MALZEME BLM VE MHENDSL

Blm 7 Deformasyon Sertlemesi ve Tavlama

Hedefler
Metal ve alamlarn mekanik ilemler ve sl ilemlerle nasl mukavemet kazandn renmek, Souk ilem ile metal ve alamlarn nasl mukavemetinin arttn renmek, Tavlama ilemi ile nasl snekliin arttn renmek,

erik
7.1 Souk ilem ile gerilim-deformasyon erisi arasndaki iliki. 7.2 Deformasyon sertlemesi mekanizmas 7.3 Souk ilem yzdesine karlk zellikler 7.4 Mikroyap, doku mukavemeti ve kalnt gerilimler 7.5 Souk ilem karakteristii 7.6 Tavlamann aamas 7.7 Tavlamann kontrol 7.8 Tavlama ve malzeme ileme prosesleri 7.9 Scak ilem 7.10 Sperplastik ekillendirme (SPF)
3
3

Blm 7.1. Souk ilem ile Gerilim-Deformasyon Erisi Arasndaki liki

Akma gerilimi Deformasyon sertlemesi Deformasyon sertleme katsays (n) Deformasyon hz duyarll (m) Bauschinger etkisi

Gerilme deformasyon erisinden deformasyon sertlemesinin geliimi

(a) Yk kaldrlmadan nce, numuneye uygulanan gerilme, akma gerilmesi Sy nin zerinde. (b) Artk numune en yksek akma ve ekme dayanmna sahiptir fakat sneklik dktr. (c) lemin tekrarlanmas ile dayanm artmaya ve sneklik dmeye devam eder. (d) Toplam deformasyon elastik ve plastik bileenlerin toplamdr. Gerilme kaldrldnda elastik deformasyon eski haline dner fakat plastik deformasyon kalr. (e) Sprinckback
5

Souk ilemi scak ilem kadar etkin klan imalat yntemleri. Genel metal ileme yntemleri. a) Haddeleme b) Dvme c) Extrzyon (direkt ve endirket) d) Tel ekme e) Derin ekme

Deformasyon sertlemesi ss (n)

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Metalik malzemenin souk ileme tepkisi Deforormasyon sertlemesi ss (n) ile tanmlanr.

K n
Deformasyon sertlemesi ss (n), HSP metallerde nispeten daha dktr. Fakat HMK ve zellikle de YMK malzemelerde yksektir.

Byk ve kk deformasyon sertleme katsaysna sahip iki adet gerek gerilim deformasyon erisi.

Deiik malzemeler iin ekillendirme snr diyagram. (Source: Reprinted from Metals HandbookDesk Edition, Second Edition, ASM International, Materials Park, OH 44073, p. 146, Fig. 5 1998 ASM International. Reprinted by permission.)

Blm 7.2. Deformasyon Sertleme Mekanizmas

Frank-Read kayna Uygulanan gerilim altnda dmlenmi dislokasyon yeni dislokasyonlar retir. Bu mekanizma deformasyon sertlemesini salayan mekanizmalardan biridir. Termoplastikler Byk spagetti benzeri polimer ailesidir. (r: polietilen, naylon).

10

10

Frank-Read kaynann dislokasyon oluturmas (a) Latis hatalar yznden son noktalarnda dmlenmi/ durdurulmu dislokasyon. (b) Bu dislokasyon hareketine devam etmeye kalktnda dislokasyon yay eklini alr ve sonunda kendini geriye eer. (c) Sonu olarak dislokasyon halkas oluur ve (d) yeni dislokasyon oluur. (e) Frank-Read kaynann elektron mikrografii. (X330,000).
(Adapted from Brittain, J., Climb Sources in Beta Prime-NiAl, Metallurgical Transactions, Vol. 6A, April 1975.)

11

11

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Deforme edilmemi termoplastik polimer ubuk. (a) polimer zincirleri rastgele dizilmi (b) Gerilim uygulandnda zincir lokal olarak dzene girerken boyun verme balar. Boyun verme tm l uzunluu dzene girinceye kadar devam eder. (c) Polimerin mukavemeti artar.

12

12

Blm 7.3. Souk lem Yzdesi ile zelliklerin Deiimi

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Bakrn mekanik zelliklerine souk ilemin etkisi.

13

13

rnek 7.1. Bakr Plakann Souk lemi

1 cm kalnlktaki bakr plaka nce 0,50 cm daha sonra da 0,16cmye souk haddelenerek kalnl azaltlmtr. 0,16 cm kalnlktaki tabakaya uygulanan toplam deformasyonu ve ekme mukavemeti deerini 13. slayttaki ekilden yararlanarak bulunuz.

14

14

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

1 cm plakann haddelenmesini gsteren diyagram.

15

15

ZM

16

16

rnek 7.2. Souk lem Prosedrnn Tasarm

0,1cmlik bakr plakann en az 65000 psi ekme mukavemeti, 60000 akma mukavemeti ve %5 uzama gstermesi iin gerekli imalat proseslerini tasarlaynz? ZM malat iin souk ilem uygun bir proses olacaktr. Orijinal kalnlk istenen mekanik zellikleri verebilmek iin %40-45lik bir ezme ile salanabilir:

17

17

ZM (devam)

stenen mekanik zelliklerde 0,1mm kalnlkl plaka retmek iin 0,167-0,182cmlik bakr plaka kullanlmaldr.

18

18

Blm 7.4. Mikroyap, Doku Mukavemetlendirmesi ve Kalnt Gerilimler

Fiber doku, levha dokusu Pole figr analizi ve oriyentasyon mikroskopisi Kalnt gerilimler, gerilim giderme tav Cam tavlama, temperlenmi cam

19

19

20

20

Bakrn souk ilem sonras mikroyaps (a) 0% souk ilem (b) 31% souk ilem (c) 67% souk ilem (d) 82% souk ilem

21

21

Dk karbonlu eliin souk ileme ile retilmi lifli tane yaps. (a) %10 souk ilenmi, (b) %30 souk ilenmi, (c) %60 souk ilenmi ve (d) %90 souk ilenmi (X250).
(Source: From ASM Handbook Vol. 9, Metallography and Microstructure, (1985) ASM International, Materials Park, OH 44073. Used with permission.)

22

22

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Uak-uzay uygulamalarnda kullanlan Al-Li levhalarn anizotropik davranlar. izim ekme ubuklarnn pozisyonlarn ve grafik ilgili ubuun mekanik zelliklerini gsterir.

23

23

24

24

rnek 7.3. Zmbalama Prosesinin Tasarm

Otomobil ve kamyon motorlarnn soutulmasnda kullanlan fanlarn retim metotlarndan biri de souk ilenmi levhalarn zmbalanmas ve fan paralarnn bir araya getirilmesidir. Souk ileme eksenine dik ynde zmbalanan fanlarn yorulma atlana maruz kaldklar grlmtr. Problemin nedenleri ile ilgili grlerinizi belirtiniz?

25

25

rnek 7.3 (devam)

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Numunelerin oryantasyonlar

26

26

ZM Yanl elik seilmi olabilir. Fanlar zmbalayan kalplar anm olabilir. Para ve kalp arasndaki boluk yanl olduu iin zmbalama esnasnda yorulma atlana sebep olacak atlak balangc salanm olabilir. Hata levhann anizotropik davran sebebiyle olumu olabilir.

27

27

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Kalc basma gerilimleri zararl veya yararl olabilir. (a) Kiri stne uygulanan eme kuvveti ekme gerilimi uygular. Kirite var olan ekme kuvveti ile birlikte zayf yk tama karakteristii sergilenir. (b) st kalc basma gerilmesi ierir. Bu durumda yk tama zelliini iyidir.

28

28

rnek 7.4. Yorulma Direnli aft Tasarm

irketiniz yorulma mukavemeti 20000 psi olan binlerce aft retti. Bunlar dnerken yksek eme yklerine tabii tutuldu. Sat mhendisleri ilk birka aftn ksa zamanda yorulma nedeniyle krldn haber verdi. Kalan aftlarn yorulma krlmasna maruz kalmamas iin yorulma zelliklerini gelitirici prosesleri neriniz?

29

29

ZM aftlarn yzey mukavemetini artrmak aft mrn de artracaktr. rnek: karbrleme aftlarn souk ilenmesi aftlarn bilyalar ile yzeylerinin sertletirilmesi (bilyalama)

30

30

Blm 7.5. Souk lem Karakteristikleri

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Bakrn mukavemet karlatrmas (a) souk ilem ve (b) inko ile alamlama. Souk ilem mukavemetlendirme konusunda byk etkiye sahipken elektrik iletkenliine etkisi kktr.

31

31

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Tel ekme prosesi. Uygulanan kuvvet Fd hem orijinal hem de son ap zerinde etkilidir. Bylece, son tel apnda elde edilen mukavemet balangtan byktr. ekme esnasnda tel deformasyon sertlemesine uramaz ise,

32

32

rnek 7.5. Tel ekme Prosesinin Tasarm

0,20 in apnda bakr telin ekilmesi iin gerekli prosesi tasarlaynz? Bakrn mekanik zelliklerini 32. slayttaki ekilden elde edebilirsiniz.

33

33

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Bakrn mekanik zelliklerine souk ilemin etkisi.

34

34

ZM

35

35

Blm 7.6. Tavlamann Aamas

Toparlanma Dk scaklk tavlama sl ilemi deformasyon esnasnda oluan kalnt gerilmeleri souk ilemle elde edilen deformasyonla kazanlan mukavemeti drmeden giderir. Yeniden Kristallenme Souk ilem ile elde edilen deformasyon sertlemesinin etkilerini elimine etmek iin tasarlanm orta scaklk sl ilemidir. Tane Bymesi Tane snrlarnn alann azaltmak iin tane snrlarnn difzyon ile hareketidir.
36
36

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Cu-%35 Zn alamnn zellikleri zerine souk ilemin etkisi ve %75 souk ilem grm alamn zellikleri stne tavlama scaklnn etkisi.

37

37

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Souk ilem grm metallerin mikroyaplar zerine tavlama scaklnn etkisi. (a) souk ilem grm (b) toparlanma sonras, (c) yeniden kristalleme sonras ve (d) tane bymesi sonras

38

38

Pirinte tane boyutu zerine tavlama scaklnn etkisi. Mikroyaplarda ikiz snrlar da grlmtr. (a) 400oC de tavlanm, (b) 650oC de tavlanm ve (c) 800oC de tavlanm (75). (Adapted from Brick, R. and Phillips, A., The Structure and Properties of Alloys, 1949: McGraw-Hill.)

39

39

Blm 7.7. Tavlamann Kontrol

Rekristalizasyon scakl Ilk ilem Souk ve scak ilem arasndaki scaklklarda metalik malzemelerin ilenmesi. (genellikle scaklk ergime scaklnn 0,3 ile 0,6 K dr). Yeniden kristallemi tane boyutu

40

40

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Uzun tavlama scaklklar yeniden kristallenme scakln drr. Yeniden kristallenme scakl sabit bir scaklk deildir. 41
41

42

42

Blm 7.8. Tavlama ve Malzeme leme

Isdan etkilenmi blge (HAZ) Kaynak blgesine yakn olan hacimde kaynaklama esnasnda snma ile kritik bir scakln stne geilip yapsal deiimlerin yaand blgedir. Kritik scakln stnde tane bymesi veya yeniden kristallenme oluabilir.

43

43

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Souk ilenmi metalde fzyon kaynak etrafndaki yap ve zellikler. Not: sadece sdan etkilenmi blgenin sa taraf gsterilmitir. Isdan etkilenmi blgenin mekanik zelliklerindeki deiime ve yeniden kristallenme ve tane bymesine dikkat ediniz.

44

44

rnek 7.6. Bakr erit retimi iin Proses Tasarm

0,1cm kalnlnda 6 cm geniliinde ve 60000 psi akma mukavemetine ve %5 uzama deerine sahip bakr erit retmek istiyoruz. Sadece 6 cm geniliinde ve 5 cm kalnlnda erit alabiliyoruz. stediimiz rn retmek iin gerekli prosesi tasarlaynz?

45

45

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Bakrn mekanik zellikleri stne souk ilemin etkisi.

46

46

ZM Balang kalnl nceki rnekten hatrlanaca gibi 60000 psi iin 0,167 cm ve 0,182 cm idi. Biz 5 cm kalnlkl malzemeyle balayacamz iin bu malzeme kalnlnn 0.167 ve 0.182 cm ye haddelenmesi gerekmektedir. Daha sonra tavlanmas gereklidir. Ama 5cm den 0,182 cm haddeleyebilir miyiz bunun tartlmas gereklidir. Bu durumda gerekli souk ezme miktar;

nceki ekle gre maksimum %90 ezme uygulanabilir. Bu durumda haddeleme ve tavlama ilemlerinden oluan bir dizi dngye ihtiya vardr. 47
47

Blm 7.9. Scak lem

Mukavemetlendirme ilemlerindeki boluklar Hatalarn giderilmesi Anizotropik Davranlar Yzey lemleri ve Boyutsal Kararllk

48

48

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Scak ilem esnasnda uzam anizotropik taneler hemen yeniden kristallenir. Scak ilem scakl uygun olarak kontrol edilirse, sonuta tane boyutu ok ince olabilir.

49

49

rnek 7.7. Bakr erit retimi iin Proses Tasarm

0,1 cm kalnlkl, 6 cm geniliinde ve 60000 psi akma dayanmna sahip ve en az % 5 uzamal bir bakr erit retilmek istenmektedir. Ancak, 6cm geniliinde ve 5cm kalnlnda malzeme satn alnabilmitir. Daha nceki rnekten daha az adm gerektiren prosesi tasarlaynz.

50

50

ZM nceki rnekte, birka admda ancak istenen kalnla inilebilecei belirtilmitir. Scak ilem ile istenen ortalama kalnla inilebilecektir:

Tasarm: 1. 5 cm eridi %96.4 ezme ile 0,182 cme indirebiliriz. 2. Daha sonra %45lik sl ilem ile 0,182 cmden 0,1 cmye inilecektir. Bylece istenen mekanik zellikler salanabilecektir.

51

51

Blm 7.10. Sperplastik ekillendirme (SPF)

Sperplastisite: Metalik veya seramik malzemelerin olduka byk miktarlarda homojen olarak deforme edilmesidir. Deformasyon oran: Malzemenin deformasyona urad hzdr.

52

52

53

53

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

54
3105 alminyum alamnn zellikleri zerine souk ilemin etkisi.
54

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

55
Cu-%30Zn pirin iin souk ilemin zellikler zerine etkisi.
55

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

Bakrn mekanik zellikleri zerine souk ilemin etkisi.

56

56