﻮت ﻟﺒﻴﺖ اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت ﻟﻮﮐﺎﻧﻮا ﻳﻌﻠﻤﻮن‪َ :‬ﻣﺜَﻞ ﺁﻧﺎن آﻪ‬
‫ﺳﻮاي ﺧﺪا را اوﻟﻴﺎ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪َ ،‬ﻣﺜَﻞ ﻋﻨﻜﺒﻮت اﺳﺖ آﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺴﺎﺧﺖ و آﺎش ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻪ هﺮ ﺁﻳﻨﻪ ﺳﺴﺖﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪهﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻨﻜﺒﻮت اﺳﺖ‬
‫)ﻋﻨﻜﺒﻮت‪.(41 ،‬‬

‫‪ -2 -19‬ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ درﺑﺎرﻩ ﺑﻠﻌﻢ ﺑﺎ ﻋﻮر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫واﺗﻞ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻧﺒﺎ اﻟﺬﯼ ء اﺗﻴﻨﺎﻩ ء اﻳﺎﺗﻨﺎ ﻓﺎﻧﺴﻠﺦ ﻣﻨﻬﺎ ﻓﺎﺗﺒﻌﻪ اﻟﺸﻴﻄﺎن ﻓﮑﺎن ﻣﻦ اﻟﻐﺎوﻳﻦ‪ .‬و ﻟﻮ ﺷﺌﻨﺎ ﻟﺮﻓﻌﻨﺎﻩ ﺑﻬﺎ و ﻟﮑﻨﻪ اﺧﻠﺪ اﻟﯽ اﻻرض و اﺗﺒﻊ‬
‫هﻮﺋﻪ ﻓﻤﺜﻠﻪ ﮐﻤﺜﻞ اﻟﮑﻠﺐ ان ﺗﺤﻤﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻠﻬﺚ اوﺗﺘﺮﮐﻪ ﻳﻠﻬﺚ ذﻟﮏ ﻣﺜﻞ اﻟﻘﻮم اﻟﺬﻳﻦ ﮐﺬﺑﻮا ﺑﺎﺗﻨﺎ ﻓﺎﻗﺼﺺ اﻟﻘﺼﺺ ﻟﻌﻠﻬﻢ ﻳﺘﻔﮑﺮون‪ :‬ﺧﺒﺮ ﺁن‬
‫ﻣﺮد را ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺑﺨﻮان آﻪ ﺁﻳﺎت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ او اﻋﻄﺎ آﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﻢ و او از ﺁن ﻋﻠﻢ ﻋﺎري ﮔﺸﺖ و ﺷﻴﻄﺎن در ﭘﻲاش اﻓﺘﺎد و در زﻣﺮة‬
‫ﮔﻤﺮاهﺎن درﺁﻣﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻳﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺁن ﻋﻠﻢ آﻪ ﺑﻪ او دادﻩ ﺑﻮدﻳﻢ رﻓﻌﺘﺶ ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ او در زﻣﻴﻦ ﺑﻤﺎﻧﺪ و از ﭘﻲ هﻮاي ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﻞ ﺁن ﺳﮓ اﺳﺖ آﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ آﻨﻲ زﺑﺎن از دهﺎن ﺑﻴﺮون ﺁرد و اﮔﺮ رهﺎﻳﺶ آﻨﻲ ﺑﺎز هﻢ زﺑﺎن از دهﺎن ﺑﻴﺮون‬ ‫ﻞ او ﭼﻮن َﻣ َﺜ ِ‬
‫رﻓﺖ‪َ .‬ﻣ َﺜ ِ‬
‫ﺁرد ﻣﺜﻞ ﺁﻧﺎن آﻪ ﺁﻳﺎت را دروغ اﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺼﻪ را ﺑﮕﻮﯼ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻓﺮو روﻧﺪ )اﻋﺮاف ‪176‬ـ‪.(175‬‬

‫‪ -2 -20‬ﻓﻤﺎ ﻟﻬﻢ ﻋﻦ اﻟﺘﺬﮐﺮﻩ ﻣﻌﺮﺿﻴﻦ‪ .‬ﮐﺎﻧﻬﻢ ﺣﻤﺮ ﻣﺴﺘﻨﻔﺮﻩ‪.‬ﻓﺮت ﻣﻦ ﻗﺴﻮرﻩ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﺪﻩ آﻪ از اﻳﻦ ﭘﻨﺪ اﻋﺮاض ﻣﻲآﻨﻨﺪ؟ ﮔﻮﻳﯽ ﺧﺮاﻧﻨﺪ‬
‫رﻣﺎﻧﻴﺪﻩ آﻪ از ﺷﻴﺮ ﻣﯽﮔﺮﻳﺰﻧﺪ )ﻣﺪﺛﺮ ‪51‬ـ‪.(49‬‬

‫‪ -2 – 21‬در ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺎآﻴﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ آﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﺎن را اﺳﺘﻬﺰا )ﺗﺤﻘﻴﺮ و اهﺎﻧﺖ( ﻣﻲآﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺁﻧﻬﺎ را‬
‫اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲآﻨﺪ‪:‬‬

‫و اذا ﻟﻘﻮا اﻟﺬﻳﻦ ءاﻣﻨﻮا ﻗﺎﻟﻮا ءاﻣﻨﺎ و اذا ﺧﻠﻮا اﻟﯽ ﺷﻴﺎﻃﻴﻨﻬﻢ ﻗﺎﻟﻮا اﻧﺎ ﻣﻌﮑﻢ اﻧﻤﺎ ﻧﺤﻦ ﻣﺴﺘﻬﺰون‪ .‬اﷲ ﻳﺴﺘﻬﺰﯼ ﺑﻬﻢ و ﻳﻤﺪهﻢ ﻓﯽ ﻃﻐﻴﺎﻧﻬﻢ‬
‫ﻳﻌﻤﻬﻮن‪ :‬و ﭼﻮن ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن رو ﺑﻪ رو ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩاﻳﻢ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ هﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ‬
‫رﻳﺸﺨﻨﺪ ﻣﻲآﻨﻴﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ رﻳﺸﺨﻨﺪﺷﺎن ﻣﻲآﻨﺪ و در ﻃﻐﻴﺎﻧﺸﺎن ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ ﻣﻲدارد )ﺑﻘﺮﻩ‪15 ،‬ـ‪.(14‬‬

‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادي ﺁﻣﻠﻲ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﺎت ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬اﻳﻦ دو اﺳﺘﻬﺰاء ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ زﻳﺮا اﺳﺘﻬﺰاي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻋﺘﺒﺎري و ﻓﺎﻗﺪ هﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺛﺮ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺘﻬﺰاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﺳﺖ )ﺁﻧﺎن را ﺳﺒﻚ ﻣﻐﺰ و ﺳﺒﻚ ﻗﻠﺐ ﻣﻲآﻨﺪ("]‪" .[17‬اﺳﺘﻬﺰاي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫هﻴﭻ اﺛﺮ واﻗﻌﻲ و ﻧﻘﺶ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻋﺘﺒﺎري ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ...‬اﻣﺎ اﺳﺘﻬﺰاي ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ و واﻗﻌﻲ اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻧﺎن را ﺳﺒﻚ ﻣﻐﺰ و ﺳﺒﻚ ﻗﻠﺐ ﻣﻲآﻨﺪ"]‪ . [18‬از اﻳﻨﺮو "در ﺁﻳﺎت ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آﻴﻔﺮهﺎي‬
 ‫‪100‬‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺷﺎرﻩ ﻣﻲآﻨﺪ آﻪ اﺳﺘﻬﺰاي ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺁﻧﺎن‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺁن آﻴﻔﺮهﺎﺳﺖ‪) ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻧﺎن را ﺑﺮ اﺛﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﺎرواﻳﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻬﺰاي آﻴﻔﺮي‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﻣﻐﺰ و ﺳﻔﻴﻪ ﻣﻲآﻨﺪ( و دﻳﮕﺮي ﺁن آﻪ اﻳﺸﺎن را در ﺳﺮآﺸﻲ و آﻮر ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺧﻮدﺷﺎن رهﺎ ﻣﻲﺳﺎزد"]‪.[19‬‬

‫‪ -2 -22‬در ﺳﻮرﻩ ﻣﺎﺋﺪﻩ ﻣﻮﻣﻨﺎن از دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ آﻔﺎر و اهﻞ آﺘﺎﺑﻲ آﻪ دﻳﻦ را اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲآﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﻲ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﺎ‬
‫آﻔﺎر و اهﻞ آﺘﺎب ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ آﺮدﻩ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻼﻓﯽ رﻳﺸﺨﻨﺪﺷﺎن‪ ،‬ﺁﻧﺎن را ﺧﻮك و ﻣﻴﻤﻮن ﺧﻮاﻧﺪﻩ )ﮔﺮداﻧﻴﺪﻩ( اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻳﺎ اﻳﻬﺎ اﻟﺬﻳﻦ ءاﻣﻨﻮا ﻻﺗﺘﺨﺬوا دﻳﻨﮑﻢ هﺰوا وﻟﻌﺒﺎ ﻣﻦ اﻟﺬﻳﻦ اوﺗﻮا اﻟﮑﺘﺎب ﻣﻦ ﻗﺒﻠﮑﻢ و اﻟﮑﻔﺎر اوﻟﻴﺎء واﺗﻘﻮا اﷲ ان ﮐﻨﺘﻢ ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ‪ .‬و اذااﻧﺎدﻳﺘﻢ اﻟﯽ‬
‫اﻟﺼﻠﻮﻩ اﺗﺨﺬوهﺎ هﺰوا و ﻟﻌﺒﺎ ذﻟﮏ ﺑﺎﻧﻬﻢ ﻗﻮم ﻻﻳﻌﻘﻠﻮن‪ .‬ﻗﻞ ﻳﺎ اهﻞ اﻟﮑﺘﺎب هﻞ ﺗﻨﻘﻤﻮن ﻣﻨﺎ اﻻ ان ءاﻣﻨﺎ ﺑﺎﷲ و ﻣﺎ اﻧﺰل اﻟﻴﻨﺎ و ﻣﺎ اﻧﺰل ﻣﻦ ﻗﺒﻞ‬
‫و ان اﮐﺜﺮهﻢ ﻓﺎﺳﻘﻮن‪ .‬ﻗﻞ هﻞ اﻧﺒﺌﮑﻢ ﺑﺸﺮ ﻣﻦ ذﻟﮏ ﻣﺜﻮﺑﻪ ﻋﻨﺪاﷲ ﻣﻦ ﻟﻌﻨﻪ اﷲ و ﻏﻀﺐ ﻋﻠﻴﻪ و ﺟﻌﻞ ﻣﻨﻬﻢ اﻟﻘﺮدﻩ و اﻟﺨﻨﺎزﻳﺮ و ﻋﺒﺪ اﻟﻄﺎﻏﻮت‬
‫اوﻟﺌﮏ ﺷﺮ ﻣﮑﺎﻧﺎ و اﺿﻞ ﻋﻦ ﺳﻮاء اﻟﺴﺒﻴﻞ‪ :‬اي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﺴﺎﻧﻲ را آﻪ دﻳﻦ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ و ﺑﺎزﻳﭽﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ از آﺴﺎﻧﻲ آﻪ ﭘﻴﺶ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺪﻳﺸﺎن آﺘﺎب دادﻩ ﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻪ آﺎﻓﺮان‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﮕﻴﺮﻳﺪ؛ و اﮔﺮ ] ﺑﻪ راﺳﺘﻲ[ ﻣﺆﻣﻨﻴﺪ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮوا آﻨﻴﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻤﺎز در دهﻴﺪ‪،‬‬
‫ﺁن را ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ و ﺑﺎزﻳﭽﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ از ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﻗﻮﻣﻲ ﻧﺎﺑﺨﺮد ﻧﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮ اي اهﻞ آﺘﺎب ﺁﻳﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ و‬
‫ﭘﻴﺶ از ﻣﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻤﺎن دارﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﺘﻴﺰﻩ دارﻳﺪ؟ و ﺁﻳﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁن اﺳﺖ آﻪ اﻏﻠﺐ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻴﺪ؟ ﺑﮕﻮ ﺁﻳﺎ از آﺴﺎﻧﻲ آﻪ در‬
‫ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ از اﻳﻦ هﻢ ﺑﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎمﺗﺮﻧﺪ ﺁﮔﺎهﺘﺎن آﻨﻢ؟ ] اﻳﻨﺎن[ آﺴﺎﻧﻲ هﺴﺘﻨﺪ آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻟﻌﻨﺘﺸﺎن آﺮدﻩ و ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻃﺎﻏﻮت را‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻩاﻧﺪ و ]ﺧﺪاوﻧﺪ[ ﺁﻧﺎن را ﺑﻮزﻳﻨﻪ و ﺧﻮك ﮔﺮداﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻨﺎن ﺑﺪ ﻣﻘﺎم ﺗﺮ و از راﻩ راﺳﺖ ]از هﻤﻪ[ ﮔﻤﮕﺸﺘﻪﺗﺮﻧﺪ )ﻣﺎﺋﺪﻩ‪60 ،‬ـ‪.(57‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ دﺳﺘﻮري اﺳﺖ آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺒﻲ ﺧﻮد دادﻩ آﻪ وي آﻔﺎري را آﻪ دﻳﻦ‬
‫اﺳﻼم را اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲآﺮدﻩاﻧﺪ از راﻩ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺆاﺧﺬ ﻩ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و در ﻣﺤﺎورﻩ و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺎ ﺁﻧﺎن راﻩ اﻧﺼﺎف را ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮد ﺗﺎ زودﺗﺮ ﺁﻧﺎن را ﻗﺎﻧﻊ و‬
‫ﻳﺎ ﺳﺎآﺖ آﻨﺪ‪ ،‬و ﺁن راﻩ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﺑﮕﻮ ﻣﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﺪﻩ و ﻗﺒﻮل ﻣﻲآﻨﻴﻢ آﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻠﻂ و ﺷﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺷﻮد‬
‫ﺷﺮ و ﻏﻠﻂ رﺳﻮا و اﺳﺘﻬﺰا ﺷﻮد ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ ﺑﺎد اﺳﺘﻬﺰا ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺴﺨﺮﻩ ﻧﻤﻮد آﻪ از هﺮ ﺷﺮي ﺑﺪﺗﺮ و از هﺮ ﻏﻠﻄﻲ ﻏﻠﻂ ﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ و اﺗﻔﺎﻗًﺎ ﺁن ﻏﻠﻂ ﺗﺮ از هﺮ ﻏﻠﻂ راﻩ و روش ﺧﻮد ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻓﺮﺿﻲ آﻪ ﻣﺎ ﮔﻤﺮاﻩ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺷﻤﺎ از ﻣﺎ ﮔﻤﺮاﻩﺗﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻟﻌﻨﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﺷﻤﺎ اﺳﺖ و ﻣﺴﺦ ﺷﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﻤﻮن و ﺧﻮك از ﻣﻠﺖ ﺷﻤﺎ و ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﻃﺎﻏﻮت از ﺷﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ هﻤﻪ ﻋﻴﺐ را در ﺧﻮد‬
‫ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﭘﻲ ﻋﻴﺐ ﻣﺎﺋﻴﺪ؟ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻴﺐ ﻣﺎ ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ )ﺑﻪ ﻓﺮض آﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻴﺐ ﺷﻤﺮدﻩ ﺷﻮد( در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎﻳﺐ ﺷﻤﺎ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ ...‬آﺴﺎﻧﻲ را آﻪ ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺖ آﺮدﻩ و ﻋﺪﻩاي از ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻴﻤﻮن و ﺧﻮك ﻣﺴﺦ آﺮدﻩ و آﺴﺎﻧﻲ آﻪ ﻃﺎﻏﻮت ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﺪﺗﺮ و ﮔﻤﺮاﻩ ﺗﺮﻧﺪ از ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا"]‪.[20‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺁن اﺳﺖ آﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﺪﻋﻲاﻧﺪ آﻪ اهﻞ آﺘﺎب اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا را ﺑﻪ رﻳﺸﺨﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ‬
‫اهﻞ آﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻤﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم اﻳﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺤﻞ ﻧﺰاع اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ رﻳﺸﺨﻨﺪ اﻋﺘﺒﺎرﯼ آﻔﺎر و‬
‫اهﻞ آﺘﺎب هﻴﭻ ﭘﻴﺎﻣﺪﯼ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ رﻳﺸﺨﻨﺪ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺧﺪا ﭘﻴﺎﻣﺪ واﻗﻌﯽ ﻋﻤﻠﯽ دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﺒﻚ‬
‫ﻣﻐﺰ‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﻴﻤﻮن و ﺧﻮك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ وﯼ ‪":‬ﺧﺪاﯼ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺎرهﺎ ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﻪ "ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن" ‪" ،‬ﺣﻤﺎر" و "ﮐﻠﺐ" ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮدﻩ‬
‫اﺳﺖ"]‪.[21‬‬

‫‪ -3‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬روﻳﮑﺮد اﻧﺪﻳﺸﻪ ﯼ ﻣﺪرن ﺑﻪ "دﻳﮕﺮﯼ" و "ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ" ‪ ،‬ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ اﺻﻞ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اول‪ :‬ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﻔﺎوت‪ .‬راوﻟﺰ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺴﻢ ﻣﻌﻘﻮل را "ﻳﮏ وﻳﮋﮐﯽ ﭘﺎﻳﺪار" ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺪرن ﻣﯽ داﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪" :‬ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺷﺪﻩ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق و ﺁزادﻳﻬﺎﯼ ﭘﺎﻳﻪ اﯼ ﻧﻬﺎدهﺎﯼ ﺁزاد‪ ،‬ﮐﺜﻴﺮﯼ از ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺘﻀﺎد و ﺁﺷﺘﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ -‬و ﻣﻬﻤﺘﺮ از‬
 ‫‪101‬‬

‫ﺁن ﻣﻌﻘﻮل‪ -‬ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺁﻣﺪ و ﺧﻮاهﻨﺪ ﭘﺎﺋﻴﺪ‪ -‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﺜﺮﺗﯽ از ﭘﻴﺶ ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ ﻧﺒﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬ﺗﮑﺜﺮ و ﺗﻨﻮع ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﻣﻌﻘﻮل دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﯽ‬
‫و اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺻﺮﻓًﺎ ﻳﮏ وﺿﻊ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ در اﻧﺪﮎ ﻣﺪﺗﯽ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود"]‪ .[22‬ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ‬
‫از ﭘﻠﻮراﻟﻴﺴﻢ ﻣﻌﻘﻮل‪ ،‬اذﻋﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﻣﺘﻀﺎد و ﺁﺷﺘﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺧﻼﻗﯽ‪ -‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ – دﻳﻨﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬راوﻟﺰ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﮏ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬و در واﻗﻊ ﻗﻴﺎس ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﺁﺷﺘﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬وﻟﻮ ﻣﻌﻘﻮﻟﯽ را ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ ﺁن هﺎ ﺑﺮداﺷﺖ هﺎﯼ ﺧﻮد از اﻣﺮ ﺧﻴﺮ را ﺷﮑﻞ ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺴﻢ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ"]‪.[23‬‬

‫دوم ‪ :‬ﮔﺸﻮدﻩ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮﯼ‪ ،‬ﻣﻔﺎهﻤﻪ ﯼ ﺑﺎ دﻳﮕﺮﯼ ‪،‬ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ازدﻳﮕﺮﯼ وﻧﻘﺪ دﻳﮕﺮﯼ )ﻧﻔﯽ اﺳﻄﻮرﻩ ﯼ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺒﻴﺮ‬
‫ﭘﻮﭘﺮ(]‪. [24‬‬

‫ﺳﻮم ‪ :‬اﻣﺘﻨﺎع از داورﯼ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ و ﺗﺤﮑﻢ ﺁﻣﻴﺰ درﺑﺎرﻩ دﻳﮕﺮﯼ ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﻴﺮﯼ از دﻳﮕﺮﯼ و ﻃﺮد دﻳﮕﺮﯼ)دﺷﻮارهﺎﯼ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ راوﻟﺰ(]‪.[25‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﯽ هﺎﯼ ﺁدﻣﻴﺎن‪.‬‬

‫اﻣﺎ در ﺟﻬﺎن ﮐﻬﻦ)دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن(‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ "دﻳﮕﺮﯼ" و "ﺗﻔﺎوت" ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﻳﺎن ﻓﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﭼﻨﺎن ﻧﮕﺮﺷﯽ را‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪ ":‬ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﯼ ارزﺷﯽ ﺷﺪﻩ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺘﺼﻠﺐ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت "ﺗﻔﺎوت" درﺁﻳﻨﺪ‪.‬ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮق ﺧﺎﺻﯽ‬
‫ﻼ ﻧﺎﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺎم ﮔﺬاﺷﺘﻦ در راﻩ ﺳﺮاﺷﻴﺒﯽ ﻟﻐﺰﻧﺪﻩ اﯼ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﺎ هﺴﺘﻨﺪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﮏ "دﻳﮕﺮﯼ" ﮐﺎﻣ ً‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺮوع ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ "ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ" در ﮔﺎم ﺑﻌﺪﯼ ﻣﯽ ﮔﻮﺋﻴﻢ "ﺁﻧﻬﺎ درد و ﻋﺸﻘﺸﺎن ﺑﺎ درد و ﻋﺸﻖ‬
‫ﻣﺎ ﻳﮑﯽ ﻧﻴﺴﺖ" و در ﮔﺎم ﺑﻌﺪﯼ "ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺜﻞ ﺣﻴﻮان رﻓﺘﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ" و ﺁﺧﺮش ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ "ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻴﻤﻮن‪ ،‬ﺧﻮﮎ ‪ ،‬اﻧﮕﻞ هﺴﺘﻨﺪ"‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎم ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻧﻔﺮت ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ زداﻳﯽ از ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﺮﻳﺐ و ﻧﺎﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎم ﺑﻪ ﺳﻮﯼ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‬
‫زداﻳﯽ ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ ﺑﺮ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﯼ ﻣﻄﻠﻖ و ﺁﺷﺘﯽ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﺎﻓﺸﺎرﯼ ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﺴﺎهﻞ و ﺗﺴﺎﻣﺢ‬
‫ﺷﻮد"]‪.[26‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 11 ،‬ﺁﺑﺎن ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -13‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﻴﺮازﯼ ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داراﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬ص ‪.135‬‬

‫‪ -14‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 7‬ﺻﺺ‪.112 -138‬‬

‫‪ -15‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،13‬ﺻﺺ ‪.432 -433‬‬

‫‪ -16‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 13‬ص ‪.462‬‬

‫‪ -17‬ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮاء‪ ،‬ص ‪.282‬‬

‫‪ -18‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.286‬‬

‫‪ -19‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.291‬‬

‫‪ -20‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 6‬ص ‪. 41‬‬

 ‫‪102‬‬

‫‪-21‬ﻳﮏ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ 13‬ص‪.123‬‬

‫‪22- John Rawls, Political Liberalism,(New York: Columbia University Press, 1993) P‬‬
‫‪36.‬‬

‫‪ -23‬ﺟﺎن راوﻟﺰ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﺛﺎﺑﺘﯽ‪ ،‬ﻗﻘﻨﻮس ‪ ،‬ص ‪.148‬‬

‫‪ -24‬ﮐﺎرل ﭘﻮﭘﺮ‪ ،‬اﺳﻄﻮرﻩ ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽ ﭘﺎﻳﺎ‪ ،‬ﻃﺮح ﻧﻮ‬

‫‪ -25‬راوﻟﺰ دﻻﺋﻞ دﺷﻮارﯼ ﺻﺪور ﺣﮑﻢ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺁﻣﻮزﻩ هﺎﯼ اﺧﻼﻗﯽ‪ -‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﮑﯽ و دﻳﻨﯽ و ﺳﺒﮏ هﺎﯼ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﺑﺨﻮﺑﯽ‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دﻻﺋﻞ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮﻧﺪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺷﻮاهﺪ‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﻳﮏ ﻣﻮرد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﻀﺎد و ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ارزﻳﺎﺑﯽ و ﺳﻨﺠﺶ ﺁن هﺎ دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻼ درﺑﺎرﻩ ﯼ اﻧﻮاع ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺗﻮاﻓﻖ دارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﺑﺎرﻩ ﯼ وزن و اهﻤﻴﺖ ﺁن هﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ‬
‫ب‪ -‬ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ و‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت هﺎﯼ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺮﺳﻴﻢ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺗﻤﺎم ﻣﻔﺎهﻴﻢ ﻣﺎ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻔﺎهﻴﻢ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪﯼ ﻣﺒﻬﻢ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮارد دﺷﻮار هﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺑﻬﺎم ﻣﯽ اﻓﺰاﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻌﻴﻦ ﺑﻮدن‬
‫دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺁن دارد ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻗﻀﺎوت و ﺗﻔﺴﻴﺮ) و ﺑﺮ ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ( در داﻣﻨﻪ اﯼ )ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻣﺸﺨﺺ( ﺗﮑﻴﻪ ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ در ﺁن اﺷﺨﺎص ﻣﻌﻘﻮل ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫د‪ -‬ﺷﻴﻮﻩ ﯼ ارزﻳﺎﺑﯽ ﺷﻮاهﺪ و ﺳﻨﺠﺶ ارزش هﺎﯼ اﺧﻼﻗﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﮐﻞ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯼ ﻣﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﮐﻞ ﺟﺮﻳﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن‪،‬‬
‫اﺳﺖ)ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ اﺳﺖ(‪ ،‬و ﻗﻄﻌًﺎ ﮐﻞ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻣﺎ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻨﺎﺻﺐ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ هﺎﯼ ﭘﺮ ﺗﻌﺪاد‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮐﺎرهﺎﯼ زﻳﺎد‪ ،‬ﮔﺮوﻩ هﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺗﻨﻮع ﻧﮋادﯼ ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﮐﻞ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺁن ﻗﺪر ﺑﺎ هﻢ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدﯼ از ﻣﻮارد ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻪ اﮐﺜﺮ ﺁن هﺎ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻩ‪ -‬اﻏﻠﺐ درﺑﺎرﻩ ﯼ هﺮ دو وﺟﻪ ﻳﮏ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻀﺎت هﻨﺠﺎرﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﺳﺘﺤﮑﺎم ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارﻧﺪ و هﻤﻴﻦ اﻣﺮ ارزﻳﺎﺑﯽ‬
‫ﮐﻠﯽ و هﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ را دﺷﻮار ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ و ﺁﺧﺮﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﮐﺮد‪ :‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﻀﺎوت هﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﺎ ﮐﻪ ارزش هﺎﯼ اﺳﺎﺳﯽ را‬
‫ﻼ ﻣﻌﻘﻮل‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﭘﺲ‬‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺁن ﻗﺪر ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﻳﻂ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻔﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﺑﺎ وﺟﺪان‪ ،‬دﻟﺴﻮز و ﮐﺎﻣ ً‬
‫از ﺑﺤﺚ ﺁزاداﻧﻪ و ﺑﺎز‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﻗﻮاﯼ ﻋﻘﻠﯽ ﺧﻮد‪ ،‬هﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﯼ واﺣﺪﯼ ﺑﺮﺳﻨﺪ")ﺟﺎن راوﻟﺰ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﻧﺼﺎف‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﺛﺎﺑﺘﯽ‪ ،‬ﻗﻘﻨﻮس‪ ،‬ﺻﺺ ‪.(71-72‬‬

‫‪ -26‬ﺑﺮاﻳﺎن ﻓﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻣﺮوزﻳﻦ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﺸﺎﻳﺎر دﻳﻬﻴﻤﯽ‪ ،‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.413 -414‬‬
 ‫‪103‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(17‬‬
‫ﮐﻴﻔﺮهﺎﯼ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻬﺎ) ﺣﻴﻮان هﺎﯼ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎ(‬
‫در دو ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﮕﺎﻩ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ دﻳﮕﺮﯼ و ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻒ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺮﺁن‪ ،‬در ﻧﺤﻮﻩ ﯼ ﺑﺮﺧﻮردﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫و ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ)دﻳﮕﺮﯼ( دارد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺁﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬دﻳﮕﺮﯼ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺣﻴﻮان ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﻴﻮان ﺧﻮاﻧﺪن دﻳﮕﺮﯼ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻣﺎ‪،‬‬
‫راﻩ ﺣﺬف ﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﺁﻧﺎن را هﻤﻮار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻮرد در دو ﺳﻄﺢ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻮرت ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺑﺮﺧﻮرد در دﻧﻴﺎ‪:‬‬

‫‪-1-1‬ﻳﮏ دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ :‬در ﮐﺘﺎب ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬از اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ )اﻣﺎم ﺻﺎدق( رواﻳﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ وﯼ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬اذا راﻳﺘﻢ اهﻞ اﻟﺮﻳﺐ واﻟﺒﺪع ﻣﻦ ﺑﻌﺪﯼ ﻓﺎﻇﻬﺮوا اﻟﺒﺮاءﻩ ﻣﻨﻬﻢ و اﮐﺜﺮوا ﻣﻦ ﺳﺒﻬﻢ واﻟﻘﻮل ﻓﻴﻬﻢ واﻟﻮاﻗﻴﻌﻪ و ﺑﺎهﺘﻮهﻢ‬
‫ﮐﻴﻼ ﻳﻄﻤﻌﻮا ﻓﯽ اﻟﻔﺴﺎد ﻓﯽ اﻻﺳﻼم و ﻳﺤﺬرهﻢ اﻟﻨﺎس و ﻻﻳﺘﻌﻠﻤﻮا ﻣﻦ ﺑﺪﻋﻬﻢ ﻳﮑﺘﺐ اﷲ ﺑﺬﻟﮏ اﻟﺤﺴﻨﺎت و ﻳﺮﻓﻊ ﻟﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﺪرﺟﺎت‪ :‬هﺮﮔﺎﻩ ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از ﻣﻦ ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردﻳﺪ ﮐﻪ ﻳﺎ در دﻳﻦ ﺷﮏ دارﻧﺪ ﻳﺎ ﭼﻴﺰ ﻧﻮﻇﻬﻮرﯼ ﺑﻪ دﻳﻦ وارد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻴﺰارﯼ ﺧﻮد را از ﺁﻧﺎن ﺁﺷﮑﺎر ﮐﻨﻴﺪ و ﺗﺎ‬
‫ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﺪ دﺷﻨﺎﻣﺸﺎن دهﻴﺪ و ﺑﺪﮔﻮﻳﯽ ﺷﺎن ﮐﻨﻴﺪ و اﻓﺘﺮاﺷﺎن ﺑﺰﻧﻴﺪ و دروغ و ﺑﻬﺘﺎﻧﺸﺎن ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ ﺗﺎ اﻣﻴﺪﺷﺎن ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻩ ﮐﺮدن اﺳﻼم ﻧﻮﻣﻴﺪ ﺷﺪﻩ‬
‫و اﻳﻦ ﮐﺎرهﺎ ﻣﺮدم را از اﻃﺮاﻓﺸﺎن ﭘﺮاﮐﻨﺪﻩ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ از ﺑﺪﻋﺖ هﺎﻳﺸﺎن ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪.‬ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﮐﺎرهﺎ ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﺣﺴﻨﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ و‬
‫درﺟﺎت ﺷﻤﺎ را ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﺪ"]‪.[1‬‬

‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺪﻋﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ و ﺟﺎﻋﻼن ﺁن را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻃﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‬
‫رواﻳﺖ در ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻓﻘﻬﯽ ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﮑﺬﻳﺐ ﺁن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ‪ ،‬و ﻣﻬﻢ ﺗﺮ از هﻤﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪﻋﻴﺎن رﺳﻤﯽ‬
‫دﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﺟﺰﻳﯽ از ﺳﺮﺷﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -1-2‬ارﺗﺪاد‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اهﻤﻴﺖ ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد و ﻣﺮﺗﺪان ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ ﺟﻬﺎن‬
‫اﺳﻼم ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -1-3‬اهﻞ ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻗﺮﺁن اهﻞ ﮐﺘﺎب را ﻣﻴﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺳﻪ راﻩ ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺬﻳﺮش اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺮگ ﻳﺎ ﺟﺰﻳﻪ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺗﻠﻮا اﻟﺬﻳﻦ ﻻﻳﻮﻣﻨﻮن ﺑﺎﷲ وﻻ ﺑﺎﻟﻴﻮم اﻻﺧﺮ و ﻻﻳﺤﺮﻣﻮن ﻣﺎ ﺣﺮم اﷲ و رﺳﻮﻟﻪ و ﻻﻳﺪﻳﻨﻮن دﻳﻦ اﻟﺤﻖ ﻣﻦ اﻟﺬﻳﻦ اوﺗﻮا اﻟﮑﺘﺎب ﺣﺘﯽ ﻳﻌﻄﻮا‬
‫اﻟﺠﺰﻳﻪ ﻋﻦ ﻳﺪ و هﻢ ﺻﺎﻏﺮون‪ :‬ﺑﺎ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و روز ﺑﺎزﭘﺴﻴﻦ اﻳﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ و ﺣﺮام داﺷﺘﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش را ﺣﺮام ﻧﻤﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ‬
‫و دﻳﻦ ﺣﻖ ﻧﻤﯽ ورزﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎرزار ﮐﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ و ﺧﺎﮐﺴﺎراﻧﻪ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ)ﺗﻮﺑﻪ‪.(29 ،‬‬

‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺮﺁن ‪":‬اهﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺒﻮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻩ اﻧﺪ ﮐﻔﺎر ﺣﻘﻴﻘﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﻮ اﻳﻨﮑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺟﺰا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ"]‪ .[2‬ﺣﮑﻢ اﻳﻨﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺸﺮﮐﻴﻦ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺖ اﺳﺖ‪،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ‪ ":‬اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎن ﺑﻪ‬
 ‫‪104‬‬

‫ﺧﺪا و روز ﺟﺰا اﻋﺘﻘﺎدي ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬و ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد را ﺑﺮ وﻓﻖ ﺣﻖ ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻧﻤﻲآﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺒﺪأ آﻪ ﺑﺎﻳﺪ او‬
‫را از هﺮ ﺷﺮآﻲ ﺑﺮي و ﻣﻨﺰﻩ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺢ و ﻋﺰﻳﺮ را ﻓﺮزﻧﺪ او ﻣﻲداﻧﻨﺪ ‪ ،‬و در ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮآﻴﻦ ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارﻧﺪ ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻌﺪد ﺁﻟﻬﻪ هﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬ﻳﻚ اﻟﻪ را ﭘﺪر اﻟﻬﻲ دﻳﮕﺮ ‪ ،‬و ﻳﻚ اﻟﻪ را ﭘﺴﺮ اﻟﻬﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ‪ ،‬و هﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﻌﺎد‬
‫آﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ آﺮاﻣﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻔﺪﻳﻪ ‪ .‬ﭘﺲ ﻇﺎهﺮا ﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺟﺰا را از اهﻞ آﺘﺎب ﻧﻔﻲ‬
‫ﻣﻲآﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ اهﻞ آﺘﺎب ‪ ،‬ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﻣﻌﺎد را ﺁﻧﻄﻮر آﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺻﻞ اﻟﻮهﻴﺖ را دارا‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ"]‪ .[3‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺁﻳﻪ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ دوﻣﻴﻦ وﺻﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﺮﻣﺎت‬
‫ﺧﺪا را ﺣﺮام ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬او در ﺗﺄﺋﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﯼ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬اﻳﺸﺎن را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و ﺷﺮاب ﺧﻮار‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﮎ ﺧﻮار‪ ،‬ﻣﺎل ﻣﺮدم ﺧﻮار و‪ ...‬هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﻴﻦ وﺻﻒ ﺁﻧﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ ﮐﻪ هﻤﺎن‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎور ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ وﯼ ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻗﺘﺎل ﺑﺎ هﻤﻪ ﯼ اهﻞ ﮐﺘﺎب ﻧﺎﺷﯽ از اﻳﻦ ﺳﻪ اﻣﺮ و ﺑﺮاﯼ ﻏﻠﺒﻪ ﯼ ﺣﻖ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫و ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺑﺮ ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﻓﺴﺎد اﺳﺖ‪ .‬وﯼ در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ " :‬از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آﻤﺎل ذﻟﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲﺁﻳﺪ آﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ذﻟﺖ اﻳﺸﺎن ﺧﻀﻮﻋﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺎدﻟﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ ‪ .‬و‬
‫ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺻﻒ ﺁراﺋﻲ و ﻋﺮض اﻧﺪام آﻨﻨﺪ ‪ ،‬و ﺁزاداﻧﻪ در‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﺮاﻓﯽ و هﻮﯼ و هﻮس ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ‪ ،‬و ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻋﻤﺎل ﻓﺎﺳﺪ و ﻣﻔﺴﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮﯼ ﺧﻮد را رواج‬
‫دهﻨﺪ ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻘﺪﻳﻢ دو دﺳﺘﯽ ﺟﺰﻳﻪ هﻤﻮارﻩ ﺧﻮار و زﻳﺮ دﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ...‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﺎي ﺁﻳﻪ اﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ‪ :‬ﺑﺎ اهﻞ آﺘﺎب آﺎرزار‬
‫آﻨﻴﺪ ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺟﺰا اﻳﻤﺎن ﻧﻤﻲﺁورﻧﺪ ‪ ،‬اﻳﻤﺎﻧﻲ آﻪ ﻣﻘﺒﻮل ﺑﺎﺷﺪ و از راﻩ ﺻﻮاب ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺤﺮﻣﺎت اﻟﻬﻲ را ﺣﺮام ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ‪ ،‬و ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻘﯽ آﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺧﻠﻘﺖ اﻟﻬﻲ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽ ﮔﺮوﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﺸﺎن آﺎرزار آﻨﻴﺪ ‪ ،‬و‬
‫آﺎرزار ﺑﺎ ﺁﻧﺎن را اداﻣﻪ دهﻴﺪ ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ آﻪ ذﻟﻴﻞ و زﺑﻮن و زﻳﺮ دﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻤﺎ ﺧﺎﺿﻊ ﮔﺮدﻧﺪ ‪ ،‬و‬
‫ﺧﺮاﺟﯽ را آﻪ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﺎن ﺑﺮﻳﺪﻩاﻳﺪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ‪ ،‬ﺗﺎ ذﻟﺖ ﺧﻮد را در ﻃﺮز اداﯼ ﺁن ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ"]‪.[4‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ را ازﻣﺘﻔﺎوت هﺎ وﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم را ﻧﻤﯽ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻠﺐ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫"ﺳﻠﺐ اﻟﺤﻘﻮق اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻋﻦ ﺑﻌﺾ اﻻﻓﺮاد و اﻟﺠﻮاﻣﻊ ﻣﻤّﺎﻻ ﻣﻨﺎص ﻋﻨﻪ ﻓﻲ اﻟﺠﺎﻣﻌﺔ اﻻﻧﺴﺎﻧﻴﺔ ﻟﻜﻦ اﻟﺬي ﻳﻌﺘﺒﺮﻩ اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ اﻻﻧﺴﺎﻧﻲ اﻟﺼﺎﻟﺢ هﻮ‬
‫ﺳﻠﺐ اﻟﺤﻘﻮق ﻋﻦ ﻳﺮﻳﺪ اﺑﻄﺎل اﻟﺤﻘﻮق و هﺪم اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ‪ ،‬و اﻟﺬي ﻳﻌﺘﺒﺮﻩ اﻻﺳﻼم ﻓﻲ ﺛﺒﻮت اﻟﺤﻖ هﻮ دﻳﻦ اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﻣﻦ اﻻﺳﻼم او اﻟﺬﻣﻪ ﻓﻤﻦ‬
‫ﻻ ﻋﻨﺪ اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ اﻻﻧﺴﺎن‪:‬‬
‫اﻻﺳﻼم ﻟﻪ و ﻻذﻣﺔ‪ ،‬ﻓﻼ ﺣﻖ ﻟﻪ ﻣﻦ اﻟﺤﻴﺎة و هﻮ اﻟﺬي ﻳﻨﻄﺒﻖ ﻋﻠﻲ اﻟﻨﺎﻣﻮس اﻟﻔﻄﺮي اﻟﺬي ﺳﻤﻌﺖ اﻧﻪ اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ اﺟﻤﺎ ً‬
‫ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﻲ از ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻬﺎ در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﻣﺮي ﮔﺮﻳﺰﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق آﺴﻲ‬
‫ﻖ ﻗﺒﻮل دارد‬
‫را ﻗﺒﻮل دارد آﻪ ﻣﻲﺧﻮاهﺪ ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان را زﻳﺮ ﭘﺎ ﺑﮕﺬارد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻪ اﺳﻼم در ﺑﺎب ﺛﺒﻮت ﺣ ّ‬
‫دﻳﻦ ﺗﻮﺣﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻪ هﻤﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﺬﻳﺮش ذﻣّﻪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬آﺴﻲ آﻪ ﻧﻪ اﺳﻼم را ﺑﭙﺬﻳﺮد و ﻧﻪ ذﻣّﻪ را ﺣﻖ ﺣﻴﺎت ﻧﺪارد؛ و اﻳﻦ اﻣﺮي‬
‫ﻻ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ اﻧﻄﺒﺎق دارد"]‪.[5‬‬‫اﺳﺖ آﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻄﺮي آﻪ اﺟﻤﺎ ً‬

‫‪ -1-4‬ﻏﻴﺮ اهﻞ ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻗﺮﺁن ﻏﻴﺮ اهﻞ ﮐﺘﺎب را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻬﺎد اﺑﺘﺪاﻳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽ دهﺪ]‪ .[6‬ﺁﻧﺎن ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻤﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺎذا اﻧﺴﻠﺦ اﻻﺷﻬﺮ اﻟﺤﺮم ﻓﺎﻗﺘﻠﻮا اﻟﻤﺸﺮﮐﻴﻦ ﺣﻴﺚ وﺟﺪﺗﻤﻮهﻢ و ﺧﺬوهﻢ واﺣﺼﺮوهﻢ واﻗﻌﺪوا ﻟﻬﻢ ﮐﻞ ﻣﺮﺻﺪ ﻓﺎن ﺗﺎﺑﻮا و اﻗﺎﻣﻮا اﻟﺼﻠﻮﻩ‪ .‬و ان‬
‫اﺣﺪ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮﮐﻴﻦ اﺳﺘﺠﺎرﮎ ﻓﺎﺟﺮﻩ ﺣﺘﯽ ﻳﺴﻤﻊ ﮐﻼم اﷲ ﺛﻢ اﺑﻠﻐﻪ ﻣﺎﻣﻨﻪ ذﻟﮏ ﺑﺎﻧﻬﻢ ﻗﻮم ﻻﻳﻌﻠﻤﻮن‪ :‬و ﭼﻮن ﻣﺎهﻬﺎﯼ ﺣﺮام ﺑﻪ ﺳﺮﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن را هﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ﺑﮑﺸﻴﺪ و ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﮕﻴﺮﻳﺪﺷﺎن و ﻣﺤﺎﺻﺮﻩ ﺷﺎن ﮐﻨﻴﺪ و هﻤﻪ ﺟﺎ در ﮐﻤﻴﻨﺸﺎن ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ و زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁزادﺷﺎن ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁﻣﺮزﮔﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﻣﺸﺮﮐﺎن از ﺗﻮ ﭘﻨﺎﻩ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ او‬
‫ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ ﺟﺎﯼ اﻣﻨﺶ ﺑﺮﺳﺎن‪ ،‬اﻳﻦ از ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﺸﺎن ﻗﻮﻣﯽ ﻧﺎﺁﮔﺎﻩ اﻧﺪ)ﺗﻮﺑﻪ‪ 5 ،‬و ‪.(6‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳﻪ ﯼ ﺷﺸﻢ ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ اﻣﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﺗﺎ "اﺻﻮل ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﯽ"‬
‫را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﭘﺬﻳﺮش اﺳﻼم ﻳﺎ ﻣﺮگ‪ ،‬ﻳﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ‪ ":‬ﭘﺲ وﻗﺘﯽ ﻣﺸﺮآﯽ ﭘﻨﺎﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺗﺎ از ﻧﺰدﻳﻚ دﻋﻮت‬
‫دﻳﻨﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮدﻩ و اﮔﺮ ﺁن را ﺣﻖ دﻳﺪ و ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اش ﺑﺮاﯼ اش روﺷﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوﯼ آﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ او را ﭘﻨﺎﻩ دهﻨﺪ ﺗﺎ‬
 ‫‪105‬‬

‫آﻼم ﺧﺪا را ﺑﺸﻨﻮد ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﺮدﻩ ﺟﻬﻞ از روﯼ دﻟﺶ آﻨﺎر رﻓﺘﻪ و ﺣﺠﺖ ﺧﺪا ﺑﺮاﻳﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن و‬
‫ﺷﻨﻴﺪن ﺑﺎز هﻢ ﮔﻤﺮاهﯽ و اﺳﺘﻜﺒﺎر ﺧﻮد را اداﻣﻪ داد و اﺻﺮار ورزﻳﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺰو هﻤﺎن آﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ آﻪ در ﭘﻨﺎﻩ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ و‬
‫اﻣﺎن ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ‪ ،‬و ﺧﻼﺻﻪ اﻣﺎﻧﯽ آﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ دادﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ هﺮ وﺳﻴﻠﻪ آﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ زﻣﻴﻦ را از ﻟﻮث‬
‫وﺟﻮدش ﭘﺎك آﺮد ‪ ...‬ﻗﻬﺮًا ﻣﺪت اﻣﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻘﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺖ‪ ...‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از ﺁﻧﻜﻪ آﻼم ﺧﺪا را ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ ‪ ،‬و ﺗﺎ‬
‫ﺁﻧﺠﺎ آﻪ ﺿﻼﻟﺖ از هﺪاﻳﺖ ﺑﺮاﯼ ﺷﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد ﺁن ﻣﻬﻠﺖ اﻣﺘﺪاد ﭘﻴﺪا آﻨﺪ ‪ ...‬ﺷﺨﺺ اﻣﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺻﺖ دارد‪ ...‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﯽ ﻳﻜﯽ را ﺑﻪ ارادﻩ ﺧﻮد اﺧﺘﻴﺎر آﻨﺪ "]‪.[7‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬ﻗﺮﺁن اﻣﺎن دادن ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ را‪ ،‬ﻣﺸﺮوط و ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺁﻧﺎن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬‬
‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﭘﻨﺎﻩ دادن ﺑﻪ ﭘﻨﺎﻩ ﺧﻮاهﺎن را وﻗﺘﯽ واﺟﺐ آﺮدﻩ آﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﭘﻨﺎهﻨﺪﻩ ﺷﺪن ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن و ﻳﺎ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺎﺷﺪ آﻪ ﻧﻔﻊ اش‬
‫ﻋﺎﻳﺪ اﺳﻼم ﮔﺮدد ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻏﺮﺿﯽ در آﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﯼ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ دﻻﻟﺖ ﻧﺪارد آﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ آﺴﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻨﺎﻩ داد‬
‫‪ ،‬و اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺸﻤﻮل ﺁﻳﺎت ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ آﻪ دﺳﺘﻮر ﺗﺸﺪﻳﺪ را دادﻩ اﺳﺖ"]‪.[8‬‬

‫ﻣﻄﺎﻳﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﮑﻢ‪،‬ﺟﺰ ﻣﺤﮑﻤﺎت ﻗﺮﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﺴﺦ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ " :‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ از ﺁﻳﺎت ﻣﺤﻜﻤﻪ اﺳﺖ و ﻧﺴﺦ ﻧﺸﺪﻩ‬
‫و ﺑﻠﻜﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﺴﺦ ﻧﻴﺴﺖ ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ از ﺿﺮورﻳﺎت ﻣﺬاق دﻳﻦ و ﻇﻮاهﺮ آﺘﺎب و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ...‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ آﻪ‬
‫ﺑﻪ هﺮ آﺲ از اﻳﺸﺎن آﻪ اﻣﺎن ﺑﺨﻮاهﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﺎرف دﻳﻦ را ﺷﻨﻴﺪﻩ و از اﺻﻮل دﻋﻮت دﻳﻨﯽ ﺳﺮ درﺁورد‪ ،‬اﻣﺎن دهﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﮔﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺮ وﯼ‬
‫روﺷﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮو دﻳﻦ ﺷﻮد ‪ ،‬و ﻣﺎدام آﻪ اﺳﻼم ‪ ،‬اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺻﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻄﻼن و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﻣﺤﻜﻤﯽ اﺳﺖ آﻪ ﺗﺎ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﺴﺦ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ"]‪.[9‬‬

‫ﭘﺲ ﻗﺮﺁن ﻏﻴﺮ اهﻞ ﮐﺘﺎب را در ﺗﻤﺎﻣﯽ زﻣﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮگ ﻳﺎ ﭘﺬﻳﺮش اﺳﻼم ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ اﻳﻦ ﺣﮑﻢ را ﻧﺸﺎﻧﻪ ﯼ‪:‬‬
‫"ﻧﻬﺎﻳﺖ درﺟﻪ رﻋﺎﻳﺖ اﺻﻮل ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺣﻔﻆ ﻣﺮاﺳﻢ ﮐﺮاﻣﺖ و ﮔﺴﺘﺮش رﺣﻤﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ" ﻣﯽ داﻧﺪ]‪.[10‬‬

‫در ﺳﻮرﻩ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫ﻳﺎ اﻳﻬﺎ اﻟﻨﺒﯽ ﺟﺎهﺪ اﻟﮑﻔﺎر و اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻴﻦ واﻏﻠﻆ ﻋﻠﻴﻬﻢ و ﻣﺎوﺋﻬﻢ ﺟﻬﻨﻢ و ﺑﺌﺲ اﻟﻤﺼﻴﺮ‪ :‬اﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻦ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺁﻧﺎن‬
‫درﺷﺘﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﺸﺎن ﺟﻬﻨﻢ اﺳﺖ و ﺑﺪﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﯽ اﺳﺖ)ﺗﺤﺮﻳﻢ‪.(9 ،‬‬

‫ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻘﺪادﯼ ﺳﻴﻮرﯼ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ اﺳﺖ و ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺎ زﺑﺎن اﺳﺖ‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﯼ ﺣﺠﺖ ﺑﺮﺁﻧﺎن و ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز دادﻧﺸﺎن و اﻳﻦ ﻗﻮل را ﺣﺒﺎﺑﯽ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬اﻣﺮ ﺑﺎ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﻔﺎر دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻔﺎرﯼ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫دارﻧﺪ ﻳﺎ ﺷﺒﻬﻪ ﯼ ﺁن در ﺣﻘﺸﺎن ﻣﯽ رود ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﮐﺎرزار ﺷﻮد ﺗﺎ اﺳﻼم ﺁورﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ذﻣﻪ ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ و اﮔﺮ هﻴﭽﮑﺪام از اﻳﻦ دو اﻣﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻧﺪارﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﮐﺎرزار ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ اﺳﻼم ﺁورﻧﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ"]‪ .[11‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ‪ ،‬ﻋﻴﻨًﺎ‬
‫در ﺳﻮرﻩ ﺗﻮﺑﻪ)ﺁﻳﻪ ‪ (73‬ﺗﮑﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﺑﺮﺧﻮرد در ﺁﺧﺮت‪ :‬اﻣﺎ ﻋﻘﻮﺑﺖ اﺧﺮوي ﺁﻧﻬﺎ‪:‬‬

 ‫‪106‬‬

‫واذا ﺗﺘﻠﯽ ﻋﻠﻴﻬﻢ ء اﻳﺎﺗﻨﺎ ﺑﻴﻨﺎت ﺗﻌﺮف ﻓﯽ وﺟﻮﻩ اﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا اﻟﻤﻨﮑﺮ ﻳﮑﺎدون ﻳﺴﻄﻮن ﺑﺎﻟﺬﻳﻦ ﻳﺘﻠﻮن ﻋﻠﻴﻬﻢ ء اﻳﺎﺗﻨﺎ ﻗﻞ اﻓﺎﻧﺒﺌﮑﻢ ﺑﺸﺮ ﻣﻦ ذﻟﮑﻢ‬
‫اﻟﻨﺎر وﻋﺪهﺎ اﷲ اﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا و ﺑﺌﺲ اﻟﻤﺼﻴﺮ‪ :‬ﭼﻮن ﺁﻳﺎت روﺷﻨﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺎن اﻧﻜﺎر را ﺑﺮ ﭼﻬﺮﻩ آﺎﻓﺮان ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﯽ؛‬
‫ﭼﻨﺎن آﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن آﻪ ﺁﻳﺎت را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ور ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺪﺗﺮ از اﻳﻦ ﺁﮔﺎﻩ آﻨﻢ؟ ﺁﺗﺶ ‪ .‬ﺧﺪا ﺁن را ﺑﻪ‬
‫آﺴﺎﻧﯽ آﻪ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردﻩاﻧﺪ وﻋﺪﻩ دادﻩ اﺳﺖ و ﺁﺗﺶ ﺑﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﯽ اﺳﺖ )ﺣﺞ‪.(72 ،‬‬

‫ﭘﺲ ﮐﻴﻔﺮ اﻧﻜﺎر اﺳﻼم و اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردن ﺑﻪ ﺁن ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺁﺗﺶ اﺑﺪﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻪ ﻧﻮع ﺁﺗﺸﯽ؟‬

‫ان اﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا ﺑﺎﻳﺎﺗﻨﺎ ﺳﻮف ﻧﺼﻠﻴﻬﻢ ﻧﺎرا ﮐﻠﻤﺎ ﻧﻀﺠﺖ ﺟﻠﻮدهﻢ ﺑﺪﻟﻨﺎهﻢ ﺟﻠﻮدا ﻏﻴﺮهﺎ ﻟﻴﺬوﻗﻮا اﻟﻌﺬاب ان اﷲ ﮐﺎن ﻋﺰﻳﺰا ﺣﮑﻴﻤﺎ‪ :‬ﺁﻧﺎن را آﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺁﻳﺎت ﻣﺎ آﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺁﺗﺶ ﺧﻮاهﻴﻢ اﻓﻜﻨﺪ‪ .‬هﺮﮔﺎﻩ ﭘﻮﺳﺖ ﺗﻨﺸﺎن ﺑﭙﺰد ﭘﻮﺳﺘﻲ دﻳﮕﺮﺷﺎن دهﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻋﺬاب ﺧﺪا را ﺑﭽﺸﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﭘﻴﺮوز و ﺣﻜﻴﻢ‬
‫اﺳﺖ )ﻧﺴﺎء‪.(56 ،‬‬

‫و ﻗﻞ اﻟﺤﻖ ﻣﻦ رﺑﮑﻢ ﻓﻤﻦ ﺷﺎء ﻓﻠﻴﻮﻣﻦ و ﻣﻦ ﺷﺎء ﻓﻠﻴﮑﻔﺮ اﻧﺎ اﻋﺘﺪﻧﺎ ﻟﻠﻈﺎﻟﻤﻴﻦ ﻧﺎرا اﺣﺎط ﺑﻬﻢ ﺳﺮادﻗﻬﺎ و ان ﻳﺴﺘﻐﻴﺜﻮا ﻳﻐﺎﺛﻮا ﺑﻤﺎء ﮐﺎﻟﻤﻬﻞ‬
‫ﻳﺸﻮﯼ اﻟﻮﺟﻮﻩ ﺑﺌﺲ اﻟﺸﺮاب و ﺳﺎء ت ﻣﺮﺗﻔﻘﺎ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬هﺮ آﻪ ﺑﺨﻮاهﺪ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد و هﺮ آﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاهﺪ آﺎﻓﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮاي آﺎﻓﺮان ﺁﺗﺸﻲ آﻪ ﻟﻬﻴﺐ ﺁن هﻤﻪ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺁﻣﺎدﻩ آﺮدﻩاﻳﻢ و ﭼﻮن ﺑﻪ اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﺁب ﺧﻮاهﻨﺪ از ﺁﺑﻲ ﭼﻮن‬
‫ﻣﺲ ﮔﺪاﺧﺘﻪ آﻪ از ﺣﺮارت ﭼﻬﺮﻩهﺎ آﺒﺎب ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺨﻮراﻧﻨﺪﺷﺎن ‪ ،‬ﭼﻪ ﺁب ﺑﺪي و ﭼﻪ ﺁراﻣﮕﺎﻩ ﺑﺪ )آﻬﻒ‪.(29 ،‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺁزادﯼ ﺑﻴﻦ اﻧﺘﺨﺎب دﻳﻦ و ﺑﯽ دﻳﻨﯽ در اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﺣﻖ ﺁدﻣﯽ اﺳﺖ و اآﺮاﻩ در دﻳﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ از اﻳﻦ ﺣﻖ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮد و دﻳﻦ‬
‫دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁﺗﺶ اﻓﮑﻨﺪﻩ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ و ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﺲ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻪ او ﺧﻮراﻧﺪﻩ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ؟ ﭼﺮا در دﻧﻴﺎ و ﺁﺧﺮت ﭼﻮن ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد؟ ﻗﺮﺁن وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﻨﮑﺮان در ﺁﺧﺮت را هﻢ ﺿﻤﻦ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺑﺎ ﺣﻴﻮانهﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﺧﺸﻌﺎ اﺑﺼﺎرهﻢ ﻳﺤﺮﺟﻮن ﻣﻦ اﻻﺟﺪاث ﮐﺎﻧﻬﻢ ﺟﺮدا ﻣﻨﺘﺸﺮ‪ :‬ﻧﺸﺎن ذﻟﺖ در ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺁﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻠﺦهﺎي ﭘﺮاآﻨﺪﻩ از ﻗﺒﺮهﺎ ﺑﻴﺮون‬
‫ﻣﻲﺁﻳﻨﺪ )ﻗﻤﺮ‪.(7 ،‬‬

‫ﻓﺸﺎرﺑﻮن ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ اﻟﺤﻤﻴﻢ ﻓﺸﺎرﺑﻮن ﺷﺮب اﻟﻬﻴﻢ هﺬا ﻧﺰﻟﻬﻢ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪ :‬و ﺑﺮ ﺳﺮ ﺁن ﺁب ﺟﻮﺷﺎن ﺧﻮاهﻴﺪ ﻧﻮﺷﻴﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻣﻲﻧﻮﺷﻴﺪ آﻪ ﺷﺘﺮ ﺗﺸﻨﻪ‬
‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻏﺬاﻳﺸﺎن در روز ﺟﺰا )واﻗﻌﻪ‪56 ،‬ـ‪.(54‬‬

‫ﻓﺮض آﻨﻴﻢ در زﻣﺎن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺮدﯼ دﻻﻳﻞ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اﺳﻼم را ﺷﻨﻴﺪ و ﺁﻧﻬﺎ ﺿﻌﻴﻒ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻳﺎ دﻳﻦ ﻣﻮﺳﯽ)ﻳﻬﻮد( و دﻳﻦ‬
‫ﻋﻴﺴﯽ)ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ( را ﺑﺮﺗﺮ از دﻳﻦ اﺳﻼم داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﻮاهﺪ وﺟﻮد ﺧﺪا او را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاﻳﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﺪا‬
‫و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﭼﻪ ﺣﮑﻤﯽ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﭼﻨﺎن ﻓﺮدﯼ دادﻩ اﺳﺖ؟‬
 ‫‪107‬‬

‫اﻟﻢ ﻳﻌﻠﻤﻮا اﻧﻪ ﻣﻦ ﻳﺤﺎدد اﷲ و رﺳﻮﻟﻪ ﻓﺎن ﻟﻪ ﻧﺎر ﺟﻬﻨﻢ ﺧﺎﻟﺪا ﻓﻴﻬﺎ ذاﻟﮏ اﻟﺨﺰﯼ اﻟﻌﻈﻴﻢ ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ آﻪ هﺮ آﺲ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزد‪ ،‬ﺁﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ ﻧﺼﻴﺐ اوﺳﺖ آﻪ ﺟﺎوداﻧﻪ در ﺁن ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮارﯼ ﺑﺰرگ اﺳﺖ )ﺗﻮﺑﻪ‪.(63 ،‬‬

‫اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮاﻳﯽ دﻳﻨﯽ )‪ (Religious exclusivism‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ دﻳﻦ را دﻳﻦ ﺣﻖ ﻣﯽ داﻧﺪ و ﻧﺠﺎت و ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري را ﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﮔﺮو ﭘﻴﺮوي از ﺁن دﻳﻦ ﺧﺎص ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن‪ ،‬دوران اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮاﻳﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮد‪ .‬ادﻳﺎن‬
‫اﺑﺮاهﻴﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺁن دوراﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﻄﻠﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻖ و ﺗﻨﻬﺎ راﻩ ﺳﻌﺎدت اﺧﺮوﯼ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‬
‫اﻧﺤﺼﺎر ﮔﺮا ﺑﻮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻌﺪﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﻴﺮوان ادﻳﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﮔﺮاﻳﯽ‬
‫)‪(inclusivism‬ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ دﻳﻦ اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮا ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ راﻩ رﺳﺘﮕﺎرﯼ و ﻧﺠﺎت را ﭘﻴﺮوﯼ از اﺳﻼم ﻣﻲداﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻜﺮان در ﺁﺧﺮت ‪ ،‬وﻋﺪﻩ ﯼ ﺁﺗﺶ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺁﻧﺎن در دﻧﻴﺎ هﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ اهﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ‬
‫ﭘﺬﻳﺮش اﺳﻼم ﻳﺎ ﻣﺮگ ﻳﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اهﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮش اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ذﻟﻴﻼﻧﻪ ﯼ ﺟﺰﻳﻪ و ﻣﺮگ ﻳﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪﻳﻦ هﻢ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺜﺮت ﮔﺮاﻳﯽ )‪(pluralism‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از وﺟﻮﻩ دوران ﻣﺪرن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﮔﻤﺎن آﺜﺮﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬هﺮﻳﻚ از ادﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از دﻳﮕﺮي ‪ ،‬راﻩ رﺳﺘﮕﺎري را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدهﻨﺪ‪ .‬ادﻳﺎن راهﻬﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻌﺒﻴﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺮ‬
‫داﻣﻨﻪ ﻳﻚ آﻮﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎهﯽ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان از ادﻳﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﺑﺎزﺗﺎب دهﻨﺪﻩ ﯼ ﻓﺮهﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ اﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬درﮎ هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻋﺪول از اﻳﻦ ﻧﮕﺎﻩ و اﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ اﺣﮑﺎم ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﯽ)روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ‪ ،‬روﺷﻨﻔﮑﺮان ﻣﺬهﺒﯽ( ﺣﮑﻢ ارﺗﺪاد را ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوران ﻣﺪرن ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪،‬ﻳﺎ‬
‫اﺳﺎﺳًﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻗﺮﺁن ﻓﺎﻗﺪ ﺣﮑﻢ ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺪور اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد ﺳﮑﻮت اﺧﺘﻴﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﺁﻳﺎ رواﺳﺖ ﮐﻪ در دوران ﻣﺪرن‬
‫در ﺳﻮدان ‪ ،‬ﮐﻮﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و اﻳﺮان‪ ،‬ﺷﺎهﺪ ﺻﺪور اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد ﺑﺎﺷﻴﻢ ؟ ﺁﻳﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو دﻳﻦ ﺁراﯼ دﮔﺮ اﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻪ‬
‫دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﯽ دﻳﻨﯽ ‪ ،‬ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل و ﻧﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﺗﺮور؟!‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 14 ،‬ﺁﺑﺎن ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪- -1‬ﺷﻴﺦ ﻣﺮﺗﻀﯽ اﻧﺼﺎرﯼ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺎﺳﺐ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ 1375 ،‬ﻩ‪ -‬ق‪ ،‬ص ‪ ،45‬س س ‪.27-28‬‬
‫‪-2‬ﻳﮏ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 9‬ص ‪. 317‬‬
‫‪-3‬ﻳﮏ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬هﻤﺎن‬
‫‪-4‬ﻳﮏ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪. 322 -323‬‬
‫‪ -5‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬اﻟﺠﺰء اﻟﺜﺎﻟﺚ‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪. 287‬‬
‫‪ -6‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اهﻤﻴﺖ ﺑﺤﺚ ﺟﻬﺎد اﺑﺘﺪاﻳﻴﻒ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﺁن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -7‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،9‬ص‪.207 -208‬‬

‫‪ -8‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ، 9‬ص ‪.208‬‬

‫‪108‬‬

‫‪ -9‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪.207‬‬

‫‪ -10‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ، 9‬ص ‪.206‬‬

‫‪ -11‬ﮐﻨﺰاﻟﻌﺮﻓﺎن‪.360 -361/1 ،‬‬

 ‫‪109‬‬

‫ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ)‪(18‬‬
‫ﺧﻮﮐﻬﺎ‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ هﺎ‪ ،‬ﭘﺸﻪ هﺎ‪ ،‬اﻻغ هﺎ‬

‫دﻳﻦ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪ اﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﺑﺎزﺗﺎب دهﻨﺪﻩ ﯼ ﻓﺮهﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ ﯼ ﻇﻬﻮرش هﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﻠﮑﻴﺎن‪ ،‬ﻗﺮﺁن ﺣﺎﺷﻴﻪ اﯼ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺘﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯼ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ‪ .‬اﺳﻼم ﻳﮏ "دﻳﮕﺮﯼ" و "ﺗﻔﺎوت" را ﺑﻪ "ﺣﻴﻮاﻧﻴﺖ" و ﺣﺴﺪ و ﻏﺮض و ﻣﺮض ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﯽ داد‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ‬
‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮﯼ و اﺧﺮوﯼ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﻬﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ در دل اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬هﻤﺎن ﮔﻔﺘﻤﺎن را‬
‫ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺣﻴﻮان ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺁن ﺣﻴﻮان هﺎﯼ وﺣﺸﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻟﻮﯼ ﻳﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎرﻓﺎن ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬او ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوران ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎهﺶ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن)ﮐﻔﺎر(‪ ،‬دﻗﻴﻘًﺎ‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب دهﻨﺪﻩ ﯼ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﯼ ﻣﻮﻟﻮﯼ ﺧﻮن ﮐﻔﺎر ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﭼﻮن ﺷﻮد وﺣﺸﯽ ﺷﻮد ﺧﻮﻧﺶ ﻣﺒﺎح‬ ‫ﺧﺮ ﻧﺸﺎﻳﺪ ﮐﺸﺖ از ﺑﻬﺮ ﺻﻼح‬

‫هﻴﭻ ﻣﻌﺬورش ﻧﻤﯽ دارد ودود‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺮ را داﻧﺶ زاﺟﺮ ﻧﺒﻮد‬

‫ﮐﯽ ﺑﻮد ﻣﻌﺬور اﯼ ﻳﺎر ﺳﻤﯽ‬ ‫ﭘﺲ ﭼﻮ وﺣﺸﯽ ﺷﺪ از ﺁن دم ﺁدﻣﯽ‬

‫هﻤﭽﻮ وﺣﺸﻲ ﭘﻴﺶ ُﻧﺸّﺎب و رﻣﺎح‬ ‫ﻻﺟﺮم ُآﻔّﺎر را ﺧﻮن ﺷﺪ ﻣُﺒﺎح‬

‫)ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬دﻓﺘﺮ اول‪ ،‬اﺑﻴﺎت ‪(3320 -3323‬‬

‫اﻣﺎ ﻓﺮهﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ و ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻗﺮﺁن وﻗﺘﯽ ﺑﺴﻂ ﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﻧﺸﺪ‪،‬ﻓﺮﻗﻪ هﺎﯼ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﺣﻴﻮان‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ورﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن دﻳﮕﺮﯼ را ﺣﻼل اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬هﺮ ﮔﺮوهﯽ ‪ ،‬دﻳﮕﺮﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻤﯽ ﻣﺘﻔﺎوت را ‪ ،‬ﺣﻴﻮان ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ف ﻋﺮﻓﺎنﻧﻈﺮي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﯽاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬از ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻮﻓﻴﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽ آﻨﺪ آﻪ در ﻣﻜﺎﺷﻔﺎتﺷﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎر ِ‬
‫ﺻﻮرت ﺧﻨﺰﻳﺮ )ﺧﻮك( ﻣﯽدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ راﻩ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﺧﻮﮎ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ از ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪:‬‬

‫"و ﻣﻨﻬﻢ رﺿﻲ اﻟﻠّﻪ ﻋﻨﻬﻢ اﻟﺮﺟﺒﻴﻮن‪ ...‬و آﺎن هﺬا اﻟﺬي راﻳﺘﻪ ﻗﺪا ﺑﻘﻲ ﻋﻠﻴﻪ آﺸﻒ اﻟﺮواﻓﺾ‪ ...‬ﻓﻜﺎن ﻳﺮاهﻢ ﺧﻨﺎزﻳﺮ ﻓﻴﺎﺗﻲ اﻟﺮﺟﻞ اﻟﻤﺴﺘﻮر‬
‫اﻟﺬي ﻻﻳﻌﺮف ﻣﻨﻪ هﺬا اﻟﻤﺬهﺐ ﻗﻂ و هﻮ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ ﻳﺪﻳﻦ ﺑﻪ رﺑﻪ ﻓﺎذا ﻣﺮﻋﻠﻴﻪ ﺑﺮاﻩ ﻓﻲ ﺻﻮرﻩ ﺧﻨﺰﻳﺮ ﻓﻴﺴﺘﺪ ﻋﻴﻪ و ﻳﻘﻮل ﻟﻪ ﺗﺐ اﻟﻲ اﷲ‬
‫ﻓﺎﻧﻚ ﺷﻴﻌﻲ راﻓﻀﻲ‪ ...‬ﻓﺎن ﺗﺎب و ﺻﺪق ﻓﻲ ﺗﻮﺑﺘﻪ را´ﻩ اﻧﺴﺎﻧﺎ‪ :...‬و دﺳﺘﻪي از ﺁﻧﺎن‪ ،‬رﺿﻲاﷲ ﻋﻨﻬﻢ‪ ،‬رﺟﺒﻴّﻮناﻧﺪ‪ ...‬و اﻳﻦ ﺷﺨﺺ آﻪ ﻣﻦ‬
‫دﻳﺪﻣﺶ در آﺸﻒ و ﺷﻬﻮدي راﻓﻀﻴﺎن )= ﺷﻴﻌﻴﺎن( را دﻳﺪﻩ ﺑﻮد‪ ...‬ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮك ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺁن ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺮدي ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﭘﻴﺶ او‬
‫ﺁﻣﺪﻩ او هﺮﮔﺰ ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺖ آﻪ ﺁن ﻣﺮد ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ اهﻞ ﻣﺬهﺐ راﻓﻀﻴﺎن اﺳﺖ وﻟﻲ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬او ﻣﺘﺪﻳﻦ و ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺬهﺐ راﻓﻀﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮد ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﺑﺮ او ﮔﺬر آﺮد او وي را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮآﻲ دﻳﺪ‪ .‬ﺻﺪاﻳﺶ آﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﺎﻩ ﺧﺪا ﺗﻮﺑﻪ آﻦ‪ ،‬ﭼﺮا آﻪ ﺷﻴﻌﻲ‬
‫راﻓﻀﻲاي‪ ...‬ﭘﺲ اﮔﺮ او ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻲآﺮد و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻲآﺮد‪ ،‬او وي را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﻣﻲدﻳﺪ"]‪.[1‬‬
 ‫‪110‬‬

‫وﻗﺘﻲ ﻓﺮد‪ ،‬ﮔﺮوﻩ ﻳﺎ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻋﺘﻘﺎداﺗﺸﺎن از ﺣﻮزﻩ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺧﺎرج ﮔﺮدﻧﺪ و ﺣﻴﻮان ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬راﻩ ﮔﻔﺖ و ﺷﻨﻮد ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ راﻩ ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪن از ﺷﺮ ﺣﻴﻮان وﺣﺸﯽ‪ ،‬آﺸﺘﻦ اوﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﺑﺮ هﻤﻴﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻓﺘﻮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﯽ دادﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫"ﭘﺲ ﺑﺒﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ آﻪ اﻳﻦ ﻗﻮم )ﻳﻌﻨﻲ اﺑﺎﺣﺘﻴﺎن و زﻧﺪﻳﻘﺎن( ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺧﻠﻖاﻧﺪ و ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ اﻣﺖاﻧﺪ و ﻋﻼج اﻳﺸﺎن ﻣﺄﻳﻮس و ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ آﺮدن‬
‫و اﻳﺸﺎن را ﻧﺼﻴﺤﺖ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﻮد ﻧﺪارد آﻪ ﻗﻤﻊ و اﺳﺘﻴﺼﺎل اﻳﺸﺎن و رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن اﻳﺸﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺟﺰ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻴﺴﺖ اﺻﻼح اﻳﺸﺎن‪.‬‬
‫ﻳﻔﻌﻞ اﷲ ﺑﺎﻟﺴﻴﻒ و اﻟﺴﻨﺎن ﻣﺎﻻ ﻳﻔﻌﻞ ﺑﺎﻟﺒﺮهﺎن"]‪.[2‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ داﻧﺶﭘﮋوﻩ ﻓﺘﻮاي دﻳﮕﺮي از اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﻲ را ﻣﻨﺘﺸﺮ آﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن وﯼ ‪،‬ﺁﻧﻬﺎ از ﮐﺎﻓﺮان روﻣﯽ هﻢ ﺑﺪﺗﺮ و ﻧﺠﺲ‬
‫ﺗﺮﻧﺪ‪.‬ﻟﺬا‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ ﻳﮏ ﺗﻦ از ﺁﻧﺎن ﺑﺮﺗﺮ از ﮐﺸﺘﻦ هﻔﺘﺎد ﮐﺎﻓﺮ روﻣﯽ اﺳﺖ‪" :‬ﺑﺪان آﻪ ﻗﺘﻞ اﻳﺸﺎن ﺣﻼﻟﺘﺮ از ﺁب ﺑﺎران و واﺟﺐﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺳﻠﻄﺎﻧﺎن و ﭘﺎدﺷﺎهﺎن آﻪ اﻳﺸﺎن را ﻗﻬﺮ آﻨﻨﺪ و ﻗﺘﻞ آﻨﻨﺪ و ﭘﺸﺖ زﻣﻴﻦ را از ﻧﺠﺎﺳﺖ و ﺟﺎﺳﺖ اﻳﺸﺎن ﭘﺎك آﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﺸﺎن دوﺳﺘﻲ و ﺻﺤﺒﺖ‬
‫ﻧﺸﺎﻳﺪ آﺮد و ذﺑﻴﺢ اﻳﺸﺎن را ﻧﺸﺎﻳﺪ ﺧﻮردن و ﻧﻜﺎح اﻳﺸﺎن ﻧﺸﺎﻳﺪ آﺮدن و ﺧﻮن ﻣﻠﺤﺪي رﻳﺨﺘﻦ اوﻟﻲﺗﺮ اﺳﺖ آﻪ هﻔﺘﺎد آﺎﻓﺮ روﻣﻲ را‬
‫آﺸﺘﻦ"]‪.[3‬‬

‫آﺎر از ﺣﻴﻮان ﺧﻮاﻧﺪن آﻔﺎر ﺁﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﻴﻮان ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎرف ﻧﻈﺮﯼ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ آﺎر ﺑﺪﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﻧﻮﺑﺖ ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﯼ اﻣﺎﻣﺎﻧﺸﺎن "ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ" ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﺁﻧﻘﺪر ﻋﻠﯽ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ را ﻣﺠﺬوب‬
‫آﺮد آﻪ ﺁن را "ﻋﻤﻴﻖ و ﭘﺮﻣﻌﻨﯽ و ﻏﻢاﻧﮕﻴﺰ" ﺧﻮاﻧﺪ]‪ . [4‬اﻣﺎم ﺻﺎدق ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻳﻜﯽ از اﺻﺤﺎﺑﺶ درﺑﺎرﻩ اهﻤﻴﺖ اﺻﻞ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫"هﺮآﺲ ﺑﺎ ﺗﻼش در ﻋﺒﺎدت ﺟﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻌﺐ اﻓﻜﻨﺪ ﺑﺪﻳﻦ اﻣﻴﺪ آﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﭘﺎداش ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﻋﺒﺎدت از‬
‫ﻓﻜﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻮد ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﮕﻴﺮد ﺑﺪون اﻣﺎم و ﻣﻘﺘﺪاﻳﯽ آﻪ از ﺟﺎﻧﺐ اﷲ رهﺒﺮ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻼش و ﻃﺎﻋﺖ او ﻣﻘﺒﻮل درﮔﺎﻩ ﺣﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺎﺑﺪﯼ ﮔﻤﺮاﻩ و ﺳﺮﮔﺮدان اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻋﺒﺎدت او ﺑﻴﺰار اﺳﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎن او داﺳﺘﺎن ﮔﻮﺳﭙﻨﺪﯼ اﺳﺖ آﻪ ﺷﺒﺎن و رﻣﻪ ﺧﻮد را ﮔﻢ‬
‫آﻨﺪ و ﺁن روز را ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺑﺪود ﺗﺎ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻩ آﻪ رﻣﻪاﯼ ﺑﺒﻴﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁن رﻣﻪ و ﺷﺒﺎﻧﺶ دل ﺑﺒﻨﺪد و در ﺧﻮاﺑﮕﺎﻩ ﺁن‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺑﻴﺎرﻣﺪ و ﻓﺮدا آﻪ ﺷﺒﺎن ‪ ،‬رﻣﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬واﺷﻨﺎﺳﺪ آﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ رﻣﻪ و اﻳﻦ ﺷﺒﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ﺣﻴﺮان و ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﺪود و‬
‫ﺟﻮﻳﺎي ﺷﺒﺎن ﺧﻮد و رﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از دور ﺷﺒﺎن و رﻣﻪاﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﻨﺪ و ﺑﺎز دل ﺧﻮش آﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺁن ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ و ﭼﻮن ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺷﺒﺎن ﺑﺎﻧﻚ ﺑﺮﺁورد و او را از رﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ آﻪ اي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺳﺮﮔﺮدان ‪ ،‬ﺗﻮ از اﻳﻦ رﻣﻪ ﻧﺒﺎﺷﯽ و ﻧﻪ ﻣﻦ ﺷﺒﺎن ﺗﻮ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﺮﺳﺎن و‬
‫ﻧﺎاﻣﻴﺪ و ﺳﺮﮔﺮدان راﻩ ﺧﻮد را در ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺑﺪود‪ :‬ﻧﻪ ﺷﺒﺎﻧﯽ آﻪ او را ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎﻩ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ رﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎن ﮔﺮﮔﯽ ﻓﺮﺻﺖ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺷﻤﺮد ﺑﺮ ﺟﻬﺪ و او را ﻃﻌﻤﻪ ﺧﻮد ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺨﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ آﻪ از ﺟﺎ ﺑﺮﺧﻴﺰد و اﻣﺎﻣﯽ ﻇﺎهﺮ و ﻋﺎدل از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ اﷲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻴﺮان و ﺳﺮﮔﺮدان و ﮔﻤﺮاﻩ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﻤﻴﺮد هﻤﺮدﻳﻒ آﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ"]‪ .[5‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺪون اﻣﺎم‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺪون ﺷﺒﺎن‪ ،‬و هﻢ ﺣﮑﻢ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻔﺎر هﻢ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺮﺁن ﺣﻴﻮاﻧﻬﺎﯼ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺮگ و ﺁﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ اﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ آﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎﻧﻲ آﻪ از وﻻﻳﺖ اهﻞ ﺑﻴﺖ ﺗﻤﺮد ﻣﻲآﻨﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ و ﻣﺎهﻴﺘًﺎ ﺣﻴﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮرد ﺗﺎﻳﻴﺪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ع( اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺎم در‬
‫ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﺼﻴﺮ ﻧﺸﺎن داد آﻪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﺞ ﮔﺬار‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﻨﺪ و اﺑﻮﺑﺼﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺸﺎهﺪﻩ آﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ‬
‫اﺑﻮﺑﺼﻴﺮ ﮔﻔﺖ‪" :‬ﻣﺎ اآﺜﺮاﻟﺤﺠﻴﺞ و اﻗﻞ اﻟﻀﺠﻴﺞ!" اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪" :‬ﺑﻞ ﻣﺎ اآﺜﺮ اﻟﻀﺠﻴﺞ و اﻗﻞ اﻟﺤﺠﻴﺞ"]‪.[6‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ )ع( هﻢ هﻤﻪ ﯼ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

 ‫‪111‬‬

‫ع ‪ :‬ﻳﻚ دﺳﺘﻪ ﻋﺎﻟﻢ رﺑﺎﻧﻲاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ دﺳﺘﻪ داﻧﺶﺁﻣﻮزﻧﺪ آﻪ در ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎي رﺑّﺎﻧﻲ‬
‫ﺞ رِﻋﺎ ُ‬
‫ﻞ ﻧَﺠﺎةٍ‪َ ،‬و َه َﻤ ٌ‬
‫س ﺛَﻼ' َﺛ ٌﻪ‪ :‬ﻓَﻌﺎِﻟ ُﻢ َرﺑّﺎﻧِﻲ َو ُﻣ َﺘ َﻌِﻠ ُﻢ ﻋَﻠﻲ ﺳَﺒﻴ ٍ‬
‫اﻟﻨّﺎ ُ‬
‫درس ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻘﻴﻪ هﻢ ﭘﺸﻪهﺎﻳﻲ هﺴﺘﻨﺪ آﻪ در ﻓﻀﺎ ﭘﺮاآﻨﺪﻩاﻧﺪ )ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬آﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر‪.(147‬‬

‫ن ﻣﺴﻠﻤﺎن )ﻣﻼﺻﺪرا(‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻳﻦ راﻩ ﮔﺸﻮدﻩ ﺷﺪ‪ ،‬هﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺁن را ﺑﻪ دﺳﺘﻪ اﯼ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻤﻴﻢ داد‪ .‬ﺻﺪر ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﺎ ِ‬
‫زﻧﺎن را در اﻧﻮاع ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺟﺎ دادﻩ و ﻣﻼهﺎدﯼ ﺳﺒﺰوارﯼ ﺳﻌﻲ آﺮدﻩ ﺗﺎ ﺑﺎ دﻟﻴﻞ ﺗﺮاﺷﯽ ﻧﻈﺮ ﺻﺪراﻟﻤﺘﺎﻟﻬﻴﻦ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫"و ﻣﻨﻬﺎ ﺗﻮﻟّﺪ اﻟﺤﻴﻮاﻧﺎت اﻟﻤﺨﺘﻠﻔﺔ‪ ...‬ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻟﻼ آﻞ‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻟﻠﺮّآﻮب و اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻟﻠﺤﻤﻞ‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻟﻠﺘﺠﻤﻞ و اﻟﺮّاﺣﺔ‪ ...‬و‬
‫ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻟﻠﻨﻜﺎح‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻟﻠﻤﻼﺑﺲ و اﻟﺒﻴﺖ و اﻻﺛﺎث‪ :‬و از ﻋﻨﺎﻳﺎت اﻟﻬﻲ در ﺧﻠﻘﺖ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ ...‬آﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮردناﻧﺪ‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮاي ﺳﻮارﺷﺪن‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮاي ﺑﺎر آﺸﻴﺪن‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮاي ﺗﺠﻤﻞ‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮاي ﻧﻜﺎح و ﺁﻣﻴﺰش ‪ ...‬و‬
‫ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪ ﻟﺒﺎس و اﺛﺎث ﺧﺎﻧﻪ‪.[7]"...‬‬

‫ﻣﻼهﺎدي ﺳﺒﺰواري در ﺣﺎﺷﻴﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫ﻦ اﻟﻲ زﺧﺎرف‬ ‫ﻦ ﻋﻠﻲ ادراك اﻟﺠﺰﺋﻴﺎت و رﻏﺒﺘﻬ ّ‬ ‫ﻦ و ﺟﻤﻮده ّ‬ ‫"ﻓﻲ ادر اﺟﻬﺎ ﻓﻲ ﺳﻠﻚ اﻟﺤﻴﻮاﻧﺎت اﻳﻤﺎء ﻟﻄﻴﻒ اﻟﻲ ان اﻟﻨّﺴﺎء ﻟﻀﻌﻒ ﻋﻘﻮﻟﻬ ّ‬
‫ﻦو‬‫ﻦ ﺻﻮرة اﻻﻧﺴﺎن ﻟﺌﻠّﺎ ﻳﺸﻤﺌﺰّﻋﻦ ﺻﺤﺒﺘﻬ ّ‬ ‫ب و ﻟﻜﻦ آﺴﺎه ّ‬‫ﻦ اﻟﺪوّا ّ‬
‫ﻦ ﺳﻴﺮ ﺗﻬ ّ‬
‫اﻟﺪﻧﻴﺎ‪ ،‬آِﺪن ان ﻳﻠﺘﺤﻘﻦ ﺑﺎﻟﺤﻴﻮاﻧﺎت اﻟﺼّﺎﻣﺘﺔ ﺣ ّﻘًﺎ و ﺻﺪﻗﺎً‪ ،‬اﻏﻠﺒﻬ ّ‬
‫ﻦ و ﻣﻦ هﻨﺎ ﻏﻠﺐ ﻓﻲ ﺷﺮﻋﻨﺎ اﻟﻤﻄﻬّﺮ ﺟﺎﻧﺐ اﻟﺮﺟﺎل و ﺳﻠّﻄﻬﻢ ﻋﻠﻴﻬﻦ ﻓﻲ آﺜﻴﺮ ﻣﻦ اﻻﺣﻜﺎم آﺎﻟﻄﻼق و اﻟﻨﺸﻮز و ادﺧﺎل‬ ‫ﻳﺮﻏﺐ ﻓﻲ ﻧﻜﺎﺣﻬ ّ‬
‫اﻟﻀﺮر ﻋﻠﻲ اﻟﻀﺮّر‪ :...‬اﻳﻨﻜﻪ ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي زﻧﺎن را در ﻋﺪاد ﺣﻴﻮاﻧﺎت در ﺁوردﻩ اﺳﺖ اﺷﺎرﻩ ﻟﻄﻴﻔﻲ دارد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ زﻧﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺿﻌﻒ ﻋﻘﻞ و ادراك ﺟﺰﺋﻴﺎت و ﻣﻴﻞ ﺑﻪ زﻳﻮرهﺎي دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺣﻘ ًﺎ و ﻋﺪ ًﻻ در ﺣﻜﻢ ﺣﻴﻮاﻧﺎت زﺑﺎن ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و اﻏﻠﺒﺸﺎن ﺳﻴﺮت ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن دارﻧﺪ وﻟﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺁﻧﺎن ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن دادﻩاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدان از ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻣﺘﻨﻔﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ و در ﻧﻜﺎح ﺑﺎ ﺁﻧﺎن رﻏﺒﺖ ﺑﻮرزﻧﺪ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در ﺷﺮع‬
‫ﻣﻄﻬﺮ ﻣﺮدان را در آﺜﻴﺮي از اﺣﻜﺎم ﻣﺜﻞ ﻃﻼق و ﻧﺸﻮز و‪ ...‬ﺑﺮ زﻧﺎن ﭼﻴﺮﮔﻲ دادﻩاﻧﺪ‪.[8]"..‬‬

‫ﺣﻴﻮان ﺧﻮاﻧﺪن "دﻳﮕﺮﯼ" و "ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ")ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﺳﻨﯽ هﺎ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﯽ هﺎ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﻬﺎ‪،‬ﺑﯽ دﻳﻦ هﺎ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻔﻲ ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﮕﺮﯼ ﺁدﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻲ ﻣﺘﻔﺎوت‬ ‫ﻚ زﻧﺪﮔ ِ‬‫ب ﻳﻚ ﺳﺒ ِ‬
‫ب ﺳﻴﺎﺳﺖهﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎ ِ‬
‫ب زﻣﺎﻣﺪاران‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎ ِ‬
‫ب ﻧﻈﺎ ِم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎ ِ‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬دﻣﻮآﺮاﺳﻲ ﻧﻈﺎ ِم اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎ ِ‬
‫ﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﮕﺮي"‪ ،‬اﻣﺘﻴﺎز ﭘﻴﺮوان ﻳﻚ‬ ‫ن اﻧﺘﺨﺎﺑﮕﺮ" اﺳﺖ‪" .‬ﺣ ِ‬
‫ﺖ "ﺷﻬﺮوﻧﺪا ِ‬
‫ب دﻳﻦ‪ .‬ﻧﻈﺎ ِم دﻣﻜﺮاﺗﻴﻚ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪاي ﺑﺮازﻧﺪﻩ و در ﺣ ِﺪ ﻗﺪ و ﻗﺎﻣ ِ‬
‫و اﻧﺘﺨﺎ ِ‬
‫دﻳﻦ ﺧﺎص‪ ،‬ﭘﺲ از اﻟﺘﺰام آﺎﻣﻞ ﺑﺪان دﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﻧﮋاد و ﻣﺬهﺐ؛ واﺟﺪ ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﯽ آﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ‬
‫ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﻣﻤﻴﺰ اﻧﺴﺎن از ﺣﻴﻮان اﺳﺖ‪" .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻴﻞ اﻧﺴﺎن در وهﻠﺔ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺗﻔﺎوت ﻧﺪارد آﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ آﻪ اﺑﺰارﺳﺎز و ﺷﻴﻮﻩ ﺳﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺎوت دارد آﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺰﻧﺪ؛‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻴﺶ از هﺮ زﻣﺎن ﺑﻪ هﻨﮕﺎم اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺖ آﻪ ﺧﻮدش ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻧﻪ هﻨﮕﺎﻣﯽ آﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽ ﺷﻮد ﻳﺎ ﺑﺮاﻳﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽ آﻨﻨﺪ؛ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫آﻪ راآﺐ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺮآﻮب؛ زﻣﺎﻧﯽ آﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮ هﺪﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮ ﺻﺮﻓًﺎ اﺑﺰارهﺎ ‪ -‬هﺪﻓﯽ آﻪ هﺮ آﺲ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻮد ﺗﻌﻘﻴﺒﺶ ﻣﯽ‬
‫آﻨﺪ؛ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﯼ ﻗﻬﺮﯼاش ﺁن اﺳﺖ آﻪ هﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩهﺎ و ﻃﺮﻳﻘﻪهﺎ ﻣﺘﻨﻮّع ﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻏﻨﯽﺗﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد؛ هﺮ ﭼﻪ ﻣﻴﺪان‬
‫آﻨﺶ و واآﻨﺶ ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪن ﭼﻴﺰهﺎﯼ ﺗﺎزﻩ ﺗﺮ و ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈﺮﻩ ﺗﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ؛ هﺮ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد اﻣﻜﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ دادن ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ و ﺑﺮدﻧﺶ ﺑﻪ ﺟﻬﺘﯽ ﺗﺎزﻩ و ﺑﻜﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راهﻬﺎﯼ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﺑﻪ روﯼ ﻓﺮد ﮔﺸﻮدﻩ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺁزادﯼ‬
‫ﻋﻤﻞ و اﻧﺪﻳﺸﻪاش ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ"][‪.‬‬

‫ن آﺮ‪ ،‬ﻻل‪ ،‬آﻮر‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻋﻘﻞ ﭼﻴﺰي ﺧﻠﻖ ﻧﻤﻲآﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻃﻌﻤﺔ ﺁدﻣﻴﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن اﻧﺘﺨﺎﺑﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺎم دﻣﻜﺮاﺗﻴﻚ ﻣﯽ ﺳﺎزد وﻟﯽ ﺣﻴﻮا ِ‬
‫هﺮآﺲ ﻧﺪاﯼ اﺳﻼم را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﺁن را ﺑﭙﺬﻳﺮد و از ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ هﺮآﺲ اﺳﻼم را ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮر‬
‫روﯼ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪112‬‬

‫ﻳﺎ اﻳﻬﺎ اﻟﺬﻳﻦ ءاﻣﻨﻮا اﻃﻴﻌﻮا اﷲ و رﺳﻮﻟﻪ و ﻻﺗﻮﻟﻮا ﻋﻨﻪ و اﻧﺘﻢ ﺗﺴﻤﻌﻮن‪ .‬وﻻ ﺗﮑﻮﻧﻮا ﮐﺎﻟﺬﻳﻦ ﻗﺎﻟﻮا ﺳﻤﻌﻨﺎ وهﻢ ﻻﻳﺴﻤﻌﻮن‪ .‬ان ﺷﺮ اﻟﺪواب‬
‫ﻋﻨﺪاﷲ اﻟﺼﻢ اﻟﺒﮑﻢ اﻟﺬﻳﻦ ﻻﻳﻌﻘﻠﻮن‪ :‬اي آﺴﺎﻧﻲ آﻪ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩاﻳﺪ‪ ،‬از ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش اﻃﺎﻋﺖ آﻨﻴﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ آﻪ ﺳﺨﻦ او را ﻣﻲﺷﻨﻮﻳﺪ از‬
‫او روي ﺑﺮﻣﮕﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬و از ﺁﻧﺎن ﻣﺒﺎﺷﻴﺪ آﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ آﻪ ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ آﻪ ﻧﻤﻲﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران در ﻧﺰد ﺧﺪا اﻳﻦ آﺮان و ﻻﻻن هﺴﺘﻨﺪ‬
‫آﻪ در ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻨﺪ )اﻧﻔﺎل‪.(20-22 ،‬‬

‫ان ﺷﺮ اﻟﺪواب ﻋﻨﺪاﷲ اﻟﺬﻳﻦ ﮐﻔﺮوا ﻓﻬﻢ ﻻﻳﻮﻣﻨﻮن‪ :‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎن از ﻧﻈﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ آﺴﺎﻧﻲ هﺴﺘﻨﺪ آﻪ آﻔﺮ ورزﻳﺪﻩاﻧﺪ و اﻳﻤﺎن ﻧﻤﻲﺁورﻧﺪ‬
‫)اﻧﻔﺎل‪.(55 ،‬‬

‫در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ‪" ،‬دﻳﮕﺮﯼ"‪ ،‬آﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻓﻜﺮ و زﻧﺪﮔﯽ و رﻓﺘﺎر ﻧﻤﯽ آﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎ و ﺗﺎﺑﻊ دﻳﻦ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻼ "ﺁدم" ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ژاك درﻳﺪا‪" :‬دﻣﻮآﺮاﺳﻲ در ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺣﺪاﻗﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮاﺑﺮﯼ اﺳﺖ‪ ...‬ﻣﺮدم ﺳﺎﻻرﯼ ﺑﺪون ﺑﺮاﺑﺮﯼ‪،‬‬ ‫اﺻ ً‬
‫ﺑﺮاﯼ هﺮآﺲ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ...‬ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭼﺎرﻳﺪ اﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاي ﺑﺮاﺑﺮي را ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاي ﻓﺮدﻳﺖ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ "دﻳﮕﺮﯼ" ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺮد‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر آﻨﻴﺪ‪ ...‬ﺣﺘﻲ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﻧﺎم دﻣﻮآﺮاﺳﯽ را ﺑﻪ هﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪاﯼ آﻪ در ﺁن ﺑﺮاﺑﺮﯼ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻓﺮدﻳﺖ "دﻳﮕﺮﯼ" وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ...‬ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ـ و اﻳﻦ ﻳﻚ ﺣُﻜﻢ ﻏﻴﺮﻣﺸﺮوط اﺳﺖ ـ ﺑﻪ "دﻳﮕﺮﯼ" )هﺮ آﺲ آﻪ ﻣﻲﺧﻮاهﺪ ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮﻣﺸﺮوط و‬
‫ﺑﺪون ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺳﻨﺪﯼ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯽ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ و ﻳﺎ ﮔﺬرﻧﺎﻣﻪاﯼ ﺧﻮشﺁﻣﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ و او را ﺑﭙﺬﻳﺮم‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺪﺧﻞ در راﺑﻄﻪ ﯼ ﻣﻦ ﺑﺎ "دﻳﮕﺮﯼ"‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪﺧﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯼ ﻣﻦ‪ ،‬زادﺑﻮم ﻣﻦ )ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻦ‪ ،‬زﺑﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﻦ و ﻣﻠﺖ ﻣﻦ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﻦ و ﺧﻮد ﻣﻦ(‪ .‬ﻣﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻦ در را ﺑﺎز‬
‫آﻨﻢ‪ ،‬ﭼﻮن آﻪ اﻳﻦ در ﺑﺎز هﺴﺖ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ از ﺁن آﻪ ﻣﻦ درﺑﺎرﻩ ﺁن ﺗﺼﻤﻴﻤﯽ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺁن را ﺑﺎز ﻧﮕﻪ دارم و ﻳﺎ ﺑﻜﻮﺷﻢ‬
‫ﺁن را ﻏﻴﺮﻣﺸﺮوط ﺑﺎز آﻨﻢ"]‪. [9‬‬

‫هﺮ ﭘﺮوژﻩاي آﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﺁن ﻧﻔﻲ "ﻏﻴﺮﻳﺖ دﻳﮕﺮي" ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل زور و ﺧﺸﻮﻧﺖ را ﺿﺮورﯼ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬ﻓﺮﺁﻳﻨﺪهﺎﯼ هﻤﮕﻦﺳﺎزﯼ )‬
‫‪ ( homogenization‬از ﺟﺎدﻩ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﺒﻮر ﻣﻲآﻨﻨﺪ‪" .‬ﺗﻮ ﺣﻖ ﻧﺪارﯼ ﺁﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاهﯽ ﺑﺎﺷﯽ" ﺑﻪ "ﺣﻖ ﻧﺪارﯼ زﻧﺪﻩ ﺑﺎﺷﯽ"‬
‫ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬وﻓﺎدارﯼ ﺑﻪ دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﯽ ‪ ،‬دﮔﺮﺑﺎﺷﯽ و ﺗﻔﺎوت ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺷﺠﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ روﻳﮑﺮد ﮐﻪ "دﻳﮕﺮﯼ" آﻪ دﻳﻦ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارد و ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم اﻳﻤﺎن ﻧﻤﯽﺁورد‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران روي زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬او ﺧﺮ‪ ،‬ﻋﻨﻜﺒﻮت‪،‬‬
‫ﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار در ﺁﺧﺮت اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮاد را در ﺁﺗﺶ ﻣﻲﺳﻮزاﻧﺪ و ﺑﺠﺎﯼ ﺁب‪ ،‬ﻣﺲ‬ ‫ﻣﻠﺦ‪ ،‬ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺧﻮك‪ ،‬ﻣﻴﻤﻮن‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﭘﺸﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨ ِ‬
‫ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺨﻮردﺷﺎن ﺧﻮاهﺪ داد‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ اﻳﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ دﻳﻦ ﺳﺮﺷﺘﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دارد و ﺑﻪ ﺷﺪت‬
‫ﺗﺨﺘﻪ ﺑﻨﺪ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن روﺋﻴﺪﻩ و ﺑﺰرگ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﻨﮑﺮان‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺷﺎهﺪ ﻧﻴﮑﻮﻳﯽ اﺳﺖ از‬
‫ﻣﺪﻋﺎﯼ ﻣﺎ‪ .‬در ﺁن دوران‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻮردﯼ‪ ،‬ﻋﻴﻦ زﻳﺴﺘﻦ در ﮔﻔﺘﻤﺎن هﺎﯼ راﻳﺞ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬هﻤﻪ ﯼ ﺁﺋﻴﻦ هﺎ ﺧﻮد را ﺣﻖ ﻣﻄﻠﻖ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﻴﺮوان دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن را ﺑﺎﻃﻞ و ﮔﻤﺮاﻩ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم هﻢ ﺑﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﻴﺴﻴﺤﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎﻧﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﯼ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﻧﻤﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺁن را اﻧﮑﺎر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ هﻢ در ﭼﺎرﭼﻮب ﮔﻔﺘﻤﺎن راﻳﺞ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ و‬
‫ﺁﻧﻬﺎ را ﺣﻴﻮان ‪ ،‬ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻣﻐﺮض‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ‪ ،‬هﺪاﻳﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺗﺒﻬﮑﺎر و‪ ...‬ﺧﻄﺎب ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬در ﺁن زﻣﺎن‪ ،‬هﻴﭻ ﮐﺲ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎﯼ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ و ﺑﺮهﺎن‬
‫ﺁورﯼ ﺑﺮ دﻳﮕﺮﯼ ﻏﻠﺒﻪ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺎرﻳﺰﻣﺎﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺑﺴﻂ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ داﺷﺖ‪ .‬هﻮﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ دﻳﻦ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻋﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺮاﯼ اﻧﺴﺎن اﻣﺮوز و دﻳﻨﺪاران ﮐﻨﻮﻧﯽ از وﻗﺘﯽ ﺁﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮد اﻳﻦ‬
‫روﻳﮑﺮد در دﻳﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاهﺪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ را ﺑﻪ دوران ﻣﺪرن ﺑﻴﺎورد و ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻓﮑﺮﯼ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺪاﯼ ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ دﻳﮕﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﺣﻴﻮان ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد را ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﮔﻔﺘﻤﺎن زﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻴﻮان ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎف ﻋﻠﻤﯽ ﭼﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﮐﻼم اﷲ اﺳﺖ؟ ﻳﺎ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرﮔﻮارﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اش درﮔﻴﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﻮد و ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﻳﻦ ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ اش را در ﻧﻄﻔﻪ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽ ﮐﺮد؟ "ﻗﺮﺁن ﻣﺤﻤﺪﯼ"‬
 ‫‪113‬‬

‫در ﺻﺪد ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﯼ ادﻳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﮕﺎﻩ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ ادﻳﺎن‪ ،‬راﻩ ﻓﻬﻢ ادﻳﺎن ﺑﺰرگ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ در‬
‫ﺑﺴﺘﺮﯼ)ﮔﻔﺘﻤﺎن و ﻣﺘﻦ( ﮐﻪ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎﻩ ﻏﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن‪ ،‬و در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﺳﺮﺷﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺁن‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﺎﻣﻘﺒﻮل ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻩ و اﺣﮑﺎم ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدﯼ را ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﭼﻮن ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﯽ و ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﻪ دوران‬
‫ﻣﺪرن ﺗﻌﻤﻴﻢ دهﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺣﻴﻮاﻧﺎت)ﮐﺎﻓﺮان( را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ زور هﺪاﻳﺖ ﮐﺮد‪":‬هﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺒﺎن‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﻣﻪ را ﺑﺎ ﭼﻮب دﺳﺘﯽ ﺑﻪ راﻩ ﻣﯽ ﺁورد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﺎن و هﺪاﻳﺖ‪ ،‬اﻓﺮاد رﻣﻪ ﮔﻮﻧﻪ را ﻧﻴﺰ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ راهﻨﻤﺎﯼ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽ ﻓﻬﻤﻨﺪ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﻘﻮط ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ روﺷﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ از ﮔﮋ راهﻪ روﯼ ﻣﻨﺰﺟﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ هﻤﻴﻦ اﺳﺎس اﻣﻴﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﭘﻨﺪ و‬
‫اﻧﺪرز در ﺷﻤﺎ اﺛﺮ ﻧﮑﺮد ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﮐﻪ داروﯼ ﭘﺎﻳﺎﻧﯽ داغ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ :‬و اذا ﻟﻢ اﺟﺪ ﺑﺪا ﻓﺎﺧﺮ اﻟﺪواء اﻟﮑﯽ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﯽ در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬اﺟﺮاﯼ‬
‫ﺣﺪ و ﺗﻌﺰﻳﺮ در دﻧﻴﺎ و ﮐﻴﻔﺮ ﻋﻘﺎب در ﺁﺧﺮت اﺳﺖ"]‪ .[10‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﮕﺎﻩ ﺑﻪ ﻣﺘﻔﺎوت هﺎ ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ و ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺎرﻩ اﯼ ﺟﺰ‬
‫ﻋﺪول از ﺁن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬دﻳﻦ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﻠﻎ ﻧﮕﺎهﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﻧﺴﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﯽ ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻳﯽ و ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮐﺒﺮ ﮔﻨﺠﯽ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‪ 19 ،‬ﺁﺑﺎن ‪1387‬‬

‫ﭘﺎورﻗﯽ هﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﮑﻴﻪ‪ ،‬ﺟﺰء دوم‪ ،‬ص ‪ 8‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ ﺑﻌﻀﯽ از رﺟﺒﻴﻮن ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻓﻀﺎاﻻﻧﺎم ﻣﻦ رﺳﺎﺋﻞ ﺣﺠﻪ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﺻﺺ‪. 87-88‬‬

‫‪ -3‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮑﺪﻩ ادﺑﻴﺎت ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﺳﺎل هﻔﺪهﻢ ‪ ،1344 ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ﺳﻮم‪.‬‬

‫‪ -4‬ﻋﻠﯽ ﺷﺮﻳﻌﺘﯽ ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﺛﺎر‪ ،‬ج ‪ ، 26‬ص ‪.529‬‬

‫‪ -5‬ﮔﺰﻳﺪﻩ ﮐﺎﻓﯽ ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺑﻬﺒﻮدﯼ ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،1363 ،‬ص ‪.96-97‬‬

‫‪ -6‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ، 46‬ص ‪.261‬‬

‫‪ -7‬اﺳﻔﺎر ارﺑﻌﻪ‪ ،‬ج ‪ ، 7‬ﻓﺼﻞ ‪ ، 13‬ﻣﮑﺘﺒﻪ ﻣﺼﻄﻔﻮﯼ‪.‬‬

‫‪ -8‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬

‫‪ -9‬ژاﮎ درﻳﺪا‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ و دوﺳﺘﯽ ﻳﺎ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ در راﻩ ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻮدرزﯼ‪ ،‬ﻣﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و ﺧﺒﺮﯼ ﮔﺰارش ﮔﻔﺖ و‬
‫ﮔﻮ‪ ،‬ﺷﻤﺎرﻩ ‪ ،2‬ﻣﻬﺮ ‪.1381‬‬

‫‪-10‬ﻳﮏ ﺁﻳﺖ اﷲ ﺟﻮادﯼ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ هﺸﺘﻢ‪ ،‬ص ‪.582‬‬