Bakr retim Teknolojisi (1)

1. Demirden baka metallerin genel retim prensipleri : Demir olmyan metaller gurubunda ok sayda metal mevcuttur. retilen de mir malzemenin miktar, demir olmyanlara nisbetle daha yksektir. Ancak de er olarak durum tersinedir. Demirden baka metalleri younluk-" larna gre ar metaller ve hafif metal ler olarak snflandrmak mmkndr. nemli demir olmyan metaller unlard; Ar Metaller : Asil Olmyanlar : Bakr, inko, Kalay, Kurun; Krom, Malibden, Wolfram; Nikel, Kobalt, Mangan; Vanadyum, Tantal, Antimon, Bizmut; Titan; Kadmiyum Hafif Metaller : Aliminyum Magnezyum Berilyum Kalsiyum Sodyum Potasyum Smr younluk olarak yaklak 3,5 g/cm3 alnmtr. Ar metaller bariz renk lilikleri dolaysyla genellikle renkli me taller olarak da isimlendirilirler. Ar me tallerin bakr ve alamlar ve dierleri eklinde bir ayrm da yaplmaktadr. Kimyasal etkilere kar gsterdikleri dirence gre ar metaller asil ve asil olmyan metaller olarak da snflandrlr lar.

Asil Metaller : Altn, Gm, Platin Demirden baka metallerin retimle ri demir ve elik retimine nisbetle baz fevkaladelikler gsterir, rnein bunla rn retim teknolojisi ok eitlidir ve birbirini takip eden ok sayda prosesler le ilem yaplr. Ayni metalin retiminde bile tesisten tesise byk proses farklar ve deiiklikler mevcuttur. Cevherin ka rakterine, enerji imknlarna v.b. artlara gre farkl retim prosesleri tercihi zo runludur.
(1) Yayn Kurulu tarafndan derlenmitir.

Zamanla zengin, saf veya en azndan kolay ilenebilen cevherler gittike azal dndan fakir ve genellikle kompleks, yani ok sayda birbiri iinde ince dal m ve kolayca aynlamyacak durumda olan cevher yataklar ilenmektedir. Genellikle ilenilen cevher tenoru ok dktr. (rnein, yaklak olarak ba kr cevherleri % 0,7 Cu, Kurun cevher leri % 1,2 Pb ve inko cevherleri % 3 Zn dan itibaren iletilebilirler. Bu se bepten cevher, karldktan sonra nce bir fiziksel zenginletirmeye ve bunu ta-

25

kiben metalurjik safhada zenginletir meye tbi tutulvr. Zenginletirilmi olan bu ara rnden, metal az veya ok saf olarak elde edilebilir. Ancak demir olmyan metallerin gittike daha byk saflkta retilmesini, metal tketim en dstrisi zorlamaktadr. B sbeepten drt hatta be dokuzlu rakamlar istenmekte dir. (99,999 saflk gibi). Ancak bunun te mini olduka pahalya mal olmaktadr. Demir olmyan metallerin retim tesislerinin, demir retim tesislerinden dier nemli fark; onlara nisbetle genel likle ok daha kk olular, ayni za manda birok metallerin ve slfirik asit, boya, biriket, tula ve benzeri yan rn lerin birlikte retilileridir. Bu sebeple demir olmyan metallerin retim tesisle ri, ok defa, eitli, birbiriyle farkl ba lar bulunan, mstakil fabrikalardan iba ret bir kompleksdir. Bazan yan rnlerin kazanlmas tesisin iktisadi olabilmesini temin ettii gibi, bazan bunlar esas re tilen metallerden de daha fazla kr b rakabilirler. Bilhassa kymetli metallerin reti minde, cruftan ve dier devrelerdeki ar tklardan da metal retimi byk mana tar. eitli retim usulleri hakknda bir fikir verebilmek iin balca metalurjik metallerin neler olabileceini ksaca zetliyelim. Bu maksatla srayla; 1. Pirometalurjik metotlar 2. Hidrometalurjik metodlar 3. Elektrometalurjik metotlardan bahsetmek gerekir. Pirometalurjik metoda kuru metalr ji de denir. Bu metotta metal scakta veya s etkisiyle sv hale getirilerek re tilir. Burda mevzubahis olan yksek me talurjik ilemdir. Hidrometlurji veya ya metalrji me todu, sulu zeltilerden metali uygun or tamlarda elde etme metodudur. Uygun
26

ortam asit, baz veya tuz olabilir. Metal bu ortamlarda zndkten sonra, meta lin kendisi veya bileimleri halinde eitli yollarla ayrlrlar. Elektrometalurjik metot elektrotermik ve elektrokimyasal metot olarak ay rlr. Elektrotermik yolda elektrik enerjisi s enerjisine dnr; ve reaksiyon iin lzumlu scakl temin eder. rnein metallerin ark veya indiksiyon elektrik frnlarnda retimi, saflatrlmas veya tekrar ergitilmesi ilemleri elekrotermik yolla olmaktadr. Elektrokimyasal yolla bir metalin retilmesinde ise, elektrik akmnn kim yasal etkisinden faydalanlr. Burada ba his konusu olan elektrik akm daha zi yade doru akmdr. Elektroliz ilemi zlebilen veya zlmiyen sulu zeltiler iinde olabildii gibi ergimi akkanlar da da (ergimi tuz gibi) mmkndr. Ergimi halde elektroliz bilhassa aliminyum ve magnezyum gibi asil olmyan me taller iin uygundur. Bir metalin, bilhassa bakr retimin de olduu gibi bilhassa mmkn olduu kadar saf bir ekilde retilmesi sz konu su ise, retim, kark ve uzun uzadya birbirini takip eden prosesler halindedir. 2. Bakr retim Teknolojisi : 2.1. Genel: Bakr retiminde tabiatta bulunu undan saf hale gelinceye kadar srayla u prosesleri takip etmek mmkndr : 1. Prospeksiyon aramas ve tesbiti), (Maden yatann

2. Madencilik (Cevherin retilmesi ve iletilecei yere kadar nakli), 3. Cevher Hazrlama (Bir ergitme i lemine tabi tutmadan cevherdeki bakr tenorunu zenginletirmek. a) El ve gz yardmyla tavuklama, b) zgl arl yardmyla sallantl masalarda, jiglerde ayrma,

c) Yzey zelliklerinden faydalanla rak flotasyon, d) Ergitme scaklnn altnda sta rak slfrl bileikleri oksitli hale getir me, 4. Ham zengin cevherin veya cevher hazrlama yoluyla elde edilmi olan kon santrenin ergitme veya ya metalurjik usullerle izabesi, 5. Rafinasyon, yeni izabe rn me talin eriyik halindeyken veya elektroliz yoluyla saflatrlmas. Bakr, byk miktarlarda tabiatta saf olarak bulunabilen nadir metaller dendir. Metalik bakr, tonlarla bloklar halinde ABD de yukar gller mntkasn da bulunur. Urallarda, ili de ve Avustral ya'da da saf bakr olduka byk mik tarlarda retilmitir. Ancak bu yataklar dan retilmi olan bakr, dnya bakr retiminde nemli bir yer tutmaz. nemli bakr mineralleri ve teorik olarak ihtiva ettikleri bakr tenrleri un lardr : a) Oksitli Bakr Mineralleri Kuprit, CUO, 88,8 Tenorit, Cu 0, 79,9 b) Slfrl Bakr Mineralleri Kalkozit, Cu2s, 79.9 Kalkopirit, Cu Fe S2, 36.6 Bornit, CusFeSj-CusFeS, 55,5-69.6 Kovellin, Cu S, 66,5 Fahl-cevher, Cu2S ile S6, As, Ag, 25-55 c) Karbonatl Bakr Mineralleri Malahit, Cu COa. Cu (OH)2, 57,4 Azurit, 2Cu C03.Cu (OH)2, 55,2 - d) Silikatl Bakr Mineralleri Dioptas, Cu3 Sis O,. 3H20, 39,8 Krisokol, Cu si 02. 2H20, 36,2 Oksitli bakr cevherleri ancak Avus tralya, kuzey ve gney Amerika gibi bir ka yerde bir mana ifade edebilecek po tansiyelde vardr.

nemli bakr cevherleri slfrl ba kr cevherleridir. Kalkopirit en ok metal retilen bakr mineralidir. Genellikle slfrl me tal bileimleri halinde bulunur. spanya da Rio-Tinto, Portekiz de Pomaron, Rus ya da Urallar ve Altay da, ili de, Norve de, sve de, Meksika da, Kanada da, A.B.D. de, Trkiye de Murgul, Ergani, Kre de ve dnyann daha birok yerle rinde iletilmektedir. Bornit de nemli bir bakr minerali dir. Montana bakr yataklarnda bulun maktadr. Fahl cevher, devaml olarak antimon, aren, gm, civa, demir, inko ve dier metallerle birlikte bulunan bakr slfitlerdir. Malahit byk miktarda Urallarda bulunmaktadr. Ayrca Avustralya, g ney Amerika ve Afrika da bulunduu yer ler mevcuttur. Bakr cevheriyle gm, altn, platin, nikel, aren, antimon, inkoblende, gale nit ve benzeri metaller ok kere slfrl ekillerde birlikte bulunabilmektedirler. Bakr cevherleri metal fakirlii dola ysyla, genellikle nce bir fiziksel cevher hazrlama ilemine, sonra bir kimyasal cevher hazrlama ilemine tabi tutulurlar. Fiziksel cevher hazrlama genellikle ufa lama ve klasifikasyonu mteakip flotas yon yoluyla ayrmaya tabi tutmaktr. Kim yasal cevher hazrlama icabna gre ka vurma, sinterleme, peletleme, briketletirme gibi ilemlerdir. Kavurma ilemleri iin lar ve sinterleme cihazlar Sinterleme cihazlarnda ince la kartrlm ve slatlm me tabi tutulur. dner frn kullanlrlar. cevher kok olarak ile >

Cihazlar bir bantl veya yuvarlak ma sa eklinde olabilir. Her iki halde de sin terleme, emilen hava ceryan ile kmr tozu veya kok kmrnn yanmas ve 27

scakln 850 civarna ykselmesi ile mmkn olur. Bu arada kkrdn bir ksm yanar ve metal oksitlenir. 2.2. Bakr Minerallerine Mmkn : Cevher Hazrlama Metotlar : 2.2.1. Tavuklama, Jig ve masalarda ayrma: Bakr retiminde cevher hazrlama nn fakir ve kompleks cevherlerin ilen mesinde pek byk bir rol vardr. Ma den iletme sahasndan gelen bakirli cev herin dorudan doruya ergitilmesi an cak pek zengin cevherler iin veya cevhe rin bilinen metotlarla zenginletirilme sine imkn grlmiyen haller iin sz konusudur. Bakr cevherinde tavuklama ile zen ginletirme tesisini kaldrmyacak kadar ok kk olduu hallerde, veya rne in civardan su temini ok zor olduu hallerde sz konusu olabilir. Jigler ve masalar 20 - 30 yl ncesine kadar her cevher hazrlama tesisinin nemli blmleri iken, flotasyonun geli mesi ile Dizlikte bu tesislerden kaybolma ya balamtr. Halen baz eski iletme lerde, rnein A.B.D. de Yksek Gller mntkasmdaki iletmelerde kullanldk lar sanlmaktadr. Burada cevher flotas yon seviyesine tlmeden saf bakrm ayrlarak alnmas ilerinde kullanlmak tadr. Flotasyonla yakalanamyan mineral tanelerinin kazanlmasnda, sallantl ma salar, metal randmannn arttrlmas iin flotasyona yardmc olmaktadrlar. 2.2.2. Flotasyon : Bakr Mineralleri iin nemli cevher hazrlama prosesi flotasyondur. Fakir ve impregre cevherlerin zenginletirilmesi v fakir cevherlerin iktisad olabilmesi ancak flotasyon tekniindeki gelime ile mmkn olmutur.
28

2.2.2.1. Saf bakrn ve slfrl bakr minerallerinin flotasyonu : Saf bakr slfitleme reagenslerinin fazla miktarda ilvesi ile iyi bir yzme zelliine sahip olmaktadr. Ayni zaman da slfrl bakr mineralleri de kolay yzerler. Bornitin hidrofoblatrlmas iin Na2S ilvesine lzum hasl olur. Pi ritli bakr cevherlerinin flotasyonu genel likle byk bir zorluk gstermemektedir. Piritli bakr cevherlerinin flotasyonunda diferansiyel flotasyon usul en uygun olandr. Pirit alkali bulamata pasifletirilerek bakr slftleri yzdrlr. Eer cevher iinde saf altn da mevcutsa pH ayarlayc olarak kalker yerine soda kul lanlmas tercih edilmelidir. Bakr konsantrelerinin bakr bak mndan zenginlikleri, zenginletirilen mineralin cinsine gre deiir. Klkosit ihtiva eden konsanstrelerde tenor % 70 Cu a kadar, kalkopirit ihtiva eden kon santrelerde % 15-30 Cu civarnda mm kn olur. Zenginletirme oran ve rand man daha ziyade cevherin serbestlik de recesine baldr. Serbestlik derecesi ok ince olan cevherlerde n konsantrelerin veya ara rnn (bulk konsantre) tek rar tlmesi sz konusudur. 2.2.2. Slfrl + Oksitli + Sikat minerallerin flotasyonu : Hem slfrl hem de oksitli bakr mineralleri ihtiva eden cevherlerde, al ma ekli bunlardan hangisinin daha ok olduuna gre deiiklik arzeder. Slfr l mineraller daha fazla ise flatasyon ter cih edilir. Bu taktirde ncelikle slfrl mine raller flote edilirler. Sonra oksitli mineral ler, ya malum toplayc reagensler veya ya asitleri kullanlarak slfidletirilirler ve flote edilirler. Oksitli minerallerin flotasyonunda randman daima slfrl minerallere kyasla dktr. Bu sebep le daima slfrl cevherler tercih edilir ler.

Tatbiki

Oksitli mineraller daha fazla ise, bu takdirde suda zelebilen slfatlarla leme metodunu tatbik etmek lzumlu dur. Slfrl ve oksitli mineral, gruplar yaklak ayni miktarlarda olursa, nce slfrl minerallerin flotasyonu, sonra oksitli mineralleri lileme tercih edil melidir. Baz silikatl bakr cevherler, lile me usul ile de elde edilmiye uygun olmyabilirler. Bunlar genellikle segragasyon metodu ile elde edilmitir. 2.2.2.3. Kompleks Cevherlerin Flotasyonu : Piritten baka bakr, kurun, inko mineralleri ihtiva eden kompleks cevher ler ayni zamanda ksmen oksitli komp leks cevherlerse tatbik edilmesi gereken metotlar daha da kark olurlar. rnein Dou Karadeniz Blgesindeki bakr kur un - inko - pirit - altn - gm v.s. ih tiva eden cevherler bu guruptandr. Baz hallerde nce bakr - kurun inko mterek konsantresini elde et mek gereklidir. Bu taktirde bunlardan nce inko flote edilir. Daha sonra bikromat metoduyla bakr ve kurun birbirin den ayrlr. Eer gang mineralleri ile fay dal mineraller arasndaki tane irilikleri ok farkl ise, bu taktirde, bakr - kurun inko mterek konsantresine pirit ve pirotin de dahil edilir. Bundan sonra tekrar selektif flotasyona ba vurulur. Nikelli pirotin - Kalkopirit yataklar nemli bakr retilen yataklardr. Nikel bu yataklarda pentlandit (Fe, Ni)S, ha linde bulunur ve pirotin (FeS) ile ok gi rift haldedir. Bunlarda esas bakr tayc kalkopirittir. Normal olarak nce slfr l mineraller flote edilir. Bir miktar ba kr slfat ilvesi, nikel ihtiva eden pirotinin flotasynunu kolaylatrr. Mevcut pirit az miktarda Na CN ilvesiyle ktrlr. Mterek konsantreden, kalkopirit bazik ortamda flote edilir. Mterek konsantrenin art nikelli pirotin kon santresi halindedir. Fakat bu ayrmn

shhati f lotasyonda iyi olmadndan m terek konsanstre dorudan izabeye tabi tutulur. zabede nikel - Bakr mat elde edilir. Bu mat yavaa soutularak iri kristaller meydana gelmesi salanr ve ufalamadan sonra bakr slfrler flote edilir. Baz bakr yataklarnda bakr mi nerallerinin yan sra M0S2 halinde mo libden de bulunabilir. M0S2 ok rahat yzer. Fakat ok kere cevherin Mo-tenr o kadar azdr ki, direkt bir deferansiyel flotasyon mmkn deildir. Bu se bepten nce bir mterek konsantre elde edilir, sonra selektif flotasyona tabi tu tulur. Molibden mineralinin flotasyonundan nce mineral yzeylerine adsorbe olmu bulunan toplayc filmleri uzak latrlmal yani desorbe edilmelidir. Bu genellikle 200 C scaklkta suyu alnm konsantrenin stlmas ile mmkn ol maktadr. Baz fevkalade hallerde m terek konsantre filtrelenir ve ocakta 275 C, kavurma balangcna kadar st lr. Bu sl ilemeden sonra kzm rn su ile tekrar bulama haline sokulur ve kartrlr. Kalkopritin alkali ortamda paifletirilmesi ile molibden slfr yz drlr. Mterek konsantrenin art bakr konsantresidir. Bu yolla ordanda ok sayda temzileme flotasyonu ile /o 1 Cu ihtiva eden o 85-90 Mo tenrl mo / libden konsantresi elde edilebilir. Bakr konsantresinde ise yaklak % 0,5 M0S2 bulunur. Cu-Mo mterek konsantresini nce bir molibdence fakir bakr konsantresi ve bir molibden bakr ara rn olarak ayrmann baz faydalan mevcuttur. Bu maksatla molibden slfr dextrin ile ktrlerek bakr konsantresi elde edilir. Artk bir ara rn halindedir ve yukarda izah edildii ekilde ileme tabi tutulur. Bu ekilde almann faydas, daha k k miktarn stlmasnn mevzubahis oluudur. 29

Kennecott Copper Corp, Utah da Magre ve Artur cevherleri byle bir cev her hazrlama ilemine tabi tutulmakta drlar. Bir stma ilemine tabi tutmadan mterek konsantreden Cu-Mo ayrm Morenci de yaplmaktadr. Bu maksatla mterek konsantrenin flotasyonunda toplayc olarak tiofosfat kullanlr. Bu takdirde bakr mineralleri zerindeki toplayc filmi sodyum ferra siyanitle uzaklatnlabilir. Molibden slfrn flotasyonu ksa bir kartrmadan sonra yaplr. Elde edilen n konsantre tekrar tlr, temizlenir. Bu tme srasn da ferrosiyanid, sodyum Slfit, ve kprtc olarak, metilisobutilakkol ilve edilir. Nisbeten kolay olan bu usul dier cevherlere de tatbik edilmi fakat iyi so nu alnamamtr. Kuzey Rodezyadaki ve Kongo'daki bakr yataklarnda karolit (Cu CO2 S4) eklinde az miktarda kobalt mevcuttur. nceleri Co ihtive eden bakr konsantre si elde ediliyor ve bu konsantre izabe edi liyordu. imdi artk rnein Rhokana da (yaklak % 0 Co tenrl) diferansiyel flotasyonla kobalt konsantresi elde edil mektedir, nce karolit kalkerle ktrl mekte ve bakir minerallerinin byk ks m yzdrldkten sonra fQte edilmek tedir. Bu rn ardarda flotasyonla temiz lenmekte ve bylece zengin bir kobal konsantresi elde edilmekte ve normal bakr konsantresinden ayr olarak izabe edilmektedir. Kuzey Rodezyann ekseri yataklarnda bir bakr kobalt ayrm yaplmaz, nk buralarda kobalt teno ru ok dktr. Germanyumlu minerallerin ayrca flotasyonu, cevher hazrlamacnm pekte karlat problem deildir. Gney Af rika da Germanit, Cu3 (Ge,Fe) S4, ve ok az miktarda Renient, (Cu, Fe, Zn)S, mi neralleri halinde % 0,08 Ge ihtiva bir bakr - kurun konsantresinden, german yum mineralleri dier mineralleri nias ta ile bastrarak flote edilmektedir.
30

Kalay ve Wolfram minerallerinin mevcudiyeti, bakr flotasyon prosesinin alma tarzna etki etmez. Kalay ve Wolfram mineralleri ok zor flote olurlar. Bu mineraller flotasyondan nce veya sonra sallantl masalarda veya benzeri cihazlarda ayrlrlar. 2.2.3. Lileme : Genellikle bu usul byk kaplarda veya kartrma tanklarnda tatbik edi lir. Oksitli cevherler iin bu kullanlan zc madde sulandrlm slfirik asit tir. Cevherde slfrl bakr mineralleri mevcutsa deerlikli demir slfat ilve edilir, bylece hi deilse kalkosit (Cu2S)t ve kovelin (CuS) zlebilir. Sodyum siyanidle lileme cevherlerde kullanlmaz. Fakat bakrca zengin inko konsantrele rini bakrdan kurtarmada sodyum siyanid kullanlr. Oksitli bakr cevherleri ve saf bakr iin amonyum karbonat zeltileri iyi bir zeltme maddesidir. Ayni zamanda krizokol (Cu Si03.2H2O) yeterli bir incelik te amonyum karbonat ierisinde iyi zelir. Amonyum karbonat zeltileri bil hassa gangdan ve yantatan srfirik asit le ayrlamyan cevherler iin kullanlabi lir. Ayrca Utak, Bingham Canyon da Kennecott Copper Corp. un bir aratr ma merkezinde bakterilerle, lileme pro sesini gelitirmek iin almalar yapmak ta olduunu zikretmek gerekir. Bakteri ler slfitlerin kkrdn tfcSOae dn trmektedirler ve ocak sularndaki iki deerlikli demiri oksitliyerek, deer likli demire dntrmektedirler. Netice de asitlerle slfitler zlmektedir. 2.2.4. Kavurma ve Lileme : Kalkopirit ve bornit asidik Fe (III), slfat zeltisinde zor zldklerinden,, bu minerallerin cevherde fazla bulunma s halinde ya slfatlatrlma veya klorrletirme kavrulmasna tabi tutulurlar. Slfatletirme kavurmasnda scakln mmkn mertebe iyi ayarlanmas gere-

kir. Klorrletirme kavurmas ok katl frnlarda yaplr. Yanlz asidik cevher ler iin msaittir. Yksek kire ve Mg miktarlar lileme iin zararldr. Bakr, slfat veya klorit zeltilerin den rnein metalik demirle ayntrlabilir. Demir olarak demir krpnt ve ar tklar kullanlr. Bakrla birlikte, potan siyelleri demirden daha yksek olan dier metaller de kebilir. Dolaysyla bu liing amuru, asil metalleri ihtiva eder ve istenmiyen kark olarak fazla aren ih tiva eder. Bu amur ergitilir ve rafine edilir. zeltiden elektroliz yoluyla bakrn kazanlmasnda zelmiyen anot kullan lr ve dorudan doruya saf "katot bakr elde edilir. Elektroliz iin yksek yat rm gerektiinden ve baz teknik zorunluklar sz konusu olduundan kk i letmelerde semantasyon usul tercih edilir. Yeni olarak bakr klorit zeltilerin den kire st ile Bakr (1) okside dn trlmektedir. Amonyakalkali zeltilerden zelmi bakr, su buhan gnderilmekle veya amonyak ve karbondioksidin vakumda bakr oksit ve bazik bakr karbonatm distilasyonu ile ayntnlmaktadr. Dk bakr ihtiva eden maden su larndan katyon alverii yardmyla ba larn adsorpsiyonu yoluyla retimin mmkn olduu bilinmektedir. 2.3. zabe : Daha ziyade Pricr'a gre (bak. lite ratr.) bakr izabe usulleri aada ksa ca zetlenmitir. 2.3.1. Primometalurjik Metot : En ok kullanlan metoddur. En az dnya bakr retiminin drtte bu usulle yaplmaktadr. Genel olarak nce cevherden mat elde edilir. Buna sebep enerji masrafm ve cruftaki bakr tetnrn drmek arzusudur.

2.3.1.1. Metal haline ergitme : Dorudan metal haline ergitme saf bakr veya okside cevherler iin tatbik edilebilir. Bu maksatla genellikle frn lar kullanlr. Kobalta zengin oksitli cevherlerinin izabesinde elektrik ocaklar kullanlr. 2.3.1.2. Mat haline ergitme : Slfrl bakr cevherleri mat haline getirilmeden nce kavrularak oksitlenir ler. Kavurma ve ergitme bir tek ilem olarak ve ayni zaman zarfmda, yksek (=kuyu= aht=aft) frnlarda s mik tarnn ayarlanmas ile mmkndr. Bu maksatla az miktarda kok kullanmak ka fidir (Orkla metodu). Kavurma ilemi, kavrulmu mahn ince tanelimi yoksa sinterlemi olarak birlemi halde mi isteniine gre eitli dir. Fakat esas hava girii ile kkrdn yanmasdr. Yksek frnlara para mal yklemek gerekmektedir. Bu sebeple yk sek frnla allacaksa sinterleme ka vurmas Dwight- Lloyd cihazlarnda ya plr. Malm tenoru % 30-50 lu arasmda olur. Zengin matlarda crufa giden bakr oran yksek olur. Son yllarda yksek frnlarn yerini alev frnlan almtr. Alev frnlan toz malzeme ile ve daha az enerji ile alrlar. nce taneli cevhe rin veya konsantrenin kavrulmas katl frnlarda yaplr. Alev fnnlannda da mat max. % 50 Cu tenr ile elde edilir ler. Maden oksitleme ergitmesi daha ok yksek fnnlannda yaplr. Yeni olarak otojen bir kavurma - ergitme metodu ya ylmaktadr. Bu metotda kuru kalkopirit konsantresi ve ilveleri aynca kok ilve edilmeden, bir yanma aftna pskrt lr, bu aftta cevher paracklan kavru lur, ve ergirler. Bu usl zengin kkrt l cevherler iin mmkndr. lve ya nc maddeden kurtulmak iin ya hava scak olarak flenir veya oksijen flenir. 31

Birinci hal Outokumpu - otoj en - er gitme metodunda, ikinci hal Inco - ergit me metodunda kullanlmaktadr. 2.3.1.3. Mattan ham retimi : Bakr/blister/

ne etkisi olmadan, crufa geirilebilir. Yksek inko tenrlerinde lileme usul ne bavurulabilir. 2.3.2. Ya metalurjik metod Ya metalurjik metotta ya cevher basite lemeye tabi tutulur, yahut bir kavurmadan sonra lileme tatbik edilir. zelmi bakr, metalik demirle ayrt rlr, elektrolitik ayrmaya tabi tutulur, veya dier usullerle kazanlr. Her iki uslden 2.2.3 ve 2.2.4 de bah sedilmitir. 2.3.3. Yksek basn ve yksek s caklkta ya Metalrji Yksek basn ve yksek temparatrde ya metalurjik usul imdiye kadar yalnz bakr ihtiva eden kobalt ve nikel konsantrelerinde kullanlmtr. Son za manlarda nikel veya kobalt ihtiva eden bakr konsantrelerinde, basnl zeltme ve basnla redksiyon Filipinlerde tat bik edildi. Bu alma eklinin esas bil hassa nikel, bakr ve kobaltn amonyakla kolay zlebilir kompleks amin tuzlar tekil edebilmesidir. Bu usuln tatbikat, Manitobadaki Lynn-Lake mntkas yataklarnda ve Na tional Lead Co. nin baz yataklarnda g rlmektedir. 2.3.4. Flotasyon prosesi ile kombine edilmi metalurjik metot Oksitli cevherlerden bakr retimi iin bu metot gelitirilmitir. Bu metotda bakrn tilenmesi ve ayrmas veya cevherin sl ilemi flotasyonla olmakta dr. L-P-F (Leaching - Precipitation - Flo tation) metodu olarak isimlendirilen bu usulde ince taneli cevher slf itli zelti ile lilenir. zelen bakr ince demir to zu ile semente edilir. Cevher bulamacn.da meydana gelen bakr amuru flotas yon hcrelerinde yzdrlr. Bu metot rnein Butte, Montana da tatbik edil-

Mattan ham bakr (Blister) retimi ii konverter frnlarnda yaplr. Bu i lem iki periyotta tamamlanr. Meydana gelen : aksiyonlar kuvvetli exotermiktir, ayrca dardan s ilvesine lzum yok tur, lk periyotta silis (kesker) ilvesiyle denir. Crufa geirilir. fleme srasnda hava kabarcklar (= Blasen = Blister) meydana getirildiinden ve havann oksi jeni ile oksitlenme tamamlandndan el de edilen bu bakra bilister bakr denir. Bilister % 98 - 99 Cu ihtiva eder. Konver ter crufa olduka yksek tenrl oldu undan bir nceki devreye geri verilir. 2.3.1.4. Kompleks cevherlerin veya konsantrelerin ilenmesi : Bakr-Nikel cevherlerinden yksek frnlarda, alev frnlarnda veya otojen ergitme fnnlarmda bir bakr-nikel ma t elde edilir. Konverterde nce mat elde edilinceye kadar flenir. Alev fnn larmda kavurma ve ergitme ile Monel metali de elde edilebilir. Kobalt slf it olarak mata gider, fa kat daha ok ara mala karr. Nikele gre daha kolay okside olduundan ba krn erimesi esnasnda gittike carcuruf a geer. Orta Afrikadaki yksek kobalt te nrl cevherler, lzumlu halinde kav rulduktan sonra, elektrik ocaklarnda redksiyonla ergirler. Metal souma sra snda iki tabaka halinde ayrlr, Byle ce daha ok bakr ihtiva eden krmz ala m ve daha ok kobalt ihtiva eden beyaz alam ya usulleri ayrlm olur, Bakr - kurun cevherlerinin ve ba kr dk kurun cevherlerinin izabe sinde kurun - bakr mat elde edilir. Bu mat konverterde flemeye tabi tutulur. Bakr cevherlerinin ok yksek inko ih tiva ettii hallerde inko, ergime prosesi
32

mektedir. Bu metodun stnl zelmi cevherin filtrelenmesine lzum kalmaydr. Bu metot 1960 da Transarizona Re sources, ncorp'un Arizona'daki Shere madeninde tatbikat safhasna sokulmu tur. Bu metoda segragasyon Prosesi ad verilmektedir. Bu metotda oksitli veya oksidik - srfrl bakr cevheri beraber ce mutbak tuzu ilve kat bir redksiyon maddesi olarak kmr veya kokla 500 - 800 C ye stlr. .eitli reaksiyon lardan sonra metalik bakr tortu halinde dipte birikir. Frn k soutulur ve su ile kartrlr. Bakrn kazanlmas flotasyon yolu ile olur. Uzun zamandan beri bilinmekte olan ve fakat artk unu tulmu olan bu metot ilerde byk bir kullanm sahas bulacaa benzer. Bilhas sa zor flote edilebilen krisokol (CuSiO 3.2I20) minerali karbonatlyan talarla birlikte bulunduunda bu usl ok uy gun olur. 2.4. RAFNASYON zabe veya dier usllerle retilen metalik bakr ierisinde Pb, Bi As, Sn, Sb, Ni, Co, Fe, Zn, Ag, Au, S, Se, Te, O gibi dier elementleride ihtiva eder. Ba kr rafinasyonu ya ergimi haldeki me talik bakr svsnda veya elektroliz yolu ile yaplr. 2.4.1. ALEVLE RAFNASYON Alevle rafinasyon ilemi sabit alev frnlarnda veya dner alev,-frnlarnda yaplr.1 Hava flenmesi ile oksidasyonda bu yabanc elementlerin bir ksm bu harlar bir ksm oksitlenir. Ham bakr eriyii iersine aa gvdesi daldrlr. Bu esnada aacn suyu buharlar, ayn zamanda bir kuru distilasyona sebeb olur. Hidrojen ve karbonhidrat kuvvetli reaksiyon maddesi olarak etki ederler. Karbon, kmrleen odundan peydah olur. Aatan kan kuvvetli buhar ve gaz banyonun iyi bir ekilde karmasn sa lar. Bakr banyosundaki CuCfe miktarnn

azalmas devaml numune ahna ile kont rol edilir. Elde edilen rne alevde rafi ne bakr veya yalnzca rafine ad veri lir. Alevle rafinasyon, ancak ham me talik baknn yalnzca okside olabilecek gayri sarfiyetler ihtiva etmesi ve asil metalleri fazla miktarda ihtiva etmeme si ve baknn ok fazla saf retilmesinin art olmad hallerde kullanlabilir. 2.4.2. ELEKTROLTK RAFNASYON Genellikle elektrolitik rafinasyon l zumlu olabilir. Bu takdirde de baknn sv haldeyken bir n rafinasyonu l zumludur. Bylece kullanlabilen anod plakalar dz yzeylere dklebilir. Ka tot bakr yani elektrolitik bakr % 99,99 Cu luk bir saflktadr. Asil metaller anot camnm iinde toplanr ve bu amur iinde ayrca kazanrlar. Anod amurlar ayni zamanda nemli selen retim mal zemesidir. Bakr nikelce zenginse elek trolitten kazanlr. 2.4.3. BAKIRIN OKSJENDEN RILMASI AY

Bakrm hidrojen hastal denen durumdan ari olmas iin, oksijen ihti va etmemesi gerekir. Bakr oksijen ih tiva ederse, hidrojen meydana gelir. r nein, baknn merdanelenme scaklna karlmas halinde hidrojen ihtiva eden gaz Cu O2 ile su b u h a n meydana gelir ve dolaysyla metal atlakl olur. Oksijen siz bakr esas olarak iki farkl metalle elde edilebilir. Birincisinde katol bak nn oksijen almamasnn mmkn olma d artlar altmda ergitilir ve dklr. Bu maksatla dkm makinasridan ve frndan ibaret sistem d havadan tecrit edilir koruyucu bir gazla az bir fazla basnla kaplanr, ikinci metotta bak rn ihtiva ettii oksijen desoksidasyon maddeleri ile uzaklatnlr. Bu maksaa fosfor kullanlr. Fosfor dkmden he men nce fosfor - bakr n alam ek31

linde dkme ilve edilir. Fosfor kuprooksitlerle ve fosforpentoksit geri kalan kupro oksitlerle, bakr fosfat crufu mey dana getirir. Genellikle fosfor ok d k miktarlarda ilve edilir. nk fos for bakrn elektrik iletkenlii ve l ge irgenliini drr. Oksijensiz bakr

A.B.D. de OFHC (oxygen free high conductirity copper) olarak ifade edilir. Son zamanlarda desoksidan olarak lityum bakr kapslleri halinde lityum kullanl maktadr. Fosfor ve lityum yalnz dehidratasyon maddesi olarak ta etki et mektedir.

BBLYOGRAFK TANITIM Gaudin, A. M. Gerth, Salzmann, Hamann Gmelins Taggart, A. F. Taggart, A. F. Kirshbarg, H. Grnder, W. Anonym. Flotation. New York 1957, Leitfaden der Erzaufbereiting, 1952,

Bonn

Handbuchder anorganischen Chemie. Kupfer, 8. Aufl, Weinhenm 1955, Handbook of mineral dressing, York London 1948 New

Elements of ore dressing. New - York London 1951, Aufbereitung bergbarlicher Rohstoffe, I. Bd. Jena 1953 Aufbereitunskunde, I. Bd. Belgrad 1951, Transactions of, the international mine ral dressing congress 1957, Stockholm, 1957. International mineral processing cong ress 1960 London, 1960. Kupfer, Eigenschaften, Verwendung, Berlin 1961. Verarbeitung,

Anonym. Deutsche Kupfer Institut Prior, K.

Kupfer, Ullmans Enzyklopaedie der tec hnischen Chermie. Bd. 11 3. Aufl. Mhc hen Berlin 1960, S. 119 - 217. Copper segragation process promise at lake Shore mine Min. Engng 1961 S. 1152 - 1155. Aufbereitung fester mineralogischer Ro hstoffe, VEB - Verlag fr Grundstoffin dustrie Bd. I. 1964, Bd. II, 1967, Bd. III, 1972. Einfhrung in die Produktions technik, Technologgie der metallurgischen Indus trie, VEB - Verlag Technik Berlin 1969.

Freeman, G. A. Rampacek, C, Evans, L .G. Schutbert

Damerow, G., Leudert. W.

34