ANKARA NIVERSITESI

LIIIIYAT FAKLTESI YAYINLARI NO.

148

SIAMLIKTAN NCE TURKIERDE TEK TANRI NANCI

Prof. Dr. Hikmet TANYU

ANKARA NIVERSITESI

LIIIIYAT FAKLTESI YAYINLARI NO.

148

SIALIKTAN NCE TRKIERDE TEK TANRI NANCI

Prof. Dr. Hikmet TANYU

"Ar ge, feri atla, sidreyi a, Gr ne var mverda ibrethiz."

ANKARA NIVERSITESI BASIMEVI ANKARA - 1980

NSZ
"Islmlktan nce Trklerde Tek Tanr inanc zerinde Bir Ara trma", tarafm zdan II. Milletler Aras Trkoloji Kongresi'nde (4-9 Ekim 1976) sunulan bir bildirinin kitap haline getirilud idir. Bu bildiriyi izleyenler ilgiyle kar lamlar ve bu konuda Almanca baz sorular sormu lar ve cevaplar verilmitir. Tarafmzdan y l kadar zerinde durulmu tur. Geri daha fazla inceleme ve al ma gerekti inden phe etmiyoruz. Bu haliyle sunmam z isteyen ilgililer ve eksiklikleri ikinci basn-Ida ksmetse tamamlama arzumuz yay nlamakta bizi te vik etmi tir. Elbette konu ok nemlidir. (Trklerin Eski Dini ne idi) sorusunun karldr. Islm'dan nce Trklerin dinini (Toyunizm) olarak belirtmek isteyen Gkalp, "Islmiyetten Evvel Trk Dini " blmnde (sf. 25,95) te dzeltilmesi gereken bu terimi ileri srm tr. Trklerin Toyunizm ad nda bir dinleri oldu u zerinde durmu tur. Halbuki (Toym, ) budist rahiplerine verilen ad olup "Toyunun burhana - yani Buda'ya secde etti" Ka garlnn D.L.T. III. 60, tercme 84 de anlat lmaktadr. Pekarski ise "Toy n - Toyun'un" Yakuta'da efendi, bey, devlet anlamna geldiini belirtmi tir. (Yakut Szl ii III, 2706-2708). Gkalp ayrca eski Trklerin dine "nom" dediklerini, din kitab na da nom adn verdiklerini (sf. 25) iddia ediyor ve Divan- Trk ile Cihng 'y kaynak gsteriyor. Bu gsterilen Trkler Budist Trklerdir. Nom da "Yunanca bir kelime olup, manihaistler taraf ndan getirildii isbat edilmi bir gerektir... Ziya Gkaip'in eski Trk dini olarak tasavvur etti i din, yani "Toyunizm" budizmden, "nom" dedi i din kitab da budist ve mahniheistlerin din kitaplar na verdikleri isimden ibarettir " diye do ru bir yarg da bulunan Prof. Abdlkadir nan (Eski Trk Dini Tarihi, Kltr B. Yay) stanbul 1976, s.f. 172, Hurfeler ve Men eleri." te yandan kanaatimizce di er bilginler ve dayand kaynaklar eski Trklerin , dinini amanlik olarak gsteri ini de do ru bulmad mz burada ksaca arzetmek isteriz. Bu, btn bu sahadaki kaynaklar da tahlil edip eletirerek (Eski

Trklerin Dini amanlk de ildir) adl kil abmzda ortaya konulacakt r. Bu defa ilk olarak Ten gri veya Tenri daha sonra Tanr ad ve dini zerinde duraca z. Mamafih muhtelif kitaplar', makalelerimizde ve derslerimizde bu husus belirtilmitir.2 Ilmi belgelere dayanarak, yeni bir de erlendirmeyi ve yeni bir yorumu sunmaa al acaz. Daha nce d len hatalar n, yanllarm o unda, mitoloji, destanlar, efsneler, menkibeler, dh i masallar ve halk aras nda kalntlar halinde sren veya dini inantan sapt rlan, bz manevi detlerle hep birlikte ele alnarak kar trlmtr. Bunlardan ba ka dlen hatalarn, yanllarn o u Dinler Tarihi, Mitoloji, Din Fenomenolojisi uzman olmayan ki ilerce konunun ilk kaynak olarak incelenmek istenmesidir. Ayr ca batdan gelen baz kaynaklar ilmi bir phe ve ara trmaya dayanmadan benimseyi , ikinci elden yanl deerlendirme ve tahlile yneltic unusur (ge) oluyor. Buna bir de 19 . ve 20. yzylda animizm, tabiat hk, totemizm, amanizm gibi kuramlara (teoriye), dar ve yetersiz inceleme ve ara trmalara dayanan terimlerin adeta ilmi bir kanun gibi benimseni ini gryoruz. Bilgili, dini anlay ve inanc kavram kiilerle, chil olan, din alannda bilgisi bulunmayan, rastgele birtak m detlere srklenenlerin dini yaay ve inanta farkl olduklar tabiidir. Bunlar ele alp, tek bir din veya inan iinde grp, sanki btn toplumun benimsedi i anlay , inan ve ya ay gibi kabul etme i de hatal , yanl bir biim ve yntem olarak grebiliriz. Yukarda sayd klarmz ayr ayr inceleme konulardr. Bunlar n birer birer ele al nmas ve asl dini esaslarn belirtilmesi Bunun iin nce temelden ba lamak gerekti ini ilmi bularak, Tanr konusunu bu ara trmamzda arzediyoruz. Dinler Tarihi, Din Fenomenolojisi, Tarih, Medeniyet Tarihi ve Sosyolojiye, etnelojiye ve bunun s ranalariyle dier ilimlerdeki ayn yanl ve allm noktalar birden dzeltmek elbette kolay olmayacaktr. Fakat bu ilim d direnein erge yerini hakikate b rakaca n ve gere e yneleceini sanyoruz. Hikmet TANYU
1 Kzlelma, Hazrlayan: Hikmet Tanyu , Kltr Bakanl 1976, ve bilhassa Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, Trk Kltr Yay. st. 1978. 2 Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Trk Tresi zerinde Yeni Bir Ara trma, (bilhassa sf. 115-118), lhiyat Fak, Dergisi, Cilt XXIII, Ankara, 1978.

IV

IINDEKILER
Sayfa ONS GIRI BLM: I 1TANRI VE NUHO LU YAFES VE TRK HAKKINDA D.L.T. DE SUNULAN BILGILER (XI. YZYIL) 2MUHTELIF TANRI ADLARI Alk Kelimeler: Tanr ve Benzerleri (Smerce Dingir) Tengri-Tengere-Tangr Tann-Tangara-Ture-alap Kelime Anlam : Tengri-Tenkri Tengri Syleyiinden Tanr Syleyiine Gei , T(e)ngri nce Sesten Kal n Sraya Gei Hakkndag Dnceler Bizans Tarihilerinin Ve Di erlerinin 6. Yzylda Balayan Yazlar B Kelime Anlam : Tengri ve Gk Me3elesi Kelime Olarak Tanr slam Ansiklopedisinin de Tanr maddesinin Szlk Anlamyle ve Bununla Ilgili Olarak Treyen Kelimelerin Kaynaklar Eski Uygur Trkesi Szlg BLM: II 1. KSK TRK EDEBIYATINA UMUM BAKI 26 15 18 20 22 13 13 11 7 9 III 1

A) Eski Trk Yazdan:

Bilge Kaan Ant Kuzey Cephesi Tonyukuk Ant Bat Cephesi Ikinci Ta Tonyukuk Ant- kinci Ta Bat Cephesi Dou Cephesi Kaynaklar Makaleler 28 30 32 32 33 33 34

Sayfa B) Destanlar: Gk-Trk Destanlan Islmi ekilde Ouz Destan Izi Yaratl ve Treyi Destan Orhun Kitbeleri (Yaz dan) Hakknda Tamamlaym Bilgiler 2- Gktrk Imparatorlu unun Dini Trk Mitolojisi Baz Kelimelerin A klan Trklerin Kurttan Treyi i Trk Destanlan Ouzlar Uygur Metinleri Budist Metinler. Gk-Trk Yaz larnda Tengri X. Yzylda Uygur Metinlerinde Perem Kal p Trk Leheleri rnekleri X. Yzyl Uygurca Metinlerde Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikyesinin Uygurcas 3- VIII-XIII. Yzyl Aralar (Eski Trk iiri) ve Tanr 4- Baka Dinlerde Tanr Ad Veya Ilh Ad 5- Divan- Lfgat-it-Trk'te (Tanr), Tengri (XI. Yzyl) Tanr Veya Tengri Ad nn Geti i Yerler Divan- Lfigat-itsTrk'n 2. Cildinde Eski Trk Diniyle lgili Kelime ve Savlar. Divan- Ltigat-it-Trk'n III. Cildindeki Eski Trk Dini le lgili Kelimeler -Bata Tengir ve Savlar 6- Divan- Lugat-it-Trk Ve Kut 7- Dede Korkut 8- Dede Korkut Kitab nda Tanr 9- Seyahatnameler 1- Bakurtlar Bulgarlar 2- Ebu Dlef Rislesi (Trklerle Ilgili) Ouzlar Krgzlar Karluklar 3- Mervezrnin Eserinin IX. Blm Krgzlar Kimahlar 10- Balasagunlu Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig Kutadgu-Bilig Allah Karl Kutadgu Bilig Ve Babr-Nme'de Tengri Kullan lmaktadr 48 50 54 56 60 62 63 66 68 74 79 80 86 88 89 89 90 90 91 91 92 92 93 93 94 36 36 38 41 43 44 45 46 46 47 47 47

VI

Sayfa 11Trkler ve Mo ollar ingiz Han ve Tanr Sz 12Trkeye lk Kur'an evirmeleri Ve O Zamandan nceki inanlar 13ilk Kur'an evirmeleri zerinde Tamamlay c Notlar XV. Yzyl Balarnda yap lm Kur'an Tercmesi 1412. Yzyl Suryilni Rahibi Mikheal'in Dncesi 15XIII. Yzy-ln Hakanlar 16islam Devri: Sultan Veled 17Ak Paa 18Yunus Emre 19Sleyman elebi'nin Mevlidi 20Uygur Harfleri ile yaz lan eserler 21Ebulgazi Bahadr Han III. BLM 1 TRK ATASZLERINDE TANRI 2 Deyimler ve Gk Hakkndaki Szler 3 Renklerle lgili Benzetmeler 4 Tek Tanr Inanc Olduuna Dair Belgeler 5 Gk ve Trkler Gk ve Feza Ayr Varlklar Gk kr ve Felek Sonsuz Sanlan Feza 6 Islam Dininde Gk ve Ar Ala islamiyette Gk, Ar, Ar - Ala ve Sidre-i Mnteha
7 Ar-.Ar- Ala. - Byk Ar

96 98 104 112 115 117 118 119 121 ... 122 123 125 127

128 129 130 132 133 134 134 134 136 136 157

8 Mirac, Hz. Muhammed'in Gklere Ykselii ve Cenab- Hakkn Huzuruna U165 lamas Olay Hz Muhammed'in Gklere Ykseli i (MFRAC) Hakknda Gk ve Yerle ilgi167 li Sylentiler, Hikayeler 9 Sidret'l-Mnteha (SON NOKTA) 10 Gkle lgili Hadisler 11 Renkler ADinlerde ve Halk Aras nda Renklerin Dili B Dinler, Tarikatlar ve Derneklerin Sembolleri 12 Ayn Tanr'mn Trk Lehelerinde De iik Sylenileri Gk Meselesi alap lgen 169 170 172 172 174 176 178 179 179

VII

Sayfa 13- Tengri veya Tanr Acaba Bir Peygamber Vas tasiyle mi Bildirilmi tir? Kur'anda Tanr Ad Olmamas Meselesi Konuyu Tamamlayan ketler-Hadisler Tanr ve Allah Adlar Gk Katlar Din Karde liinin Anlam yi Kavranmand r 14- Tanr Kelimesinin Gnmzde Kullanlmas ii zerinde Dnceler Hkm Kasda Gredir Farsa Olan Hiid'ya Neden itiraz Etmenler 15- SONU. Tanr'nn Syleyi Alan. Trkler Mslmandr EK NOTLAR INDEKS 181 181 182 185 185 185 188 190 192 194 195 198 201 206

VIII

BL M I

I - GIRI
Trklerin kavim olarak grl enaz 5.000 yllk ise de ayd nlk ve ak olarak devlet halinde grl 2500 yl kadar geriye gider. Mao-Tun veya Mo-Tun (Mete)nin M.. 2041 de k ile inlilerin kuzeyinde bilhassa iki byk etnik grup grlm tr. Bunlarn: "1- Tola ve Orhun nehirlerinin k vrmmdan batya doru yaylan. Hung-Nu (Hun) grubu" ile "2- Gobi lnn do usundan, do uya do ru , uzanan Tung-Hu grubu." inlilerin" Gktrkler, Uygurlar v.s. gibi dedikleri kavimler Hung-nu lardan, Hien-Pi, Juan-Juan, Kitan'lar v.s. gibi bunlar ise Tungh-hu lardan gelen nesillerdir. "Bylece inlilerin" Ortaasya'da bir Trk ve bir de Mogol lemi" kabul ettiklerini gryoruz. Byk Hun Devletinin en az 2300 y l kadar nceye uzand ma gre Trk Devletinin tarihini bin y llk grmek ilmi bak mdan, yani hakikat ynnden tamamen yanl t r. "Byk Hun devletinin dayand blge, a Hien kralh mn hkimiyeti altnda bulunan sahalard r. Buras ise Ala an stepleri ile Al ay ve Tanr dalar dolaylardr. Sol Hun Krall ise hkimiyet alt na al nan Moollar idare eden bir te kilttr. Tpk Gk Trkler'deki Do u Kk kaanh gibi Byk Hun Devleti zayflayp Sol taraf y lklnea, Sa taraf, yani Altay ve Tanr dalarndaki Hunlar, bir as r mddetle inlilere kar durmulardr." "V. asrda Mogol aslndan gelen Juan-Juan'lar Ortaasya'y haimiyetleri alt na almaa alrlarken, Altay ve Tanr dalarndaki Kao'lar onlara mukavemet ediyorlard . Kao- ad, Gktrk veUygur blgelerinde ya ayan kavimlere V. as rda verilen etnik bir tabirdir. 1952 de ilk olarak tam metnini Trke'ye tercme etti im Kao- Biyografyas'nda, olaylarn daha ziyade Bat Trkistan'daki Eftalit devleti s mrlarnda gemesi ok nemli bir noktad r. Ak olarak grlyor ki;

Orhun nehrinden Sirderya'ya kadar uzanan bu kavimler, Mogol JuanJuan'lara kar mtereken mukavemet etme e alyorlard ." "Gl trklerin reisi Bumin Ka an'n JuanJuan. devletine son vererek Gktrk Ka anl 'm kurmas , bu mcadelelerin son halkas dr. Juan--Juan'lar esas itibariyle Kansu blgesinde ya yorlard . imparatorluklarn ku unca, ba kentlerini Orhun blgesine naklettiler. Gktrk' lerin de, ba kentlerinin Orhun blgesi olmas bizi artma naldr. Bu Mukaddes yer, Uygurlara ve ingiz'e d.e ba kentlik yapmtr." "Gktrk Devletinin kurucusu Bumin Ka an'n kabileleri ise Altay Dalarn n gney eteklerinde oturu -yorlard . Orhun nehri kaynaklar n-, daki tgen blgesi, btn Ortaasya imparatorluklar nn bakentliini yapmt . Bu sebeple JuanJuan imparatorlu unu ykan Gktrkler de ordughlar n tgen'e nakletmi olmandrlar. 552 senesintlen nceki Gktrk iinvanlar ndan ad, Yabgu, Beg v.s. gibilerini, JuanJuadlarda ve di er Mogollarda grememekteyiz. Bunlar ancak Trklerin Bat Trkistan'la olan mnasebetleri ile izah edebiliyoruz. Yine Gktrklerin me hur ur nvann!). da Toharca'da bulunmas ok manidardr. Gktrkler, 552 senesinden nce Shany, Yenshih, Hien gibi eski Hun nvanlar n da kullamyorlard . Bilge Kaan, Ka an olmadan' nce bir Hien Kral idi. Bu byk Trk hkmdar nn "Bilge" nvan da bu eski rtbesinden ileri gelir. Aslen Mogol men eli olmas ok muhtemel bulunan Ka an ve Hatun nvanlar , Mogol JuanJuan'larm taburu ele geirdikten sonra Gktrklerde grlme e balar. Bunlar da in kaynaklar ak olarak ifade ederler. Bunlar n yannda bir gerek varsa, Kansu da ,Hun hanedan tarafndan kurulmu olan Chch devleti Toba'lar taraf ndan yklnca, bir ok Hun "aSilleri- nin Gktrklerin On Kabilesine iltica ettikleridir. Bu da Gktrklerin, eski Hun kavim ve an'aneleri ile ilgilerini gsterir." Trklerin men einden bahseden rivayetlerde, katledilen eski Trklerden geriye kalan tek ocu un bir kurt tarafndan, Turfan' n kuzey batsndaki bir ma araya getirildi i sylenir. Daha nce Trkler Turfan' n ok batsndaki Bat denizi kenarlarnda imiler. Bu gl, Aral, Balka veya baka bir gl olabilir. nemli olan, rivayetlerin Trklerin men eini Bat da grmeleridir. Yine rivayetlerde Kem nehrindek Krgzlar, Gktrklerin atalar nn bir karde i imi . in kaynaklarnn naklettikleri bu rivayetler, Trk kavimleri aras nda yaygn ve toplum'un inandklar an'anelerdir. Bu bak mdan ok nemlidir. Krgzlarni Trklerle m terek bir dil ve kltre sahip oldu unda hi kimsenin phesi yoktur. 2

Gktrk alfabesinin prototip]erinin ve iPtidai ekillerinin K rg zlarn Kem blgesinde bulunmas ve ayrca zel yaztlar n okluu, Trk kltrnn men eleri hakknda bize a k bir fikir verir. Orhun blgesinde bulunan yaztlar, yaln zca resmi devlet yaz tlar dr." "Bu suretle Altay da lar , gney, : bat ve kuzeyden Trklerle evrilmi oluyordu-Gneyde Tanr dalar , batda S r-Derya On Kabilenin otlak snrlar idi. dil boylarndaki. snrlar ise, daha ok nceden, bilhassa Macarlar taraf ndan incelenni ve mnaka a edilmi tir. Tula Nehri kvrmnda oturan Bay rku'lar, Trkl n do udaki son s nr olmalyd .'" Binlerce y ldanberi Tengrida ad bile Tanr inanc zerinde ok anlaml bir grn tedir.

Tanr ve Nuh o lu Yafes ve Trk Hakk nda D.L.T. de sunulan bilgiler (11. yzy l)
Ka garl Mahmut bu konuda ayd nlatc bilgi sunuyor ve ili kiye .dikkati ekiyor: Trk, kelimesi kar lnda unlar sylyor: "Trk: Tanr yarlayas Nuh'un olunun addr. Bu, Tanr'nn, Nuh o lu Trk'n o ullar na verdi i bir addr. " "Trk sz, Nuh'un o lunun ad oldu unda br tek ki iyi bildirir, oullarmn ad oldu unda, be er "kelimesi gibi- okluk ve .yn bildirir." Bu kelime, tekil ve o ul yerinde kullan lr.. ." 2 "Biz" ad olarak Trk ad ru'Ulu Tanr vermi tir "dedik." a klanmasmdan sonra "Ka garl Halef o lu 'mam, eyh Hseyin" ad yle tamlan zatn "Ahirzaman kitab nda Ulu Yalavac'a (Peygamber)'e tan kla varan bir hadisi yazm ." Bu hadisin (peygamber sz) arapcas n yazd ktan sonra Ka garl

Mahmud, bunu Trkeye eviriyor: "Yce Tanr " Benim bir ordum vardr, Ona "Trk" ad verdim, onlar douda yerle tirdim. Bir ulusa k zarsam Trkleri, o ulus zerine musallat k lar m" diyor. I te bu, Trkler
1 Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trklerin Men ei Meselesi, 20.12. 1967 gnnde 1. Tarih Kollokyumu. Ord. Prof. Zeki Velidi Togan, Bir Kavmin Men ei, 3.3.1967, Son liavadis ve Zeki Velidi Togan'n Umumi Trk Tarihine Giri, I. Cilt. Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi ve H Nam k Orkun, Trk Tarihi 1. ve 2. eiltler. 2 Kagarh Mahnud, Divan-fi Lgat-it--Trk Ter'c nesi, Bugnk Trkeye ev. Besim Atalay, Ankara, 1939, T.D.K. yay. Sf. 110, 351. Cilt . I.

iin btn insanlara kar bir iistrlktr. nk, Tanr onlara ad vermeyi kendi zerine alm tr; onlar yeryznn en yksek yerinde, havas en temiz lkelerinde yerle tirmi ve onlara "Kendi ordum" demi tir. BUnunla beraber Trklerde giizelliklk, sevimlilik, tathl k, edep, bykleri arlamak, szn yerine getirmek, sadelik, nmemek, yi itlik, mertlik gibi lneye de er, says z iyilikler grlmektedir."' Trk boylar m anlatan Ka garl : " O uz: Bir Trk boyudur. O uzlar Trkmendirler. Bunlar yirmi iki blktr, her bl n ayr bir belgesi ve hayvanlar na vurulan bir Mnneti vardr. Birbirlerini bu belgelerle tan rlar.' diyor. Grld zere Trk boylaruu yirmi boydur diyen ve "Bunlar n hepsi Tanr kutsal klas Yalavac Nuh o lu Yafes, Yafes o lu "Trk"e dek ulanr. Bunlar Tanr kutsal klas , Yalava brahim o lu shak, shak o lu "Iysu", ysuo lu "Bum"u andrr. Bunlardan her bir boyun bir ok oymaklar vardr ki saysn ancak Ulu Tanr bilir. Ben bunlardan kk ve ana boylar saydm, oymaklar braktm" diyor. 5 "Yecuc ve Meme" n ayr bir kavim oldu unu belirtiyor: "Bunun gibi araya byk set ve in yak n ndaki da lar ve deniz girmi oldu u iin Yecuc ve Mecuc ulusunun dilleri bilinmiyor." Ka garl Mahmut ok de erli eserine yle ba lamt r: "Esirgeyen, koruyan Tanr= adyle "" devam ediyor: "Her trl n, byk iyilikier, gzel i ler sahibi olan Tanr ad iindir. Halkn en az dillisi bitkin, en sa lam rk olduu bir zamanda Tanr, Cebrail'i ak anlat', ve her ynn bildiri ile Muhammed'e ierisinde haram , helli anlatan Kur'an' gnderdi; bylelikle z yolu belli etti; belge ve klavuz koydu. Tamnn yarlgamas onun ve onun yararl kl olu u ocuu zerinde olsun byk esenlikler versin. mdi, bundan sonra Muhammed o lu Hseyn, Hseyn o lu Malmud der ki: "Tanr nn devlet gne ini Trk burlar nda do durmu olduunu ve onlarn milkleri zerinde gklerin btn I egrelerini dndrm bulunduunu grdm. (O a n "gnebatmaz imparatorlu u" demektir). Tanr , onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne ilbay k ld .
3 Y.K. C.I. Sf. 351, 352. 4 Y.K. C.I. Sf. 55 5 Y.K. C.I. sf. 28 6 Y.K. C.I. Sf. 29

Zaman mzn Hakanlar n onlardan kard ; dnya milletkri 11_11 idare yularm onlar n ellerine verdi., onlar herkese stn eyledi; kendilerini hak zere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte al an , onlardan yana olan aziz kld ve Trkler onlar her dileklerine eri tirdi; bu kimseleri ktlerin -ayak tak m nn errinden korudu. Oklar dokunmaktan korunabilmek iin, akl olana d en ey, bu adamlar n tuttu u yolu tutmak oldu. Derdini dinletebilmek ve Trklerin, gnln almak iin onlar n dilleriyle konu maktan ba ka yol yoktur. Bir kimse kendi tak mndan ayrlpta onlara s nacak olursa o tak mn korkusundan k rtulur; bit adamla birlikte ba kalar da s nabilir." And ierek sylyorum, ben, Buhara'n n -szne gvenilir- imam .larmn birinden ve ha kaca Ni aburlu bir imamdan i ittim, ikisi de senetleriyle bildiriyorlar ki Yalavacam z, k yamet belgelerini, hir zaman karlkl klarm ve O uz Trklerinin ortaya kacaklarn syledii srada "Trk dilini reniniz; nk onlar iin uzun srecek egemenlik vardr" buyurmu tur. Bu sz (hadis), do ru ise -sorgusu kendilerinin zerine olsun- Trk dilini renmek ok gerekli (vcib) bir i olur; yok, bu sz do ru de ilse ak l da bunu emreder." 7 Hemen btn Trk illerini dola an ve lehelerini renen' ve incelemeler yapan Ka garh Mahmud bu nemli eserine "Divan- Lugat-it Trk" ad n Tanrya snarak yazd n belirtiyor. Ylmaz ztuna ok nemli bir esasa dokunmaktad r: "Islmdan. nceki Trk Tarihi, tarihin ehemmiyetsiz bir bahsi de ildir. Cihan mul bir bahsidir. Vaktiyle san ld gb , slam ncesi Trk Tarihi, Trklerin ilkel bir toplum olduklar devrin tarihi de ildir. Byle sanld devirler de henz Orhun kitabeleri bilinmiyordu. slam ncesine ait muazzam Trk ehirleri toprak alt ndan karlmamt , binlerce Uygur yazmas bulunmamt ." 8 Trklerin bu zamanlarda Cihan ml imparatorluklar kurdu u, rgtlk ve dzeneilikte ileri gitti i artk anla lm olmaldr. 7. yzyl sonlarnda isla nlkla ilk defa ili kiler ba lam sada Abdlkerim Satuk Bu ra Han ancak 10. yzy l ortalarnda mslman olmu, ylece daha nceden ba layarak birka milyon ki i mslman olmu sa da 10.. yzy l ortalar nda topluca islmiy-ete geildi. 9
7 D.L.T. C.I. Sf.4 8 Ylmaz Oztuna, OsmanlTrk Toplumlarnda Din, Hayat Mecmuas , 1 Kasm 19'76, Yl 1 Kasm 19'.6, Yl 12. C. 2. Say : 11 (S ra No: 143) Sf. 4 9 Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihiesi, Ist. 1978.

Ylmaz ztuna'nn ok nemli olan bu makalesinde "Esas Trk dini aman dini idi. Trkler amanhktan geerek, islm oldular"" d ncesine katlmak mmkn olamamaktadr. Zaten bu d nceden sonra ztuna'nn sunduu bilgiler de bu gr e aykr olarak tahlil ve eletirme yap labilir. Nitekim yeni Tarih kitaplar nda gnmzde Trklerin dinini (Gktanr ) dini, olmak belirtmektedir. Ayrca bu derece kalabal kla isln olusa siyasi ve psikolojik sebepler yannda " aman Trklerin, Umumiyetle Tek Tanr ya inanlar"n esas sebep olarak zikrediyor. Esasen Trklerin dini samanl k deildir, Tek Tanr dinidir."

10 Benim bu konudaki ilmi tebli im daha nce verilmi tir. 11 Bu hususu ayr bir kitapta sunaca z.

2 MUHTELIF TANRI ADLARI

A

lk Kelimeler : Tanr ve benzerleri (Smerce Dingir)

Tarihten nceki dnemlerde kullan lan ilk kelimeleri tesbit 'etmek, isbatn yapmak, elbette son derece gtr, tart mal bir konudur. lmi bir gr e gre "Tanr, Ana, Su" kavram ve kkenin, ortak bir kaynaktan geldi i dncesini gryoruz. Bu d ncede& yaln z konumuzla ilgili ksm zerinde duraca z: "Trkiye Trkesindeki "Tanr " szc elimizdeki en eski kaynak olan Orhun yaztlar 'nda "Tenri. /Tengri" biimindedir ve bu biim ayn kavranda, az ok ses de iimleriyle, btn Trk lehelerinde kullanlmtr, kullanlmaktadr. Szckteki "n" sesi, daha do rusu "ng" sesleri, szc n ince s radan kaln sraya gemesinde etkili olmu , szck Trkiye- Trkesinde "Tanr ", Yakuta'da ses ayr m (archiphoneme) olay ile "Tangara" biimini alm tr Ayn kavramdaki ayn szc Smerce'de "dingir" biiminde gryoruz. "dingir".szc nn Smerce'deki anlam 've kar l , Akadca da "ilu", yani "Allah" t r. Dil bilim verilerine, dilcili e gre, anlam bakmndan ayn olan "Tengri" szc ile, Smercedeki "dingir" szc aras ndaki biim birli i de ortadadr; bataki "d /t" gibi kk ses ay-rlklar her szc n tarihinde grlebilir. Bize gre kken kesinlikle ayn dr ve "rastlant , tesadf" gibi aykr bir aklama, bilim yntemlerine ters d er." 2 Bu kelimelerin Mezopotamya ile, Trklerin ya ad yerler aras nda bir yak nlk bir iliki kurulmas iin "Eski alarda, bir szc n bir yerden kalkp bir baka yere gitmesi iin, birka ki inin bu szc ta1-2 (Prof. Dr. ) Vecihe Hatibo lu, Tarihin Karanlk Dnemleri ve lk Kltr Szckleri, Trk Dili (dergisi), 'Kas m 1976, Say 302, Sf. 574. 575. Yazar "Ayn grleri payla an yazarlar iin" iki kaynak sunmakta ve bu kaynaklar n"dingirtengri" gibi kelimeler d nda ba kalarn da ele alndn belirtmektedir. (Eritz Hommel: Etnologie und Geographie des Alten Orients, Mnchen 1926 ve Zeweihunder SumerTrkische- Wortvergleichungen als Grundiage zu einem neuen Kapital der Sprachwissenchaft, Mnchen 1915 ).

s n as yetmez, ancak byk topluluklar n szc gtrmesi-, yerle tirmesi gerekir. nsanl k, birok szck kkn yeni a larda oldu u gibi, eski alarda da bir birinden alm tr. Yoksa, bilinenlerle ilgisi olmayan, yepyeni bir szc kk ya da eki hemen hemen olanak d dr." 3 Tanr kelimesi eski tarih a larnda bile olsa her insan 1 oplumunu en yakndan ilgilendirir. Binaenaleyh, toplumlar de iik biimlerde de olsa Tanr veya Tanr lar adlarn kurmular, vcuda getirmi olabilirler. Bundan ba ka slami kayna a gre Hz. Adem'den ba layarak birok Tanr elilerinin geldi ini Kur'an da teyid etmektedir. Binaenaleyh ayn ilahi men e birlii de dini a klama ynnden tabii grlebilir. Trke ve Smercedeki benzerlik baz batl bilginlerce belirtilmi tir. Yukardaki inceleme de bu konuda u aklama yap lmaktadr. "Trk lehelerinde, "Tanr ve gk", anlam nda geen "Tengri" szc ile Smerce de yine "Tanr ve gk" anlamnda kullanlm olan "dingir" szc arasnda, anlam, ses ve biim birli i ya da ok yaknl ortaya knca Trk topluluklar ile Smer topluluklar= nasl, nerede birlikte ya adklar yahut ok yak n bulunduklar sorunu da ortaya kar. Bu ok nemli sorun yllardr zm beklemektedir. Bu durumda, ele al nacak, incelenecek szckler, sorunun zlmesine yard mc olacaktr." 4 Bu trl benzetmelerin yaktrma olaca grleri, bunun bir kurgu, kavramdan teye gemeyece i iddias n da gryoruz. Smerlerde "Evli evine, kyl kyne" gibi birok yak nhklar daha ziyade dikkati ekici zelliklerdir. Tarih boyunca, Tanr ilah adlar ile, fonksiyonlara gre ad tak yannda, Tanr nn sfatlar da ad ile sk sk kartrlmaktadr.

3 Y.K. Sf. 575. 4 Y.K. Sf. 575

TENGRTENGERETANGRITANRITANGARATURE:

A. nan bir ve byk Tanr inancnn vazh olarak eski Trklerde bulunduunu bilmiyoruz, diyor. Ve GkTanr klt oldu u ve, Gk Tanr'nn da Tanrlarn en ycesi oldu u zerinde duruyor.' VIVII. yzylda Gk Trk imparatorlu unda GkTanr inanc gelimi ve olgunlatrmtr diyor. GkTrk yaztlarnda Tanr (Tengri) adnn tek ba na kullanlna dikkati ekiyor. Yaztlarda duk terimi, mbrek, mukaddes anlamnda ise de Umay (koruyucu ve merhametli) di i Tanr'ya benzetiyor.' Katlmadmz dier bir husus ta udur: "Eski Trke'de Tengri kelimesi gze grnen gk ve "Allah " anlamlarn ifade etmi tir. "Gnmzde muhtelif Trk lehelerinde, her lehenin fonetik zelliine gre, Tengri, tengere, tangr , tanr, tangara, tura ekillerinde sylenir." "Altay kamlar tenegere" diyorlar. (Sf. 28). Buna Tenri, Tengri'yi de katabil riz. Islm dinini benimseyen Trkler gk kelimesini semaya, Tengri kelimesini de Allah'a ay rmlardr. Hava anlamna Kahk, yahut Kal deniliyor. Halbuki gk kelimesi de mevcuttu.

ALAP: "Tanr kelimesi yerine O uzlar'n kullandklar "elep" yahut, alab "alap" kelimesi herhalde nesturi hristiyanlar vas tasiyle gelmi
1 A.Inan, T. ve B. . Sf. 26, 2. Basm. 2 T. ve'B. . 2. Basm, Sf. 27.

yabanc bir kelime olsa gerektir. Gne , ay, ayld z, y ldr m ve yel (frt na) ile ba l inanlar GkTanr kltiyle ilgilic'dr." 3 denilmektedir. Bu kelime islamdan sonrada birok yazar ve airle rce kullan lmtr. Yunus Emre gibi. Bu kelime zerinde ayr ca inceleme gerekir. Muhtemelen Allah' n s fatlanndan birisi kar l oldu unu ileri srmek mmkndr.

3 A. Inan, T. ve B. amanizm Sf. 29.

10

KELIME ANLAMI

G. Doerfer, Trkische und Mongolische Elemente im Neupersichen, unter besonderer Bercksichtigung iilterer neupersichen Geschichtsguellen vor ailen den Mongolen und Timuriden zeit- Bilhassa Timuriler ve Mo ollar devrinin Farsa yaz lm tarihi kaynaklarna fazlaca nem vermek suretiyle yeni Farsa'da Trke ve Mo olca Unsurlar. Band I Mongolische Elemente im Neupersischen, 1963. Band IITrkische Elemente im Neupersichen 1965, Wiesbaden, Franz Sxeiner Verlag, Saadet a atay, Yeni Farsa'da Trke ve Mo olca Unsurlar, Trk Dili Ara trmalar Ylh, Belleten 1967, Trk Dil Kurumu Yay. Ankara 1968 Sf. 210.: Idi: "Sahip, Tanr " (636) ayrca peri, kt ruh, anlam na geliyor. Tanri: (944) Tenri kelimesini (577-585). sayfaya kadar a klyor ve bu kelimenin yabanc dilden geldi i dncesine, sarih de ildir diyor. Farsa'ya, Trke'den iki syleyi ekliyle Tenri kelimesinin gemesi muhtemeldi. "Altay, dillerine vokal uyumuna sahip olmayan Hun dilinden gelmi , sonradan Trk lehelerinin kendi bnyelerine gre vokal uyumuna tabi tutulmu tur" demekte ve "trl lehelerde Allah ve Gkyz iin kullan lan kelimeler" " ema halinde gsterilmektedir." "Burada uva a ve Tuva lehesinde tezat halinde olan "gk", "gkyz" ve "Allah" anlamna dikkati eker. Mesela uv. Pelet ( < bulut) "Gk", Tura < Tenri "Allah"; Tuv. dar < t ingri, burgan (burxan Uygurcada "Buddha") "Allah"d r. (Sf. 210) denilmektedir.

TENGR TENKR
"Tengri Mo olca Gkteki Mukaddes Mahlkat." Tenkri-Tengri-kelimesi-Gk-manasma olarak Hiyungnu dilinde de vardr. 11

in'ce Tiyan-Gk ve unsuru asi ve iptidai demektir. Eski Trklerin inliler gbi Tengriye yani ge tapt klar da bundan anla lr. inlilerin Tiyan- an yni Allah dalar dedikleri me hir silsile cebel. Trkler aras nda Tengri (Tanr) ta anlar. "Altay Trkleri Allah'a-Tengri-Kayragan- derler. Tangri burada da tenk yani gk ve Allah manasma gelir. Kayragan da btn Trk dillerinde s yanet etmek, saklamak ve korumak" demek (Kay rmak) fiilinden ismi faildir ve [Kay' ragan, kayrakan, kay ran ] ve syanet eden ekillerinde yaz hr." (Sf. 112) Hseyin Kaz m Kadri, Trk Lagat , stanbul 1928, Maarif v.Y. 2. Cilt. Sf. 111 (Tenk, tan = Tan, ten, tanyeri, fecir) (Sf. 112) Sf. 111 "Tengri-Ahm Tanr , Tenli, Allah. (Tenkte yani gkte olan) Sf. 111 "Yakut-Tangara (Tangera) - Kk Tanr " Sf. 113 "TenkTan a atay isim Tan, ten, fecir." Grld zere yukardaki cmlelerde eli me vardr. Kayragan'da dier bir Tanr ad deil, ayn Tanr 'mn esirgeyen koruyan anlamna bir nevi ayr Tanr'y belirten bir kelime olarak kullan lmak tadr.

12

TENGR SYLEYIINDEN TANRI SYLEYNE GE : T(E)NGRI NCE SESTEN KALIN SIRAYA GE D NCELER HAKKINDA

Kemal Eraslan muhtemel 13. ve 14. yzy llar Trkesi sayd (Manzum O uznme) mnasebetiyle u bilgiyi sunmaktadr: "(6) t(e)ngriga" "Tanr ya" Metnimizde ayr ca cehennemke (85), ciger-parasinga (83), diniga (59), iziga (29) misllerinde de grlen ek tyumsuzlu una, Do u Trkesi metinlerinde s k sk. Bat Trkesi metinlerinde ise ara-s ra rastlanmaktad r. Daha ziyade kal n ekler kullanma temaylnn, bir iml mcse'elesi mi, yoksa bir fonetik mes'ele mi oldu u hususunda kesin bir ey sylemek mmkn de ildir (fazla bilgi iin bk. K. Eraslan, Do u Trkesi'nde Ek Uyumsuzlu una Dair, st. Univ. Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. XVIII, stanbul 1970, S. 113-124). R.R. Arat, yabanc asll kelimlerin Trke iinde kaln veya ince okunu larm n, sona getirilen eklerden kolayca tesbit edilebilece ini ileri srmekte ise de (bk. R.R. Arat, Atabet'l-hakay k, not : 128), ayn durumun Trke kelimlerde de grlmesi, bunun bir iml mes'elesi olabilece ini de dndrmektedir. T(e)ngri kelimesinin ince s radan kal n sraya gei inin sebebi de, bu kelimenin daha ziyde ta-al sz ile birlikte kullanlm olmasdr." diyor ve' Tanr ta-ala'y buna rnek olarak gsteriyorlar.

B ZANS TARIHILERININ VE D ERLER N N 6. YZYILDA BA LIYARAK YAZILARI:

Prof. Dr. Rsanyi'nin, bu konudaki yaz lar dikkate ayandr. VI. yzyl yazar Menander'in Trkler hakk nda "herne kadar topra a, su1 Kemal Eraslan, Manzum O uznme, (Notlar, 6) Sf. 198 (Trkiyat Mec. stanbul 1976) C. XVIII, 1973-1975.
2 Prof. Dr. Laszli Rsanyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971, Trk Kltrn Ara trma Enstits , Sf. 30

13

ya ve ate e sayg gstermekle beraber, yine de. kinat n yaratcs tek Tanrya inandlar" demektedir. 2 Gene bir Bizans tarihisi Teophylaktos yle belirtiyor: "Trkler, yerle in ve gklerin hkiki sahibi tek bir Tanr 'ya inanyor, ona tap yor ve onun iin kurban kesiyorlar."'

3 Ylmaz Oztuna, Osmanl Trk Toplumunda Din, (Hayat) Tarih Meemuas 1 Kasm 1976 1976, Yl 12, C. 2., Say 11, Sra No. 143, Sf. 4

14

3- KELIME ANLAMI: TENGR VE GK MESELESI:

a- Tengri, Tanr kelimesinin bir renk ad olan Kk (Trkiye Trk esi: Gk) kelimesinin kullan ldn Bchner Radloff'a dayanarak sylyor. (Radloff, Wb., II, 1220). Bize gre hem kk (Gk) kelimesi de vardr, hem Tengri kelimesi de vard r. Niin ayr kelimeler varken bir renk ad olan gk kelimesi, Tengri olarak kullanlm olsun? Burada bir renk deil, enginlik, derinlik, byklk, el-zam (azametli), ycelik, gibi birok s fatlardan birisi olarak kullan lmay dnmek gerekir. Aks halde (Kk Tengri) iki defa gk kelimesinin tekrarlan gibi tuhaf b r anlam ortaya koyar. Bchner'in dayand kaynaklarla "Eski Trke'de ayr ca kk, kal k yni mavi, esir tabakas geer" (Uigurica, S.8, 18, Radloff, Wb., II, 240) demesi bizim ileri srd mz gr teyid eder. (Islam Ansiklopedisi, C. 11, Sf. 706) ve Bchner'in kendisi bir stteki hkmyle eli ki arzeder. Tanr = Tengri ad baka dinleri kabul eden Trklerin Tengri ad n , Tanr veya o dinin en yksek varln kar lamak zere de kullandklarn gryoruz. Bchner (C. 11, Sf. 706 slam Ansiklopedisi) bunu yle aklamaa alyor: "Tabiat yle bu durumda "gk" manas arka plana gemi tir." demektedir. Halbuki, bize gre bu Gktrk (Orhun) yaz tlarnda bile gk anlamnda deildir. Arka plana geme sadece belgesiz bir iddiad r veya herhangi yak n zamann bir gzlemiyle bir yak trma yargsdr. b- Baz Ansiklopedilerin ve Szlklerin i ahlil ve ele tirisine rnek sunmam z faydal buluyoruz. Esasen bu hususta Ansiklopediler ok zaman birbirine benzememektedir. "Diyo (Dieo), Tanr , Tanr'nn kiisel varl ve dnyada etkisi: "Tanr : (eski Trke: Tengri); Evrende bulunan her eyi yaratt 'Ona ve korudu una inanlan yce varl k." (Yer Tanrs-Gk Tanrs : nah). 15

Tanr buyru u, Tanr'nn emri, Kuran, Tanr Kulu, Tanr'nn yaratt kimse; do ru ve dindar kimse. eit. Deyim. Tanr 'nn gn, her gn. Tanr hakk iin = Yemin ve ant olarak kullan lan sz. Tanr misafiri; gece yat sna gelen herhangi bir misafir. [Tanr kelimesi baz deyimlerde Allah kelimesinin e anlamhs olarak kullanlr: Allah akna: Tanr ak na, Allah korusun: Tanr korusun gibi. I "Zos. Esk. Tanr deveci i, Tespih bce i." "Tanr kuu, Tavus ku U.

Burada bilhassa Yer Tanr veya Gk Tanr gibi deyi ler Trklere ait de ildir. Baka dinleri anlat rken kullananlar vard r. Trkeye, Smerce (Gk-Tanr ) anlamna gelen Dng r- Tingir kelimesinden geen Tanr kavrami ilk defa Uygur dilinde grlr. 2 Bundan gkleri yneten, gkleri ku atan g anla lr. Tanr insanlarla, insan davranlaryla ilgilidir. nsanlarn btn i lerine, dncelerine, eylemlerine karr. Kzar, yldrmlar d rr, im ekler akt rr, yamurlar yadrr. nsanlarn arasna girer, ssz yerlere, ormanlara, k rlara gider. Bazen gizlenir, bazen herkese k, evreni sarsan bir g niteliinde grnr. Depremler, f rtnalar, yangnlar, seller onun buyru u altndadr. Eski dinlerde oldu u gibi Trklerde de byk Tanr vard r : 1 Gklerin Tanr s , 2 Sularn Tanrs , 3 Karalar n Tanns . Bu byk Tanndan sonra btn tabiat olaylar n temsil eden ikinci derecede Tanrlar gelir.' Bkn olaylarn, varlklarn ayr bir Tanrs vardr. Bunlar da byk Tanr nn buyruu altndadr. Bu byk Tanr ilk defa Smerler ve Hititlerde grlr. Gerek Smerler, gerek Hititler taraf ndan ller iinde gelitirilen bu zl Tanr inanc sonradan Trklere geti.4 Ancak Trkler de Smer ve Hititler'de oldu u gibi yerleik yaama dzeni olmad iin, Tanrlar adna kurulan byk tapnaklar da yoktur.'
1. Meydan Larousse, stanbul 1973, (Cilt: 11, Sf. 880). 2 Yanltr. Bunlardan biri kullan lmaktad r. 3 Bu bilgiler hep yanl tr. Trkler, de il, bakalar kar trbrutr. 4 Tamamen yanltr. 5 Tamamen yanl tr. Trklerde yerle ikte, gebede vard . ehirler, kyler kurulmu tu. Maaralarda, dalarda dua ediliyordu. Oralarda m3bed durumu vard :

16

Hint ve Iran dinlerinini benimseyen Trkler yerle ik yaama dzenine geince, Tanrlar adna tapnaklar kurmaa baladlar. Tanrlar iin yln belli gnlerinde ve belli bir tap nakta tren dzenleme, yerleik yaama dzeninin benimsenmesiyle do du. Bunun ilk rnekleri, Tannlann belli bir yerde kutlan ilk defa Topa ve Uygurlarda grlr. Trklerde genellikle byk Tanr vardr: AyHan, GnHan, GkHan.Daha ok Asya Trklerince inan lan bu Tanrlar Anadolu'da benimsenmedi. Anadolu'da genellikle Hitit ve Smer tanr lar tutundu." 6 Trklerde Tanr Da, Perslerde Elburz da v.b. kutsald.7. "Btn Tanrsal nitelikleri kendisinde toplayan tek bir Tanr fikri, ve Tanr ile evreni birle tiren heptanrclk (Panteim) izleri dikkati ekicidir. Dinler, Tanr fikrinden domutur; (Ruhu ve idealist a klama) Maddeci aklama, dinleri insandan ve toplumdan kartr. "Hem zihinde hem de gerekte kendinden daha byk bir eyin dnlemiyecei bir ey vardr." Sz dikkate ayandr. Bu ansiklopedide verilen bilgilerde yanl aklamalar yap lmtr.

6 Meydan Larousse, C. 11, Istanbul 1973, Sf. 881. 7 Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Arastirmalan(Daglarla ilgili inanlar 1973). Yukandakiler Tamamen yanh bilgilerdir.

17

KELIME OLARAK TANRI:

slam Ansiklopedisi, stanbul, 1970, II. Cilt, Sf. 705, 706, 707. V.F. Bchner: Tanr hakknda u bilgi veriliyor. "Tanr ; Tanr (Trke), Gk; Tanr " anlamna gsterilmekte ve do u ivelerinde bu kelimenin genellikle ince nl olarak kullan ld ve aatayca ise Tengri oldu u ve umumiyetle byle kullan ld belirtilmektedir. "Telete'de Tenere ve Altay ivesindeki (Teneri)nin belirtilmesi gerekir. "Kazan ivesinde Tengri (Tanr ) yannda bir Teri ( = aziz tasviri ve bir de has isim olarak Teri birdi ki, burada Teri "Tanr" demektir), kelimesi vard r. " denilmektedir. "Yakuta'da da ayr ca heceli olmak zere, yine kal n (Tanara) eklindedir. Kagarl Mahmut'un Divan Lgatit Trk (B. Atalay, Ankara, 1941, III, 376 V. d. de:) "Tengri, yce Tanr manasna gelir. Kafirler ge Tengri derler; yine bu adamlar byk bir da , ulu bir a a gibi gzlerine ulu grnen her eye tengri derler. Bu yzden bu gibi eylere secde ederler; yine bunlar hakim ki iye de tengriken derler", "Tenriken, eski Trke bir nvan olarak da gemektedir. Tenriken = hkmdar, Mni dininde "Tanr" anlamna tengriken geiyor. Burada Tengriken, ElAlimBilen, bilgin anlamna kullanlmalktadr. "Tengrim kelimesi (Tengri'nin birinci ahs mlkiyet ekli ekli)" "Turfan metinlerinde hkmdar k zlar ve zevceleri iin kullan lm bir nvan gibi grl"d nn ileri srldn ve bunun han m ve begm'n bugnk kullanl ile mukayese edil"di ini gryoruz. Tengri kelimesinden km , tengrii =Tanr adam veya rahip anlamna kullanlyor. "Kumanca tenrilik = "divinus" = ilahi; ve Uygurca tengrilik "dindar" anlam na kullanln biz Tanr'nn bir gk anlamndan ok 18

farkl bir derinlik gsterne Iaret eden belgeler olarak grme e limindeyiz. Tanr (Tengri) adnn, Moolca olmad, Moolca'ya Trke'den getii ilmi aratrmalar sonunda isbat edilmi tir. Moolca Tegri, trkeden Tanr anlamna alnmtr. V.F.Bchner, "Bu Trke kelimelerin i tikak hakknda ne srlen iddialar (misal. H. Vambery ve Barbier de Meynhard' nki) bir deer tamamaktadr. Bugnk Orta Asya Trk ivelerinin ekserisinde Tengri "Tanr " ve "Gk" mnalarma gelir demekte ve Trkiye Trkesinde, Tanr kelimesinin Allah kar l kullanldn belirtmektedir. (Sf. 705). Haziran 1979 da Ta kent halknn Allah'a (Tenr ) dediini bizzat grdk, Ortaasyada (Tenr ) halen (Allah) kar l olarak kullanlyor. Tengri ile ilgili birle ik kelimeler kurulu u: Farsa da Hudadad ve Hudbanda ya benzer zel adlar n Trkede Tengribirdi ve Tengrikuiu gibi kar lklar olduu anlalyor, Tanr misafiri gibi kelimelerde vard r.

19

ISLAM ANSKLOPEDSNN DE TANRI MADDESININ SZLK ANLAMIYLE VE BUNUNLA ILGILI OLARAK TREYEN KELMELERN KAYNAKLARI

1Pavet de Courteille, Dictionnaire TurcOrieantal. 2W. Radloff, Versuch, Eines Wrterbuches des Trkdialecte, III, 832, 1043 v.b. 10472 1048 v.d., 1065, Tengriken (hakim, alim anlamna) 3O. Bhtling ber die Sprache der Jakuten, Jakutischdeutsches
Wrterbuch, S. 90.

4H.Vmbery, Etymologisches Wrterbuch der TukkoTatarischen Sprachen, S. 168 v.d. 5Kagarl Mahmud, Divan LugtitTrk, st., 1333-1335, III, 278 v.d. ev: Besim Atalay, Ankara 1941, III. 376, v.d.d.
6 Tengriken (Hakim, alim anlamna (kaynak): F.W.K. Mller, Ugurica, S. 47. Tengrim kelimesi (yni Tengri'in birinci ahs mlkiyet ekli ekli) Turfan metinlerinde hkmdar k zlar ve zevceleri iin kullan lm bir nvan gibi grnd ne dair : F.W.K. Mller, Ugurica, S. 4. 7 Tengriken (Hkmdar), (Mani dininde) Tanr anlamna kaynak: Cauastuanift., ne r. A.V. le Cog, 1911, S. 10 8 Tengrii iin : Chuastuanif, JRAS, 1911, S. 289, 299 = Rahip (aslnda: Tanr adam) 9 Kumanca Tenrilik ="divinus" = ilahi; Uygurca tengrilik = "dindar". Moolca Tegri (Tanr). Trkeden alnma bir kelimedir (bu ekil iin) kaynak: Bibl: Buddica, XII, 51.

10V. Thomsen, nscriptions de l'Orkhon, S. 112. (Tenri kavram ). Gnmzdeki Trklerin dininde bat llarca ( amanizm) ad taklan (Telet ve Altayhlarda) Tenri kavram h. Kaynaklar:
20

11H. N7Snbery, Die Primitive Cultur des TurkoTatarischen Volkes, 1879, S. 150. v.d.
12W. Radloff, Aus Sibirien, 1884, II. C. 1 v.d. (Trke ev: Ahmet Temir, Sibirya'dan, Ankara 1956, II/I, 3 v.d., II, 33-4. II, 5 v.d.) 13Proben der Volksliteratur der Trkischen Stmme SdSibiriens. C.I.

BAZI KISALTMALAR: JRAS = The Journal of the Royal Asiaticsociety, London. ZDMG = Zeitschrift der deutschen Morgenlndischen Gesellschaft.

21

ESKI UYGUR TRKES SOZL: Ahmet Cafero lu, Eski Uygur Trkesi Szl , Trk Dil Kurumu Yay. stanbul 1968, Sf. 233. " t(a)ngri = tngri. Tanr : Trkiyat Mecmuas , 254, 85. " Tanribermi = Antroponim " T(a)ngrii Tanrya hizmet eden: Chuas. 60, 152. " T(a)ngrikan = 1 Tanr han, antroponim, Pfahl. 6, 3. 2 Unvan: Alt. Gr., 340. A. Von Gabain, Alttrskische Gramatik, Leipzig, 1950. a (nlem karh kullan) Oluma = ey o ul tanrya = Ey Tanr Ahmet Cafero lu, Eski Uygur Szl 1968, Sf. 234: t angrili = Tanrh: Chuas, 11,7. tangrilig = Tanrl, semavi, ilahi, dindar, mmin. tangrilik = Mabet, tapnak, ibadet yeri: Man. I. 33,17; Alt: Gr. 340 Halbuki 1931 ylndaki basumn 180. sayfas nda (Tangrilig ad) altnda iki ... lik) kelimeyi ayn anlamda kullanmt . Bu yeni basmda g ile k sonundaki kelimeye gre ay rmtr. (Sf. 234) 1968 basmnm 242. Sayfasnda: tngri = 1. Allah, Tanr , Ruh, Put. Kaynaktan: W. Bang, Ein Uigurisches Fragment ber den manicheischen Windgott, Ungarische Jahrbcher, VIII. 1928 (A. Von Gabain'la beraber) 249; 25 . W. Bang. ve A. Von Gabain, Uigurische Studien, Ungarischen Jahrbcher, X, 3, Berlin 1930, S. 193-120. 194, 12. 22

(A BAW, Berlin I, 1929; II, 1929; III, 1930; IV. 1930; V. 1931 (W.BangA.Von Gabain neri); VI-1934 (W. BangG. RachmatiA. Von Gabain); VII. 1936 (G. Rachmati W. Eberhard); VIII. 1954; IX. 1958 ve X. 1959 (A. Von Gabain) 2. Gk = Paul Pelliot, La version ouigure de l'histoire des princes Kalynamkara et Ppamkara, T'oung Pao, XV. Leide 1914, S. 225-272, 5, 8. C N. Orkun'un evirmesinde var. H. Tanyu) 3. evketli, hametli = Trkische T. II, 6, 1 = tangri (Trkische Turfan Tescte) Tngridm = lht, sernavi: Hen, 12, 128. tngrilik = tngrilik tngrim = Tanr m, hametmeab, ilh m: TT. II, 6, 8 (Trkische Turfan Tescte). Bu yeni 1968 A. Cafero lu'nda Kk kelimesi yok. Sf.139): O an = Allah, Tanr,: As. Maj. IX. 133, 36 = Ugan var (Asia Major) dergi) Sf. 265): Uma ,- Anne: Suv, 623. 18. Umai = Doum sonu, kad n uzvu, rahim, dl yata : Trkische Turfan Tescte, VII, 38 (27) 16. Umai = Antroponim, kadn ad : (USP. 301. W. Radloff, Uigurische Sprachdenkmler (S. Malov Yay.) Leningrat 1928. lgen, bu szlkte yoktur. alap, Kara Han, Erlik'te yoktur. Sf. 308): Zrua = Zervan ( lh): Man. III. 5, 8. (A. Von Le Cog, Trkische Manichica aus chotscho A, PAW. I, Berlin 1912, 11, 1919, III, 1922). 8. Yzyl. 745 devlet kuruluu 840 devlet k: Sf. 121) Eski-Uygurca, Kk = Kk demektir. Sf. 81) Han = 1. Han, Kral, hkmdr, 2. Kaan Sf. 73) Er = 1. Erkek kimse, 2. Efendi, bey, ehzde, 3. Zevc, koca. Sf. 287) Yarl = yrlk = yank Sf. 304) Yarhkamak = 1. Buyurmak, va'az vermek, t verme, ha metle yapmak, kat gstermek, merhamet gstermek. 23

Tan = afak. Yumak = ykama. Kn = Gne. (A.Cafero lu, Sf. 96 Uygurca S.) Kk = Kk. (A.Cafero lu, Sf. 95) Kk = Gk mavi (Sf.88) 1. Gk mavi. P. P. 38, 1; T.T.V. 26, 85; 26, 88; PP. 57, 2. 2. Kk (t()nri (Mavi Sema; T.T.I. 7, 23. 3. Kk qah "id"; III. 16, 129; V. S. 20, Not A. 117. Kk monug = Mavi boncuk; Suv. 348, 1; Man. I. 14, 6 og. 8, 52; Ka . I. 302. Rd. II. 121 Sema. USP. 284; HenTs. S. 30; Og. 8, 5. Ka . I. 46; Rd. II. ( ark. Trk) 1220 Kk : Has isim. Og. 10, 86 (A. Cafero lu, Uygurca S. Sf. 88). TT : W. Bang und A. von Gabain, Trkische TurfanTescte. Sitzungsbd.Preus. Akad d. Ws. PhilHist. Klasse. LI: Berlin 1929; II. 1929; III. 1930; IV. 1930; V. 1931. PP : Paul Pelliot, La version Quigure de Phistoire des princes Kalyanamkara et Papamkara. "T'oung Pao" XV. Leide 1914, S. 225-272. : Suvarnaprabhsa, (Sutra Zolotoga Bleska) ed Radloff Suv und Malow. "Bibliotheca Budbica" XVII. Sanktepetersburg 1913,1, II. U.X.F.W.: K.Mller, Uigurica, Abh. d. knigprens. Akad. d. Wissenchaften. Berlin. I. 1908; II. 1911; III. 1922; IV. 1931 Herausgegeben von A. von Gabain. : Wilhe. Tohmsen, Insctriptians d. L'Orkhon. "Memoires de Inscer la Societe FinnoOugrienne ".V." Helsingfors, 1896. Hay : A. Cafero lu, AbHayyan Kitb alMrk lilisn alAtrk, 1st. 1931. : A. Von le Coq, Chuarstuan ft, ein Sndenbekenntnis der Chaus Manichischen Auditoros. Abh. d. preusAkad. d. Wissen Phil. Hist Klasse, Berlin 1911. 24

: A. Von Le Coq, Trkische Manichaica aus Chotscho. Abh. Man d. prens. Akad. d. Wissen Phil. Hist, Klasse. I. Berlin I 1912; II. 1919; III. 1922. : Radloff, Uigurische Sprachdenkmaler. ed. S. Malow, LeUsp ningrad, 1928. : W. Radloff, Versuch eines Wrterbuches der TrkDialeke Rd Sanktpetrersburg, C. IIV. MV : C. Brackelmann, Mitteltrkischer Wortschatz nach Mahm' d al Kagaris Divan Lt gat atters. "Bibliothecaoriantolis Hungaricca", I. Leipzig, 1928. Og : W.Bang ve G.R. Rachmat , Die Legende von Oghuz Quahan Berlin 1932. Sitzungsb d. preus. Akad. d. Wissen Phil.Hist. Klasse 1932. XXV. tangridam : ilahi (A. Cafero lu, Sf. 180). t(a)ngrikan : tngrikan "Tanr han" (A. Cafero lu, Sf. 180) t(a)ngrili : Tanrl. (Chaus 11, 7.) tangrilig : Mbed, (putmbedi) ilahi, semavi, dindar, di er telaffuzu tngrilik. tnrilik. (Sf. 180, 1968 bas mnda dei iktir). (el kelimesindeki e) t(a)ngri : tngri. "Trkiyat Mecmuas " IV. 254, 85 Chaus : 8, 2; 18, 34 Man : I. 21, 3; Usp : 296 Rd : III. 1047 Ka : I. 80, 9; (Mahmut Ka gari Divan Lgat Trk) MW : 203; U : II. 28, 1; Inscr Hay : 144 n. 17 : 101 (Prof. Ahmet Cafero lu, Uygur Szl, Sf. 108, stanbul 1934, st. V. Trkiyat Yaynlar)

Abu Hayyan : Tanri, Tanr Kib'ahalidrak lilisan alAtrak, ve muhtelif kaynaklar. (Dr. A. Cafero lu, st. 1931, Sf. 101, Trkiyat Yay). Notlar : stanbul, 1931. 25

BLM II ESKI TRK EDEBYATINA UMM BAKI : Trklerin kendilerine zg dnya gr nedir? Eski Trk Edebiyatnda, Yaz tlarncla (v.b.) Dini Inanlar : Trk Edebiyat nn, 1 islmiyetten nceki dnem, 2 Islami dnem ve 3 Bat etkisinin belirdi i dnem olduu bilinen bir husustur. 1. Dnem halen eldeki belgelere, eserlere gre M..II. yzy ldan M.S. XI. yzyla kadar sryor. Bu dnemi 1 Szl Trk Edebiyat 2 Yazl Trk Edebiyat olarak ayrmak gerekiyor. 1 Szl Trk Edebiyat nn eserlerini bata destanlar, sagu, kou, (Av ve tabiat iirleri), tarzda iirlerle, ataszleri (Savlar) te kil ediyor.

Trklerin elbette ok geni szl edebiyat vardr. Trklerin yap s , gler ve sava lar, iklim ve jeopolitik artlar Trkleri hareketli ve mcadeleli bir hayata sevketmi tir. Bu durum de iik kltrlerle kar la mt r. Kltr Tarihi bakmndan Szl edebiyatn hemen yaz ya geirilmemesi ok byk bir kay p olmu tur. Szl edebiyat n tesbiti yzyllarca sonra olmu tur. Szl edebiyat n tesbiti O uz Ka an destan nn ilk kuruluundan enaz onbeyz y l sonra (M. S. 13. yzy l) yazya geirilmesi bir rnektir. Kagarl Mahmut'un Trk Dil ve inancn , tresini, savlarn ve drtlkleri tesbiti ok faydal olmu 11. yzylda de erli bir kltr hazinesi olarak kalm tr. Ouz Kaan'n nl kitabesi gk (kk) kelimesinin kullan ldn da gsteriyor: "Kn /tu bolgl kk kurkan" (Gne tu olsun, gk adr!). Bu Cihan hkimiyeti lks kadar gk'e Tanr denilmediinin basit bir rne idir. 26

2 slmdan nce Yaz k Trk Edebiyat : Yenisey mezar kitabeleri (yaz tlar), Gktrk (Orhun) An tlar]. ve Uygur Trklerinden kalan Turfan metinleri. Orhun Antlarnda kk, gk kar l olarak geiyor. Tengri, yaratan, ya at an, ldren yce varlktr. Onlarda. Tengri Dini vard r. Uygur dneminde Budizmin metinlerini gryoruz. Sekiz Ykmek, Altun yaruk ve dini ve ahlki eserler. Biz konumuzla ilgili olarak bunlara dair nmzde birka rnek sunaca z:

27

1 ESK TRK YAZITLARI:

GKTRKLER N TARHES : Orhun Antlar', milattan nceki y llarn kalntlarmn izlerini tayor. "Hunlar tarafndan kurulup, de ien slleler ve boylar idaresinde devam edegelen Asyada ki byk Trk Imparatorlu unun 6. asrla 8. asr arasndaki devresinde hkm srm lerdir. 6. asrn ilk yarsnda Trk devletinin ba nda Avarlar bulunuyordu. 552 tarihinde Bumin Kaan, Avar idaresine son vererek Trk devletinin GkTrk hanedan devrini at."' GkTrk devletinin, i kar klk, in entrikas yznden nce do u ksm in hkimiyetine, sonra bat ksm geme e balad . Kutlu Kaan ( ltiri Kaan) 680-682 de in hkimiyetinden devleti kurtararak yeniden glendi. 691 de ltiri Kaann lm zerine karde i Kapgan Ka an'n ynetiminde devlet eski azametini gsterdi. ltiri Kaan'n lmnde Bilge ve KlTi in adl oullar 8 ve 7 yalarnda olduklarndan, 716 da Kapgan Ka an lnce onun o ullar ynetime hkim olmak istedilerse de Bilge ve KlTi in, amcazadelerini uzaklatrdlar ve devlete hlkim oldular. Emektar ve ya l olan ve Bilge Kaan'n kaynpederi Tonyukuk'un yard miyle devlet glendi. KlTigin 731 de,- Bilge Kaan 734 te ld. 745 y lnda Uygurlar, GkTrk hakimiyetini kaldrdlar. Tonyukuk ant, onun tarafndan 720-725 de dikilmi tir. A abeyi Bilge Kaan 732 de karde i Kl Tigin iin ant diktirdi. Bilge Ka an'n lmnden bir yl sonra o lu 735 te babas adna ant diktirdi. Birok yaztlar (balca 6) iinde bu 3 ant en nemli olup, Orhun Abidelerine (an tlara), Orhun Yaz tlar (kitabeler) da denilir.
1 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1973, Bo azii Yaynlar Sf. 7.

28

nce bugnk dile evrilmi lerden sonra metinlerdeki Tengri (Tanr ) ve dini inanla ilgili olanlar nakledece iz. "Kl Tigin An t": " Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Ka arn, bu zamanda olurdum. Szm tamamiyle i it." Bu meczi olacak bir benzetme olarak kelime anlam na gre almamak gerekir. "Tengri teg tengride bolmu Trk Bilge Ka an ba dke olurtum." "Trk Ka an tken ormannda otursa ilde sknt yoktur." "Trk Ka an tkeny olursar ilte bung yok." 2 "tken oraman ndan daha iyisi hi yokmu . l tutacak yer tken orman imi ." 3 " tken ormannda oturursan ebediyen il tutarak oturacaks n."4 "Tanr buyurdu u iin."5 "stte mavi gk, altta ya z yer klndktan, ikisi aras nda insan olu kln/tu ." (Sf. 20). "Gk Trk" (Sf. 20). "Yas , yas tutmu " geiyor (Sf. 21). "Yukar da Trk Tanrs, Trk mukaddes yeri, suyu yle tanzim etmi " (Sf. 21) "Tanr kuvvet verdi i iin babam kaann askeri kurt gibi imi , dman koyun gibi imi ." (Sf. 22) Krkyedi defa ordu sevk etmi , yirmi sava yapm , Tanr ltitfettii iin illiyi ilsizletmi , kaanl, kaanszlatm , dman tabi Grlyor ki Tanr Kaandan stndr, e er o ltfederse zafer kazanyor. "Babam kaan iin ilkin Baz Ka an Balbal olarak dikmi ." (sf. 22) Tanr, gk yerine, deildir. Bu evirme onu gsteriyor: "Mukaddes tken orman nn milleti, gittim. Do uya giden, gittin. Kan n su gibi kotu, kemii da gibi yatt. Beylik erkek evladn kul oldu, hannnlk kz evladn (cariye) oldu." (Sf. 24). "nce Krgz kaanm balbal olarak diktim. Trk milletinin ad sant yok olmasn diye-, babam kaant, annem hat unu ykseltmi olan Tan2 Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yazdan, C.I., Sf. 22-23 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boza zii Yay. Sf. 17 3 ve 4. M. Birgin, Sf. 18 5 Y. K. Sf. 19

29

ri, il veren Tanr, Trk milletinin ad san yok olmasn diye, kendimi
o Tanr , Ka an oturttu abi" (Sf. 24). Burada Tanr ile Ka an ayrlacak...
44

savatm. Ondan /sonra, Tanr balasn." (Sf. 25).

"Umay gibi annem hatunun devletine, kk karde im Kl Tigin er adn ald ." (Sf. 25,26) "Kk karde im Kl Tigin vefat etti. Kendime d nceye daldm (zldm, mateme garkoldum). Grr gzm grmez gibi, bilir aklm bilmez gibi oldu. Kendim d nceye daldm. Zaman Tanr yaar (Tanr ezeli ve ebedidir. H. T.) nsan olu hep lmek iin tremi . yle dnceye daldm." (Sf. 30) Gene "yas " dan (Sf. 30) bahsediliyor. "Kl Tigin koyun ylnda onyedinci gnde utu. Dokuzuncu ay, yirmi yedinci gnde yas treni tertip ettik." (Sf. 30,31) "Uup gittiniz. Gkte hayattaki gibi..." (Sf. 31) (*)

B LGE KA AN ANITI
Gene Tanr'dan onun yaratmas ndan bahsediliyor: "Tanr gibi Tanr yaratm Trk Bilge Ka an, szm:" (Sf. 33) "Yukarda Trk Tanrs , mukaddes yeri, suyu yle tanzim etmi tir. Trk milleti yok olmasn diye, milleti olsun diye, babam ltiri Kaan , annem lbilge Hatunu g n tepesinden tutup yukar kaldr mtr." (Sf. 35). Bu islmlktaki (Ar Al) ya benziyor. Gk de il gn daha st olan onun tepesi yni (Ar ), belirtiliyor. "Tanr kuvvet verdi i iin, babam Ka ann askeri kurt gibi imi , dman koyun gibi imi ." (Sf. 36). "... yirmi sava yapm . Tanr l'tfetti i iin illiyi, ilsizletmi, kaan ly kaanszlatm , dman tbi treyi kazan p, uup gitmi ." (Sf. 36). "... Tanr buyurduu iin / on drt ya nda Tardu milleti zerine ad oturdum." (Sf. 36). "Mukaddes tken orman nn milleti." (Sf. 38)
* Gktrkler, Krgzlar, Trkileri onlarn kaanlarn yendiklerini, ldrdklerini anlatp vnyor. Sonra O uz'la karluk'la sava yorlar.

30

"Trk, O uz beyleri, milleti i it; stte gk basmasa, altta yer delinmese, Trk milleti, ilini, treni kin' bozabilecekti?" "nce K rgz kaamn balbal olarak diktim. Trk milletinin ad sap yok olmasn diye, Babam Ka an , Annem hatunu ykselten Tanr , il veren Tanr , Trk milletinin ad sana yok olmas n diye, kendimi o Tanr kaan oturttu tabii." (Sf. 38). "Kk karde im Kl Tigin ile, iki ad ile le yite kazand m. yle kazan p btn milleti, ate , su klmadm " (Sf. 39) "... savatm. Ondan sonra Tanr buyurduu iin, devletim, k smetim var oldu u iin, lecek milleti diriltip besledim " (Sf. 39) "matem" kelimesi anlam na geiyor. (S.f. 41) "Tanr kuvvet verdi i iin orda mzraklad m, /da ttm. Tanr bahsetti i iin, ben kazand m iin Trk milleti kazanm tr." (Sf. 42) "Tanr buyurduu iin otuz ya mda..." (Sf. 42). "stte Tanr, mukaddes yer, su , amcam ka an n devleti kabul etmedi olacak. Dokuz O uz kavmi yerini, suyunu terk edip, ine do ru gitti." (Sf. 43) "... yirmi alt da uup gitti." yas treni yapt rdm..." (Sf. 45). "Yas treni kokusunu getirip dikiverdi. Sandal a ac getirip z." (Sf. 46). "Tanr gibi Tanr yaratm Trk Bilge Ka an ." (Sf. 46).

KUZEY CEPHESI
"Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Ka an , bu zamanda oturdum." (Sf. 47) "Trk kaan tken ormannda otursa ilde s knt yoktur." (Sf. 47) * buna benzer Sf. 48 de tekrarlan yor. "Tanr buyurduu iin..." (Sf. 49). "Tanr buyurduu iin, drt taraftaki milleti dzene soktum..." (Sf.

49).
* Kagarl C.I, Sf. 123 te: "Tatar llerinde, Uygur kurbnde bir yerin ad dr." diyor. Bu kelimenin Mo olea olduunu, Mo olcada yer ilhesinin ad ,Trklerce kurtalsal say lr, diyor.

31

"stte Tanr , altta yer bahsetti i iin gzle grlmeyen, kulakla iitilmeyen milleti do uda gn do usuna, gneyde..." "Trk'"... Kedersiz kldm. stte Tanr kudretli..." (Sf. 50). "Bilge Ka an utu." (Sf. 51).

TONYUKUK ANITI. BATI CEPHES

. K NC TA

"Tanr yle demitin: Han verdim, /han n brakp teslim oldun. Teslim oldu un iin Tanr ldrmtr." (Sf. 52). "Ondan sonra Tanr bilgi verdi i iin kendim bizzat kaan kldm." (Sf. 53). "... tken orman na do ru sevk ettim... sava tk, Tanr ltfetti, dattk." (Sf. 55). "Ona yas treni yapt raym dedim." (Sf. 57).

(Tonyukuk Ant) K NC TA . BATI CEPHES Muharrem Ergin (Iduk) kelimesine ayr bir anlam m veriyor? "Ilhe" sz asl metinde yoktur. Buraya neden bunu katm . Bir zhul olabilir. (Sf. 58). "Tanr, Umay ilhe mukaddes yer, su, zerine k verdi her halde. Niye kayoruz ? ok diye niye korkuyoruz ? Az diye ne kendimizi hor grelim ? Hcm edelim dedim "* "Tengri Umay duk yr su basa birtierin. Neke tezer biz ?.... k tiyin neke korkar biz ? Az tiyin ne bas nalm ? Tegelim tidim." (Sf. -96) Grld zere o zaman noktalama i areti kullandmad ndan ,M. Ergin Umay'l (Tengri) yapm , sonra (UYAN) arkas na da ilhe demi ! Bu metinde yoktur. Burada btn inan gene dereceyle s ralanyor. Uma = ana demektir. Tanr a denilirse tek Tanr inanc olamaz. stelik dii bir Tanray biz yaktrma olarak, bir gelii gzel zorlama olarak gryoruz. Bu hususta Umay'ru, Koruyucu Ruh Veya Metek oldu una dair. Trkoloji kongresindeki tebli imiz ortadadr. Ona, Tanrca delinmesi yanlt r.
* Muharrem Ergin. Sf. 58 H.N. Orkun, Eski Trk Yaz dan Sf. 103-105.

32

"Tanr, ltfetti i iin, ok diye /korkmad k, savatk." (Sf. 58). "Tengri yarhkaduk." (Sf. 96). "Biz de ordu sevk ettik. An y getik. nci nehrini geerek Tinsi o lu denilen mukaddes Ek dan]. ardm." (Sf. 59).

DO U CEPHES NDE
"Kaanmla ordu gnderdim. Tanr korusun, ..." (Sf. 60) Metin "Kaanmn s iltdimiz. Tengri yarhkazu." (Sf. 97). Bu metinlerde Tanr slam dininde belirtilen Allah'n sfatlarma ok yaknlk gstermektedir. 1Tanr, sonsuz bir hayata sahiptir, ezdi ve ebedidir. 2Tanr hereyi yaratr. 3Tanr yaatr. 4Tanr ldrr. 5Tanr stn bir kudret sahibidir. Kaadirdir 6Tanr insan kaderine hkimdir. nsana g, baar, zafer verir. Acunu (Kainat ) ynetir. 7Tanr irade sahibidir. 8Tanr kelm sahibidir. 9Tanr hereyi en iyi bilendir, insana bilgi verendir. 10Tanr, esirgeyici, koruyucudur. 11Tanr, kulun duasn kabul edendir. 12nsan, Tanrnn buyruunda onun kuludur. Tanr, cismani gk deildir. Zira Kk kelimesi vard r. (Sf. 121) (mavi, gkrengi, ye il, sema, hava). Kk ng = Mavi nehir. Kk (Gk) Trk'te = Mavi Trk olarak de il mbarek, kutsal, yce, olarak alnmaldr.

KAYNAKLAR 1Necip Asm: (Radloff ve Barthold'dan Tercme( : Orhun Abideleri, stanbul, 1340. 2Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yazdan, T.D.K. 4 cilt, st. 1936-1941. 33.

3- Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1973 ( lk basm stanbul, 1964) Bo azii Yaynlar. 4- Ali Kemal Meram, lk Trk Devleti ve Yazl Trk Analar, stanbul, 1968. Kitap lk T. i . Yay. 5- Ali ztrk, tken Trk Kitabeleri, stanbul, 1973. 6- Sir Gerard Clauson, Tonyukuk Abidesi Hakk nda Baz Notlar, Trkiyat Mecmuas , stanbul 1976 (C. XVIII, 1973, 1975, Sf. 141-148).

MA.KALELER 1- Abdlkadir nan, Umay ilethesi Hakk nda- Trkiyat Mec. stanbul 2- P. W. Schmidt: Tukuelerin Dini (Trklerin Dini(, stanbul Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, C. 14, Sf. 73. Temmuz 1966. 3- V. Thomsen: Mogalistan'da Eski Trk Kitabeleri, Trkiyat Mecmuas, stanbul, 1927. Sa. 3. 4- Julius Nemeth, Hun Kitabelerinin zah, stanbul Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat . 10. C. I, Say 1.

34

2 DESTANLAR:

Ouz Destan zerinde Tarihe: O uz destannn M..H. yzylda do duu ve a zdan sylenerek yzy llar ast anlalmaktadr. Nihat Sami Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, Sf. 21, ve ilgili kaynaklar: "O uz Destan nn ele geen tek yazmas , Paris'de Bibliothique Nationale'dedir. (Trke yazmalar blm: 1001) Trke ne ri iin bakn z: W. Bang ve R. Rahmeti, O uz Kaan Destan , stanbul 1936. (Asl Uygur yazsyledir). Ouz Destan nn slmdan nceki ekli hakknda ayrca baknz: E. Blochet, Cataloque Des Manuscrits Tures. (C.II.S. 125) Destann slmiyetten sonraki ekli ise: 1) XIII. Asr Mo ol Tarihcisi Re idddin'in Cmi''tTevarih kitabnn Trihi Ouz ve Trkn ve Hikyt Cihangiri blmnde farisi ile: 2) XVII. as r Hiyve Ilan EblGaazi Bahdr Han'n ecerei Terkime adh kitab nda, Ortaasya Trkesiyle yaz ldr. (Tpk basm iin baknz: T.D.K. yayn, stanbul 1937)." Elde daha ok M.S. XIII. yzy llarda sylenenler olmakla beraber, bu destann slmlktan ok nce oldu u phesizdir. O uz Kaan Destannn XIII. yzylda Uygur yazs ve Uygur Trkesiyle yazl destan n bugnk Trke ile anlat lnda "Ouz Ka an"n" bir yerde Tanr'ya yalvarmakta oldu u"' belirtiliyor. Tanr ve eytandan bahsediliyor. 2 O uz Ka an'n oullar, Gk, Da , Deniz, Gn (Kn), Ay, Yldz arasnda, Gk'n di er tabiat varl klar olarak yer al da Gk'n tanrdan ayr bir anlama geldi inin ak iaretidir2. O uz Ka an'n "Gk Tanr'ya borcumu dedim" deyi i burada Tanr 'nn gk gibi ulu, yce benzetmesiyle sfat olarak kullan ln gstermektedir.'
1 Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, kinci geniletilmi basm. M.E.B. 'Yay. Sf. 18. 2 Y.K. Sf. 19 3 Y.K. Sf. 20 4 Y.K. Sf. 21

35

Ouz Destan'nn islmi eklinde Nuh peygamberin o lu Yfes'in olu yani Nuh'un birinci torunu Trk ad ile anl ve onun I k Gl evresine yerle mesi, ilk adr onun yapmas ve Trk Tarihinin onunla balamas, O uz Ka an'n ok eski atas sayl dikkati ekmekbedir. 5

GK-TRK DESTANLARI :
Tarihte Trk adn devlet ad yapan ilk Trklerin Gk-Trk'ler olduu bir gerektir. "Trk adn "mavi" ve "geni " mnalariyle s fatlandran "Gk" sz burada, kurulan devletin bykl n, geniliini ve bilhassa byk millet olma inanc n ifade iin kullanlmtr."6 diyen Nihat Sami Banarl 'mn grne kathyor ve bunun nasl muhtelif yerlerde Tanr (Tengri) ad nn banda kullanldna bilhassa i aret etmek istiyoruz. Fakat Nihat Sami Banarl 'mn Bozkurt Destan n anlatrken "Bir kurt (yni totem, tanr ) 7 aklamasnn Trk Dini Tarihi bak mndan tamamen yanl olduunu belirtmek isteriz. Bu totem ve amanlk konularnn da kartrma ve yorumlarnn ayr bir kitapta ilmi tahlil ve ele tirisini sunaca z. Burada Totemizmin ve amanln ok mbalagah ve ok zamanda yanl olarak Trk dini tarihinde kullan ln belirtmek isteriz. 8 Gk-Trk Destan nn iki sylentisinde: 1- Bozkurt Destan , 2Ergenekon Destan olarak bilindi ini kaydediyoruz. (O uzname) diye adland rlan (O uz Ka an Destan denilen) bu rivayetler zerinde muhtelif metin tesbitlerine al lmtr. Cmi''t-tevr'il adl tannm eserinde yer alan rivyet, Uygurca, O uz Ka an destanndan bir para, Ebu'l Gzi Bahdr Han'in Secere-i Terkimesi, Yaz czde bn-i Bibi'nin El -evmirid'l-al'iyye fi'l-umiiri'l-aliyye adl eserinin tercmesi olan T rih-i Seluk'unun ba nda yer alan ve Re id'd-dinin bir zeti olan rivyet, Dede Korkut O uznmeleri"9 yannda Hseyin Nam k Orkur'un un, (Metin Sf. 108-120), O uzlara Dair (Ankara 1935, Sf. 96-107) da bir
5 Y.K. Sf. 21 6 Y.K. Sf. 24 7 Y.K. Sf. 24, 32 8 Ziya Gkalp, Kzlelma, Hazrlayan: Hikmet Tanyu (Aklamalar: O uz Han, Ankara 1976, Kltr Bakanl Yayn Sf. 172-174 ve Saman, Sf. 199-200, Gk.- Tanr , Sf. 205-206 maddelerine ltfen bak ruz. 9 Kemal Eraslan, Manzum Ouzname, Trkiyat Mecmuas , stanbul 1976, C. XVIII, (1973-1975) Sf. 169.

36

btn iinde daha nce (lk, Bir O uz Efsanesi, C. 6, Sf. 3-4, Birinci ksm Sf. 267-275). (evirme Sf. 121-133. Ayr ca indeks ve 8 sahifelik fotokopi) neri, islami ekilde bile Allah karl Tengri kelimesinin, cehennem karl Tamu kelimesinin nas l benimsenip kullamlma a devam etti i, (izi), (Idi, Tanr karl) kullann, sahip, rab kelimesininde yer aln grmekteyiz. Kemal Eras'lan'n (Uzunkpr'de ele geen bir mecmuada yer alan manzum bir O uznme"yi yeniden ele alarak ve tahlil ederek, ne ri (Uzunkpr nshas) slami ve sonraki yllara ait dikkati ekici kaynaklardan bir ksmdr. Bunun, Karahanh Trkesi ile Klasik a atay ncesi, aras sanlyor. 13. veya 14. yzy llar olduu sanlmaktadr. Faruk Smer, O uzlara ait Destani Mahiyette eserler, yaz snda bu konuya dair nemli bilgiler sunmaktad r." Bu kaynak yukaridakini izlemeli. Biz sahamz olmayan bu konuda geerli ve nemli kaynaklardan ancak bir ksmna, konumuz ilgisi nisbetinde temas edece iz. Ouz Destan :Hunlardan kalai ve islamdan ok nce ve sonra olmak zere iki ekli vardr: Paris M. Ktphanesinde Uygur harfiyle yaz l Metin" ve Almancas" incelendiini de gryoruz." Metnin tarih ve iVesi tesbit edilememi olmasna ramen 11. sayfa da O uz'un "yz gk", "O uzKa an bir yerde Tanr'ya yalvarmakta idi" "O uz Kaan bir yirde dengrini albargu". Bu metinde kk (gk) kelimesi ayr ca gemektedir.' 4 "(51) kk = gk. (52) bir kk yaruk d di. Kn dn ay "evirme:" Gkten bir gk k indi."" "O uz, topraklar n ocuklar arasnda payla trrken yapt seferleri Tanr sna eda edilmi bir bor olarak gsterir.""
10 Faruk Smer, O uzlar'a Ait Destani Mahiyette Eserler, Ankara, D.T.C.F. Dergisi, Ankara 1959, C. XVII, Say : 1-2, Sf 359-455. 11 W. Bang ve G.R. Rahmeti, O uz Kaan Destan, stanbul 1936, Edebiyat Fak. Yay. 12 W. Bang ve G.R. Rachmati, Die Legende von Oguhuz Qaghan, Sitz b.d. Preuss. Akad. d. Wiss. 1932. Phil. Hsts. Kl. XXV, Berlin 13 1. Kaynak Sf. 7 14 Y.K. Sf. 12 Metin 15 Y.K. Sf. 13 16 W.Bang ve G.R. Rahmeti, O uz Kaan Destan stanbul 1936, S. 25 Mehmet Do an, Trkn G Kayna devlet baba gelene i, (Ouz Han) Sf. 5 Mehmet Kaplan, Trk Destamnda Alp Fikri , 60. Do um yl mnasebetiyle Zeki Velidi Togan'a Armaan, stanbul 1950-1955 Sf. 204

37

Kk = Mavi olarak geiyor. evirmesi: "O ktan gk tyl ve gk yeleli byk bir erkek kurt kt ."' 7 Metin: "bir erkek br." de kk geiyor." evirme: Madde (325)" hayat n ho olsun, Gk Tanr dmde verdiini hakikate karsn. Tanr (327) btn Dnyay senin uruuna balasn!" (Asl metinde Dengri (Tanr olarak geiyor.) (325 cmle) 19 evirme: (375) "Ben gk Tanr ya (borcumu) dedim. (376) imdi Yurdumu size veriyorum dedi." 2 Metin: (375) "Kk Dengrige men dedim; (376) Senler ge bire men yurdum, dep dedi." 2 '

Indeks : Kk /Gk 51, 346 (metnin sat r). K. Tengri 60, 61, 325,
375. Kk (isim) 86, 336, 347. Kk (Gk, mavi) 5, 101. K. dn. Krek 75 K.bri 99, 217.

ndeksin Metni :
tengri Tanr 193 t.ni abar 50 Gk t. 61, 326

SLAMI EK LDE O UZ DESTANI

Reidddin Fazlullah, CniitTevarih te, Tanr geiyor ve annesine "E er stn emmemi istiyorsan biricik Tanry ikrar ve itiraf et, zerine olan hakkn olduu gibi farz bil." 22 Tanr Dalar (Tiyen an) (Tien an) olarak malmdur."

61. sayfa da (Yce Tanr ) geiyor. Re iddd'din O uz Destan 1206 yllarnda yazlm olabilir, diyor. 24 GkHak : Kk Han25 ; Gk Trk" O uz'un o ullar alt ocuktan en by, Kn, sonra Ay, Yulduz, drdncs Kk (Gk), Tag, Ten17 W. BangR.R. Arat, Y. K. Sf. 19. 18 Y.K. Sf. 18 19 Y.K. Sf. 28 20 Y.K. Sf. 33 21 Y.K. Sf. 32 22 Reideddin Fazlullah, CmitTevarih, C. II. (Mo ollarn ve Trklerin Tarihi ). 23 Z.V. Togan, Ouz Destan, Re ideddin Ouznamesi, Tercme ve Talihli, Istanbul, 1972. 85, 97, 98, 104, 112, 117, 120, 121, 126, 141, 142, 147, 150. 24 Y.K. Sf. 149 25 Y.K. Sf. 33, 36, 51, 91, 99. 26 Y.K. Sf. 129

38

giz (Deniz) 27 . Ouz han devrinden O ur ekli (efkat, merhamet, ilk taze st, a uz) anlamna geldi i gibi, Ouz, nceleri O ur ekli hakim, denilmekte ve O uz destannn mildi IX ve X. yzyla kadar geldi i belirtiliyor. 28 Pothi Kitabnda : Eski Uygurca, Metinde : N. Kitab ; W. I3ang ve R. Rahmeti, Tercmede "Ya Tanr " diye belirtmektedir. Ayr ca 85. para metin I. III. M. 84, n sahife 54 de Tanri gemektedir. 29 Kemal Eraslan'n zerinde inceleme yaparak yeniden yay nlad muhtemelen 13. veya 14. yzy llar. Kemal Eraslan (Sf. 172) Manzum Ouznme'nin nshas dolaysiyle "Reid'ddin'in Cmi't tevarih adli eserinin birinci cildinin banda yer alan O uz rivyetlerinin, Yaz czde Ali'nin Tarihi Ali Seluk adli eserinin ba nda yer alan O uzname de oldu u gibi, bir zeti durumundadr." Szn belirttikten sonra bu neir Islami olduu halde Allah kar l (Tengri) ve Rab, Sahib karl (izi) kelimelerinin ve cehennem kar l (Tamug) kelimesinin nemle yer alna iaret edece iz: (Sf. 176, 177). Metin: "K (a) ra han ulusn tzet (t) i bilip (1) Hudn nutup ya (a) man i klp (2) zi ruzi kld bir o lan anga" Tercmesinde: "Kara Han ulusu" bilip (bilerek) dzene koydu. (1) (fakat) Hda'y unutup (unutmakla) kt i yapt. (Ouz'un babas Kara Han) (2) Tanr ona bir olan nasip etti. diye ba balyor. Metin 6 da Tengri geiyor ve sen o Tanr 'ya Man diyor. zi; Rab, sahibi kar l olarak geiyor (13. veya 14. yzy llar da da bile) Metin (29): ayur bir iziga nak bte sin S (e) veyin sini ho can (1) im birlemin (Sf. 180) eviri: "E er bir olan (Olan) Tanr 'ya gerekten iman edersen Seni candan severim"der. Keza ( zi) tekrar, sahip, rab kar l geiyor. Metin (37)"y (a) na bir inisi k zn al tidi muvafk tr gey an bir izi" (Sf.180). evirme: "Yine, di er bir kk karde i kzn almasn syledi, ola ki bir olan Tanr onu uygun dre" (sf. 181).
27 Y.K. Sf. 33 28 Y.K. Sf. 87 29 W. Bang ve R. Rahmeti, Trl Cehennemler "zerine Uygurca Paralar, ev. Rag p Trkiyat Mecmuas IV. (85 para Metin I.III. M. 84 onsalfe 54.)

39

Metin (80): "nkerlege ayd izim bir bar bize yandur kngl klima tar"(Sf. 186) evirme : "Miyetine" Bir ve var olan Tanr bize yardmcdr; gnlmz daraltmay n!" dedi. (Sf. 187). Metin (91) beyit: "zi bilgen ilni mselman k hp ibadet klur z izisin bilip" (Sf. 188). evirme: "Kendi bildii halk mslman edip, Tann Inanc 27 Tanrsn bilerek ibadet k lar." (Sf. 189). Metin 86 beyit: "t (a) mug erbetini kpi itiler"(Sf. 188) evirme: "hepsi cehennem erbetini itiler." (Sf. 189) Hi bu_ Tann, btl'n bir iareti olsayd burada slmiyeti benimsedikten sonra, Allah kar h olmasayd kullanlr myd ? Metin (44) "U al t(e) ngri birdr bter m(e) n anga" (Sf. 182) evirme: "O Tanr birdir, ona iman ederim" (Sf. 183). Metin (87. beyit): "Murad birdi t (e) ngri O uzka Ulu Munga (b (a) tt b (a) ra ulus il k (a) mug" (Sf. 188). evirme: "Tanr Ouz'a murat verd;: btn halk tamamiyle kedere batt ". (Sf. 189).

40

 Z
Burada Kemal Eraslan' n ( zi) hakknda verdii not aklamas n aynen alyoruz (Sf. 193-194.) (2) izi [G. Doefer, TMEN. I, 176 edi /ezil ]" sahip, efendi; Tanr " ( < ET. idi) Eski Trke'de bayat "kadim", u an "kdir" gibi Tanr adlarndan biri olan kelime, metnimizde daima z ile yaz lmtr (bk. 29, 37, 80 ve 91 . beyitler), Trk lehelerinin tasnifinde nemli bir yeri olan asl d sesinin, daha 11. asrda Trk ivelerinde t, y, z olarak inkiaf etmi olduunu Kgarl Mahmut belirtmi bulunmaktadr (bk. Divn, c.I, s. 32). Kutadgu Bilig, Atabetlhaky k ve Nelctilferdis gibi ilk Islmi devir Karahanl ve Hrezm Trkesi metinlerinde kark olan bu sesin durumunu, R.R. Arat, Atabet'lhaky k nerin de genie ele alnmtr (bk. ayn neir, not: 14). ... "zi kelimesi e itli metin ve lgatlerde ylece yer almtr: AGr. (Glossar) idi, iye, i'e, ie, ige "bey sahip"; US . idi "sahip", ige "1. idi., sahip 2. peri, ruh (mecazi)", iye "ige (sahip)"; Divn, izi "sahip, efendi, Tanr"; KB. idi "Tanr , Rab, sahip"; AH. idi "Rab, sahip"; Clauson, EDPT. kl. "efendi, sahip, Tanr " Radloff, Wb. idi (Uyg.), idi, izi (a .), iye iye, iye (Kaz.) kr . ie, e ide "bey, sahip, Tanr "; ayn mnada ike (a., Osm.), ege (Tar.), ege (Kk r ) "1. sahip, malik, bey 2. Tanr "; Rasane n, Wb. izi, ize, ET. idi "efendi, bey v.b. gibi"; Zenker, Wb. Aya, Eye ve ike "efendi, sahip, bey". Kpak lgatlerinde kelime u ekillerde gemektedir: Eb Hayyn, elIdrk. zi "Tanr"; bn Mhenn. idi "I. sahip, s 2. ayn mnada Tanr adlarndan biridir", eyesiz "bo , sahipsiz"; EtTuhfet ii'zZekiyye. eye, iye, "iye, sahip". aatay lgatlerinde de kelime ylece yer almaktad r: Abu ka. iyelep "sahibi olup demektir ve bir nesneyi kendinin eyleyip demektir", iyeledi "bu dahi hemin mnayad r", igeledi "kaf, kfi Acemidir ki sahip demektir ,yani sahip olup zabt eyledi ve tasarruf etti demektir", 41

igesi "kf, kfi Acemidir, sahibi demektir"; eyh Sleyman. iye ve ige "asl, ige, malik, igem, mevl, sahip, Rab, Tanr", idi "sahip, malik, ige", eye "sahip manasmadr", igem ve ige "sahip, malik, bni, mrebbi", igelemek "tesahhup, temellk etmek, sahip, malik olmak". Trkiye Trkesi lgatlerinde de kelime u ekilllerde karmza mza kmaktadr: TTS. eye (iye) "malik, sahip, efendi", is "sahip, malik", isiz (isz, issz, suz, ssuz) "hali, tenha, bo , sahipsiz, ss z", isizlik ( szluk, szlk) "sszlk, tenhalk, yalnzlk", ssz "tenha, bo "; SDD. eye" 1. sahip 2. ailenin en muhterem kad n 3. baba 4. ace (byk k z karde ), 5. kaburga kemi i 6 hala ocu u", e e "sahip, a a". Verdiimiz bu misllerde dikkati eken husslar ve karlabilecek neticeler unlardr: 1. Eski Trke'de idi olan kelime, lk islami devir metinlerinde (mesela v.b. gibi) izi olmu , daha sonra da z >y inki af ile Bat Trkesi, Divan ! L"gatftTrk, Kut adgu Bilig, Atabet'lhakayk, Nehc'lferadis, Tezkire atay ve K pak yaz dillerinde iye, eye, eye ekillerinde yer alm t r. Kelimenin dar nllerinin geni lemesi ise, onun eke "abla, byk k z karde " kelimesine benze n esi ile aklanabilir. 2. iye, eye ekillerinin yan nda bilhassa a atayca ve K paka'da grlen ige, ege ekilleri, bizce d>z>y>g eklinde bir gelime ile deil de, ycvg nbetle mesi ile izah edilebilir, mesela bk. EtTuhtfet'z Zekiyye, egi, igi "iyi" (cv eyi, iyi). 3. Dikkati eken bir huss da Eski Trke'de kelimenin i'e, ie (bk. AGr. Glosser) imlalar ile tesbit edilmi olmasdr. Burada bir difftongla ma veya iki nl aras ndaki nszn erimesi sz konusu ise, bu ancak d> z> y inki afnn tamamlanmas ndan sonra mmkn olabilir ki zaman itibariyle Eski Trke devresinden sonra demektir. 4. Trkiye Trkesi'nde iye, eye yan nda grlen is, s "sahip, malik" kelim esinin ortaya k hakknda da kesin olmamakla beraber u izah ekilleri ileri srlebilir: Birincisi s nszn, z> s de imesi ile meydana gelmi olabileceidir: idi> izi> isi. Bu eklin teklik 3. ahs iyelik eki ile kullanlmas sonucu, orta hece durumuna d en kkteki son nlnn dmesi ile is ekli meydana gelmi olacaktr: isisi> issi. kinci izah tarz na gre d>z >y inki afndan sonra ortaya kan iyi eklinin teklik 3. ahs iyelik ekisi ile kullanlmas sonucu evvela orta hece durumuna geen kk nlsnn d mesi, daha sonra da ys>ss
.

42

benze mesiyle issi ekli ortaya km (iyisi > iysi >issi) si iyelik ekinin ayrlmas ile de kelime is ekline gemitir. -nc izah ekline gre de iyi ekline geen kelime, diftongla ma neticesi iyi >iy >i olmu , daha sonra normal i hline gelmi ve bu eklin teklik 3. ahs iyelik ekiyle kullan lmas sonucu yanl hece blnmesine u rayarak, iyelik ekindeki s nsz kelimeye dahil olmutur: isi >isi >isi. Bu son izah ekli daha nce G. Doerfer tarafndan da belirtilmi tir (bk. TMEN. II, 176)' ve bizce de en uygun izah eklidir. Buna benzer bir geli meyi yd "gzel koku" kelimesinde de grmekteyiz: bk. Abu ka. is "koku". 5. is kelimesi bugn Trkiye Trkesi'nde, kal n sradaki eklerle kullanlma sonucu, ince s radan kal n sraya gemi olup ssz, sszlk kelimelerinde ya amaktadr. (Kelimenin Abay dillerindeki ekilleri ve kullan lar iici bk. G. Doerfer, TMEN. I, 177).

Y ARATILIS VE TREY

DESTANI

Bu destanlarm iinde (Yarat l ve Treyi) destan nda islmiyetten nceki sylentilerini i lemei benimsedi ini syleyen2 M. Necati Sepetiolu, "Yer, yer de ilken; su, su idi, ba ka bir ey yoktu... Bu yokluk iin de bir Tanr, Kara Han, bir de bu su ..." 3 diye destanna giriyor ve "Tanr Karahan" 4, szleriyle Tanr y sfatiyle belirtiyor. Bir yerde "Tanrsn! Tanrya teklik gerek do ru ama, teklik, yaln zlk ve can s knts demek" szleriyle' Tanr 'nn yaratc gcn belirttiken sonra "Tanr Kara Han Er ki iyi yaratt ."' Byle Tanr ve Tanr Kara Han'la ilgili yaratma olay Tarihten nceki efsne ekliyle devam ediyor.' Tanr Kara Han ad birok yerlerde getikten sonra"Tanr 1j-igen" adn kullanyor' Tanr lgen, Tanr Kara Han' n ayndr, ad dei iyor. Yeryzn yaratandr. 9
1 TMEN (Cerhard Doerfer, Trkische und mongoliscl e Elemente im Neupersichen, C.IIV, Wiesbaden 1969-1975). 2 M. Necati Sepetio lu, Yarath ve Treyi Trk Destan , stanbul 1972. Aka Yay. 2. Basm Sf. 12 3 Y.K. Sf. 17 4 Y.K. Sf. 20 5 Y.K. Sf. 20 4 Y.K. Sf. 21 7 Y.K. Sf. 24, 25, 30, 31, 48, 49 v.b. 8 Y.K. Sf. 52, 53, 56, 60, 61 9 Y. K. Sf. 64, 66, 67

43.

"Tanr lgen konu urken yer ve gk ve cmle yarat lan hepsi susmutu. Kinat, ilk yarat ldndaki o ulu ve dolu su sessizli inde ve gkle yer aras ndaki bo luk o ilk sszlndayd ." Tanr lgen, nce Tanr Kara Han olarak beliriyor. Bunlar Tanr nn eitli sfatlard r. ORHUN K TABELERI (YAZITLARI) Hakk nda Tamamlayc BILGILER.: Tenri kelimesinin Orhun yaz tlar nda " lahi bir kudret olarak getii", "Onun iradesi ile kaan (hkmdar)" n iktidara geldi i belirtilmitir." (Tenriteg tenri de bolm ) anlat yla hkmdarn Tenri tarafndan yaratld anlatlr. Ayrca Tenri'nin Trk toplumunu korudu u, milli varln srdrd , bunu Tanr 'nn yapt , ynetti i, Trk beylerinin dmana kar zaferlerini sa lad szleri geer (Kur'an'da var, Allah sapm milletlere yard m etmez yeti buna yak n bir anlamdadr. Bylece Trk' koruyan Tanr 'ya (Trk Tanr 's) eklinde iten bir anlat bile yaplr. Eski Trk dininde bu (Gk Tanr ) aslnda (yce, ulu Tanr ) ile birlikte, yersu (yirsub) ruhlar nn (meleklerinin) ferdin ve milletin kaderi zerinde de k smen etkili oldu una inanlmakla beraber "V. F. Bcher"in belirtti i gibi" en yksek ilahi varl k Tenri" dir. Tenri kavramnn u durumda belirtilii dikkate ayandr: "stte mavi gk, altta ya z yer" (ze kk tenri asra ya z yir) ve ikisi aras nda insanlar yarat lmt r. Bunlar "kimin yaratt zikredilmemi tir", dncesi ele ttirilebilir. stte ulu Tanr , altta ya z yer" aras nda insan larn yaratld anlatlmtr. Dier bir yerde Tanr 'nn ya att ve ldrdnden bahisle yaratan n Tanr olduu aktr. Kalk (kk) kelimesi mavi ve gk anlamnda da kullanlmaktadr.
,

10 Y.K. Sf. 67, 68, 72, 73 11 islm Ansiklopedisi, C. 11, Sf. 706. 12 Y.K. Sf. 706.

44

3 GKTRK IMPARATORLUUNUN DINI:

a Bat l bilginlerin "deiik, rk, soy, dil, tarih ve kltrden" gelenlerin birbirileriyle ilintisiz inanlar , " aman Dini" adiyle ileri srmelerini kabul edemiyoruz.' (Sf. 126). aman denilenin Tur guzlarla ilgili, trenlerini yneten ki iye takt klar adt r, deniliyor. (Sf. 126). Derslerde belirtti im gibi mslmanlar iin "hoca dini" hiristiyanlar iin "Papaz dini" v b denilmiyece ini tekrarl yor ve aman dini ve amanizm diye ilmi bir birle tirme olamaz yarg sn tekrarhyoruz. (Sf. 126). (Eski Trklerin Dini amanlk De ildir) kitabmzla karlatrma. Prof. Sadettin Bulu 2 'a dayanarak aman'a Krgzlar'da Baks ve di erlerinde Kam denildi ini Ali Kemal Meram belirtiyor. Ali Kemal Meram, Araplar, Trkleri Tanr bilinci ve dini inanc olnayan, yere, suya, bitkilere ve trl putlara tapan bir kavim olarak sulam ve ancak islm olunca, Tanr 'y bulduklar n ileri srmtr, demektedir. (Sf. 127). Bu tamamen yanl bir iddiadr. Gktrklerin tek tanr irlancnda oldu unu, benim derslerde y llarca nce anlatt m gibi teyid ediyor. (Sf. 128). "Gk Dini" ba l alt nda "btn dinlerde "Tanr Kat" olarak "Gk" benimsenmitir, diyor. (Sf. 129) Yaratan, ldren Tanr ve 7 kat gklerdeki Tanr 'y anlatan, ruhun Tanr katna umasn sylyor "uahardi" Tanr'ya uup gitti) diyor. Fakat Meram "Gk Tanr " deyimini, "sonsuzlu u gkte ya ad ve her eyi oradan ynetti i iin O, "Gk Tanr" deyimiyle anhr " (Sf. 129) diyor. Kanaatimizce burada Gk, ulu, yce, mbarek, mukkaddes, ebedii, ezdi gibi enginlik anlam nadr.
1 Ali Kemal Meram, "Gk -Trk Imparatorlu u", (Gk-trk Yaz tlar iinde) stanbul 1974, Milliyet Yaynlar. 2 Sadettin Bulu, amanizmin Menei ve Inkiaf' Hakknda, TDED, 11 /3 4, 1948, Sf 277-290.

45

Meram, ruhun varl na inanldn, mkfat ve mcazat Tanr'nn verdi ini anlat yor ve "Yukarda Gk Tanr , a a da yaz yer var olduunda, ikisi aras nda insano lu yaratlm " 3 Cmlesini naklediyor. Bunda Tanr inanc oldu u akt r. Dilek, yarhgama, elleri g e aarak dua ve kurban anlat yor. Her y l kurban kesilir ve dua edilirdi. Tren yce da larn doru unda olurdu. Kutsal ma aralarda da tren yap lrd . (5 Maysta tren yap lrd). Tanr 'ya yakar ve kr GkTrklerin yarat h efsnesi ve Ergenekon Destan na dayanmaktayd . Atalar n ruhlar saygyle anlrd Da, maaralar nemliydi. Ruh lmszd. len iin a t yak lr, Tanr 'ya dua edilird . lnn evresinde atla veya yaya 9 defa dnlrd. GkTrk'te ller mumyalan r, sonbaharda veya ilkbaharda gmlrd. Yu treni (cenaze treni) yap lrd . Burada Ali Kemal Meram hep Trk dinine (Gk Dini) diyor, bize gre bu anlat hataldr. (Tanr Dini) demek gerekir. Zira GkTrkler, Tek Tanr 'ya inan rlard . (Sf. 133-134) GkTrkler, tken ve Orhun nehri evresinde yerle iktir. Bunun delili YerSub ruhlard r. Onlar baz yerleri korur, baz dalar, a alar kutsaldr. Onlar terkedilemez, evresi kutsald r. Yanmayan a a evler yaplm tr. Ayrca seyahatnmeler (X. yzy l) onlarn yerle ik olduunu ishat ediyor.

TRK M TOLOJ S 4
b O uz Destannda, Tanr ve onun birli i geiyor. (Bir Tanr ) (Sf. 157, 158, m sralar alnyor). ecerei Terkime'de gene bir Tanr inanc vardr. (Sf. 157). Manas Destan n da, (Manas'n Duu) "Tanrya i vbe edip." (Sf. 506). denilmektedir. C

BAZI KEL MELER N AIKLANI I

alkamak: Hay r dua etmek, iyi dilekde bulunmak. alk Hayr dua, iyi dilek. arbak, arvak (ervah) = ruh. (K rg zKazak arbak arba koruyucu ruh.) bak : aman, bak c , Budist Trk. Buda Rahibi, Kazaklarda "baks ".
3 Bilge Ka an Ant Do u Yn 2. paragraf oluyor. 4 Prof. Dr. Bahaeddin opel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, Seluklu Trk ve Med. Enst Y.

46

Burkan: Moollar ve Budist Uygurlar Buda'ya Burgan derler. Kk Tehgir : Mo olca "Gk Tanr " Umay : amanlkta ocuk ve yavru hayvanlar koruyan di i, ruhtanr'

TRKLERIN KURTTAN TREY

Prof. Dr. Bahaeddin gel: 1Trkler, "K ryeleli", tecrbeli kurtlara vurgundu, 2 nsan baba, kurt anne, 3 Ki rt, Tar mnn grnts, 4 Kurt, astronomik bir sembol (Gkteki Byk ay burcu 7 kurt), 5Kurt, Tanr nn elisi, 6 O uzHan'a yol gsteren "Gk Kurt", 7 Gktrkler de kurt, bir "devlet sembol" (Gktrkler'in Tu larnn balarnda, alim bir kurt ba bulunuyor. ok eski a larda totem olabilirse de artk deildi.) 8 HunTrk mitolojisinde kurt, 9 Uygur al alar nn kurttan treyi i, 10Gktrklerin kurttan treyi i (Ergenekon efsanesi bundan kmt r), 11 Ergenekon Destan , hep kurtla ilgilidir.2

D TRK DESTANLARI
Trk Destanlar zerinde nemli ve dikkati ekici baz almalar 6 sa da bu ksm derinli ine ve geni liine sistemli bir ekilde ince- olmu lenmei ve yeni kaynaklar ara trmay gerektirecek mahiyeitedir. Trklerin yarat h , treyi , g, Ergenekon, Bozkurt, u adlariyle amlan7 destani rivayetleri zerinde derlemes ve tan tma faaliyetlerine burada sadece i aretle yetinece iz.

E O UZLAR
Ouz Destan XIV. yzyl banda O uzlar'n destan yazlmtr.' zerinde bilgi sunmu tuk.
5 Abdlkadir Inan, Manas Destan , stanbul 1972, Kltr B. Yay n (Baz kelimelerin aklanmas, anan, Baks, Kam, Sf. 263-267) Umay' n tanr ca olmad onun bir melek veya koruyucu ruh oldu una dair bildirimize bak nz 5-9 ubat 1979, st Ed. Fak. 6 Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, 100 Remel Eser, C.1). 7 Kemal Eraslan , Manzum O uzname , Trkiyat Mecmuas, stanbul, 1976, C. XVIII, (1973-1975) Sf. 169-236 (O uzname) Fotokopi I- VIII. 8 Kprlzade Mehmet Fuat (Fuat Kprl). Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1926, Sf. 50-76. 9 W. Raodloff, Proben, der Volksblitteratur der Trkiscl en Stmme Sd Sibiriens, Sanktpetersburg 1885, C. V. (Prof. Dr. Ahmet Ate 'in Radloff'ten yapt evirmelere baknz).

47

Hiungnu denilen Trklerin ilk hkmdar (MeTe) MaoTun, (M..209) KltTegin (lm, 732), Bilge Ka an (.734) kk o lu (Tanr Kaan) ( ldrlmesi 742) tarihlerindedir. DINI NANI LARI: "X. yzylda Uygurlar hari O uzlar ayn dini inantayd . "Islam leminde Trkler'in Allah fikrine sahip olduklar ve bunu Tanr adyle ifade ettikleri biliniyordu."' "Trkler'in yaratcya "Ulu Bayat" ad n verdikleri de Islam bilginlerine ula mtr."" Bayat, Trklerde Kadim, (ezeli) demektir: Tanrnm satlar ndandr. Ouzlar'da, Gk Trkler gibi, leni elbise, silah ve e yalariyle oturur halde gmyorlard (oturarak). Kmbe der (veya tmsekler) yap lyordu. Yu a veya l a (at) yeniyordu. Cennet inanc vard . ldrlen at n derileri sirklara aslyordu. len ki i Cennete bununla gidecekti. Ruhun lmezli ine inanyorlard . Ouzlar'da su kutsald , kutsama treninden sonra y kanmyorlard . Onu kirletmek istemiyorlard ." Ayn inan Avrupa da ve birok kavim ve dinde de vard r.

F UYGUR METINLERI
Islam'dan nceki Uygur Metinleri "Trkische TurfanTe te" adiyle yaynlanan eserde VI. metin iin de daha ba langta: "Tangri tangrisi burkan yarlkanu ..." "Tangrim" kelimesinin Buddist kavramlar iinde sk sk yer almas dikkate ayandr."

G BUDIST METINLER. GKTCRK YAZILARINDA TENGR

Emel Esin, (Karluk Budist Sanat )n (Farharr Halluk" balnda i aretlerken "Putlar: Bud'lar yani "Burkan")lardan bahsetmekte,
10 I Y.K. Sf. 44 ve Kaynaklar ; (Ib Fadlan, Zeki Velidi Togan, Yay. S. 10 S. ed-Dehln Yay. S. 92; Makdisil Kitab-ul bed' ve ' t-tarih, Yay nlayan ve Tercme eden Cl. Huart, Paris 1907, IV. Metin S. 63, Tercme 57).) 11 I. Y. K. Sf: 44 (1Vlakdisi , gsterilen yer) Fahruddin Mubf rek-Sah'da (Tarikhi-Fakhurud'din Mubarekschah, Yay., E. Denison Ross, London, 1927, s. 43) Bayat, Tanr 'nn ad olarak geiyor. (Sf. 44) 12 Sf. 46 13 Prof. Dr. Faruk Smer, O uzlar (Trkmenler), Ankara 1972. D.T.C.F. Yay. Sf: 2

48

Orta Asya'n n kuzey snrnda, ok zaman Be balk ehirinde eserlerle karlamlardr. M. 6 ve daha ok 7. yzy llardaki eserler de (Sf. 80) ve M. VII yzylda Toharistan "Bat Trk Hakanh " devrinde Trkistan adn alan yerlerde, gene M.VII, VIII. yzyllarda (Sf. 82) Fergana da ok sayda GkTrk yaz lar bulunmu (Sf. 89) ve (Argu) Sf. 95) ilinde bulunan Budist tap naklarndan kartlan eserlerde ve Ka gar evresindeki Budist kal ntlarda (Ka gar Trkesiyle) (Sf. 98,99) ve sunulan levhalarda I, muhtelif Budizmle ilgili heykellerde, levhalar ksm "Ur tengri" "tengridem" ve bilhassa "tengri" (deva) ve iek saan, "tengri" v.b. olarak (Burkan) la ilgi dikkati ekmekte ve Be bahk buluntulara aras nda kan "Yek" (cin, eytan) gze arpmaktad r." Budist heykellere bile Tengri s fat yanstlmtr.

14 Prof. Dr. Saadet S. a atay, Trk Leheleri rnekleri, VIII. yzy ldan XVIII. yzyla kadar Yaz Dili Ankara 1963, 2. Bask (Sekiz Ykmek), Sf. 24, 25, 28... 15 Emel Esin, Farhr- Halluk (Karluk Budist Sanat ) Trkiyat Mecmuas , Istanbul 1976, (XVIII, (1973-1975), S f. 79-140.

49

10. YZYILDA UYGUR METNLERNDE PEREM KALIP TRK LEHELERI RNEKLERI

Prof. Dr. Saadet a atay VIII. yzy ldan XVIII. yzyla kadar yaz dili'nin (Trk Leheleri rneklerinde Islmdan nce ve sonraya dair birok rnekler sunmaktadr... "Eski Trk Leheleri zerinde Trke ve yabanc dillerde yazlan eserlerden baz larnn Bibliyografyas " 9 sayfa srmektedir.' Bunun sz dizini eski Trk dini Tarihine dair rnekler veriyor: (Sf. 48, 70). Bunlar Eski Trk Lehelerinden al nan paralar n sz dizinidir. 2 KlTigin Ant : Orhon Antlar, 3 Bg Hakan' n Mani rahipleriyle konu mas, Trkische TurfanTexte II, 4 Budist Tvbe isti far , TrkischeTexte IV, 5Sekiz ykmek, Trkische TurfanTexte VI, 6Prens Kalyanamkara ve Papamkara: ki karde hikayesi, 7Eski Trk Leheleri Bibliyografyas bahisleridir. lk Islam Eserleri, KutadguBilig (M.1069-1070) Bunlarda hep Tngri, Tngri, hatt Hristiyan metinlerinde bile Tengri kullan lmtr. Kpak Hristiyan Metinleri (Codex Cumanicus) Tarihi 1303 ise de daha nceden mi geldi i belli de ildir. (Sf. 103) Bu metinde de Codex Cumanicus, 1865. Asl Nsha (1375. S.) Umak, tengrige (S. a atay, Sf. 105). Tengri (Sf. 106), Sf. 110, 111, S. a atay) bu arada metinde (yaratkan = Allah, Tanr . yaratan). arla = hrmet etmek "a rlang" ayang tap ng TT II, 79
1 Prof. Saadet a atay, Trk Leheleri rnekleri, Ankara 1963, 2. Bask . Sf. 44-52.

50

alk altnk arv azun apa apa bng duk idi kk K.t()ngri d d tngri tamu tapag tapg tapigsak tapn t iingri t ngrilik t ngriken Umay umu umuginag lg lglg zt yad yalk

Takdis, dua ( eref ?) = alttaki, yer alt ndakiler, yer ruhu. = by remzi, a. nom bitig. = ajun = mevcudiyet, yarat l, dnya. = ecdat, atalar, apa ced, abla, byk k z karde .

drm, rdam =-- fazilet = ecdat, atalar, apa ced, abla, byk k z karde . rdam = fazilet = ebedi = mukaddes = sahip, efendi = mavi, gk = Gk Tanrs -= zaman = zaman tanr s = cehen nem <sogo = hrmet, ikram = tap , hrmet edici = hrmetkr = hrmet etmek = Tanr, majeste, ha met = putperestlik mabedi( ?)(Bu tbir do ru deildir H.T.) = bir nvan (Hakanlarm nvan olsa gerek) = yer ilhesi (?) (Bu da yanl bir aklamad r. H.T) = mit = mit, snacak yer = baht, tlih, ksmet = mes'ut = ruh, can = byc (?) = kurban kesme mabedi

yaratma = yarat c yarhgkayhka = buyurmak, emretmek, inayet et. yarlkan u = merhametli

51

z ya yazn yazuk yak yilpig yelpik yir yiri yirtn yo yo yolamak

= hayat = gnah, kabahat = gnh = eytan = hastahk perisi (?), divne = cin ve yelin arpmas ; Anadolu Gaziantep; nefes darl hastal = yer, dnya = rehber = dnya = cenaze alay = matemci = matem tutmak

ykn = ba emek, hrmet et. ykndrmek = ba edirmek, hiimet ettirmek. kar l geiyor keza, erdeng kopsamak n yarhga yarlgamak tang (S. a atay, Sf. 111) = erdenglik = iffet, bkirlik = zikretmek, ilahi okumak, tegganni et.

= methiye, hamd sen et.

= merhamet, efkat = merhamet, efkat inayet, (S. a atay Sf. 112 Metin) = mucize, harika, uc'be

Btn bu Hristiyanlkla ilgili (Sf. 122 ye kadar) ana metinde (Tengri) tekrar tekrar gemektedir. Bunlardan sonra XIVXII. yzyllarda ( ark Trkesi II. slam Devri) gelmektedir. Ali ir Neval de;2 (Mahbb AlKulb)2 ba lkl yaz iinde, "Zira kim tengri alarga bela bergey" diye (Tengri) gemektedir. (S. a atay Sf. 181) Bazen (Huday taala) (S. a atay, f. 213) (tengri) olarak gemektedir. (S. a atay, Sf. 207). ( ecerei Trk) te bile (Elya-1 Gazi Bahad r Han 1603-1663) eser 1665 te son ksmlar yazlmtr.
2 Anire Matbaas, Istanbul 1289.

52

Olu Eb11-1 "Muzaffer ve ElMansur Anu a Muhammed Bahad r Han tarafmdan yaz lmt r"(S. a atay)' Ebl-1 Gazi Bahadr Han'n (1603-1663) " ecerei Trk"n Harezm Trkesindeki asl metni Baron Desmaisons, "Histoire des Mo ols et des Tatars par AboulGhzi Behadeur Khan", (St. Petersburg mpr. de'l'Akad. mp. des sciences 1871; T.I.Tekxte)'m Rus Akademisi yay n olarak Arap harfleri ve kendine zg imlsiyle y ay nlam bulunmaktadr. nszde Desrnaisons, as l nshann, Petersburg Asya Mzesinin "Dahi" yazmalar arasnda saklandn belirtmektedir. Bu ok nemli eserin Gttingen ve Berlin yazmalar v.b. hakknda Prof. Dr. Saadet a atay kaynaklar nda geni bilgi sunmaktadr. Onun 223. sayfada zikretti i (Sf. 205-206) kaynaklar aras nda bilhassa Trke olanlar da dkkati ekmektedir. Bu kaynak bilgiyi sunuyoruz. C.M.Fraehn "Histoire de s Mongols et des Tatares par AboulGhziBehadour Khan" Kazan 1825. G. Sablukov tarafndan bu nshan n 1854 te ilk yars, 1905 te tam olarak rusa tercmesi yap lmtr. Bentinc "Histoire genealogique des Tatares traduit du manuserit tartare d'Abulgazi Bagadur Chan" Leiden 1726. A. Strindberg "Notice sur le ms. de la premiere traduction de la chronique d'Albulghzi Behder" St ockholm 1889. Journal des savants 1757; Sf. 85. Islm Ansiklopedisi: Cl. Huart makalesi, AbulGhazi maddesi. slam Ansiklopedisi Trke 29 ve 30. cz, A. Zeki Velidi Togan. Ahmet Vefik Paa " ecerei Trk" Tasviri Efkr gazetesi 131 saysnda bu eserin tefrikas na balyor. 1280 (1864) de. Rza Nur "Trk eceresi" ( ecerei Trk) stanbul 1925, Amire Mtb. M. akir lktar, Ebulgazi Bahadr Han, "lk" 120. 1946. smail Habib Sevk "Tanzimattanberi" 1944. A. Vefik Pa a 200 s. A. Inan, Ebulgazi Bahadr Han ve Trkesi Trk Dili Aratrmalar Yll . 1957. (Bu hususta 1963 tarihli 2. bask da sunulmutur.)
3 Prof. Dr. Saadet a atay, Trk Leheleri rnekleri -CVIII. yzy ldan XVIII. yzyla kadar yaz dili, Ankara 1950 (1962 de ikinci basm yapld.) Ankara -niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yay nlar Sf. 204-223. Kaynaklar: Trk Dil Kurumu " ecerei Terakime" (1973) de t pk basm halinde bastrmtr.

53

10. YVZYIL UYGURCA METINLERDE PRENS KALYANAMKARA VE PAPAMKARA HIKAYESININ UYGURCASI: Uygur diline evrilmi hikye kahramanlar' Kalyanamkara ve Papamkara olan ve 10. yzy la ait bu metinde 4 eski Trk dini tarihini de, Buddizmle, Budda terimleriyle ilgi yan nda, onunla yakndan ili gili bir anlat dikkati ekmektedir. (t()ngrim) = efendim anlam na' (yklr) eytanlar , y (a) rl (i) y buyruk geiyor. Burada XXVI. paragraf nakledece iz: "t () ngrim n mung tag Efendim ne zaruret (ihtiya). bolti kim ant (a) y t () ngri tg oldu ki byle gk ( P!) gibi rd () ni tg ogkngzni lm cevher gibi ocu umuzu lm yering idursiz, ol taluy yerine gnderirseniz bu deniz." Burada tengri = gk kar l evrilmi .6 Bunun do ru olmad kansndayz. Yce, efendi yerine burada gene 36. sayfa da t () ngrim = efendim yerine evrilmi .' Bu metinde ahlk'tan da bahis vard r. "Umayaym () n = muktedir olamyacam" diye evrilmi tir. Tang = ltif, ariy = temiz, nam = ahkm, kanun, nomladi = vaaz etti, uluy = ulu (Sf. 47), tinl(i)y = canl, tilg = dilei, yoq = yoksul, fakir, (Sf. 49), qut = kut (Sf. 50), gutluy = kutlu, mesud 21-4, 45-2, (saadet) suyluygnahkr, qurtul naq = kurtulu (Sf. 51). Bilhassa 55. sayfada: "T () ngri bar rti = Tanr var idi. evrili i bile Gk' kullanarak evrilmekten vazgeilmektedir.
4 Hseyin Namk Orkun, Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikyesinin Uygurcas , stanbul 1940. T.D.K. Sf. 4 5 Y.K. Sf. 21, 23, 34. 6 Y.K. Sf. 34 7 Y.K. Sf. 36

54

Umadin = muktedir (Sf. 55) gene 56. sayfada, T () ngrisi = tanrs ve 57. sayfa da bilhassa konu olan tezimiz bak mndan daha ayd nlanmaktadr: "Kk tWngri tapa ulidi siytadi = Gk Tanr ya kar szlad, hkrd. Grld zere Kk kelimesi, Gk anlam nadr, Tanr'dan apaydr. Ululuk derinlik, enginlik ifadesi eklindedir. yarlgad = buyurdu. Dini ahkm anlamna Nom kelimesinin Ka garl, eytan anlamna inceden geldi ini yazyor. yak (yek) iin Ka garl III. 120 de bilgi sunuluyor. Godi = aa (61-5) anlamna gelip, Anadolu'da yamur duasnda godi godi tekeilemesi sylenmektedir. tngri adnn Gk olarak evrili ini gryoruz. Aklamay tekil eden 108. sayfada gryoruz. Gk 5-8, 18-2, 26-2, 59-2, v.b. kar lanmaktadr. Buna cisim olarak gk'n konulmasma kat lamyoruz. Yazug = gnh (8-1), Notlar: (Sf. 116) yer suv = yer su (59-1) X, XI, XIII. yzyl Uygur metinlerinde Tengri kelimesi s k sk gemitir.

55

VIII-XIII. YZYIL ARALARI (ESKI TRK R) VE TANRI:

"Reid Rahmeti Arat. Eski Trk iiri, Ankara 1965, Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Ilhi (Tan Tanr) Sf. 5" Turfan kaz larndaki yazmalar an.s nda ele gemi tir. A.V. Le Coq (Trkische Monischaica aus Chotscho, II, APAW.), 1919 Philhist. Kl. n.r. 3, S. 9-10. Sonraki evirme ve a klamayle neri iin*: W. Bang'a baklmaldr. iirler, Mani', ve Buddha kltr evresinde muhtemelen Bavulla syleniyor. Sodca, Uygur harfleri ile yaz lmt r. (Tang) daha nceki metinlerde (harika) anlam na da gemitir. Mani Metinleri Metin 1 "tang tengri kelti tang tengri zi kelti tang tengri kelti tang tengri zi kelti 5 turunglar kamag begler tang tengrig gelim kada lar Krgme kn. tengri Siz bizni kzeding korngme ay tengri 10 Siz bizni kurtarng tang tengri ydhg yparlg yaruklug yauklug tan tengri B.T. evirme 1" Tan Tanr geldi Tan Tanr kendisi geldi Tan Tanr geldi Tan Tanr, kendisi geldi. 5 Kalknz, btn beyler, Tan Tanry velim! kardeler Gren Gne Tanr Siz bizi koruyun! Grnen Ay Tanr 10 Siz bizi kurtarn! Tan Tanr Gzel kokulu, misk kokulu, Parltl, ltl Tan Tanr!

* W. Bang, Manichaeische Hymnen, (Museon, XXXVIII, 1- 5).

56

15 tan tengri tang tengri ydlg yparlg yaruklug yauklug tan tengri 20 tan tengri

15 Tan Tanr Tan Tanr Gzel kokulu, misk kokulu Parlth, ltl Tan Tanr ! 20 Tan Tanr

Bu ilahi de (Ilahi (Parlak, Gl, Bilge Tanr ) A.V. Le Coq tarafndan yaynlanm sonra evirme ve a klamasn W. Bang yapm t r. Maniheist ve Mani ile ilgilidir (Sf. 10-11). Metin 1 Tengri yaruk kl bilgeke y-alvarar biz tnr biz kn ay tengrike Yan tengri nom kut Mar mani firi tilarka evirme Tanr, nrlu, kudretli bilgeye y alvarrz. Gne ve ay tanrlara rica ederiz imek Tanr, tre saadeti. Mar Mani ve peygamberlere.

Saadet niyaz ederiz, ey Tanr m! 5 kut kolur biz tengrime Viicadumuzu k oruyun, etzmzni kzeding ztmzni boung rhumuzu bo, serbest b rakn! kut kolur biz yaruk tengrilerke Saadet niyaz ederiz, nrlu Tanr lardan, adaszn turalm tehlikelerden uzak durd m, grnligin erelim sevin iinde olahm! (Sf. 13) (Sf.12) Dier metinlerde "Bizim tanr mzn (tengrimiz) iyili i cevherdir derler" deniliyor" Cevherden daha stn benim iyi tanr m, alpim, kudretlim, msralar ile "benim gne tanr gibi, g slm, bilgem; gzel, asil tanrm, hretlim, koruyum" deniliyor. (Sf. 17 metin 16). anrnn kitabn 5 inci iirde "Asil, bilge insanlar toplanahm, dinleyelim. Drt hakim Tanr 'ya Tap nalim, drt byk azaptan kurtulahm ve Ruh (zt)ten ve eytandan (yek), cehennemden (Tamu) bahsediliyor. (Sf. 25). 6 nc iirde cehennem tasvir ediliyor. eytan cehenneme srklyor. "lm niyz eder, fakat bulamaz" derler. (Sf. 29). 7 nci iir Mani iin byk ilhidir. (Sf. 30-37) deniliyor. 57

Buddizm metinleri: "Mani burkan m" deniliyor. Tenri pek az geiyor. Burkan geiyor. duk = aziz (Sf. 40) kalk = gk (Sf. 40, 41) kntengrig = gne tanr nrvanka = nirvana mrbanta = =yana 'da sansart = samsara rlk = ebedilik (Sf. 42) Burkan (Buddha) ile ilgili iirler v.b. (Sf. 63) Bunlar da hep buddist terimler vard r: (Sf. 85) Pek az da olsa Sf. 158-159 daki metin de: "kn tengri" gne tanr geiyor. Tanry gne gibi mi grd ve sfat olarak kulland belirtilmelidir. Gne in Tenrisi d nlmelidir. "adn anabar tengrining kal k (Gk) nta" (Sf. 168) evirmesi:: "ba ka anlatla tengrinin gk yznde" (Sf. 169). " [a bita tengri burkan g" (Sf. 186). evirmesi: : "Abita tanr burakan" (Sf. 187) "tengridem oyun" evirmesi: " lhi oyun" (Sf. 204) "tengri" (Sf.204) "Tanr " (Sf. 205) Htime duas nda: tibi "tengrim" (Sf. 218) evirmesi: "Tibi Tengrim" (Sf. 219) "arslan Bilge tengri" (Sf: 220,226) evirmesi: "Arslan Bilge Tengri" (Sf. 221, 227) "Tengrim" diye trl s fatlarla geiyor. (Sf. 222). Fal kitab metinde (Trk Turfan Metinleri) kek = cinli (Sf. 304, 305) "edgey tengri kzedgey" eder. "Tanr muhafaza eder" (Sf. 281) "Tengri dem kut" (Sf. 282) " lahi saadet" (Sf. 283) "yek ( eytan)ikek (cinler) egirr" (Sf. 286) " eytanlar, cinler etrafn evirir" (Sf. 287). Ugan =Muktedir olan, kadir. (Sf. 341) Reit R.Arat Eski Trk iiri; (Notlar) Ankara, 1965.) idi =sahip, efendi, rab. (Sf. 364) Uygur devresinde (iyi, idi) Trk 1 G, kuvvet; gl, kuvvetli. 58

"Trk burkanlar" "Kuvvetli burkanlar" (bk. TTT III, 65, TTT IV a, 4) "erk Trk" "g, kuvvet", 2Trk (Ka gari)" vakit anlamna gelen bir kelime". "Trk kuya di" "gn ortas ",)"Trk zm di" "zmn olgunluk vakti" "ve Trk yi it" "genlik a nn ortasnda olan gen" (11. Not. Sf. 388). (Tarko. Sa) Tan: Ka gari, "sabah ve ak am esen serin esinti" Udra Tan, "Kar dan esen rzgr. Radlof: imal rzgar, rzgr. (Sf. 394)

59

4 BAKA DINLERDE TANRI ADI VEYA LAH ADI

BudistHint dinin de: "Eski Trke budist metinlerin de tengri sanskrite deva'ya, yni Tanrya tekabl eder." Budist mitolojisinde geen melek kar l da kullanlr. Hint dininde "di i varlk (devi), Tengri Hatun" deyimiyle, Tengri K z ise deva kanya (tanr kz Apsaras) kar l " olup "Tanrlar kral (devaraca) ndra, tengriler iliki Hormuzda'd r; Brahma'ya Azrua Tengri denir. ... Tanra rir'in ismi Kut Tengri Hatuni veya", Kut Tengrisi'dir. (Mller Uigurica, S. 45). Keza Tengridem adl ilahi bir varlk (deva) geiyor. (W. Radloff, ve A.V.St yel Holstein, Saint Petersburg, 1910 = Bibliotheca Buddhica, XII) "Buddha ise, ok defa Tengri Tengrisi diye an lr Tanrlar g (devaloka) nn Trke ad Tengri Yir'dir." ( slam Ansiklopedisi, Sf. 707, C.XI.) "Budizmin tesirinde kalan maniheistTrke stlahlar arasnda (Kr . Chuasturanift, n r.. A.V. le Coq, Berlin, 1911, S. 5: JRAS, 1911, S. 278) Tanr kelimesi Tengri, hani yazd (veya Bag) e "kar hktr; kt ruhlara (yekler) kar aydnlk ruhlara Yaruk Tengriler deniliyor. "lk insan'n ad (maniheist efsnede geen be unsuruna, esir, yel, k, su, ate 'e gre), Bi Tengri (be tanr)dir. Bu be unsura da tekrar baka dinlerin en yksek ilahma Tanr ad takhyor: Tengri ad eklenir, msl. Ot Tengri =Ate Tanr vb. gibi. Tengri "Gk" manasnda da geer. (Msl. Chauastuanift, S. 16 (J = JRAS, 1911, S. 291, Str. 167) denilmektedir. (Islam A. C. 11. Sf. 707) Grlyor ki Tanr Tengri, gk anlamnn dnda kullanlmaktadr. "Cennete Tengri yir" denilmesi dikkate ayandr. Bu Maniheist terimler, budizm de de ayn d r.

60

Eski Trkler Hristiyan dinin de de Tengri = Tanr ve Tengri Olu =Tanr olu ve Miha = Tengri = Masih Tanr (mesih Tanr ) terim'erini kullanmaktad r. "F.W.K. Mller taraf ndan Uiguricalarda ne redilen, para halindeki hristiyan metinlerinde, daha budistTrkesinde rastlanan Tengridem kelimesi de bulunmakla" olup buradaki anlam "Tanr"dr.

61

5 DVAN-I LUGAT-T-TURK'TE (TANRI). TENGR (11. YZYIL) 1

Yazma nshas halen bir tane olan bu ok nemli eseri yazan n dedesinin Mehmet, babasnn Barsganl Mehmet Hseyin ve yazarm Ka gar do umlu Mahmut oldu unu gene kendi kitabndan anlyoruz. Ka gardan Irak kltr Merkezine g eden ve Ba dad'a oturan Ka garh Mahmut, Divan lAgatit Trk' Trke renmek istiyenler in yazyazm ve Trke'nin Arapa ile denkli ini gstermek istemi tir. H. 464 (M. 1068) de eserine ba lam ve iki yl sonra h. 466 ve (M. 1072) de t amamlamtr. III. Cildin 116. sayfas nda kitab n biti tarihinin 690 yazlmas bir ekleme ve yanl olarak kabul edilmitir. Bu eserin Ba datta da Halifeye sunulmas muhtemeldir. Bu eser Trkler iin yaln z bir szlk de il, bir milli kltr hazinesidir. Trk dili ve edebiyat kadar, Trk folkloru, Ataszleri (Savlar ), ve detleri ile de nemlidir. D.L. Trk'te Trklere dair iki hadis zikrediliyor. Bunlar iin "Bu sz" hadis do ru ise diyor (C. 1, Sf. 4).
1 Sahaflar ar smda Kitap Burhan Efendi, Maarif Nezaretine gtrd bu deerli yazma nshay 30 sar liraya satamay nca Ali Emiri'ye gsterir, 0 derhal 30 + 3 sar liraya alr. Kilisli Rfat bu eseri birok yanl lklar iinde olmasna ra men yay nlama baarmtr. Katip elebi (Ke f'zZnun) adl eserinin 250. sayfas nda (Divan Lugatit Trk) adiyle bahsetmi tir. Ba ka yazmalar da olabilir. Prof. Brockelmann 1928 de Divandaki Trke kelimeleri, sonra di er bir eserde, beyit ve paralar evirmi ve yay nlanmtr, Eser zerinde derhal, Almanca, Macarca, Rusca, Frans zca ve ingilizce yay nlar olmu tur. Trkede de bu eser zerinde Besim atalay, Ali Ulvi, Necip As m, ekmeceli Sait, Fuat Kprl ve Hseyin Nam k Orkun yaynlarda bulunma tur. Eserin muhtelif tercme ve yay n giri imleri baarl bir sonu vermemi nihayet Besim Atalay, tercrwsi, Abdlkadir nan' n geni yard miyle gerekle mitir. Kasgarl Mahmud'un Trk dili, Trk Tarihi ve Trk Folkloru (sr, atasz) v.b. bakmndan nemli eserinde Trklerin 1000 y l dan nce ipek mendil ta dklarn , elbise krklarn yattrmas iin t kullandklarn gryoruz, Kad nlara ve ocuklara ve dknlere gsterilen efkat, sayg da burada belirmektedir. Ka garl Mahmut, Divan Lgat it Trk Tercemesi, ev. Besim Atalay, Ankara 1939. T. D. K, C. 1 ve di erlerine bak nz.

62

Ka garh bunlar bakalanndan aldn sylyor. 0 zaman bu eser Halifeye sunuldu una ve islam ilmini bilenlerin ok oldu u bir yerde ileri srld ne gre dikkate ayand r. Arap milliyetili i dolay siyle bu hadisler ayet mevcutsa o kaynaklara aksettirlmemesi de muhtemeldir. stelik Trklerin tarihi gere e uygun uzun bir hkimiyet devresi olmu tur. Hadislerden birisi udur: "Trk Dilini reniniz, nk onlar iin uzun srecek egemenlik vard r. " kinci hadiste Tanr ad da geiyor: "Yce Tanr , benim Trk adl ordum vardr, onlar do u da oturttum. Kzdm milletin zerine onlar saldrtrn."

TANRI VEYA TENGR

ADININ GETI I YERLER

1. Cilt: Tanr : Ka garh Divan' na "Esirgeyen koruyan Tanr 'nn adyle" diye ba lam tr. Tanr ad n pek ok kullanmt r. Eski Trk dini ile ilgili birok kelimede grlmektedir. Ya zuk Us And Irk: : Gnah anlamma2 : Hayr ile erriayrt edi 3 : Yemin4 : Falclk, khinlik ve bir kimsenin gnlndekini bilmek. (Bu kelime bugn Trkiyec'nin birok yerlerinde k der, talih, fal anlam na kullanlmaktadr: "Irkm ald" = Talihim ald .'

z, zkonuk : Gklerin iinde k mldayan nesne, ruh6 E it : Gz dokunmaktan (nazar) kurtulmak iin ocuklar n yzne alnan bir ila. Bu ila safrana bir tak m eyler kartrlarak yaphr. 7

Tengri meni a rlad : Tanr bana ikram etti.' Ogur : Hayr ve bereket. 9

2 Besim Atalay, Divan-- IAgatitTrk, eremesi, C. I, Sf. 16 3 Y.K. C.T. Sf. 36 4 Y.K. C.I. Sf. 42 5 Y.K. C.I. Sf. 42 6 Y.K. C.I. Sf. 46 7 Y.K. C.I. Sf. 51 8 Y.K. C.I. Sf. 53 9 Y.K. C.I. Sf. 53

63

Idhuk

: Kutlu ve mbarek olan her nesne. B raklan her hayyana bu ad verilir. Bu hayvana yk vurulmaz, st sa lmaz, yn k rklmaz sahibinin yapt adak iin sakland. : Hanlardan, beylerden birisi ld zaman mezar stne serilmek zere gnderilen kuma tr. Bu kuma paralanarak yoksullara da -dilin" : Her eye gc yeten, kadir. Ugan. Tengri = Gc yeten Tanr .' 2 : Dua etme, me, birinin iyiliklerini sayma." : ocuklar , perilere ve gz dok nmasna kar aafsunlamak iin ila yap ld zaman sylenir. ocu un yzne tts verilerek; "Isr k, srk" denir ki "Ey Peri srlm olasn!'' : Umma, Umu, Tengriye tut, umudu. Tanr 'ya tut : Gnah' 6 : Arpa cya, afsuncuya verilen para2 7 : Gz de mesin diye bostanlara, bahelere dikilen korkuluk Ululuk, eref, Ulugluk Tengrisi: Ululuk Tanr dandr. 19 : Tengri ot ndrdi = Tanr bitki bitirdi : Kamlar kamu arwa d = kamlar, kahinler anla lmayan birtak m szler syledi. Cin arpmas na kar yaplan frkler de byledir. 21 : Tengri esin esnetti = Tanr yel estirdi. Yek an esnetti = eytan onu esnetti. 22

E k

Ugan Alk Isrk

Umun Arnu nng Abaki Ulu glk ndrdi Arwad :

Esnetti:

10 Y.K. C.I. Sf. 65 11 Y.K. C.I. Sf. 72 12 Y.K. C.I. Sf. 77 13 Y.K. C.I. Sf. 97 14 Y.K. C.I. Sf. 99 15 Y.K. Sf. 133 16 Y.K. Sf. 134 17 Y.K. Sf. 134 18 Y.K. Sf. 136 19 Y.K. Sf. 150 20 Y.K. Sf. 225 21 Y.K. Sf. 236 22 Y.K. Sf. 266-267

64

Ol Tengrige Kirt kinesedi: = O Tanr mn birliini a ka sylemek istedi. 23 Ourlad : "Beyim zn o urlad Yara bilip ourlad. Ulu Tengri arlad Amn kut kuvturi to d." "Beyim kendini gizledi Bunu silah bilerek vaktini gzledi Tanr Kerem k ld Onun iin Kutu devleti ykseldi."" Tengri beni ulu lad = Tanr beni yceltti. 25 Kutluluk, devlet Ruh, nefes Ann tn kesildi =Onun soluu kesildi, ruhu kt.27 Tapma, Tapma, Tengri Tapug = Tanrya tap na.28
. 26

Ululad Kut Tn Tapu Bitik Paak Kirt Tublu Karg Kulb ak Tutu lu Sabuzgan

Muska.29 Hristiyanlarn orucu." Gereklik, do ruluk. Ol Tengrige kirtindi = O Tanr ya inand, yalavac dorulad." Mezar." Lanet, ilenme, Tengri karg anmg ze =_Tanr'mn lneti onun zerine demektir. (32)" Bir Trk tapgan nn, din ulusunun addr.34 Tutulu yer = Tekin olmayan yer, cin arpan yer. Maatlk, mslman olmyanlarm mezarl ."

23 Y.K. Sf. 280 24 Y.K. Sf. 300-301 25 Y.K. Sf. 304 26 Y.K. Sf. 320 27 Y.K. Sf. 339 28 Y.K. Sf. 373 29 Y.K. Sf. 384 30 Y.K. Sf. 411 31 Y.K. Sf. 416 32 Y.K. Sf. 430 33 Y.K. Sf. 461 34 Y.K. Sf. 474 35 Y.K. Sf. 496 36 Y.K. Sf. 516

65

DVAN-I LUGAT4T-TRKIS 2. CLDN'DE ESKI TRK D NYLE ILGILI KELIME VE SAVLAR:

Tabd : Kul Tengrige tapd = Kul Allah'a tapu' Basurd : Tengri ta birle basurd = Tanr dalarla yeri bast rd .' Men Tengrige tap ndm: Ben Tanrya tapndm? (tap nmak = hizmet etmek anlam na da geliyor.) Tapnur:Tap nmak. 4 Sgnd : Me n Tengrige sgnur men = Ben Tanr 'ya snrm. 5 nd : Allah'a tapt . 6 Tengrige sgndm Tanr'ya sndm.' Tengri Meni Kdhezdi: Allah beni korudu. 8 Tengrige tap n : Allah'a tap n.9 Tengrige ykn: Allah'a secde et. 1 Ol Tengrige Tapnguluk erdi: Onu Tanr ya tap nmak hakk idi." Ol Tengrige tapn gilerdi: O Tanrya tap nanlardan Togturd : Tengri Ogul tegeFrdi = Tanr ocuk dourttu.' 3 tirgrdi = Tanr l diriltti."
1 Y.K. C. II. Sf. 3 2 Y.K. C. II. Sf. 3 Y.K. C. II. Sf. 140 4 Y.K. C. II. Sf. 140 5 Y.K. C. II. Sf. 152 6 Y.K. C. II. Sf. 160-161 7 Y.K. C. I.I Sf. 160-161 8 Y.K. C. II. Sf. 162 9 Y.K. C. II. Sf. 167 10 Y.K. C. II. Sf. 167 11 Y.K. C. II. Sf. 169 12 Y.K. C. II. Sf. 169 13 Y.K. C. II. Sf. 173 14 Y. K. C. II. Sf. 179

Tengriap

Tirgd:enl

66

Sewtrdi: Ol Tengri seni manga sewdrdi = O Allah seni bana sevdirdi. 15 : Tengri meni kutgard = Tanr beni kurtard . (Tanr beni s-Kutgard skntdan kurtard1).' 6 Kargald : Y ek k argald = eytan lnetledi.t 7 Kargak: Lnet, karg . Tengri kargagnga hnna = Tanr'nn lnetine, k argna urama." Ksgk : Gz de mesinden saknmak iin zm ba larnda ve bozstanlarda dikilen korkuluk. 9 Btti: Kul Tengrige btti = Kul Tanr 'nn birliini inkr etti. 2 T Tritti: Tengri yainguk tritti = Tanr Adem'i yaratt . Tanr inanc 44 "Tengri ajun tritti gr udhu tezginr Yulduzlar erge ip tr kn ze yrgenr." "Tanr acn , lemi yaratt , felek durmadan dner. Yldzlar sra sra dizilip gece gndz zerine sar hr." 21 Yaratt : Tengr yainguk yaratt = Tanr demi yaratt . (Tanr Ademi ve Adem'den ba ka her yarat yaratt .) 22 Yagtt : Tengri ya mur Yagtt --- Tanr yamur yadrd .23 driltti. (Tanr doyurdu.) 24 Bayutt : Tengri meni bayutt = Tanr beni zenginletti. 25 Kargatt : 01 yekni kargatt = O eytan lnetledi. 26 Karlatt : Tengri kar karlatt = Tanr kar ya drd .27 Yum att : Ol er szi yum att = O adam sz abuk abuk syledi. (Kur'an abuk abuk okur, ezberlerse yine byle denir.) 28 natt : Tengri yan yanatt = Tanr im ek aktrd . 29 Ya
15 Y.K. C. LI Sf. 185 16 Y.K. C. II. Sf. 192 17 Y.K. C. II. Sf. 236 18 Y.K. C. II. Sf. 288 19 Y.K. C. II. Sf. 289 20 Y.K. C. II. Sf. 294 21 Y.K. C. II. Sf. 303 22 Y.K. C. II. Sf. 315 23 Y.K. C. II. Sf. 316 24 Y.K. C. II. Sf. 324 25 Y.K. C. IL Sf. 325 26 Y.K. C. II. Sf. 338 27 Y.K. C. IL Sf.- 347 28 Y.K. C. II. Sf. 354 29 Y.K. C. IL Sf. 356
.

Tengritd:a

67

DVANI LGAT-T-TRKTN III, CLDNDEK ESKI TRK DN LE LGL KELIMELER-BA TA TENGR VE SAVLAR:
Yat: Bir trl kaml k tr. (khinliktir). Belli ba l talarla, bilhassa (Yada ta ile) yaplr. (Yamur, kar, rzgar esti.) Ka garl Mahmut, bunu ya ma lkesin de grdn bu eserde yle anlatmaktadr: "Orada bir yang n olmutu. Mevsim yaz idi. Bu suretle kar ya drld ve Ulu Tanr'nn izniyle yangn sndrld."' Ya : islamdan evvel Trklerin adak iin yahut Tanr larna yak nlk elde etmek iin, (kendi tanr larna H.T.) putlara kestikleri kurban. 2 Yumu : ki ve ikiden ziyade kimse aras nda elilik. Bu szden al narak, Melek'e, yumu denilebilir. nk Melek, arapa "Eluka" kelimesinden alnmtr. Elilik demektir. Trkler Melek ismini hi bilmezler. 3 (Halbuki yer - sub, izi v.b. hep koruyucu ruhlar,'d r. H.T.) Yazuk: Gnh. "Ate dumansz olmaz, gen gnahs z olmaz." 4 Yan: imek. Trk hikmetinde: "Kiming bile ka bolsa ya n yakmas." denir. Kimin yannda ka bulunursa ona imek dokunmaz. Ka : Lekesiz, saf bir beyaz ta tr. 5 Yalw : By, sihir. Bycye Yalw c denir.' Yandak eker: Havadan gibi yaan kudret helvas .7 Yelpik:Cnarms , yel arpmas, yele urama.' Yalawa : Peygamber.'
1 Y.K. C. III. Sf, 3 2 Y.K. C. III. Sf. 10 3 Y.K. C. III. Sf. 12 4 Y.K. C. III. Sf. 16 5 Y.K. C. III. Sf. 22 6 Y.K. C. III. Sf. 33 7 Y.K. C. III. Sf. 44 8 Y.K. C. III. Sf. 46 9 Y.K. C. III. Sf. 47

68

Yaratgan: Yaratgan. "Tengri, ol yeri yaratgan = Yeri yaratan Tanr'dr." Yagtgan: Yadran. Tengri ol ya mur yagtgan = Ya mur yadran Tanr'dr." Ykndi: Kul Tengriye yknd = Kul Tanr 'ya secde eyledi. Toyungur anka ykndi = ToyunBuda Dini'nin ulusuPuta secde ett i . 12 Yelpindi : O lan yelpindi = ocuk yele; eine arp ld." Nom: Millet, eriat, yasa. Tengri Nom = Allah'n dini ve eriato. Btn dinlere de nom denir. ince bir kelimedir." Sn: Mezar." Kovu: Cin arpmas eseri. Byle olan adamn yzne so uk su serpilir. Sonra kovu, kovu denir, zerlik ve d a ac ile ttslenir." Toyn : slam olmayanlarn din ulusu. Bu bizde ki imam ve mft gibidir. Toyn, her zaman putun yannda bulunur, kitaplar ve ggavurluk hkmlerini okur. Ondan yce Tanr 'ya snrz. 1? Bayat: Ulu Tanr'nn ad. Arguea." Muyan: Sevap. Muyanl k = Yollarda gelip geenlerin su ineleri iin yaplan hayrat. 19 Beyrem: (O uzca) bu kelimenin, sevin ve e lence gn demek olan "Bedhrem" kelimesinden bozulmu olduu sanlyor. nk slmdan evvel bayram bilmezlerdi ki ad olsun. Eer bilinmi olsayd, bunu btn Trkler bilirdi." Tr: Grenek, adet. 2' Kara Qnun: Sn, mezar. 22
10 Y.K. C.III. Sf. 52 11 Y.K. C. III. Sf. 53 12 Y.K. C. III. Sf. 84 13 Y.K. C. III. Sf. 108 14 Y.K. C. III. Sf. 137 15 Y.K. C. III. Sf. 138 16 Y.K. C. III. Sf. 163 17 Y.K. C. III. Sf. 169 18 Y.K. C. III. Sf. 171 19 Y.K. C. III. S.f 172 20 Y.K. C. III. Sf. 176 21 Y.K. C. III. Sf. 221 22 Y.K. C. III. S.f 221

69

w : Cinlerden bir blk. Trkler una inanrlard ki' iki blk birbiriyle arp t zaman bu iki bln vilyetlerinde oturan dahi kendi vilyetinin halkn kollamak iin arp rlar. Cinlerden hangi taraf yenerse onlardan yana kt vilayet halk da yener. Geceleyin bu cinlerden hangisi kaarsa onlar n bulundu u vilayet halk da kaar. Trk askerleri geceleyin cinlerin att klar oktan korunmak iin adrlarna saklanrlar. Bu, Trkler aras nda yaygndr, grenektir. 23 Buke: Ejderha, byk y lan. Yeti ba l yl buke = Yedi bal ejderha, Yabakularn en byne olduu gibi, yiitlerede bu ad verilir, ve Buke Budradenir. Ulu Tanr bunu yedi yzbin askeri oldu u halde Mslmanlardan Arslan Tekin Gazi'nin k rkbin askeriyle yaplan arp mada bozguna u ratt . 24 Tamu: Cehenn em." Tiledi: Tengri anda tiledi = Tanr yle istedi. 26 nad : Tengir an knad = Tanr onu cezalandrd .27 K uf ad : Skelge uf ad = Hastaya okudu, fledi. 28 Tiki: Geceleri i itilen ses. Trkler yle san rlard ki ruhlar sa iken ya adklar ehirlerde, her sene bir gece toplan rlar ve halk ziyaret ederler, geceleyin bu sesi kim i itirse lr. Bu Trkler aras nda yaygndr. 29 Yatlad : Yat yatlad = aman, Yada ta yle afsun yapt . ( aman yada tayle yamur yadrmak iin afsun yapt )." Yo lad : Ol lge yolad = O, l iin yemek verdi. Trklerin grerene i byledir." Ten-ri meni a rlad : Tanr beni arlad . 32 Ssegen Udhka Tengri Mngz bermez: Ssegen, ok ssen kze Allah boynuz vermez."
23 Y.K. C. III. Sf. 225 24 Y.K. C. III. Sf. 227 25 Y.K. C. III. Sf. 234 26 Y.K. C. III. Sf. 271 27 Y.K. C. III. Sf. 273 28 Y.K. C. III. Sf. 286 29 Y.K. C. III. Sf. 290 30 Y.K. C. III. Sf. 307-308 31 Y.K. C. III. Sf. 309 32 Y.K. C. III. Sf. 347 33 Y.K. C. III. Sf. 364

70

Khn: Ahlk, minez, huy." Ykn: Namaz, Tengrige ykn ykndi = Allah'a namaz k ld. 35 Tengri: Ulu Tanr. "Toyn tapu sak, -Tengri sevinsiz-Toyun tapmak ister, Tengri memnun de ildir." (Mslman bulunmayan Trklerin din ulusu Tanr'ya tap nr, fakat yce Tanr onun yapt iten ho nut deildir.) Toyn, bilhassa v.b. Budda rahibidir. (Maniheist ve Hristiyan da olabilir.) Budiiim de imi, heykellere v.b. tap nmaya balamtr. Budda ilhlatrlmtr. sa da byledir. Nitekim daha nce "Toyun"un putun yannda bulunduu "Kitaplar ve gvurluk hkmleri oku"duunu Kagarl Mahmut belirtmi ve "Ondan yce Tanr'ya snnz" demiti. Aksi halde (Tengri) ye s nmay der miydi? stelik (kitaplar) diyor!... Burada bahsedilen Trklerin Tengri dini de ildir. E er bu kitaplar, di er dinlerin ki -belli- olmasayd, Kagarl Mahmut onlarn muhtevas n aklard . Zira Divan- Llgat-it -Trk'te eski Trk inanlarn birbir say yor. Ve kendisi de s k sk (Tengri)yi benimsiyor. A adaki szlerin de de iik anlamda yorumlanmas gerekir: "Tun kn tapun, Tengrige boynamagl, Korkup angar eymen oynamag l." Gece gndz tap n Tanr'ya, Boyun ekme, O'ndan ekinerek oynama. (Gece gndz Ulu Tanr'ya ibadet et, dik ba lhk etme, Tanr'dan ekin ve kork, oynama, utan.) Yere hatas kfirler (g e Tengri) derler. Yine bu adamlar byk bir da , byk bir a a gibi gzlerine ulu grnen her eye Tengri derler. Bu yzden bu gibi eylere yknrler, (secde ederler). Yine bunlar bilgin kimseye Tengrigen derler. Bunlarn S2 pklklarndan Tanr'ya snrz.36 Bu anlatta (kfirlerin g e Tengri dediklerini, byk a a, byk bir daa da Tengri) dediklerini gryoruz. "Yine bunlar" ve "bunlar n sapklklar" diye umumiletirerek "Trkler g e Tengri" diyorlar, szn sarfediyor. stelik kendisi de (Tanr 'ya sn yor). Hi ele tirdii Tengri gk anlam na gelen bir ad olsayd, Tengriye snr, elimeye dermiydi? Demek ki Tengriye Allah kar lnda yaratan, yneten bir yce varlk olarak inanyor. Burada g e Tengri diyenler baz cahil kimseler olarak ta d nlebilir.
34 Y.K. C. III. Sf. 374 35 Y.K. C. III. Sf. 375 36 Y.K. C. III. Sf. 376-377

71

Yalnz sapknlar anyor. Yaptmz, Adak, Ta , Dala, Aala (Noel, am, am a ac v.b.), Ate le ilgili inanlar gnmzdeki a da baz insanlar arasnda ilahi dinlere mensup olanlar dahil srp gidiyor." Bunlara bakarak, herzaman onlar r inanlarn, asl dini sisteme te mil etmek uygun olabilir mi? Kagarl Mahmut (Tengri) ad n Allah karlnda grmese birok defa kullanr miydi? E er gk karl olsayd bu mmin ilk anda reddeder, benimseyip kullanmazd !... Bundan baka trl anlamay ve yorumlamay hatal grd mz belirtmek isteriz. Meng : Sonsuzluk, sonsuz, ebedi, ebedilik." Yinge kii : Tanr'ya ibadet eden, tapan." Yalnuk : Tanr esenliyesi, Adem Atam z." Tengrigen: Tanrya tapnan bilgin. Mslman bulunmayan Trklerin dilince. 41 Korkd : Kul Tengriden korkd = Kul Allah'tan korkttu." Kirtgndi : Kul Tengrige krtgndi = Kul, Yce Tanr 'nn birliini inkr etti." Idht : Tengri Yalava dht = Tanr Peygamber gnderdi." Irklad : Kam rklad = aman kahinlik etti, rka bakt ." Besim Atalay Kam' , hep Samanla eviriyor. Bize gre buna hi gerek yoktur. aman btn Trklerin (Kam) olsayd, Kagarl Mahmut onu sayard. stelik aman farkl kavimler iin de kullan lmaktadr. Umun : Umma, umut etmek, Umun Tengrige = Umut Tanr 'ya, Umut Tanr'dan." Yingelendi: Kul Tengrige yingelendi = Kul Tanr 'ya kar kklk gsterdi. Tanr genlik etti, tapt , Oru tuttu, namaz k ld, korktu. 47
37 Kitap ve makalelerinin adlar 38 Besim Atalay, 13.L.T. C. III. Sf. 378 39 Y.K. C. III. Sf. 380 40 Y.K. C. III. Sf. 384 41 Y.K. C. III. Sf. 389 42 Y.K. C. II. Sf. 421 43 Y. K. C. III. Sf. 423 44 Y.K. C. Sf. 438 45 Y.K. C. III. Sf. 443 46 Y.K. C. IIII. Sf. 450 47 Y.K. C. III. Sf. 450

n.

72

BAHS N SONUU :
islmhktan nce Trklerin ezdi ve ebedi bir Tanr inancna erdikleri ve bir ok konularda islamiyete yakla tklar anlalmaktadr. Esasen dier ilahi dinlerle de temasa gelen Trklerin, islamiyetle temasa gelir gelmez onu ksa zamanda benimsedikleri ve byk o unluuyla islmiyete getikleri anla lmaktadr. Trkler islamiyete uygun inanlar yle bu dini tamamen benimsemiler, fakat eski adet ve geleneklerinden baz larn beraber devam ettirmi lerdir. Nitekim burada an lan baz inanlar ve davran lar bu gnk Trkiye ve evresinde, d Trkler araz nda da grmekteyiz. Grlyor ki islam'a getikten sonra Trkler, islam dininde olan birok kelimeleri Trke olarak kar lamlardr. Bundan kan anlam bu gelimelerin ok ncelerden kendi Tek Tanr dinlerin de kullanm olduklardr.

KAYNAKLAR: 1 Besim Atalay, Divan Lgat it Trk Trcmesi 3 cilt ve ayrca dizinler, Ankara 1940 1941 2 Prof. Ahmet Cafero lu lk Trk Dilcisi Ka garl Mahmut. Ankara 1938. 3 Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Trkler Aras nda Dinlerin Tarihesi, Tre (dergisi) Sa. 45, Sf. 16, 22 ve Trklerin Dini Tarihesi, 1978 4 M. akir lkta r, Byk Trk Dilcisi Ka garl Mahmut, Hayat ahsiyeti Divan Ltigat it, Trk, stanbu 1946.

73

6- DIVAN- LGAT-IT TRK VE KUT:

Karahanl Trklerinden olan Ka garl Mahmut, Divan- Lgatit Trk'te: "Kut, kutlulug, Kutluk" demekte ve: "Kut Kuwg berse idhim k ln a Knde i i ykseben yokar agar." "Tanrm bir kuluna kutluluk ve ululuk verirse, hergn onun i i ykselir."' Kut kelimesini yaz llarnda da inceleyen M. Abdulhalk ay' n bu kavramla, Tengri kelimesine dair ili kileri sunuu, bizim aratrmam z bakmndan da nemli ve faydal olmu tur. "Divan- Lgat-it-Trk adl eserde baht, devlet anlam na gelen k w kelimesine de rastl yoruz (DLT I. 332.s.) Eski Uygur Szl nde de kwa baht, saadet anlam nda rastlamaktay z (Cafero lu Prof. Dr. Ahmet: Eski Uygur Trke Szl , stanbul 1968, II. Bask S. 177). Demek ki eski Trke'mizde saadet anlam na gelen kw kelimesi de mevcuttur. O halde kut kelimesinin anlam n saadet, baht, anlamlar nn dnda aramamiz lzm gelir. Prof. Kafeso lu, Kutadgu Bilig'in ad konusunda" ... Kutadgu Bilig daha ziyde-Hkmranhk Bilgisi-, -siyasi hkimiyet bilgisi veya- devlet k lan veya devlet yapan bilgi mnlarma gelmektedir." (Kafeso lu, Prof. Dr. brahim: a.g.e. 27.s.) eklinde ayn fikri savunmaktad r. Bir dil kanunu sayabilece imiz" ayn anlama gelen iki kelimenin bir arada ya ayamayaca " hususu bizi kut kelimesi zerinde d nmeye sevketmektedir. Saadet, baht anlam n k w kelimesi kar hna gre, kut kelimesi hangi anlam anlatmaktadr. Bunu akla kavuturmak iin eski Trk metinlerine, kaynaklar na bakmak, kar la trmak gerekiyor. Bu bakmdan ilk kayna mz Gktrk Yaz tlar'dr. Buna gre:
1 K. Mahmd, Divan Lfgatit Trk, C. 1. ev. Besim Atalay, Sf. 320. M. Abdullah ay bu kelime zerinde durmaktad r. Trkler'de Devlet Siyaseti ve Kutadgu Bilig, Hergn 24 Aral k 1976.

74

Kltigin Kitabesi gney cephesi. Tengri yarlkadukn n ()zm kutum bar n kagan olurtim. 9. satr). "Tanr buyurdu u iin, kendim devletli oldu um iin kaan oturdum. Kltigin Kitbesi do u cehphesi. Anda kisre tengri yarlkazu kutum bar n lgm bar iin lteci budunung tirgr iittim. Yalng budunung tonlug gary budunung bay kldm. Az budunung k kldm (29. satr.) "Ondan sonra, Tanr balasn, devletim var oldu u iin, lecek milleti diriltip besledim plak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kldm. Az milleti ok k ldm." Bilge Kaan Kitabesi kuzey cephesi. "Tengri yarl kadunkn n zm ku tum bar n kagan olurtum. Kagan oturup ok anay budunung kop kubratdm. gany budunung bay kldm. Az budunung k kldm (7. satr). "Tanr buyurdu u iin, kendim devletli oldu um iin kaan oturdum. Ka an oturup, a, fakir milleti hep toplad m. Fakir milleti zengin kldm. Az milleti ok kldm." Moyonur Kitabesi kuzey k sm . Trkeli'ne yirmialt yanaa hnk Kut... (4. sat r) (Moyonur Kitabesi, Orhun Say s 8 /1933.152. S.) Eski Trk Kaan ad ve nvanlar bakm ndan kut kelimesi devlet bulma, devlet idare etme yetkisinin Tanr 'dan ilahi bir kuvvet olarak bahsedilmesi eklinde ifadesini bulmaktad r. "Kut" kelimesinin "Tanr 'nn vermi olduu devlet idare etme yetki ve ans" anlamnda kullan ld, Trk Kaanlar'na ait baz nvanlar yle sralayabiliriz: a) Gktrkler'de: lteri Kutlug Ka an: (682-693) Gktrk Hanedan 'mn ikinci ka anlk dnemini balatan Trk Ka an'dr. Bilge Ka an ile Kltigin'in babasdr. nvan]. "Memleketiili derleyen, Tanr tarafndan devlet idare etme ans ve yetkisiyle donanm " anlammdadr. 75

Bilge Kutlu Kaan: (734-741) Gktrkler'in son ka anlarmdandr. nvan]. "Bilgili, Tanr tarafndan devlet idare etme ans ve yetkisiyle donanm kaan" anlamndadr. b) Trgi Hnedan 'nda: letmi Kutlu Bilge Ka an (740-742) yllarnda hkm srm -tr. e) Uygur Ka anh Dnemi: Kutlu Bilge Kl Kaan: (745-746) Uygur Ka anl 'm k ran Uygur Ka an . Alp Kutlug Bilge Ka an: (789-790) y llarnda hkm srm tr. Ay Tengride Kut Bolm Klg Bilge Ka an: (790-795) yllarnda hkm srmtr. Ay Tengride Kut Bolm Alp Bilge Ka an: (808-821) yllarnda hkm srm tr. Tengride Kut Bolm Klk Bilge Ka an: (821-825) y llarnda hkm srm tr. ) Turfan Uygurlar'nda: Turfan Uygurlar 'mn ilk Kaam Pang veya Menglig Tigin'in nvam;Ulug Tengride Kut Bolm , Alp, Klg, Bilge Ka an idi. 856 tarihinde ba a gemi lm tarihi bilinmiyor. Bu Uygur Ka an'mn uzun nvan! (Byk GktenTanr 'dan talih bulmu , sava , alkan, bilgin kaan) anlamndadr." d) X. yzylda: Kn ay Tengride Kut Bolm , Ulug Kut ormanm , Alpn, Erdemin, l Tutm , Alp Arslan, Kutlug, Bilge Tengri Han: yani "Gne ve Ay Tanrs"ndan devlot idare etme ansn bulmu , byk bir talihle tahta km , kahramanl ve erdemi ile memleketi idare etmi , Alparslan, Kutlu Bilgin Kaan, anlamndadr.

Bu Uygur Kaanlarnn hepsinde de Kut, kutlu kelimeleri "Tanr tarafndan kutlulanm , ereflendirilmi "anlamndadr."
izah edildi i gibi kut kelimesinin Trk Hakanlar'mn nvan olarak kullandnda temel d nce "Tanr'nn devlet idare etme yetkisini 76

vermesi"dir. Trkler, devletin Tanr taraf ndan verildi ine, millet ile Kaan' n durumunun Tanr tarafndan yaand ve tayin edildi ine inanrlard (gel, Prof. Dr. Bahaeddin. a.g.e. II. 53. s.) Uygur Kaanlar kendilerinin Tanr buyrua ile Kaan olduklarna inanrlard . Yani Tanr kendilerine kut verdi i iin Ka an olurlar ve milletin ba na geerlerdi. Uygur Kaanlar 'na ait IDUKKUT terimine gelince, bu terim "Tanr taraf ndan gnderilmi talih ve kutsall k" anlarnncladr. Iduk kelimesi, kutsal veya mukkaddes demektir. Hunlardaki "TENGR KUT" iinvan da ayn mahiyettedir.
Kut kelimesinin devlet, devlet idare selhiyeti. ans gibi anlamlarda kullanldnn en gzel misalleri bizzat Kutadgu Bilig'in iindeki beyitlerdir. 15 ve 16. blmlerde ki u beyitlerde kut kelimesi devlet anlam na kullanlmtr. Kuvvenme bu kut'ka kelir hem bar r. " nanma, devlet hem verir, hem al r." Kiming devleti ba ktrse r Kamug Edg k lgu bu dunka tr "Kimin devleti ykselse o halka iyi yasalar vazetmelidir." Dier bir Trk kltr de eri olan O uz Ka an Destan 'nda da kut kelimesi devlet anlam nda kullanlmtr. Satr 187 ... atam ma atup irse, Satr 188 menng tapum irrm; sendin Satr 189 arlu belu bell bola men Satr 190 bizning kut bz sening Satr 191 kutung bolmu biz ning urug Satr 192 bz sening gaungnung Satr 193 urug bolmu , bolup turur. "... Babam (sana) k zd ise, bu benim suum mudur? Ben senin emrini yerine getirme e hazrm. Bizim devletimiz senin devletindir. Bizim urugumuz senin a acnn yemiindendir. "(W. Bang ve Rahmeti, Re it: Ouz Ka an Destan . 1000 Temel Eser Serisi, st., 1970, 21-22. S.) Satr 194 men senge Satr 195 baumn kutumn bire men. "... ben sana ba m ve devletimi veriyorum." W. Bang ve Rahmeb'. Reit, a.g.e. S. 23.)

77

Bu misallerde de grld zere burada kut'un (devlet) anlam na geldi ini syleyebilirz. Kutadgu Bilig ad ise oklarn n yanl olarak belirttikleri "Saadet veren bilgi" de il, "Devlete eri me bilgisi "anlamndad r. Yni "kut", rahmetli Karamanho lu'nun belirtti i gibi "iki cihanda aziz eden bir devlet" anlam nda kullanlmtr. (Karamanlo lu, Do. Dr. A. Kutadgu Bilig'in Diline ve ad na Dir. Trk Kltr 98 /Aral k 1970, S. 131) Burada Kut kelimesinin e itli anlamlar yannda kutsallk, ilahi kudret, mutlu tanrsal g, v.b.. a klamalar biliniyor. Bu kelimenin dier dillerdeki Sami Kadu , kade , Kuds, Mukaddes v.b.) anlamlar yannda, Tanrnn 99 adndan (Esma -el Hsna) dan birisi de (El Kuddus) tr. El Vasi ve El Muktedir ve El Kaadir de hat rlanmaldr.

78

7 DEDE KORKUT
(9. yzyldan itibaren Trkler- aras nda syleniyor. 14. yzy lda yazl hale getiriliyor.) TAR HES :
-

Dede Korkut kitab veya Dede Korkut ad yla tannan eser, desmai O uz hikaSelerini toplam tr.' Dresden ve Vatikau'da orjinal nshalar olan Dede Korkut zerinde Trkiye'de yak n yllarda birok eser yaynlanm tr. nce Dresden'deki yazmay Fleischer bulmu ve sonra incelemeleri H.F. Von Diez (1811-1815) ve daha sonra W. Barthold (1894) srdrmlerdir. Trkiye'de Kilisli R fat , Dresden kopyesinden yararlanarak, Arap harfleriyle bunu yay mlam (1916) sonra Orhan aik Gkyay, yeni harflerle 1938 de bast rm ve Dr. Muharrem Ergin'de, Dresden ve Vatikan da bulunan nshalar ilmi yntemle kar latrarak, transkripsiyonlu bir yaynda (1958) bulunmu tur. Orhan aik Gkyay "Dedem Korkut'un Kitab " adiyle ok geni , aklama ve szlkle yay nlamtr. (1973). Tarih boyunca Dede Korkut kitab ndaki hikaye ve ahslardan etraflca bahsedilmi tir. 2 (Reidddin ve 14.15.16. yzyllar iinde yaynla olmutur. (Eblgazi Bahad r Han, Secerei Terakime, (1659-1660) etrafl ca bahsedilmi tir. Bu konuda kaynakta adlar n zikredece imiz eserler bas lmtr. 3
1 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab I "Giri - Metin - Maksimile", Ankara 1958, Trk Tarih Kurumu, Sf. 1 2 Y.K. Sf. 37-46 3 Dede Korkut Hikayeleri; ba lca kaynaklar: Trke yeni harflerle soyadlar srasna gre: 1- Adnan Binyazar; Dedem Korkut, Milliyet Yay nlar, 1973 2- Prot. Dr. Muharrem Ergin; Dede Korkut Kitab 1 "Giri-Metin-Maksimile", Ankara 1958, Trk Tarih Kurumu. 3- Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab , Istanbul 1971,1000 Temel Eser.
4-

5- Orhan aik Gkyay: Dede Korkut, Istanbul, 1938 6- Orhan aik Gkyay: Dedem Korkut'un Kitab , Istanbul 1973, Kltr Bakanl Yayn. 7- Suat Hizarc , Dede Korkut Kitab , Istanbul 1953, Varl k Yaynlar . 8- Abdlkadir Inan, Dede Korkut Kitab nda Eski Inalar ve Gelenekler, Trk Kltr Aratrmalar, Ankara 1966-1969. - Abdlkadir Inan, Makaleler ve Incelemeler. Ankara 1968, Trk Tarih Kurumu. 9- (Do.Dr.) M. Fahrettin K rzolu, Dede Korkut O uznimeleri, Istanbul 1952. 10- Cevdet Kudret Solok, Bugnk Trkemizde Dede Korkut Hikayeleri, Istanbul, 1970 Varlk Yaynlar. 11- Nihat Sami Banarh, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul 1971 ve Ahmet Kabakl , Trk Edebiyat , Istanbul 1965, Trkiye Yay nevi 3 cilt ... (1. Sf. 170, 171) eserlerine bak nz.

79

8- DEDE KORKUT KTABINDA TANRI

Dede Korkut, Llanri tesirler ve islami' esaslar iinde olmakla beraber, gerek Tanr ad nn kullanl, yagrdanmay ve gerek (Tanrya Yalvar) (dua) bak mndan nemli bir anlam ta yor. Dede Korkut'un Hikayelerinin sonunda yle duaya ynelii dikkati ekiyor: "Karl kara da larn yklmasn. Glgeli byk a acn kesilmesin. Takn akan gzel suyun kurumas n. Kadir Tanr seni nmerde muhta etmesin. Ko ar iken ak boz at n sendelenmesin. Vuru unca kara elikz klcn entilmesin. Drtrken alaca m zra m ufanmasn. Ak sakall babann yeni cennet olsun. Ak burekli anan n yeri cennet olsun. hir sonu ar imandan ayrmasn. Amin diyenler Tenr'mn yzn grsn.! Ak alnnda be kelime dua kldk, kabul olsun. Allah'n verdii midin kesilmesin. Derlesin toplas n gnahnz ad gzel Muhammed Mustafa yz suyuna ba lasn hanm hey..."' Skk bir durumda kalan O uz kahramamn Tanr'nn birlii ve yceliini anarak yalvar p, yardm isteyii zerinde durulm a ve Ouz Trknn putlara ynelimeyip, lemleri, kainat ve insan yoktan yaratan Tanr ya inandklarnn bir belgesi olarak grlebilir: "Ycelerden ycesin Kimse bilmez nicesin gzel Tanr Sen dem'e ta giydirdin eytana lanet k ldm Bir sutan tr derghtan srdn Birliine sndm Aziz Allah hocam bana medet"
1 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab , Istanbul, 1971, Milli E itim Basunevi 1971, Sf. 51-52.

80

Tekr ile kar karya d n en ve sonunda peri an bir durumda kalan Be il olu Emre'nin bu deyi ine kar , "Kfir": "O lan yenildin ise Tanrna m yalvaryorsun, senin bir Tanrn var ise, benim yetmi iki puthnem var dedi. Olan der: Y si mel'un, sen pullar na yalvaryorsun ben lemleri yoldan var eden Allah' ma sndm, dedi."a Kazdk Koca o lu Yienek, arkada yiitlerin "kfir Tekr"e yenilmesine ra men Tanr'ya yalvarr: "Ycelerden ycesin Kimse bilmez nice sin Aziz Tanr Sen anadan do madn Sen babadan olmadn Kimsenin rzkn yemedin Kimseye g etmedin Btn yerlerde birsin Sen daim ve bki olan Allah's n Adem'e sen ta giydirdin eytana lgnet k ldn Bir sutan tr huzurundan srdn Nemrut ge ok att Karn yark bal kar tuttun Ululuuna haddin yok Senin boyun haddin yok Veya cism ile ceddin yok Vurduunu ni-almayan Ulu Tanr Bastn belirtmeyen belli Tanr Kaldrdn g e yeti tiren gzel Tanr Kzdn kahreden kahhar Tanr Birliine sndm Rabbim Kadir Tanr Medet senden Kara elbiseli kfire at tepiyorum iimi sen yoluna koy.'
2 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kibtab , stanbul, 1971, E. E itim Basmevi, Sf. 100

3 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab , stanbul, 1971, M. E itim Basunevi Sf. 165.

81

Dede Korkut kopuz alarak Tanr ya dilekte bulunuyor: Kara lm geldi inde geit versin Salkla aklla devletini Hak art rsn O vdn yce Tanr , dost olarak yard m etsin Karl kara da larn yklmasn Glgeli kaba a acn kesilmesin Takn akan suyun kurumas n Kanatlarmn ular krlmasn Koar iken ak boz at n srmesin Vuruunca karaelik z klcn Drt rken alaca mzra n ufalanmasn. Ak sal anann yeri umak olsun Ak sakall babann yeri umak olsun Hakkn yandrd ran yanadursun hir, sonu ar imandan ayrmasn min diyenler: Tanr'nn yzn grsn Tanr'nn verdi i umudun kesilmesin Gc yce Tanr seni ala a muhta etmesin Derlesin, toplasn, gnahmz , ad gzel Muhammet Mustafa suyuna ba lasn. 4 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab , stanbul 1969 Milli E itim Bakanl, Dede Korkut Kitab nda yer yer Tanr ad geti i grlyor. Birka rnek daha sunaca z: Deli Dumrul'da: "Ycelerden ycesin Kimse bilmez nicesin Gzel Tanr , Nice cahiller seni gkte arar, yerde ister Sen bizzat mminlerin gnlndesin Daim duran cebbar Tanr Baki kalan settar Tanr Benim canm alacaksan sen al Azraile almaa brakma." (Sf. 126).
4 Adnan Binyazar, Dedem Korkut, Istanbul 1973, Milliyet Yay nlar, Sf. 18-19.

82

"Bire Azrail aman Tanrnn birliine yoktur gman." (Sf. 129) Gene:"Yikelerden ycesin" diye ba lyor ve "Keremi ok kadir Tanr " diye bitiyor. (Sf. 132) Kan Tural' da: "Kadir Ulu Tanr 'ya yakn uan" (Sf. 147) Gene: 165. sayfada (Kazl k Koca o lu Yienek destannda) "Ycelerden ycesin" diye ba hyarak "Ulu Tanr", "belli Tanr", "Gzel Tanr ", "Kahhar Tan I", " dir Tanr", "Medet senden" v.b.... diye uzuyor. (Sf. 165) Beil olu Emrenin Destannda : 198. Sayfada; "Ycelerden ycesin yce Tanr Kimse bilmez nicesin gzel Tanr " msralanyla devam ediyor. 205. ve 224. sayfada "Ana hakk Tanr hakk olmasayd ." v.b...* islmi ekil iin: Haz rlayan Orhan aik Gkyay, Dedem Korkud'un Kitab , stanbul 1973, Kltr Bakanl Yaynlar . Deli Dumrul Hikyesinde: "Tanr'nn birliine yoktur guman." (Sf. 77). "Kaadir Tanr tan olsun Menm canm senin canna kurban isim." (Sf. 81). "Ar tan olsun, Krsi tan olsun Kaadir Tanr tan olsun." (Sf. 81). "Ycelerden ycesin Kimse bilmez nicesin Grkl Tanr ok cahiller seni Gkde arar, yerde ister Sen hod mminlerin gnlndesin
1 Orhan aik Gkyay, Dede Korkut, stanbul 1938, Ayl Kurt Yayn, Sf. L ve U , Sf. 61, 63, 64, 80, 81. 87, b.v. Hep Tanr ad ve ok zaman s fatlariyle geiyor. 2 Kuzoglu M. Fahrettin, Dede Korkut O uznameleri, I. Kitap, st. 1952. 3 (Prof.) Dr. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab I, Ankara 1958, T.D.K. Yay. (Dresden nshas , Vatikan nshas) S (Sf. 224) Sf. 179, 180, 184, vb. `` Grkl Tanr " diye geiyor.

83.

Dayim duran Cabbar Tanr ... Keremi ok kaadir Tanr ." (Sf. 82) Kan Turah da: Sana s ndum, cmertler cmerdi "Gani Tanr meded" dedi. (Sf. 89) "n inayet Tanrdan oldu" (Sf. 90) Kazlk Koca o lu Ye enek Boyunu beyan eder: "Ycelerden ycesin Yce Tanr Kimse bilmez nicesin Aziz Tanr ... Ululuun haddn yok " Senn boyun haddn yok Ya cismile ceddn yok Urduun ulutmayan ulu Tanr Basduun belrtmeyen bell Tanr Gtrdn g e yetren grkl Tanr Kakduun kahreden Kahhar Tanr Birline s ndm, alabm Kaadir Tanr Meded senden Kara donlu kfire at deperem I m sen onar." dedi. (Sf. 102) Islami ekilde de, Allah kar l ok yerde Tanr gemektedir. (Sf. 103, 111 v. b.) (alab m) ile Tanr bir arada geiyor. alap grlyorki Tanrnn sfat , koruyan, Rahman gibi kullan lyor. Allah kavram da geiyor. Tanr trl yerlerde: Dl. (Tenri) I(b). Tenri, Id. Tend. .S. Tinri; Allah, alap, O an, Yaradan, (Sf. 289) Szlkte. DEDE KORKUT'TA GEENLER

Deyimler :
"Tanr ad na kudbe (hutbe) okutmak, Kilise'den Cmi'ye (Sf. 289) "Tanr bez sn : Allah belasn versin. "Tanr buyruu : Allah' n emri. 84

"Tanr dostu: Peygamberimizin unvanlar ndan, Habibullah kar l. "Tanr evi : Kbe, Beytullah. "Tanr hakk : Allah'a ait olan hak. "Tanr ilmi : Kur'an Kerim. "Tanr Tal : Ulu Tanr "Tanr veren : Allah'n ihsan etti i, Tanr'nn verdii. Orhan aik Gkyay, Dede KorkutSzlk. (Sf. 289)

85

9 SEYAHATNAMELER

1 bni Fadlan'n Seyahatnmesi (10. yzy l, 922), 2 Eb Dlerin Risalesi (Seyahati, M. 942-943), (Trklerle ilgili blm), 3 Mervezrnin (M. 1120 Yazl), Trklerle ilgili blm, 4 bni Bal uta (14. yzy l) (Rhlet bn. Batuta) dier adiyle emseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah b. brahim etTanci elLevtrnin (Tuhfetu'nmuzzr figaribi'lemsarl ve acib'ilefsr) (1340 de Tanca do umlu, Anadolu, Kuzey Trk illerinde, Orta Asya v.b.) 1Grld zere bu bilgiler Gktrkler inanc ndan enaz 200 y l sonra olup, onlar aras nda yaplm deildir. 2 stelik ilmi bir metot ve objektif ara trma yoluyle de il, islm retmek, yaymak ve tesadfi baz temaslar ve sistemli olmayan sinirli gzlemlerdir. 3Arap rks ve ven zihniyet iindedir. 4 Trke bilmiyor, tercman sorunu. I bni Fdlan Seyahatnmesi: Ouzlar hakk nda u ifade ne derece duygusal olu unun delilidir. Ouzlarn gebe olduklar n, g artlar alt nda ya adklarn sylyor ve yle diyor: "Bunlar yolunu kaybetmi eekler gibidirler. Bir dine inanmazlar, i lerinde akllarna bavururlar. Hibir eye ibdet etmezler. Aksine byklerine rab derler. lerinden biri reisine birey danrsa, ona "Ey rabbim, u hususta ne yapaym?" der2
1 bna Fadlan, Rizlat b. Fazln v.b. 2. K. Togan, Ne ri 1923. Eb Dlef Mis'ar b. Mhel-

hil.
eref el zaman el Mervezi'nin eseri (Tabi'elhayavan) (9. bahis Trkler h.) 2 Hazrlayan Ramazan e en, bn Fazlan Seyahatnmesi Tercmesi st. 1975, Bedir Yaynevi, Sf. 30, 43. Dipnotta haz rlayan yazar (O uzlar amanisttir) diyor. O uzlar arasnda amanlar var, diyor. Bu aman ad h. verilen bilgiler hatand r. Hep klsiklemi baz batl kaynaklarn etkisinde kalmlardr.(Eski Trklerin Dini amanlk De ildir) adl kitabmza bakmz. Birdefa amanizm din deildir.

86

Burada rab kelimesi, (terbiye eden, reten) mrebbi, e itmen anlamna alnm olarak gnmzde yahudilerde kullan yor, Tevratta, ayrca din grevlilerine (ray) o ul (rabim) derler. ncillerde de (ehli kitaptaki) sa (Rab)t sa (Rab) diye geer. bn Fadlan bu kelimenin di er anlamlarn bilmeden konuuyor. bni Fazlan gene duygusal bir gzlemle "ilerinden en a a ve en deersiz biri gelip ittifaklarn bozabilirler. Allah'a inand klar iin deil de, srf yurtlarmdan geen mslmanlara yaranmak iin aralar nda "lilhe illallah" diyenler grdm."' diyor. Bunlar nasl anlam belli de il. Halbuki hemen sonra unlar sylyor ve Trkler'de (Tek Tanr) inancn bylece istemeden belgelendirmi oluyor: " lerinden biri zulme u rar veya sevmedi i bir ey grrse ba n semaya kaldrp "Bir Tanr !" der. Bu Trke de "Bir Allah" demektir. Zira, Trke'de "bir" yhid ve "Tengri" ise Allah demektir. 4 bni Fadlan bir yandan (Trklerin dini yoktur, ibadet etmezler) diyor. Bir yandan g e ynelerek "Bir Allah anlam na" (Bir Tengri) diye dua ediyor. Aslnda dua'da ibadettir. Allah'', Tanr 'y anmakta ibadettir. Ibadet yaln z namaz de ildir. Trklerin su ile ilgili detlerini ( slam tdetlerinde, suya sayg vardr. Sebil, abdest alma v.b.) gya kad nn (avret yerini-fercini) a p kamas, v.b. kadn vcudunu hibir yerini insanlardan saklamaz diye, Trkler le araplardaki bir (cahiliye) devri detlerini bulmak ve grmek iste ine rnek veriyor. Fakat tekrar eli meye derek hakikati sakhyam yor. "Zina" diye birey bilmezler. Byle bir su i leyen birini ortaya karrlarsa onu k paraya blerler. yle ki: Bu kimseyi iki a acn dallarn bir yere yakla trarak balarlar. Sonra, bu dallar brakrlar. Dallarn eski durumuna gelmesi neticesi, o kimse iki paraya blnr." 5 Trklerin taharet yapmad klarn, cnuplukta ykanmadklarm sylerken, onlarn ne kadar, cmert ve konuksever olduklar n, emanete, misafire ne derece yak n olduklarn ifade ediyor. 6 Trklerde ksas olduunu ve ldrenin ldrld n anlatyor.7 Trklerin cinsi ahlaki hakknda "O lanchk onlarn arasnda ok byk su-tur."' Hemen hemen byle bir olay grlmemektedir.
3 Y.K. Sf. 31 4 Y.K. Sf. 31 5 Y.K. Sf. 31 6 Y.K. Sf. 33 7 Y.K. Sf. 34 8 Y.K. Sf. 34

87

l gmmede, lnn giydirildi ini, silahnn yanna konuldu unu, ukurda oturma eklinde gmp stne kubbe gibi tmsek yap ldn anlatan bn Fadlan lnn hayvanlarndan kurban kesildi ini, etlerinin yenildi ini ve "Ba larn , ayaklarn ve derilerini ve kuyruklar n bir tarafa ay rp, bunlar kesilmi aalar zerine kabrinin ba na asarlar. "Bunlar, lnn Cennet'e giderken binece i hayvanlardr" derler. E er len kimse sa lnda insan ldrm kahraman biriyse ldrd insanlarn saylar kadar, a atan sret yontup bunlar kabrinin zerine dikerler. "Bunlar onun hizmetileridir. Cennet'te ona hizmet edecekler" derler. Baz hayvanlar kurban etmeyi biriki gn geciktirirler. Bunun zerine, aralar ndaki byklerden bir ihtiyar onlar , kurbanlar abuk ldrmeye tevik eder. 9 Btn bunlar O uz Trklerinin dini de il midir? BA KURTLAR: bn Fadlan, Ba kurtlarn bit yedi ini, "ok tath" dediklerini ( aka yapmlar olacak), bir a a paras n zeker (erkeklik uzvu) eklinde yontup zelerine ast n ."Bir yolculu a kacak veya bir d nanla karlaacak olurlarsa onu perek ve nnde secde eder. Ey rabbim! Benim iin yle yap", dediklerini Tercmana, ilerinden birine. Bu konudaki delilleri nedir? Niin onu (Tenasl uzvunu) yaratan tan yorlar?" diye sordu nnu sorulan kimsenin cevaben, "Zira, ben onun benzerlerinden ktm. Ondan ba ka yaratan bir ey tanmyorum." dedi ini zikreder. Aralarndan bazlar, oniki tane ilahlar olduunu, kn, yazn, yamurun, rzgar n, aalarn, insanlarn, hayvanlarn, suyun, gecenin, gndzn, lmn ve hayat n, yerin, ayr ayr ilahlar oldu unu sylerler. Gkte olan M ise hepsinin en by dr. Fakat o, dierleri ile anla arak hareket eder. Bunlardan her biri di erinin yapt na raz olur. "Allah, kafirlerin zannettiklerinden bamba kadr." bn Fadlan, ylanlara, balklara, turna ku una, tapanlar oldu unu grdk, anlatt lar, diyor." Bu bilgilerde bu inanc n umumi olup olmad belli deildir. Ayrca bir yerde grdk, bir yerde anlatt lar diyor. Rastgele derlendii ve kimin inancn belirttii belli olmuyor.
9 Y.K. Sf. 36 10 Y.K. Sf. 43 11 Y.K. Sf. 42

88

BULGARLAR: bni Fadlan, hep yaknlk ve sevgi gryor, islami konu malarn' tekrarlyor: "hep bir a zdan tekbir getirdiler, yerler sars ld " diyor. Camiler oldu u, hutbeler okundu u (Sf. 46) anlatlyor. Mslman Bulgarlar ven bn Fadlan, rtnme olmad n da belirtiyor. "Kad nlar ve erkekler hep beraber nehre girip rlplak ykan rlar. Birbirlerinden kamazlar. Bununla beraber, herhangi bir ekilde zina etmezler. Zina onlara gre en byk sulardand r. lerinden biri zina ederse, kim olursa olsun, drt kazk akp zina edenin el ve ayaklar n bunlara ba larlar. Sonra onu, boynundan uyluklar na kadar baba ile vararak iki paraya ay rrlar. Kadna da ayn cezay tatbik ederler. Kad nve erkei ikiye ayrdktan sonra vcutlar nn paralarndan herbirini bir aaca asarlar. Kadnlar yzerken erkeklerden ka nsnlar diye ok altysamda muvaffak olamad m. Hrsz da zina yapan gibi ldrrler."" 2 EB DLEF R SALES (TRKLERLE ILGILI) "Eb Dlef, Peenekleri bn Fadlan'n tam tersine zengin ve uzun sakall, bykl olarak tasvir eder." (Sf. 84) (Dipnot). Peenekler iin ayr ca "yol ortas nda kadnlarla iftle irler."" diyor iil kabilesi, Mec' si de ildir, dedikten sonra"Sheyl, Zhal, Ikizler, Bykay , Kkay ve Olak burcu yldzlar na taparlar. oban yldzna "rablarn rabb , tanrlarn tanrs derler. i iller uysal kimselerdir. Ktlk yapmaktan ka nrlar" diye ilave eder. Etraflarndaki Trk kabileleri onlar yamalar ve ele geirmek isterler. Eb Dlef, Bu ra kabilesi, Alevidir, araplara sayg ldr; askerleri kahramandr diyor. (Dipnot 153 de). Bu ra kabilesiyle Karahanl lardan bahsetmektedir. Halbuki Karahanl lar, snni ve hanefidir, stelik Eb Dle f,Satuk Bu raHan zamanna rastgeliyor. Eb Dlef bazen ciddi bir ilmi gzlemden uzak olarak, genelle tirerek yazmakla gerekten uzaklam oluyor.
12 Y.K. Sf. 57 13 Y.K. Sf. 84 14 Y.K. Sf. 84

89

O UZLA R
Ebti Dlef (O uzlar) diyerek do u o uzlarndan bahsediyor. Fakat (TokuzO uzlar) diyor. "Bu O uzlarn tatan, a atan ve kam tan in a edilmi yaplara sahip olan bir ehirleri vardr. Bunlarn iinde putlar bulunmayan byk bir mabedleri vardr. Byk bir hkmdarlar bulunur. Hindistan ve in'le ticaret yaparlar. ... Onlar arasnda, emniyet ve selmetle bir ay gittikten sonra TokuzOuzlarn lkesine vard k."" O uzlarn yerleik olduklar dikkate ayandr. Klcn srld tala, klm kesmedii (Sf. 88) burnu kanyan iin yan nda kan kesen ta bulunur diyor. (Sf. 88). "Gkku a (kavsi kuzah) grnd zamanlar onlar enlik yaparlar. Ibadetlerini gne in batt tarafa ynelerek yaparlar." "Onlar n bayraklar siyaht r." diyor. KIRGIZLAR: "Mbedleri ve yaz yazmak iin kullandklar alfabeleri varchr. Kendilerine has kanunlar ve merasimleri de vard r. Lmbalarm ii deki madde bitip de kendi kendine snmeden n sndrmezler. Ibadet ederken okuduklar manzum dualar ve ilahileri vard r... Senede defa bayram yaparlar. Bayraklar yeildir. Gneye dnerek, ibadet ederler. Zhal ve Zhre yld zlarn' uurlu, Merih yldzn" u ursuz sayarlar. K rgzlarn lkesinde yrt c hayvanlar oktur. Orada, geceleri etraf n aydnlatan bir e it ta vardr. Lamba yerine eksen"' bu ta kullanrlar. Bu ta baka yerde kullan lmaz. Krgzlar arasnda bir ay emniyet ve huzur iinde gittikten sonra Karluklar n lkesine vard k." 6
15 Y.K. Sf. 87 Dipnot 160 da Tokuz - O uz adn n Orhun antlar nda geti ini fakat burada isln miielliflerinin Tokuz-O uzlarla, umimiyetle Be -balk Uygurlarn kastederler. Bu Uygurlar aras nda Tokuz-O uzlar vard . Hkim snf Uy-gurlard ., Cahiz Tokuz-O uzlar, Mani dinini kabul edince kahramanlklar snd diyor. Eb Dlef Tokuz-O uz diye Uygurlar da kabul olabilir. 16 Elii Dulef, Sf. 88, 89

90

KARLUKLAR: "Duvarlarnda ileri gelen- hkmdarlar nn resimleri bulunan bir mbedleri vardr. Evleri ate te yanmayan bir e it aatan in a edilmistir. Bu a a onlarn lkesinde bol miktarda bulunmaktad r. Onlar arasnda taknlk ve zulm yayg n haldedir. Birbirlerini ya malarlar. Karluklar arasnda zina yasak de ildir. Onlar kumarbaz insanlard r." (S.f. 90). Kumar masas nda karsn , k zkarde ini, kzn , anas n tlenler vardr. Kumar bitmeden bundan fidye ile kurtulabilir. "Karluklarm kadnlar gzel ve iffetsizdir. Onlar kar larm ok az kskanrlar." (Sf. 90) "Karluklarn lkesinde helile a ac yerine kullanlan, gvdesi dik bir a a vardr. Bu a acn usaresi bedendeki ate li iler zerine srlrse aniden iyiletirir. Karluklar n lkesinde, mukaddes tan dklar , dibinde anla mazhklarm hallettikleri ve kurban kestikleri bir ta vardr. (S. 14) Bu ta yeildir. Onlarn ipekli elbiseler giydikleri bir bayramlar vardr. Bu bayramda ipekli elbise giyemeyenler elbiselerine bir para ipekli kuma yamarlar. Karluklar aras nda yirmibe gn emniyetle gittikten sonra Kutluklarm lkesine vardk. " (Sf. 90). Bir yandan bn Fadlan ibadet yoktur derken, Elya Dalef vard r diyor. Bir yandan kumarla her eyin kaybedildiini ileri sryor, bir yandan da o, lkelerde gvenle, huzurla seyahat yapt n sylyor. 3

Merci'nin Eserinin IX. Blm

"Trkler pek ok kabilelere, oymaklara ayr lan byk bir millettir. Bir ksm ehirlerde ve kylerde, bir k sm bozkrlarda ve llerde otururlar."" Ouzlarn islam olduunu, bir k sm mslman olunca Trkmen adn aldn , mslman olmayan O uzlarla arp t klarn anlatyor. "Makbul mslmanlar oldular. Bunlar kafir soyda larna galip gelip, onlar koydular. Bunun zerine mslman olmayan O uzlar Harezm'den uzaklap Peeneklerin lkesine gittiler." "Trklerden di er bir k smna Kun (Hun) den r. Bunlar- Nastur mezhebindendir." 9
17 Mervezi, Sf. 95 18 Sf. 96, 97 19 Y.K. Sf. 97 (Kunlar, Hunlar' n Imparatorlu u M.O. III. Yzyl sonra Orta Asya'da Imparatorluk kurmu lard. Daha Sonra devlet y kld, Dou Avrupa'ya ve Macaristan'a g ettiler. Bat Hunlar devletini kurdular.

91

KIRGIZLAR Krgzlara kalabalk bir toplum diyor. Adetleri llerini yakmalar dr. "Onlar ate in lleri temizledi ini ve gnahlardan ar ttn sanrlar. Bu yakma deti onlar aras nda eskiden vard . (S. 19) Fakat Mslmanlarla kom u olduktan sonra llerini gmmeye ba ladlar. Krgzlar aras nda Haltan Fa inn denen bir adam vard r. Her sene belli bir gnde bu adam getirilip ba na ark clar, algclar ve bunlara benzer insanlar toplan r. Bunlar iin e lenmeye ba larlar. Meclis ho bir hal alnca bahsedilen adam bay lr. Sar' tutmu bir kimse gibi yere d er. Bu halde iken yeni senede olacak olaylar sordun O da senenin bolluk mu yoksa ktlk m, yamurlu mu, yoksa kuraklk m, hlsa yeni senede neler olacaksa haber verir. Onlar, bu kimsenin sylediklerinin do ru oldu una inanrlar." 2 K MAKLAR: "Trk kabilelerinden biri de Kimaklard r. Bu boyun kyleri ve evleri yoktur." (S. 20) 21 "Kimaklarn sanda (kuzeyinde) ate e ve sulara tapan kabile vardr. Bunlar yabanc larla karlkl olarak konu madan, sadece i aretle al veri yaparlar. Senede bir gn oru tutarlar. llerini yakarlar. llerin arkas ndan alamazlar. Allah' n takdirine raz yz derler. Kimaklarn kble tarafnda Nasriye( ?) denen b r kabile vard r. Bunlarn daimi reisleri bulunur. Bunlar yaz ve k aalklarda ve koruluklarda otururlar." Peenekler gebe bir k avimdir. (S.f. 101) Mervezi Trkler hakknda: "Zira, onlarn cinsleri, e itleri, hareketleri, merasimleri ve detleri anlat lamyacak kadar oktur." diyor. (Sf. 106) Grlyor ki Trklerin e itli trenleri, adetleri vard r. Nitekim ate e tapmadan bahsediliyor, sonra Allah n takdirine razyz dedikleri anlat lyor. Bu ate e tapmak de il atei mbarek, kutsal tan mak, Tanrn n yaratt harika bir varlk olarak saymaktad rlar.
20 Mervezi (Sf. 99) 21 Sf. 100

92

10 BALASAGUNLU YUSUF HAS HACB, KUTADGU BLG

Viyana Nshas, Trk Dil Kurumu, stanbul 1942. Fergana Nshas, Trk Dil Kurumu, stanbul 1943. Msr Nshas , Trk Dil Kurumu, stanbul 1943. Prof. Re id Rahmet i Arat bu manzum eserin metnini (T.D.K. 1947) yayn olarak karmt. Bugnk Trkesi de (T.T.K.)da yay nlanm tr. Ugan ilk sayfadan itibaren geiyor. "Ugan bir bayat ol kamu da ze Ululu idias Ugan zlcel1 Yaratkan trtken ma kadir kemal" (Sf. 36) Tanr yerine, "Bayat" kelimesi geiyor. Tanr da geiyor (Sf. 137) M sr -1- ve Viyana -1-nshalar 1870-1891 yllar arasnda Almanca talyanca ve Rusca'ya da evrilmi tir. Devlet ve Saadet sahibi olmaya yar yan bilgiler geni etkisi yapacak gtedir. Fergana Nshas : Msr nshasnn ilk sayfasnda Tengri geiyor. (Hseyin Kz m Kadri, Trk Lgat , C. 1, Sf. 643). Bayat kelimesi de geiyor. Bayatbeyateski, kadim ve ezdi olan Allah. (S. aatay, Bat Trkesinde) Kutadgu bilig in, Trk dili ve edebiyat , Trk Tarihi, Trk Kltr tarihi ve Trk sosyolojisi bak mndan nemi ok byktr. Trk Lgat C.2, Sf.111 de. KUTADGUB L G TengrilikSfatAllahlkmttaki, Allah'tan korkan. "Kn bard kald maa ikyilik Kan kalmad bir ki i Tenkrilik", dier bir rnektir. 93

ALLAH KAR ILI I KUT ADGU B LIG VE BABRNAMEDE TENGR KULLAN LMAKT A'DIR.
Do u Trkesinde yaz lan eski islami metinlerde, Arapa ve Farsa deyimler (Allah, Hud) Trke Tengri ile birliktedir. Kutadgu Bilig'te Allah kelimesinden fazla Tengri gemektedir. Ayr ca bu anlamda (Allah) (Bayat) gibi ba ka kelimelerde kullan lmaktadr. Hatta Tanr ta'al hile denilmektedir. Baburnme'de, ilahi varl k ad olarak Tengri veya Tengri ta'ala deyimi gemektedir. (msl., n r. lminsky , S. 408) Di er metinlerde gi' :ike Tanr kelimesi yerine Allah kelimesi veya farsa kelimeler yer alm tr. (Shaw, A. Sketch of the Turki Language, II, 69) Prof. brahim Kafeso lu ve M. Abdullah ay, "Kutadgubilikte Kut, ilahi men elidir. Kayna n Tanr 'dan almaktadr. Eski Trk telkkisinde de iktidar, siyasi hakimiyet hakk insana Tanr tarafndan verilmektedir" demektedirler. Prof. Dr. brahim Kafeso lu: "Bunun milddan nceki yzy llara kadar giden bir k deme sahip " oldu unu belirtiyor. (A adaki Kaynak, Prof. . Kafeso lu, Sf. 24) Kut'un saadet, ikbal, talih anlamlar mn stnde, devlet, siyasi hakimiyet anlam da vardr. Prof. brahim Kafeso lu, Kutadgubilig'te Hindran etkisini reddetmektedir. ( .K. Sf. 27 v.b.)

KAYNAKLAR: Prof. Reid Rahmeti Arat, T.D.K. Y. 1947, 1959 (2 Cilt) TT.K.. XXVIII-477 Sayfa. M. Abdullah ay, "Trklerde Devlet Siyaseti ve Kutadgubilig" 19 Aralk 1976Hergn Gazetesinde Tefrikaya ba lamtr.

Kutadgubiligten Bahsedenler
Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakk nda Dersler, st. 1927, Sf. 121-123. Prof. Dr. brahim Kafeso lu, Yazlmn 900. yl Mnasebetiyle Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, st. . Edebiyat Fak. Tarih Enstits Dergisi, st. 1970, Sa. 1. (Ekim 1970) Sf. 11,13-24. 94

 Prof. Dr. Ahmet Cafero lu, Trk Dili Tarihi, II, s . 1964, Sf. 56. Prof. Dr. Halil inalck, Kutadgu Bilik'te Trk ve Iran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Re id Fahmeti Arat iin, Ankara 1966., Sf. 261 Mehmed Sadk Aran, Trkn Altn Kitab "Kutadgu Bilig", 1944. Bu konuda aratrma yapan M. Abdullah ay "Kut Kelimesinin Anlam" ba l altnda "Kut" kelimesi zerinde hassasiyetle duran bilim adamlarmzdan Sadri Maksudi Arsal, Wambery ile Radloff'un Kutadgu Bilig'i (Saadet veren bilgi) eklinde tercmelerini kabul etmemektedir. Arsal'a gre Kut'un eski Trke'de ve bugnk Trk lehelerinde birok anlam vardr: ruh, ruhi, manevi kuvvet, cesaret, u urluluk, saadet. Bunlardan ba ka siyasi hkimiyet kudreti, devlet idaresi kudreti ve selbiyeti anlam na da gelmektedir. Eski Trkler Kut'u trl ekillerde tecelli eden bir manevi kuvvet ve ruhi halet olarak tasavvur ve telkki etmekteydiler. Arsal'a gre kut kelimesini yazar siyasi hkimiyet kudreti, devlet idaresi hak ve selhiyeti, hakimiyet evketi anlamnda kullanmt r. "... Kutadgu Bilig mellifinin kitab na bu ismi vermekle her eyden evvel kutadmak fiilinin devlet idare etmek, manas n gz nnde tutmu olduu ve kut kelimesiyle de her eyden nce siyasi hakimiyet kudreti, hanlk evketi manasm kastetmi olduu kanaatindeyiz. Bizce Kutadgu Bilig, Devlet- idaresi lmi-Siyasi Hkimiyet lmi - demektir." (Arsal, Sadri Maksudi. a.g.e. 121. S.). Hun Trklerindeki Tanr -Kut (Fengri-Kv t), Gk Trklerde Kutlug Ka an, Uygur Trkleri'nde Ay Tanr'dan Kut Bolm .. (Ay Tengriden kut bolm ) gibi Trk Ka an isimlerinde kut kelimesi, Frans z' lardaki Autorite de L'Etat. Souverainete, Alman hukukunda Staat -smacht, Staatsgwalt, Romahlar'daki mperium denilen siyasi hakimiyet kudreti, devlet idaresi kudreti anlam nda (Arsal, Sadri Maksudi. a.g.e. 121. s.) kullan lmtr. Arsal'n belirtti i gibi "... Odgurmu mstesna kitab n btn kahramanlar' devlet idaresinden, devlet idaresi iin laz m olan vasflardan bahsediyorlar." (Arsal, Sadri Maksudi: a.g.e. 123. S.) Gktrk yaz tlar ile Ouz Ka an destan nda grld gibi "Kut'un devlet ve devlet idaresi kudret ve selahiyet ve kudreti hiz olan ahsn evketi (Arsal, Sadri Maksudi: a.g.e. 125- ) anlam na gelmektedir." deniliyor. 9$

11- TRKLER VE MO OLLAR

a) Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan' n da belirtti ine gre "Mo ollarla Trkler birader kavim" tan nmakta ve "Mo olca ile Trke Altay lisanlar zmresinde birbirine yak n iki karde lisandr" denilmekte ve bunlarn "Altay lisanlar nn tekml tarihinde biri di erini tamamlamakta" olduklar ileri srlmektedir.' Ayrca "Zaman mzn limleri ancak bu iki lisan n hangisi Proto Trk-Mo ol dilini daha yakn, yani bunlarn hangisi daha eski oldu u hakknda mna ka a" 2 ettikleri zerinde durulmaktad r. Bilhassa Prof. Zeki Velidi Togan' n "Altay zmresine mensup kavimler aras nda Moollar " da saym ' ve "Bugn Mo olca" dedi imiz dil bu ismini ancak ingiz'in zaman ndan sonra almtr. Eskiden bu dilde konu an kavimlerin bir umumi ismi olup olmad mehuldr. Mmafih 8. as rdan sonra Khingan da lar ile Baykal gl aras nda ya ayan kavim in membalar nda " e-Vey" eklinde yazlan isimlerinin, bugn "Mo olca" diye tesmiye etti imiz dille konu an kavimlerin ekserisinin umumi ismi oldu u muhakkak saylabilir. Bu evey dilinde konu an kavimlerin birisi de "Kh tay" (Ktay) ve "Kara Kh tay" kavimleri olduu anlalmaktad r. (Pelliot, Willy Baruch ve Kotviccze'nin eserleri ve R. Grousset, L'Empire des Steppes, S. 180). Keza eski Ccen (Avar) lerin de evey-Mo olca konutuklar ileri. srlyor. (Grousset, Sf. 226-227) denilmekte "Mo olca konu an kavimler"in "Onuncu as r ba larna kadar hep Khingan da lar ile Baykal gl aras ndaki mntkalarda, Baykal' n kuzey bat snda, Angara ve Yenisey kylarnda ya adklar " 4 belirtilmekte ve u tarih sunulmaktad r:
1 Prof. Dr. Z. Velidi Togan, Mo ollar, ingiz ve Trkler, st. 1941 Bozkurt Yay. Sf. 5 2 Y.K. Sf. 5. 4 say l dipnotta Trke ve Mo olca baz kelimelerin karlatrlmas yaplmakta (Say lar v.b.) ve bir s ra yabanc kaynaklar ortaya konulmaktad r. 3 Y.K. Sf. 6. 4 Y.K. Sf. 7.

96

"Kuzey in'de" Kh tay (Kidan)lar n hkm srd devirde in membalar Moolistanda ya ayan kavimler sfatiyle 18 kadar kabile saymaktadrlar, bunlar aras nda "Tile" ismiyle zikredilen kabileden bakalar eski Gktrk ve TokuzO uzUygurlar zaman nda buralarda yaayan kabilelerin listesinde isimleri grlmeyen kabilelerdir. Bunlar Mo olistanda 840 senelerinde Yenisey Krgzlarmn ve 924 senesinde de Khtay (Kitan)lar n hkimiyeti yerle tikten sonra gelmi olacaklardr. Garbi ve arki Trkistan'da bu kavimlerin heyeti umumiyesine "Tatar" denildi i grlyor. Mesel Mahmut Ka gari'de eskiden Do u Gktrk, sonra Tokuzo uzlarn oturdu u Orhun havzas, "tgen", yani Merkezi Moolistan "Tatar lleri" tesmiye edilmi tir.' Tatarlarm Trkln, Moollarla ilikilerini gsteren (Sf. 12) ve konunun tartmal yanlarn yukarda a klayan Ord. Prof. Zeki Velidi Togan'n belirttii hususlardan 8. yzyl ve 840 ve nihayet 924 tarihlerine dikkat edecek olursak bu tarihler, Gk Trkleri takiben gelen tarihler olarak dikkati eker. Tengri kelime ve 'inanc = ise do rudan doruya ana kaynann Trkler olduunu ortaya koyabilir. stelik Ord. Prof. Zeki Velidi Togan, Tokuzo uz ve Gktrklerin Mool dilini etkiledikleri ve birok kelimenin Trkeden Mo olcaya getii szne iaret etmek isteriz. Bunlardan birka rnek sunaca z: "Tengiz (Tengingl), Tengrisu, bata , kutula (Kutlu), oku, yurt v.b. Bu eserin 16. ve 17. 18. v.b. bilhassa 22. sayfalar , Moolcaya geen Trke kelimeleri saymaktad r. Bozkurt (Bri Tegin), Aina (Asena) v.b. Atalara sayg hususunda ok kkl olan Mo ollar'n (Sf. 23), bu Mogol adnn nereden geldi i, Mogol etnik teekklnn eskilii, "Mool" yahut "Mongol" ismiyle nce Rus sinologu Vasiliyev (Trudi Vost. Otd. IV, 159) son zamanlarda bilhassa Pelliot (Journ. As. 1925, I., 246; Tong Pao, XXVI, 126, 128) ve Grum Grijimaylo (Zap. Mong. II, 382-84) yakndan me gul olmulardr. Bu isim in membalarnda grlen "Mengu" (MongKu) ismiyle birletiriliyor ki Tang sllesi tarihinde, Grum Girjimaylo fikrince 875 senesi vakalarmdan sonra Trklere tbi bir kavmin ismi sfatiyle MongWu eklinde de rastlanmaktad r. Dier bir in membana gre (Grum Grj. 325, 383: Menguyumuki den naklen) Mengu'lar in hududunda ilk defa olarak 907-960 senelerinde zuhur etmilerdir.'
5 Y.K. Sf. 8. Saylan Kaynaklar: 18 Kabile (Umumi Trk Tarihine Methal (Giri ), Sf. 34. emseddin, Mufassal Trk Tarihi, IV, 182-184, 197-204, ve Radloff, Kutadtku Bilik mukaddemesi, S. LXII ve Marquart, Ilber das Volkstuin der Komanen, S. 200. 6 Y.K. Sf. 27.

97

Grlecei zere hep ileri srlen tarihler, hatta Hunlardan, Gktrklerden ok sonraya aittir. Bu bak mdan inan ve Tengri ad nn Trk meneine dayandna dair bunlar birer belge niteli indedr. "Trklerin asl vatan"nn "Altay, yahut Ortaasyan n Do u ksm olmayp Bat Trkistan ve bilhassa Tiyan an dalar ve Aral gl olduunu isbata al"tn7 ileri sren Ord. Prof. Zeki Yendi Togan' n bu belirttii saha esasen Trklerle meskan bulunmaktayd . MongKu veya Mongol yahut "Mo ol, in kaynaklarnda 11. yzyln ilk yarsndan itibaren Kara Tatar, yahut Dokuz Tatar, grubun bir zmresinin" ad olarak geti ine ve yerlerinin farkl olduuna gre daha nceki zamanlar etkilemelerini isbat etmek kolay de ildir. Trklerin yak n akrabalar saylan ve Turan' kavimleri temsil eden Ural Altay toplulu unu vcuda getiren Trkler, Mo ollar, Tunguzlar (Manular) olarak belirtilmektedir. Moollarn gnmzden 2500 yl nce Trklerle daha yak n olduklar ve M.. 2. yzylda Teoman Yab unun, kurdu u Trk mparatorluu luu iine Mo ollarmda dahil bulundu u anla lmaktadr.' Moollar 12. ve 13. yzyllardan sonra glenme e ba lam ve Mo ol hkimiyeti Mool lkesinde belirtmitir. Sonra TrkMo ol mparatorluu hkimiyetinde ok geni bir sahaya hkim olmu tur.9

NG Z HAN ve TANRI SZ b) (Mo ollarm Gizli TarihiYazl 1240) adl kitapda: inggisHan'n besmelesi kaydedilmi tir. Bu kitap, Zaten Temuin' in, ingiz Han'n hayatn esas almtr. "Mngke TengriYin Kdrmeng Tanr'nn gc ile "Oz, Tengri sznn Asya'da yayg nln ve Temuin ingiz'in bunu benimseyiini" gstermektedir.
7 Y.K. Sf. 29 ve Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Trk Tarihi Dersleri, st. 1927-28, S. 3-18,122-135, U1111112111 Trk Tarihine Giri (Methal), S. 12-15, ibn Fadlans Reisebericht, S. 265-266, ve 312-313. 8 Keza Y.K. Sf. 32. 9 Ord. Prof. Zeki \Tehdi Togan' n adgeen eserinden ba ka Moollar Devrinde Anadolu, 1931. B, Y. Vladimirtsov'dan eviri, A. nan'n, Moollarin itimai Tekilt, 1944. Prof. Dr. A. Temir'in evirdi i, Moollarn Gizli Tarihi, 1948, ba lca Trke kaymaklard r.

98

"XIII. yzylda, eski Kktrklerin vatan nda kurularak byk bir abuklukla byyen ve birok devletleri y kmakla beraber trl medeni lkeler aras nda araclk vazifesini de grm olan byk Mool (veya Trk Mool) devletinin bilhassa ni olarak kurulu u" ve geni leme kudreti elbette bilginlerin dikkatini ekmi tir. Vladimirtsov Mool yaz dilini u devirlere ayrmaktadr: AEski yaz dili: I. Eski devir (XIII. As r), II. Orta devir (XIVXVXVI. asrlar), III. Gei devri (XVII. Asr. ) BYeni yaz dili : IV. yeniklsik devir (XVIIXX. as rlar)" ve 1219-1220 yllarnda Uygur harfleriyle ta zerine yazlan ve Baykal gl yaknlarnda ele geen be sat rdan ibaret Mo olca yaztlar bu dile ait en eski ant olarak grlmektedir. 32 Bu eserde de grld zere Trke yaz tlar bundan yzyllarca nceye aittir. Trklerde islmlktan nceki tek Tanr inanc daha nceki eserlerde grlmektedir. Burada dikkate sayan yn 13. yzy lda (Tanr) inancnn belirdiini bu eser de belgelemektedir. c) (Mo ollarm Gizli Tarihi), ( lk Tarih, Temuin'in Dnyaya gelii ve ocukluu) bal altnda u bilgiyi sunmaktadr: "1 inggis hakan'n 2 ceddi, yksek Tanrnn takdiriyle yaratlm bir bozkurt idi, ei beyaz bir dii geyik idi. Onlar denizi geerek geldiler. Onan nehrinin menba ile Burhanhaldun (da) civarna yerletiklerinde, Bata han adl bir oullar oldu." A Prof. Ahmet Temir; Dipnot 3 de Mo ollarm Gizli Tarihi, Mo olca Metin: Tenggeri. E. Haenisch ve S. Kozin'in bunu "sema" diye evirdikleri belirtiliyor ve "Bu sz Trke Tanr ile ayn olup, Allah manasnda kullanld iin, yukardaki gibi naklettik" demektedir. Bak: Mo ; Tengri; Uygurca: Tengri, yakuta tangara olarak kaydetmektedir. "Ramsted bunu < Sinokor. t'ienri eklinde izah etmektedir (R. Kalm 392)." notu verilmektedir. Bu eser G. J. Romstedt, Kalmu, kisches Wrterbuch, Helsinki 1935 R. Kalm olarak knyelenmektedir.
10 Mongholun Niva Toba'an (Yanch Ao Pi hi), Moollarm Gizli Tarihi (Yazl 1240), Prof. E. Haenisch'in Almanca ve S. Kozin,'in, Rusa Tercmesini Mo olca ash ile kar latrp. Trkeye ev. Prof. Dr. Ahmet Temir, Ankara 1948, Trk Tarih Kurumu Yay. (Sf.

VII) . 11 Y.K. Sf. IX, Dip not 3. Zikredilen kaynak Vlad. Gr. S. 33-39.
12 Y.K. Sf. IX. 13 Y.K. Sf. 3

99

"4 veya B ise: borte na. E. Haenisch bu tabiri harfiyen tercme etti i halde, S. Kozin zel bir ad telkki ediyor ve Borteina eklinde yazarak tercme etmeden geiyor. "Keza 5 Mo ollarn Gizli TarihiMo olca e veya c ise: ho'ai maral tbirini de Haenisch'e gre tercme ettik. Kozin bunu da ahs ad olarak alyor ve tercme etmeden Goamaral eklinde naklediyor."' 4 Moollarda Tanr inanc grlyor. Ayrca kurban treni de vardr." Bu da "bir de ne in ucuna et as lmak suretiyle icra edilen kurban yinidir. "Vlad. bunu Trke ykn_ "e ilmek, hrmet et." ileizah ediyor. (B. Vladmersiov, muhtelif eserleri) (A. nan'n evirmesi; Mo ollarn itimi Te kilat, Ankara 1944, S. 51) "Her yl ulen ( len) iin halk n srlerinden iki ya lk birer koyun alnacakt r. Her yz koyundan bir koyun alnarak o mntkann fakirlerine verilecektir." 16 Trklerin len trenlerinin engiz devrinde Mo ollarda ya ad ylda bir yap lan umumi Kurban ziyafeti anlam na geldi i grlyor. Grlyor ki, kurban trenleri halen yresellik gsteriyor. Hatta falclk (kzartlm koyun kemi i) ve "koyun ba rsak fal" inanc da bulunuyor." Keza "yer ve sular n ruhlar" inanc da vard . (Sf. 240) ifa iin Tengriye ve yer ruhuna yalvar ta vard . (Sf. 240) Temuin'in u szlerinin evirisi de dikkati ekiyor: "Gk ve yerin yardmiyle kuvvetim artt , Gl Tanr 'dan nam aldm."" Grlece i zere burada hem Gk hem de ayr ca Tanr ad zikrediliyor. Her ikisi farkl anlamda geiyor. Gk derinl k ve enginlikle dolu olarak beliriyor. Mo ollarn gizli tarihinde Tengri "Gk kar l" olarak evriliyor: "Gkle, yer , Temuin'i ulusun hkmdar ilan ettiler. imdi (Temuin) ulusu idaresine als n!" denilmektedir. Kanaatimizice bunlar hep al lm biimden ibarettir. Gk ve Tengrinin ayr incelenmesi eksikli inden geliyor..
14 Y.K. Sf. 3 15 Y.K. Sf. 13. 16 Y.K. Sf. 202, 204 Haenisch ve v.b. len (ulen iin) Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, st. 1926. S. 179, 181, 318, 320, 321. Ord. Prof. Dr. F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, st. 1928, Sf. 82 de. 17 X Y.K. Sf. 239, 240 18 Y.K. Sf. 51

100

(2 sayl) Dip notta Mo olca asl metin ise yledir: "Tenggiri Nacar eyetulducu Temuin'i ulusun ecen boltuhai keyen, ulus te'ecu abu ayisu keyen. Bu cmleyi Kozin'e gre evirdik. Haenisch yle tercme ediyor: "Gkle yer, Temuin'i ulusun hkmdar ilan ettiler. te ben devleti s rtmda getiriyorum!'" 9 Kozin ve Haenisch2 farkl eviriyorlar. Bilhassa Tenggiri kelimesini, gk kar l almak ah kanhndan kurtulamyorlar. Halbu ki; Cengiz'in gerek besmelesi, gerek bu eserde ki daha sonraki (Tenggiri) le ilgili metinler, onun bir Tanr olarak anlalna dair ak rnekler vermektedir. (1205) ylna ait olan ve geen iir de: "Okla vurulmu br geyik gibi, Kanatlanarak ykse e uup Tanrya kmak isterler ise" msralarnda Tanr'nn en ycelerde bulundu u belirtiliyor. 2 Yoksa grnen g e kmak yeterli olurdu. Dier bir yerde: "(Byle olursa sizi) Yksek Tanr da korur." inggishakamn emri (Tamamen i te budur). 22 "Yksek Tanr" denilii de bir bakma (araln n) stne iarettir. "Sana Tanr g verdi, Yenildim kaldm yalnz! " " Tanrnn g verecek bir stnlkte oldu u anlatlyor. Cengiz'in bu zaman, islmiyetin Asya'ya yay lnn bir hayli sonrada olsa Gktrk yaztlarnda ki anlata ne kadar yakn olduu grlyor. "Tanr kapy am ve dizginleri elimize b rakmt", yani "hkmdarlk yolu almt". (Sf. 139) Aklamalar (Sf. 227). Gk ile Tengri'nin yanh anlalmas ve evrilmesi mmkndr. Bir yanha rnek sunuyoruz:
19 Y.K. Sf. 56 Dipnot 2. 20 Kozin ve Haenisch'in eserleri ve di er kaynaklar 11. Sf. 293-296 ya ltfen bak nz. 21 Y.K. Sf. 126. 22 Y.K. Sf. 128. 23 Y.K. Sf. 132.

101

"Eserde ancak iki yerde yaz iinden bahsediliyor ki, biri burada mavi kitap" mnasebetiyle ve di eri de en son da gemektedir. "Mavi kitap", ak k-tl ve mavi (Uygurca) yaz l bir defterdir. Vladimirtsov (S. 73), Palladius tarafndan evirelen YP ye dayanarak "kara tahta" black tablet) diye tercme ediyona da, bu do ru deildir. Bu tbir inceye s'eh viye evrilmi tir; birinci sz "kara" veya "mav " rengi ifade eder, esas nda" birbirine eklenmi Hint kam veya tahta "anlamna gelen kinci sz bzen "defter" mnas nda da kullan lmaktadr. Mo olca metinde gayet sarih olarak koko defter = "mavi defter veya kitap" denilmektedir.' 24 Burada Koko defter, mavi defter oluyor.
"

Anadolu da baz kyler de Koko = (mavi) ad na rastlanmaktad r. Nitekim igizHan n binba yapt 89 kii iinde, Koko bulunuyor, bugn Anadolu da bunu ad olarak kullanan vard r. (Cebe, Kete; Tolon,) 25 ve(Sf.29Dodai16BlAtn(Sf.57)vbgizHan" Meng Tanrmn verdi i gle btn ulusu idarem alt nda toplarken, sen benim gzm, kula m olmutur"" 163. sayfada meali dikkat ekicidir. "Tebtenggeri" (byc) (anlamna ad) idi." denilmektedir. Metinde yle deniliyor: "O aralk Tebtenggeri de inggisHakan'a gelerek: "Mengg Tanr bana emrini bildirirken, bazen "devleti Temuin idare etsin" diyor ve bazen de "bu i i Hasar yaps n" diyor. Bu metinle ilgili olarak dipnotlar nda u bilgi27 n ad" diye evrilmitir. Haenisch bu sz teb- sunlyor:"Bihbaz teng geri diye ayrmakta ve teb hecesiri Trke (ce Mo olcadaki) kapkara, abak szlerinde oldu u gibi te dit hecesi olarak almaktadr. Buna gre tebtenggeri = tabtanr "kuvvetli, yksek tanr " "eklinde izah edilebilir. (Haenisch'in notlar na bak.)" (Sf. 163Dipnot 1). Keza Mo olca metin yledir: mungke tengriyin arlihhan ca'arit ugulemu." Haenisch bu cmledeki carlihhan szlerini birle tirerek: "Meng seman n mir hkmdar bana unlar bildiriyor" eklinde tercme ediyor. Fakat, carlih sz ile cmleyi ay rarak: mung ke tengriyin carlih: han ca'ritugule mu, "Men"

24 Y.K. Sf. 136. Aklamalar, 226, 227. 25 Y.K. Sf. 134 26 Y.K. Sf. 136 27 Y.K. Sf. 163 28 Y.K. Sf. 163 Dipnot 1

102

g Tanrnn emri uddr..." diye mtala etmek akla daha uygun geliyor." 29 2diyor. Bu nemli noktaya dokunmak isteriz. Aklamalar da Ahmet. Timur: "Seman n emirlerini bildiren Carlihhan mir hkmdar", Hermes, Merkr veya inlilerin +sao Wang' gibi birey olmandir" 30 demekte ise de biz, hem sem (Gk), hem de bu gre katlamyoruz. Burada Carlihhan, tanr = ya sfat (kdr, khir, mir) veya bir mele i (eli) olarak d nlmelidir. E srp gelen ilmi sanlan alkanlk tekrar incelenme i ve pheyi gerektir. Prof. Dr. brahim Kafeso lu ve Prof. Dr. Bahaeddin gel Mo ollarn Trklkle bir balantsn kabul etmemi ve aksi tezi savunmu lardr. Kaanaatimizce bu konu ayd nla tamamen kavu manutr. Arada Sk bir iliki grlyor.

29 Y.K. Sf. 163. Dipnot 2 30 Y.K. Sf. 230.

103

12 TRKEYE, ILK KUR'AN EVIRMELERI VE O ZAMANDAN NCEKI NANLARI

Trkler cihan umul dinlerle karlatklar zaman, inanlarna uygun olarak kulland klar kelimeleri bu dinler iinde de geerli gryoruz. Buddizmle ok nceleri temasa getikleri ve bunlara dair eserlerle ilgilendiklerini gsteren belgeler vard r.' Keza Zerdtlk, Hristiyanlk Manihaizim dinlerini de tanm olan Trkler, bunlarla ilgili kitaplarla da u ramlardr. Bu kadar eitli dinler arasnda Trkler as l (kadim) inanlarn korumaya alnulardr. Buddizm, Hristiyanhk, Zerd tlk ve Maniheizm, ufak lde de olsa cemaatleri, VI. yzy lda byk Gktrk bakanlnn kuruluu zamannda grlmektedir. Gktrk hakanl ve hatta Bunlardan beri sregelen inanlar n esaslarn nceki sayfalarda sunmu tuk. Uygur Bakan Bg Han (750-780), 763 tarihinde Maniheizmi benimsedi. Esasen daha nce baz Trk beylikleri iin de Manihaist olanlar vard . V. yzylda, Bat Trkistan'da bu mnasebetle Tvbe duas (Huastuanit) n yazld tahmin ediliyor. 2 Keza, Uygur devleti zaman nda dier dinler yannda baz mslman cemaati bulundu u anlalmaktadr. VIII. yzylda Islmiyetin, askeri alanda ve di er topluluklarda etkileri daha fazla grlm tr. 712 ylnda Sert ve gaddarca hareketlerle ilerleyen Kuteybe'nin, bir Buda tapnan Buhara'da Camiye eviri ini ve 710-716 yllarnda
1 Abdlkadir Inan, Kur'n-. Kerim'in Trke Tercmeleri zerinde Bir nceleme, Diyanet leri Bakanl Yay. Ankara 1961, Sf. 3. 2 Y.K. Sf. 4 ve ilgili kaynaklar. Zikredilen Kaynaklar: 2 S.E. Malov, Pamyatiki drevnetrkskoy Pismenosti, M.-Len, 1951, S. 108. 3 A.V. Le Coq., Trkische manichaica L, S. 25.

104

MaveranNehrin zaptolundu unu gryoruz. Buna ra men Nesuturi misyonerleri, Nesturi patri i Tematheus (780-819) Orta Asya da bu Hristiyan mezhenibi yaymak istiyordu. Buhara ve Semerkand evresi esasen her dinin grnd bir blge saylyor. Keza hala Manihaistlerin propagandasiyle Uygur Hakan Bg Han'n (750-780) Manihaizme geti i grlyor. Bunun maksat ve itenlii ayrca incelenme e deer. Ksaca e itli Trk blgelerinde, eitli dinler ve pek tabii bu arada Milli dinleri Tek Tanr inanc, devam ediyordu. X. yzylda islamiyet Trkler aras nda Trklerin kendi istekleriyle hzla yaylmaktayd. 920 ylnda Karahanllarn Islamiyeti kabul etmesini, Volga evresindeki Bulgar Hakanl n n Islmlamas grld ve islmiyet 940-950 de Urallar ve Sibirya'ya yay ld . Trklerin byk ounluunun mslman oluuyle nce Maniheizm, Zerd tlk (Ate perestlik), Hristiyanl k, Buddizm kalkma derecesine geldi. Bunlar XII. yzylda tamamen ortadan kalkarak Islam dini Trk blgesinin tek dini oldu, bylece hemen btn Trkler islamla arak birlik haline geldiler. nceki inanlarndan baz kalntlar da birlikte gelmise de esasa mtaallik deildi. Bunlar yat r ziyareti, Ashab Kef ma aras ve Hz. Ali kalesi, yat rlara mum yakma, bez, paavra muska ve nazarl k boncuklar! (Buddizimde de vard r) baz aa ve sulara, p narlara, kaynaklara, ate e, tuza, demire, v.b. sayg duyma eklinde srm tr. X. yzyl ortalarna kadar Kur'n Kerim'in di er dillere bilhassa Farsa ve Trke'ye evrildi ini gryoruz. lk Kur'n evirm.eleri Eski Trk Dini Inanc bakmndan da ok nemlidir. Zir Kur'a:an evirmesinde Trke kar lklar kullanlmtr. Allah adna kar Tanr, eytan'a kar Yek, Ruha kar Tz, Peygambere kar yalva, Cennet'e kar Umag, Cehennem'e kar Tamu v.b. gibi. Gnmzde bu kelimeler Kur'an evirmelerinde hemen hemen kullan lmaz olmutur. u halde, ilk evirmelerde Trkler bu kavramlar , bu adlar karlayacak inan ve kelimelere sahipti denilebilir. Bu nokta Trklerin dini tarihi bakmndan, Tanrya Malar ynnden ok nemlidir Islmiyete benzeyen bir ok hususlar n kendi altklar kelimeler ve kavramlarla evirmeleri ok dikkate ayandr. Samano ullar'ndan "Emir Mansur b Nuh (H. 350-365 /961-976), Kur'n Kerim'in Farsaya tercmesini resmen hkmet i i olarak ele almtr."'
3 Y.K. Sf. 7.

105

Bilhara Farsaya evirmenin caiz oldu u hakknda fetva alnmyor: "Farsa'ya tercme edilecek tefsir kitab Muhammed. b. Ceriri TabberVnin tefsiri idi. Mver'nNehr limleri, (14. SreIbrahim, 4. yet) ne istinaden tercmenin cevz na fetva vermi lerdir. 4 Bu olaydan 20 yl sonra btn M<rer'nNehr'de hkimiyet Trklerin eline geti. Mansur b. Nuh'un tercme iin fetva istedi i bilginler ve tercme komisyonuna dahil mtercimler aras nda Trkler'in kalabalk bulunduklar biliniyor, Asficap, Fergana, Semerkand ve Buhara ehirlerinden bilginler bulunuyordu.' Emir Mansur'un bu te ebbsnden onalt yl sonra Buhara Karahanhlar taraf ndan alnd . Karahanhlar' n Mslman olduklar tarihten Buhara'yaldklar tarihe kadar ancak yetmi yl kadar bir zaman gemi bulunuyordu. Bu mddet zarfnda Islam Dini'ne ait Trke bir eserin yaz ld hakknda malmatmaz yoktur. Buhara' ln Karahanl'lar tarafndan al ndndar yetmi yl sonra, Do uTrkistan'da, Ka gar'da, Islami bir eserin, ahlkifelsefesi didaktik bir manzume olan Kutadg -u. Bilig'in telif edildi ini biliyoruz. Herhalde Kur'n Kerim'in Trke'ye tercmesi de bu devirde yap lm olsa gerektir. Bize vs l olan eski Kur'n tercmelerm n asllar XI. yz y l n ilk yarsna ait oldu u kabul edilmektedir.'t Abdlkadir nan (Kur'n Kerim'in Trkeye En Eski Tercemeleri) zerinde kaynaklar sunarak, bu geni eserin yaynlad tarihe kadar bilinen drt nsha zerinde duruyor. Hangi yzyllarda yaz ldn ara trma gayesyle yaplan bu inceleme de gerek kullan lan kelime, gerek ek ve tak lar ve cmle yaps , yabanc kelimeler azl veya oklu u veya art zerinde duruluyor. 7 lkevirlerde Arapa ve Farsa kel melern yok denecek kadar az oluuna dikkati ekiyor. Biz dil ve zaman n bulma bakmndan yaplan aratrma zerinde durmayarak, en eski Kur'an evirisinin d li bakmndan rnek sunuyoruz.' Dikkatimizi eken ve bizi ilgilendiren nokta udur: Kur'an'da Allah ad yerine (Tenri) ile evirme yap lmaktadr:
4 Y.K. Sf. 7, 8. 5 Y.K. Sf. 9, 10 6 Y.K. Sf. 10, 11, 12 7 Muhammed Bin Hamza , XV. yzyl balarnda yaplm Kur'an Teremesi, Haz rlayan: Dr. Ahmet Topalo lu, st. 1976, Kltr Bakanl Yay. I. Cilt Sf. 1, 2, 3. v.b. 8 A. nan, Y.A.G.K. Sf. 13

106

"Ol Tenri belglerindin. Ol kimni yolga kndrse Tenri ol kndrlm ol kimni yoldn aztsa bulmagay-uk sen anar bir dost kndrkli. "Di er Kur'an evirileri de hep byledir. "Ol Tenri bellerinclin ol. Kimni kni yolga kndrse Tenri, ol kndrlm ol kimni yoldn aztsa bulmagay-uk sen anar bir dost kndrklli." (Sf. 11) Birok tekrara gitmeden belirtebiliriz. Allah karlna hep (Tenri diye yetler evrilmi tir.) (Sf. 11, 12) 11. yzy la ait Kur'an evirmesi ve bundan sonraki evirmelerde de (Tenri) kelimesini grmekteyiz. XV. yzy lda ki Kur'an, evirmesinde bu (Tenri) nin Tanr olarak (yzlerce defa) s k sk geti ini, 'bazen Allah adnn da belirtildi ini gryoruz.' 11. yzylda olmas muhtemel Kur'an evirmesine dair Abdlkadir nan: Kutadgu B lig (Saadet verici ilim!) ve Divan Ltigat-it Trk eserlerine de iniyor ve Ka garl Mahmut'un Divan- Ltsgat-it-Trk eserinde" Mslman Trkler aras nda, Islmdan nceki Budist, Hristiyan ve Manihaist Trkler'in din kitaplarn yazdklar Uygur harflerinin kullanlmaya devam etti ini belirtiyor." "Budizm devrinin mukaddes kitaplar nn Trke tercemelerinden ve teliflerinden haberdar bulunuyorlard . te bu XI. as rda yeti en Trkistan bilginleri Kur'an- Trkeye tercme edebilecek MslmanTrk edebi diline sahip olmu lard. Bu Mslman edebi dili, yukar da da kaydetti imiz gibi, islm'dan nceki Trkler'in dini kitaplar nn dilinden bol bol faydaland lar. Bu eski din kitaplarnn Islami dn kitaplanna miraz b raktklar kelime-terimlerden baz lar unlardr:"'" diye diye baz kelimeleri saymaktad r. Bunlar daha a ada kaydetmeden nce, yaptmz bu inceleme ve ara trmada "Eski amanizm" gibi bir anlatla belirtilen gr ne ve "Gk Tenri (ilh-sema)" eklindeki aklamasna katlmadmz, bu hususta tamamen farkl dndlmz, dolaysiyle kant ve belgeleri bu incelememizde sunmakta olduumuzu tekrar kaydetmek isteriz. Hatt bir bak ma yanl bulduumuz aklamalarn yannda bizi teyid eden baz szlere de i aret edece iz. Abdlkadir nan eski Trklerin kullandklar kelimelere dair u tabloyu sunuyor: "Tenri (Tanr): Bu dini terimi. Trkler'in kabul ettikkleri btn dinler kullanmlardr. Kur'an-1 Kerim' terceme eden Mslman-Trk bilginleri de bu kelimeyi Allah kelimesinin kar l olarak kabul et9 Y.K. Sf. 13 10 Y.A.G.K. Sf. 13, 14

107

milerdr. Eski amanizm'de ise Tenri, Gk Tenri (ilahsema) demekti." Szleri onun tedenberi al trlan ve yanl aklan tarzna uyuu yalnz bu bilginimize ait olmuyor. Trklerin hava'ya ve hava tabakas na (kalk) devikleri ve bunu kutsal saymadklar bilinen bir husustur. Yukardaki a klama konuyu derin dini anlam iinde tahlili ve ara trmay gerektirecek niteliktedir. Zira (Gk) aslnda grnen hava ve onun en ilgili mekan' bir yer ise bu Trklerce kutsal tan nmamtr. Zir Trk dininde de Gk, birok tabakalara ayr lmtr. Islam'da 7 kat gkyz ve Mirac (g e ykseli olay) ve (Ar ) ve (Ar Ala) kavramlar hatrlanacak olursa bu konunun derinlii daha fazla a klanm olur. Yoksa alelde Gk veya Gkteki bir mabut eklinde dar bir a klamay yeterli ve do ru bulmamaktay z. Trk kltr hayat nn bu yanl aklamay tekrardan sak nmasn umarz. Bu kitab n sonlarnda Kur'an da Gk ve Hadisler de Gk ile Ar ve Ar Ala zerinde yapaca mz inceleme konuyu daha ayd nlat acakt r, san yoruz. Bunu (Ar , ArAl, Gktabakalar , Kur'an, v.b. bahislerinde grece iz) iin burada sadece i aretele yetinece iz. stelik Trkler Hristiyanlk, Maniheizm hatt Buddizm'le ilgilendikleri zamanlar da bile Tanr kelimesini kullanmlardr. Bu dabizi teyid eden di er bir husustur. Kur'an evirmelerinde bir defa bile Saman sz gememi tir. Kam ise, din grevlisi, din adam yerine geiyor. Abdlkadir nan, ilk Kura'an evirilerinde eskiden kalma dini inanc belirten u kelimeleri zikrediyor. lk Kur'an evirmelerinde bu ve daha bir sra kelimeler, terimler, islamdan nce Trklerin nas l ihatal (derin, kkl, ilahi) bir inanca sahip oldu unu gsterir. zi kelimesi bazen ruh olarak anla lmaya uygun olsa gerektir. Abdlkadir nan, bu kelimeleri, terimleri yle srallyor: " zi: Rabb, sahib Eski amanizm de muhtelif yersu ruhlar n ifade eden terimdir. Da izisi ------ da ruhu, da sahibi demektir. Eski Trke Kur'an tercemelerinde "rabben" "ey izimiz" diye terceme edilmektedir. A. nan alt zere gene amanl da buna kat yor. Yknmek; ibdet etmek, secde etmek. Ykng; ykn, secde. Tapmak; tap ngu: ibadet. Kni Kn: Hesap gn, adalet gn. 108

Yek: eytan, erir ruh. Yelvi: Afsun, sihir. Yazuk: Gnh, msiyet. mek, di: Hamd sen. kn, kng: Tvbe, pi manlk. Kut: Saadet, talih, saadet veren ruh. Tn: Nefes, can (arig t n = rh'lkuds Kln: Amel, (Ezgi k ln =ameli salih) Sak n: fikir, tefekkr, d nce (ezg sak n -=iyi fikir) Kam: Kahin, saman (Aslnda din adam , din grevlisi, dini treni yapan ve ayrca ulu ki i, ocakl (tedavi eden) v.b. H.T.)" Umak: Cennet Tamu : Cehennem. 12 Bylece konuyu ok farkl bir ( ammanizm) iinde de erlendirme yerine, Trklerin Allah, kar ln verebildikleri tek Tanr , ruh, ruhun lmezli i, cennet, cehennem inanc , gnh , eytan inanc , ibadet, secde gibi hususlara dahi sahip oldu u bir dini sistem belirmektedir. Konu tarih boyunca bu bak mdan ele alnmam sadece, bat nn ( amanizm) do u (Semeniye) takmas ile ok farkl ve yanl bir dini sistem ortaya konulmutur. Bunun yeniden ve hakikate, gere e uygun ekilde ortaya konulmas zaman gelmitir. 15. yzyla kadar olan Kur'an evirmelerinde eski dini esaslardan gelen Trke kelimeler kullan lmtr. Fakat, islana geilen ilk yzy llardan sonra, nce Kur'an'dan gelen kelimeler de yan yana yer alm , sonra Arapa ve Farsamn etkisi gittike artm ve bu dile ait kelimeler benimsenmitir. Bu arada Tanr kelimesi gnmze kadar ayn nemle devam etmitir. XIV.XVI. yzyllarda "Anadolu Beyliklerinde ve Osmanl Trk Devletinde O uz Trkesiyle Kur'an Tercemeleri"" ve bunlardan al nan rnekler de islm'dan nceki Trklerin inanlar na, kelimelerine dair rnekler vard r. Abdlkadir Inan, mukayeseli bir sunu unda bazen
1 1 Buna Mengi = ebedi ve yanut = ceza, ecr, sevab, kelimelerini de katabiliriz. (II. T.) 12 Abdlkadir Inan, Sf. 14, 15 (Geni Tercme Kaynaklarna bakn). 13 Y.K. Sf. 18, 19
-

109

Tanr yerine "Ey alabmz" ver bize kat ndan rahmet, "Ey alab m" rahmet eyle, v.b. diye hitaba da rnekler veriyotr." Bunlardan baz tercmelerin Anadolu'ya Mo ol istilas devrinde geldiini ileri sren Abdlkadir nan bu konuda u bilgiyi veriyor: "Osmanl" Trkesiyle yaz lan Kur'an tercemeleri, genel olarak hareke ile, saitlersiz yaz ld halde birok nshalarda Tanr kelimesi ittiradsz olarak (Tengri, Tengri) ,.s .75-5; ekillerinde yaz lmtr ki bunlar aras ndaki (Tengri) ekli OrtaAs ya'dan gelen terceme nshas nn brakt izlerden biridir. O uz Trkesi'ne ekil bakmndan aykr olan meng (yani, ebedi, huld, hlid) kelimesi de bu tercemelerin OrtaAsya ile ilgisini gstermektedir. Daha XVI. asrda OrtaAsya edebi dilinde unutulmu olan yanut (ceza, ecr, sevab manalarna) kelimesi de dikkate de er." Trkler Islam olur olmaz X.XI. yzy llarda yaptklar Kur'an evirmeleri Dinler Tarihi bak mndan nceki inanc filolojik bakmdan ortaya koyduu iin ok nemlidir. Bu konuda ok daha geni , daha etrafl bir incelemeye bizum vard r. A. Zeki Veli& Togan'da 11. yzy lda, Taberi Tefsiri esas al narak yap lan tercmeye deinmekte ve daha sonrakilerin dillerine i aret etmekte ve bu ilk evirilerin, sonrakilerine esas alnd zerinde durmaktad r. 16 Trklerin kendilerini tartmal bir hadisle dest ekleyerek" Allah' n Ordusu", olarak grmeleri "Benim Do uda Trk adn verdi im bir ardm vardr" szn byk b r ba lan la benimsemeleri dikkati ekmek t edir. Ksaca sundu umuz Kuran sevinmelerinde o zaman kullan lan Trke kar lklar islmdan nceki Trklerin dini inanlar n da ortaya koymu oluyor.

KAYNAKLAR Zikreden A. nan, Y.A.G. Sf. 8. Tercemei Tefsiri Taberi, Habib Yamai eri, Tahran 1339, S. 5-6. Bu ayetin tefsirinde, Zemah eri Kur'an Kerilm'in ba ka dl14 Abdlkadir nan, Y.A.G.K. Sf. 20 15 Ord. Prof. Dr. A. Zeki Veli& Togan, Kur'an ve Trkler "The Qur'an and the Turks", stanbul 1971, Kay]. Yay. sf. 19, 20. 16 Y.K. Sf. 18.

110

lere tercmesine dair Mtalada bulunmu tur. Bu mtalaya gre, bu byk alim ve mfessir, Kur'n n her dile tercmesinin caiz oldu unu, her dil ile nzl ne ihtiya olmad iin bu yola gid lebilece ini beyan etmitir. Keaf, Kahire 1946, Cz II, S. 538-539. (Tercemei Taberi Mukaddimesi, Habib Ya mai neri, Tahran 1339, S. 5-6"Yama" dergisi Mcteba Minovi, C. ;, S. 135-136. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, 1926, S. 192: "... Hlsa imdiki maltimat mza gre hicri IV. asrn sonunda veya V. asr n mebadisinde Garbi Trkistan'da yaz lan bu eser (Yani Kur'n tercemesi) Islami Trk Edebiyat diniyesinin bize kalan en eski mahsuldr."

111

13 LK KURAN EVRMELER ZERINDE TAMAMLAYICI NOTLAR :

Janos Eckmann, Abdlkadir nan'n ad geen eserine dayanarak ayn bilgiyi, TaberVnin (O. 923) Kur'an tefsirinin, Samantler devrinde (875-999) Buhara'da Farsaya evrildi i zerinde duruyor.' lk Farsa evirmeden sonra, Kur'an' n Trkeye evirmeye rnek oldu u fakat, ne zaman, nerede ve kimin taraf ndan yapldnn bilinmediini ileri sryor. Zeki Velidi Togan'a gre Kur'an' n Trkeye ilk evirisinin, farsa evirme ile ayn tarihe rastlad ve bu farsa evirmeyi haz rlayan bilginler aras ndaki, "Isp call'h bir Argu Trk'nn bulu.ndu unu"2 varsaymaktadr. Abdlkadir nan ise, Kur'an'n Trkeye ilk evirme tarihini 11. yzyln yarsnda kabul etti ini' daha nce grm tk. Janos Eckmann, ad geen makalesinde Muhammed Hamidullah' da zikrederek 4 , 12-16. yzyllarda, do u Trkesiyle 6 adet Kur'an evirmesi oldu unun bilindi ini belirtmektedir.
1 Janos Eckmann, Kur'an' n Dou Trkesine tercmeleri (Bu makale, Macaristan Trkolojisinin 100, yl dnm dolaysiyla yaynlanan Studia Turcica, Budapest 1971, S. 149-159'daki "Eastern Turkic translations of the Koran" adl Ingilizce aslndan, Trkeye Ekrem Ural tarafndan tercme edilmi tir. ) stanbul niversitesi, Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi. Cilt XXI, 31 Aral k 1973, Sf. 15 11. Yzyldaki Kur'an evirisinin dili iin, Dr. Janos Eckmann, Eine ostmitteltrkische interlineare Korans bersetzung, Ural Altaische Jahrbcher 1959, XXX, s. 72-85. 2 Zeki Velidi Togan, Zentralasiatishe Trkische Literaturen II. Die islmische Zeit: Handbuch der Orientalistik V /I, LeidenKln 1963, 5.230. 3 Abdlkadir Inan, Kur'an Kerim'in Trke Tercmeleri zerinde bir inceleme, Diyanet leri Bakanl Yay. Ankara, 1961, Sf. 8. 4 Muhammed Hamidullah, Kur'an Kerim'in Trke Yazma Tercmeleri, Trkiyat Mecmuas, XIV, stanbul 1965. Sf. 65-80. 83 Para bat ve dou Trke Kur'an evirmelerinden rnekler vermi tir.

112

Kur'an evirmeleri iinde en eski oldu u tahmin edilen ve (Trk ve slam Eserleri Mzesi (T EM), Nu 73 te) kaytl bulunan bu nshann, 734 /1333-34'te Abu Said'in (1317-1336) hkmranh zaman ndan, "mstensih Muhammed bn Hac Devletah" tarafndan yazld anla lmakta ve dil bakmndan Karahanllar devrini, dolay siyle 12-13. yzyllar, Orta Asya slami Trk Edebi dilini yanstmaktadr. Bu evirmede "Tangrda adnn yerine Tangrdan ngin "Tanrdan baka" "kirtgngli yerine bitgan" inanan, mmin" "yak (yek)" yerine iblis " eytan" kullanlmaktadr. Bu evirme de arapa ve farsa kelime pekaz kullanlmaktadr. evirme, o gnk trke ile yap lmak istenmitir: "Okgu" "Kur'an" (Ar. Kur'an) balg (belg) "i aret, Kur'an ayeti "tangr "tanr" (Ar. Allah), idi (Sahip, Rab) ar g can veya ar g lin "Saf Ruh" = (Cebrail) (Ar. RuhalKuds) yak ( eytan, iblis", bitig idilari" kitap sahipleri" (Ar. ahlalkitab), ortak kat gh veya ortak ko ul "Tanrya ortak izafe eden, politeist" "sak yahut kni" hesap ve kar lk verme gn" (Ar. yevm addin) v.b., tapnur silar" ibadet edersiniz" b.v. Bu evirme kopyesinin bir ihtimale gre 11. yzy ldan (Kltr Merkezi Kagar'dan) geldii, ve "Yal saray veziri Balasagun'lu Yusuf Has Hadb "in Trk dilinde yay lm ilk edebi eser yaz lar" uzun didaktik iir" Kutadgu Bilig (462 /1069-70) in nam na yazld Ebu Ali elHasan bn Sleyman (nvan]. Tabga Bu ra Kara Hakan)' n zaman olduu gr -vardr.' Bu yakn zamanlarn Kur'an evirmelerinde de hep Tangr eklini gryoruz. Ele geen ikinci Kur'an evirmesi muhtemelen 13. ve 14. yzyl ( ngiltere ManchesterRylands Kitapl Ryland.) Arapa Yazmalar 25-38 de ilk eviriye benzeyen yerler vard r: rnek: "agar tilasati Tangr , klgat sizni bir bodun "Tanr dileseydi, o sizi bir millet yapacakt ."6
5 Janos Eckmann, Sf. 18 6 Rylands yazmas hakknda ki kaynaklar Janos Eckmann belirtiyor: - lk tantan: A. Mingana, An old Turki Manuscpript of the Koran: Moslem World V (1915), S. 391-398, Keza ilk tantan ayn yazar' n: Catalogue of the Arabic Manuscript in the John Ryland Library Manchester, Manchester 1934, S. 27-30. - Janos Eckmann, Do u Trkesinde bir Kur'an evirisi: Trk Dili Ara trmalar Yll Belleten (Ankara 1968), Sf. 51-69 (Trke metinlerden semelerle). - A.J. Arberry, The Koran Illuminated A. Handlist of the Korans in the Chester Beatty Library, Dublin 1967 (Nu: 54 ve 55) - Janos Ecknann, Two Fragments of a Koran Manuscript with Interlinear Persian and Turkic Translationas: Central Asiatic Journal XIII (1969) s. 287-290.

113

Gene 3. Kur'an evirmesi: A.A. Semenov'udkatalo undan bilgi alarak Janos Eckmann 8 Farsa ve do u Trkesiyle evrilmi bir el yazmas Kur'an evirisinin, Takentteki zbek Ilimler Akademisi Kitapl nda bulundu unu, bilhassa dilinin Karahanl Trkesi oldu unu belirtiyor. Semenov'a gre bu eser 13. yzyla aittir. 4. eviri de: Sleymniye Kitapl nda korunma Do u Trkesiyle satr-aras evirilen Kur'an' n dilinin 14. yzyln Harezm Trkesi olduu anlatlmaktad r. 9 Mstensihin ada ile istinsah yerinin yazmada belirtilmedii bu eserin, Rebbilhir ortas , 764 /Ocak- ubat 1363 oldu u ileri srlyor. 5. eviri: Trkoloji literatr'nde "Anonim " veya "Ortaasya Tefsiri" diye bilinmekte olup" 1914 te Kar (zbekistan) da bulunan ve imdi Leningrad daki Asya Halklar Enstitsnde saklanmakta"d r." "Mstensihin ad ile istinsah yeri ve tarihi bilinmiyor. Yazma W. Barthold'a gre (Asia Major II, 1925, S. 125-127) Mvernnehir'de ve Abdlkadir nan'a gre (Trk Dili 1 /7, 1952, Sf. 20) Harezm'de yaz lmim."" Kpak O uz, a atay unurlarmn bulundu u bu evirinin Harezm Trkesiyle yaz ldn belirtmekte, bilhassa a al ay unsurlarnn grlmesi sebebiyle, yazman n 15. yzyldan nce yaz lmayma belge olarak gsteriliyor. 6. eviri: 16. yzyln ilk yarsnda yaplm sanlyor, dili a al ayca'dr." Abdlkadir nan bu konu zerinde ayd nlatma bilgi sunmaktadr."
7 A.A. Semenev, Sobranie vostanych rukopisej Akademisi nauk Uzbekskoj SSr, (C. IV, Takent 1957, No: 2854, demirba Nu: 2008). 8 Janos Eckmann, Y.A.V. Sf. 20 9 Y.K. Sf. 21. (Yazma: stanbul Sleymaniye K. Hekimo lu Ali Paa Camii Nu. 2 (Daha nce, Millet Kitapl, Hekimolu Ali Pa a Nu: 951) 10 Janos Eckmann, Sf. 21. 11 Janos Eckmann, Y.A.G.K. Sf. 21. "Anonef Tesir" le ilgili Rusa kaynaklar iin, Sf. 21 de bilgi veriliyor. 12 Bilinen iki yazmann saklananan kaynaklar : stanbul, Topkap Saray Kitapl III, Ahmet K sm, Nu: 16. (Tarihi 950 /1543-44). Mstensih ad ve yeri kaytl de ildir. Fehmi Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalo u, st. 1961, S. 6-7 Nu: 18-19. "Ayn tip baka bir yazmada Konya Mevlana Mzesi Kitap. Nu: 6624 /921. (Tarihi Rebil evvel 20, 951 /11 Haziran 1914). Bunda Mstensihinin ad ve yeri belli deildir. 13 A. nan, eybanh zbekler a na ait bir a atayca Kur'an Tefsiri, Trk Dili Ara trmalar Yll-Belleten 1962 (Ankara 1963) Sf. 61-66.

114

Bu Kur'an evirileri iin 20. srenin 116-119,. yetlerinden rnekler sunan" Janos Eckmann' n bu karlatrmasnda secde etme kar l "Ykndler" cennet kar l "umak", eski Trklerin inanlar na dair ksa bir rnek olabilir.

XV. YZYIL BA MES

LARINDA YAPILMI KUR'AN TERCU-

Trklerin islamiyete gei lerinden en az beyz yl sonra "SatrAras" (Muhammed Bin Hamza)n n evirmesinde bile islamdan nce Trklerin nasl eski Trk inanc ndaki kelimerleri benimsedi inin bol rnekleriyle doludur. Giri Ksmnda "Kur'an Kerim'in Trke Tercmeleri" zerinde yaplan ilk tercme nshalar belirtilmitir. 15 Ayrca (Muhammed Bin Hamza'nn Kur'an Tercmesi) ve bilgin zerinde ara trma yaplmtr. Elbette bu evirmeye arapa ve farsa kelimeler gittike artarak gelmitir. Bu inceleme de (Kur'an Kerim ve Hazreti Muhammed'in Hayat ) hakknda etraflca bilgi sunulmutur.6 lk Sreyi aynen naklediyoruz: Srat'lFaatiha (7 ayettirMekkede nazil olmu tur) Bismillahirrahmanirrahim Tanr adyla yani balar ve okurum, gey rahmat klc, rahmat k lc. 1gmek Tanr'nundur; lemler issiy bisleyicisi. 2Gey rahmet klc rahmet k lc . 3Yanut gni issi ya'ni k yamet gnnde hkm eyleme e malik olan. 4 Sana taparz; dak senden arka virmek isterz. 5Yol gster bize, do ru yol. 6-7 Yolu offlarun kim eylk
14 Janos Eckmann, Y.A.G.K. Sf. 22-24. 15 Muhammed Bin Hamza, XV. yzy l balarnda yaplm "SatrAras" Kuran Tercmesi st. 1976, Kltr Bak. Yay. I. Cilt Sf. 1-11. Haz rlayan: Dr. AhmetTopalogiu, Dr. Ahmet Topaloglu'nun balangtaki inceleme yaz snda XIXXXII. (4 sayfa kadar) geni bir bibliyografya sunulmutur. 16 Y.K. Sf. 13-42 ve 43-99

115

eyledn onlarun zerine; kak ndmlar de ller ya'nt cuhd deller; daki azmlar de ller nasrni de ller. Burada hemen hemen her sayfa da (tanr ) (sf. 1, 12 v.b.) (yanut) (Sf. 1) (yanut gn) (Sf.1) kelimesiyle tercme sunulmakta vakit vakit Allah ad da belirmekte, peygamber yerine Yalavac (vmek) (Sf.89 v.b.) gemekte bazen (Tanr ) kelimesiyle yan yana (alap) (Sf. 2 v.b.) ad (Sf. 88) yaz lmaktadr. Yzlerce y l nce kullanlan (Tap nak) (Sf.1 v.b.) (togru yol) (Sf. 1 v.b.) (anmak) (and), Keza daha (Bakara) Sresinde cennet yerine (umak- uma a) (Sf. 2, 4, 5 v.b.) alab (Sf.2) ( nanduk Tanrya) (Sf. 2) bazen imn da geiyor. (Sf. 3v.b.) Yarhgamak v.b. s nmak, mnafklk yerine (Sayru.hk) (Sf.3), bunk anlamda (Gk) kelimesi kullan lmaktadr. (Sf. 3 v.b.) (Bakara 2. Sre. Ayet 22) "Ol kim k ld sizn iin yeri d ek dak ggi yaplm ya'n'i ev rts gibi. Dak indrdi gkden, su, pes kard anunda yimilerden, sizin dizmuz in. Pes k lman Tanr'ya bendeler, siz bilriken ya'ni kim yarad c 01'dur." (Sf. 74) (dilemek) (Sf. 3. v.b.): "Bayk Tanr her nerner nese zere gci yiterdr" (Bakara 2. Sre, yet 20 sf. 3) "Tapun alab muza; ol kim yaratt sizi" (Bakara 2. Sre, Ayet 21. 26) (sf, 4) Keza "Bay k Tanr" "Bayk Tanr yarglaycdur, rhrnat klc, Al mran 3. Sre, Ayet 89; v.b. Bkara 2. yet 26 (Sf. 4) Melek yerine, eski evirmelerde ki gibi firi te geiyor. Bu eviri de yek, iblis ve eytan olarak kar lanyor. "Bay k Tanr" (Sf. 209 v.b.)" alab " sk sk gemektedir. Trklerin slnda masndan ok sonra yap lan bu eviri de bile slmda'n nce ki Trklerin Tek Tanr dini zaman ndan kald belli olan bir-hayli kelime mevcuddur.

116

14- 12. YZYIL SRNANI RAHIBI MIKHAEL'IN D NCESI

Sryni rahibi Mikael' ve ondan etkilenenler 12. yzy ln nl bir gzlemcisi olarak u dnceyi zetlemektedir. "Trkler, Tek Tann'yk inanyorlard . Araplar'n Allah' da tek ilhd. Bylece Trkler, Araplar' n dinini kolayca kabul ettiler." (Chronique, III, 156-7) Sryni Mikael Trklerin ok ncelerden tek Tanr 'ya inandklarn belirtiyor.

1 Ylmaz ztuna, Osmanl Trk Toplumunda Din, (Hayat) Tarih Meemuast, 1 Kas m 1976, Yl: 12, C. Say 11, Sra No: 143, Sf. 6. (Trklk) Dergiside

117

15 XIII. YZYILIN HAKANLARI:

XIII. yzyldaki nl hakanlardan Mngke, ak ve kesin ekilde Trk Tanr inancn belirtmektedir: "Ancak tek Tanri vard r. Onun takdirine gre yaar ve lrz."' Uygur ve Gk Trk hakani da, "Tengri tek, Tengri yaratm " lakabZar na gre Tengriye benzer veya onu Tengri halketmi tir. Moolllarm hakani Mngke (Meng)) daha da ileri gider, Rubruquis'e gre bu hakan n Fransa kral IX. Luisye yazd mektup a adaki ekilde ba lar: "Ebedi Tanr'nn buyruudur bu : Gkte ancak bir ebedi Tanr vardr. Yeryznde de ancak bir sahibin olmas gerekir. 0 da, Cengiz Han'dr."2 Meng Kaan, e itli dinlere mensup din adamlariyle yapt bir toplantda yle diyordu: "Tek Tanr'ya, onun irdesiyle can bulup ya ad mza ve ldmze inanrz." 3

1 Prof. Dr. Laszlo Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971, Sf. 30 2 Y.K. Sf. 31. Ylmaz ztuna Tarih Mecmuas nda zikrediyor. (Rubruck, Journey, 235-236) 3 Ylmaz ztuna, Rubruck, Journey, 235-236.

118

16- SLAM DEVRI: SULTAN VELET 13. yzyl)

(Islam Devri) ba l altnda (XIII-XVIII. yzyllarda Garp Trkesi) ile Ilgili Kaynaklar aras nda da (Tangr) ad gemektedir. Mevlana'mn olu Sultan Veled (1226-1312) "Ibtidaname'dan Beyitler" (Divan- Trki, Sultan. Veled) de (Umak) ve tekrar tekrar (Tangr ) gemektedir. "Dnyann dirlii geer kalmaz Tangrdan kim dirise ol lmez." "Tangr birle hemie olmakdur." "ben sana irem ki kurtulas n. Tangr yoln onun gibi bulasn." "ne baluklar var ol dengiz ire ger sanga Tangr (Tengri) ol sudan iire."'

NEMLI KAYNAKLAR Hammer'in Viyana Nshas zerinde 1829 da Jahrbcker der Literatur'da Rebabe-nme zerinde durulmu tur. Bu konu zerinde M. Wickerhauser Viyana nushas elyazma Rebabnme'yi ZDMG. XX., 1866 da evirerek yaynladn, W. Radloff' un ayn eseri 1889 da (Bullet n T.X., Rus Ilmi Akademisi ne ri) yay nlamtr. - Salemmann' n 1890 da bu konuda yaynn v.b. gryoruz. Avrupa ktphanelerinde bu nemli eserin elyazmalar saklanmaktad r. Prof. Dr. Saadet a atay'n belirttii zere "Ibtida-nmenin Trke ksmn, Rus mste riklerinden M. Martinovi, Veled elebi'nin bulduu stanbul nshalarna dayanarak, 1917 de Zapiski XXVI da
1 (Saadet a atay. Sf. 228, 229, 230, 233)

119

(205-232. S.) yay nlanmtr. Di er kaynaklar Fuat Kprl'ye ait olup unlardr: Prof. Dr. Fuat Kprl, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Ara trmalar, stanbul 1934, (Sf. 162-173) Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, st, 1926, S. 310 Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, st. 1918. (Bu eserin 2. basm Diyanet leri Bakanl Yaynlar aras nda kmtr.) Fuat Kprl, Trkiyat Meemuas , II. C. 475.

120

17 AIK PAA (1272-1333):

Asl ad Ali olan Ak Paa'nn' "Garibnme" (M. 1330 da tamamlanan) (Tangrnng) (Tenkrinin) (Tangrya) 2 (Tengriye) v.b. a da ve sonraki yzyllarda gene Allah' ad yan nda Tanr, Tangr, Tengri ad ekillerinde geiyor.

1 Fuat Kprl Islm Ansiklopedisinin 9. tzn de (A k Paa) maddesi bu konuda nemli bir makaledir. Garipnme'nin yurtii ve d nda birok yazma nshalar bulunmaktadr. 2 Garibnme, Ak Paa, Garibnmes'i; Prof. Saadet a atay, Trk Leheleri rnekleri, Ankara 1950, Sf. 241, 242, 243, 244. Bu konuda nemli kaynaklar olarak u eserler saylmaktad r. Bursal Mehmet Tahir," Osmanl Mellifleri" I, 109-111. S. Hammer, " Geschichte der Osmanischen Dichtkunst" I, 54, 1836. Gibh, "A History of Ottoman Poetry" I, 176, 1900-09. - Jozsef Thury," XIV. as r sonuna kadar Trk Dili Yaldigrlar " MTM II, Say 4 Fr. Babinger, "Ak Paa" MSOS 1928, (kk bir yaz 1-7 S.) C. Brockelmann, "Altosmanische Studien, die Sprache des A k Pa a und Ahmedi" ZDMG 1919 LXXIII. Faik Re ad, "Tarihi Edebiyat Osmaniye" 1913. Cevat Hakk Tarm,' "Kr ehir Tarihi" 1938 Hasan Fehmi Turgal. "Ak Pa a" Duygu Gazetesi. ank r, 1937, Nu. 342 Saim lgen, "Krehirde Trk Eserleri" Vak flar Dergisi, 1942, II. Fuat Kprl, Anadolu'da Trk Dili ve Edebiyat nn Tekml, Yeni Trk Mecmuas , 1933. Ayn makale Enzyklopdie des slam 'da Almanca,' "Die Osmanisch Trkische Literatur" s. 1015 Fuat Kprl, islm Ansiklopedisinin Trkesinde A k Pa a maddesi, s. 701-706 F. Giese, Ayn Enzykl. des Islam'da Ak Paa maddesinde ki yazs .

121

18 YUNUS EMRE (XIII Yzy l)

Bu ok nl Trk airi(Ozan), mutasavv f ve bilgini Yunus Emre'nin Divan' nda, Allah ve Allah' n muhtelif adlar ok sk gemekte, mekte, fakat Tanr (Tengri) ve alab (alap) ad da Divan'da yer almaktadr. Ar , dokuzuncu gk, btn alemi evreleyen, lem tasavvurunun sonu ve en yksek kabul edilen yer, tavan olarak grlmektedir. Ar (Arapa): Dokuzuncu gk. Btn alemi evreleyen, lem tasavvurunun sonu ve en yksek kabul edilen yer, tavan eklinde dikkati ekmektedir. Keza "beytrlma'mar, Gk'te Kbe hizas nda bulunan, Allah'a en yakn meleklerin tavaf etti i ev ve Zre, 3. kat gkte bulundu u sylenen parlak y ldz" anlam nda behrmektedir. 2 Yunus Emre, Eski Trk inanc ndan beri gelen cehennem kar l TAMU'yu ve CENNET karl Umak (UMA I) kullanma a devam etmitir. Ynus Emre , Allah kar l , Esma'l Hsna'r, Allahn 99 adn tamamen kar lar ekilde Tanr ad n kullamtr. E er bu uygun anlam olmasa, bilhassa o dnemde Tanr adn hi kullanabilir miydi? Tanr demesi yzy llarca hi yadrganamam tr. Birok Trk airleri, bilhassa ozanlar iirlerinde ve bilginler eserlerinde (yap tlarnda) ayn ekilde hareket etmekte bir ayk rl k dnmediklerini rneklerle gstermekted rler.
I Gnmzdeki Divan hakkndaki kaynaklardan birka unlardr: Burhan Toprak, Yunus Emre Divan , st. 1933-1934, 3 Cilt. 2 Cilt Halinde st. 1943. Tek cilt olarak , st. 1953 ve 1960. Nihayet tek cilt olrarak, 1966 y lnda bankas Kltr yaynlarndan kmtr. Hazrlayan ve Notlanyla A klayan, Prof. Abdlbaki Glpnarh, Ynus Emre Divan , st. 1943-1948. - Haz. ve Aklayan: Abdlbaki Glpnarl, Yunus EmreRisflt alNushiyye ve Divan. st. 1965. 2 Haz. Aklayan: Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , Ynus Emre Divan, Tercman 1001 Temel Eser, 5 Sf. 185, 189, 190, 193. Abdlbaki Glpnar'n notlar ve a klamalarna baknz.

122

19 SULEYMAN ELEB'NN MEVLD' (1409) (MEVLD YAZIMI, DOUMU 1360LS 1422?)

Sleyman elebi nl Mevlid eserinde hem Allah hem de Tanr adn sy lemekte bir engel grmemi tir. Biz bunlarn halk aras nda hla hi yadrganmadan dinleni ve syleniine i aretle yetinece iz. Burada yalnz Gk konusu da ok yak ndan ilgili olduundan ona dar de ok ksaca bilgi sunaca z.' "Amine Hatun Muhammed nesi ol sadeften old ol dr dnesi nk Abdullah'dan old hmile vakt irid hafta v eyymle" fashnn sonunda:

her ki dinlerse bu szi k ile lcerem TANRI ana rahmet k la" tamamlanyor. Peygamberin yaptklar anlat lyor: "Kld da'vet Tanr 'ya hem kullar er'ile gsterdi togr yollar

1 Dr. Necla Pekolcay, slnd Trk Edebiyat, st. 1967, Sf. 149-176. Prof. Dr. Ahmet Ate , Vesiletn Necat, Mevlid., st. 1954. Ahmet Aymutlu, Sleyman elebi ve Mevlidi erif, 19 58. Yahya Benekay, Ya ayan Mevlidi erif, 1964. Mevlidi erif, haz. Vasfi Mahir Kocatrk, 2. Bas m 1966. Mevlt Haz. T. Alangu 1958. Mevlid, Haz. Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , st. 1970. Burada Mevlid'in yeni basmlarndan birka rnek sunduk.

123

Mevlid'in dier bir yerinde gene Tanr adnn Allah kar lnda gbsterildi ine bir ka rnek daha sunuyoruz:
G4

Hakka hamd ile senay bihisab old Hak avniyle kil kitb Tanrdan yzbin dr-ad ile selam

Tanr rahmet eyleye ol hn in Kim du kla bunu yazan in" Mevlid'in (Yel:adet Bahri) inden: "Berk urup kt evimden nagehan Gklere dek nur ile doldu cihan Indiler gkten melekler saf saf Kbe gibi k ldlar evim tavaf Do du ol saati e ol sultan din Nura garkoldu sema v zemin"

124

20- UYGUR HARFLERI LE YAZILAN ESERLER: 15. YZYIL

Uygur harfleriyle yaz lm Mecmua da 5 eser ihtiva etmekte, 4 Aralk 1431 de, Yezd ehrinde, Mansur Bahi tarafndan yazlar (Mes'ele Kitab)nda 1 ve 2, 3: "Yaman-lk klm-a-gl kim tengri ta'al- Seni tudar ol aydz-a kim tengri ni sen m... Oldurdup turur sen kim her ne tiseng an " (Sf. 248) Tercme "Ktlk yapma ki Tanr Tal seni tutar(?) O, sylese ki "Tanr'y sen mi oturtup durursun ki her ne desen onu". 14. "Kim tengri ta'al-a-ga slm nisbet k lmak," 16. "Kim tengri ta'al-a oldurup (ldrp) turur tat birur". I, 11; II, 8, v.b. I/11. "bireg ayidz-a kim tengri ta'al-a sanga
5,

Tercme "Birisi sylese ki" Tanr Tal gkle

ya arta ya yukar ya aa bakp turur" dese kfir olur. Mes'ele birisi sylese ki "Tanr Tal sana zulm etsin ylece ki sen bana zulm ettin" dese kfir olur. Onun iin ki Tanr Tal'ya zulm nisbet etmek rev deil (dir). Mes'ele: birisi sylese ki "Tanr Tal oturup (ldrp ?)

durur, adalet verir." (Sf. 249) Metinde "Tengri Tal" veya "Tengri", geiyor" Metin v.b. (Sf. 252) Tercme (Sf. 253) Di er bir metin de IX. 271 (134 a) "Hak' ta'al-manga sons z umak birz-e umak-ka kirm-e gey men" (Sf. 254) 125

evirme "Hak tal bana say sz cennet yerse Cennete girmeyece im " v.b. derse kfir olur (Sf. 225, 256) 259. sayfaya ka1 /8,9,10,11,12 dar hep Tengri, diye Tengri Tal diye gemekted r. "bire g aydza kim tengri ta'la kkte ya ar ta ya yokar yakoy bakp turur tiz'e kfir bolur mezele Dikkate sayan bir anlay belirtiyor.'

1 Osman F. Sertkaya Uygur Harfleri ile yaz lm Btz Mensur Paralar F. Mesele Kita Trkiyat Meemuas, stanbul 1976, C. XVIII, (1973-1975) Sf. 245, 280.

126

21 EBLGAZ BAHADIR HAN (17. YZYIL):

Eblgazi Bahadr Han, (17. yzy l) ( ecere-i Terakime)' Trklerin soy ktii nde Trklerin Nuh'un 3 o lu Ham, Sam, Yafes'ten (sf. 23), soyundan srd n o da belirtiyor. Burada Kk (Gk) Han geiyor. Kk, Gk anlam ndadr. 2 Trk halk Yafes'ten tredi ine gre, Tanr 'nn birliine inamy orlard, (Sf. 26) demektir.: "Trk halk Yafes'ten t Al nca Han zamanna kadar mslmanc ." (Sf. 26) Alnca Han zamannda "Tanr'dan" sapld deniliyor. (Sf. 26) O uz "Tanr tal"ya inan yor. (Sf. 27, 34) Tanr 'ya iman etmiyenleri esir alyor veya ldryor. Tanr Esasen kkl sylentiye gre Trkler Nuh'un o lu Yafes'ten tremi tir. Yafes, Allah'a inanan bir kimsedir. Bu duruma gre Trkler Allah inanc na sahiptiler.

1 Yeni basmum Hazrlayan Muharrem Ergin, Tercman 1001 Temel Eser. Daha nce zeirinde al lp yaynlanmtr. 2 Ouz Han'n kk o lunun birisinin ad (kk (Gk) tr, di eri Ta (Da), Tingiz (Deniz) dir. v.b.

127

III - BLM 1- TRK ATASZLERINDE TANRI:

Ataszler tarih boyunca halk n uur (bilin) ve gndelik davran nda yu rulmu ve geni anlam ve tahlile uygun bir yap gsteriyor. Allah adnn geti i pek ok ataszleri vard r. Tanr adnn, gk veya ba ka bir anlam belirtmeden (Allah) kar lnda kullaml ve bunun yad rganmay dikkati ekicidir. Bu bak mdan da ayr bir deer tamaktadr. Manevi kltr ve inan kklerinini ve kalnt izlerini gstermesi bakmndan dikkate ly kt r. 1fidemden utanmayan Tanr 'dan korkmaz. 2 2 Tanr rzkn kuluyla birlikte yarat r.' 3 Komu hakk Tanr hakkdr.' 4 Avrat dzd evi Tanr ykmaz, avrat bozdu u evi Tanr yapmaz. 5 Byklk Tanr'ya yakr. 6 Dileyen Tanr'sn bulur. 7 Gemiye binmeyen Tanr korkusu bilmez. 8tin ss (sahibi) var ise, tav ann da Tanr's vardr.' 9 Kul ile Tanr arasna girilmez. 10 Mudara da rak olan, Tanr'ya yakn olur. 11Tanr'dan korkan, kuldan korkmaz. 6 12 Ev yapanla, evlenenin Tanr yardmcsdr.
1 Hikmet Tanyu, Ankara'da Adakla ilgili Szler ve Adaklar. A. . lhiyat Fak. Dergisi, C.IX, Yl 1961, Ankara 1962 de geni ekilde Ataszleri kaynaklar sunulmutur. Burada sonraki kaynaklardan birka rnek sunduk. 2 Trk Ataszleri ve Deyimleri, st. 1971, 1000 Temel Eser, C.I, St. 11 3 Y.K. Sf. 50 ve Ali Do anay, Trk Atalar Szl , Ankara 1973. 4 Ali Do anay, Trk Atalar Szlii ii, Ankara 1973, Sf. 181. 5 Trk Ataszleri ve Deyimleri, stanbul 1971, C. 1--2. 6 smail Hilmi Soykut, Trk Atalar Sz Hazinesi, stanbul 1974.

128 ,)

2 DEYIMLER VE GK HAKKINDAK SZLER

Ahmet Cafero lu " amanSayamin Bir Duas". Reit Rahmeti Arat iin, Ankara 1966, Sf. 155, 166. (XIV. yzy l Azeri edebi mahsul Dedem Kork tta): "Gydeki gy bulutlar Yorgamdr obann" (A. Cafero lu, Azeri halk edebiyat nda "Sayac Szleri" Azerbaeycan Yurt. B. III. Say Sf. 35, 36, stanbul 1934, S. 359 ) Sevinli bir haber veya yak n birisi dndnde ok eskiden de Gznz aydn denilirdi. Tanr misafiri, Tanr kulu gibi deyimleri de kullamlmaktayd . Ayrca Tanr verdi, Tanr korusun, Tanrya emanet, Tanr akma, v.b. Gkten ne ya d da yer kabul etmedi. Dikkata ayan bir ataszdr. u manzume de derin bir anlam gstermektedir: "Ar' ge, fer i atla, sidreyi a , Gr ne var mverda ibraethiz."

129

3- RENKLERLE ILGIM DEYMLER-BENZETMELER:

1- Kara yz. 2- Yz kara oldu. 3- Yzm kara ettin. 4- Yzm kara kt. 5- Kara talih. 6- Kara baht. 7- Kzl sultan. 8- Gk Sultan. 9- Kzl. 10- Kzlelma. 11- Kzlba *12- Gk br. veya Gk Beri. 13- Beyaz kitap. 14- Ak devrim. 15- Gk boncuk (mavi) 16- Gk-gz (mavi) 17- Gk kubbe. 18- Gk Tengri, mavi-Tanr deil, burada, enginlik, ululuk, ycelik belirtiyor. 19- Gk-trk te yledir 20- Karakeili 21- Akkoyunlu, 22- Karakoyunlu,
* "Gk-Br Sultanm" Orta asya kavimleri hkmdar Gkkrta benzedi inden byle diyorlard . Kurt sylentileri Atill ile Avrupa'ya girmi , Cermenlerede gemi tir. (B. ()gel, Trk Mitolojisi, Istanbul 1971, 1000 Temel Eser, Sf. 26).

130

23- Karacada , 24- Karacuda 25- Akdeniz, 26- Karadeniz 27- Karak 28- Kara Budun 29- Gk Ik (Ouz dininde) 30- Akbaba 31- Albast 32- Gkkua (Ebem ku a) (Alimi Sema) 33- Gkalp 34- Gktrk Dinlerin o unda kyafetlerin, sr, meneke, siyah, krm z v.b. nemli yerleri vardr. Dinlerde bu hususta semboller bahsi dikkati ekicidir.

131

4 TEK TANRI NANCI OLDUUNA DAIR BELGELER:

1Eski Trkler de hakan veya beyler ba arlarn anlatrken "Tanrnn izniyle" derler. Tanr ad ok zaman yanlz kullanlr. Bundan eski Trklerin tek Tanr 'ya tapt klarn syleyebiliriz. (Ra onyi Tarihte Trkler) 2 Trk kavimlerine ve Mo allara dair islm kaynaklar ndan gelen haberler Trklerin "Tek Tanr "ya inanlarna dairdir. Din tarihileri buna tan ktr. 3 Yahudilikte ( srail Tanrs) denilmesi, bu dinin monoteist olmasna engel olmyor. stelik Yahudilikte Yehova (Yahve) yahudileri stn tutar. Trkler de Tanr nn kendilerini yceltti ine inanrlar. Gk-Trkler ve O uzlarn (mslman oluncaya kadar) (di er kavimler) Tek Tanr 'ya inandklar kesinlikle anla lmaktadr.' 4 Deil Gk-Trkler, Hunlar bile Tek Tanr 'l olan bir inanla, Gk-Tanrya inanmlardr.2 Gk Tanr'ya Altay Trkleri lgen 3 (iyilik eden varlk...). Yakutlar rng Artoyon" Mo olistan'da ya ayan Urenhalar Kayrakan 6 (Byk Han) ve uvu Trkleri Tur7 demektedir. Hepsi tek bir Tanr adna ve anlamna gredir. Yer-su'yu ilh sayan ve ikinci derece tanr gren ve yaln z Gk Tanr'ya ekseriyetle at kurban - sunulduu iddias' peri, koruyucu ruh ve melek anlaynn kar trlmasndan ileri gelmektedir. Dinler Tarihileri, dinin zn, esas n dikkate alrlarsa, Melek, cin, peri vsb. varlklar' birer Tanr olarak ifade edemezler.
1 Osman Turan, Trkler ve Islmiyet, Sf. 459. Osman Turan , Seluklular Tarihi ve Trk Islm Medeniyeti Ankara 1965, Sf. 293. 2 Baheddin ()gel, Islmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1962, Sf. 35. 3 A. Inan, amanizm, Tarihte ve Bugn Sf. 31,1954 bas m. S. Bulu, Samanizmin Trk Amac, S. II, Sf. 68, A. Anohin, Altay amanhna Ait Maddeler, lk Mecmuas S. 87, Sf. 242, Ankara 1940, Radloff, Sibiryadan, ev. A. Temir, stanbul 1956, Sf. 27. 4-5 A. nan, Y.K. Sf. 27 6 A. nan, Y.K. Sf. 31, Radloff Y.K. Sf. 6 7 P.W. Denisow, auva larn Dini, T. Kltr, S. 1, Sf. 55, Ankara 1962, ev. A. nan. 8 Wilhelm Koppers, lk Trklk ve IndoCermenlik, Belleten, Ankara 1941 C.V., S. 20, Sf. 457.

132

5 GK VE TURKLER (AR -ARI M) FELEK-EFLU:

Trklerin gge "Tengri" dedi ini ileri sren Bahaeddin gel,' (Trk Mitolojisi, 1000 Temel Eser, C. 2, Sf. 115) "Fakat gg de yaratan kutsal ve yce bir g vard ki, bunun da ad, yine Tengri, yani Tanr idi. "demektedir." Tarihi Sryani Mikil, Anadolu Seluklular nm islmiyetten nceki tek Tanr larndan sz aarken, "Trklerin bu yce Tanr 'ya Kan Tengri, yani Han Tanr , en yce Tanr dediklerini" yazyordu. Bu deyim "Kang Tengri" eklinde de sylenebilirdi. nk eski Trkede "Kang" sz, baba ve en ulu ata iin kullanlan bir deyimdir. 2 (Trk Mitolojisi, 1000 Temel Eser, Sf. 116) "Trk Ka anlar," "Tanrnn elisi" idiler: Byk Hun Devleti anda, "Tengri" sz yalnz bana, inlilerin en kutsal gcn ifade eden "Tien" deyimini kar lyordu. in Imparatoru da "G n ve Tanr'nn olu" idi. Moalca da bile Teng-geri' yi alm lar 13. yzylda bile gk iin kullanmlardr. "Mao-Tun (Mete) nin unvan da" Tengri'nin olu" idi. "Trkler ba langta Tanr szn" yaln zca yaratan Tanr iin kullanrlard. Sonradan anlamn genileterek kutsal ve byk eyler iin kullananlar oldu undan Kagarl Mahmut kederleniyor. "Eski Trklerin yce ve Tek Tanr s, Islmiyetteki" "Allah" gibi mcerret ve ekilsiz bir gt". Hatta Altay amanizminde bile, g n katlarnn resmi yap ld halde, Tanr 'nn ekli izilemiyordu." 3 (B. amanizm ()gel Trk Mitolojisi, 1000 Temel Eser. Sf. 117) B. ()gel admm alikanlndan kurtulamamakla beraber Tengri hakk nda nemli- grler ileri sryor. Hiristiyanlar Tanr 'nn sakall ekilde resmini izmi ler, 1970 ylnda Almanya'da bir okulda ocuklara Tanr 'nn resmi izdirilmi, renkli olarak nl bir dergide yay nlanmtr.
1 Trk Mitolojisi, 100 Temel Eser, C. 2, Sf. 115) 2 Trk Mitolojisi, 1001 Temel Eser, Sf. 116) 3 1000 Temel Eser, Sf. 117

133

Gn rengi kutsald . GK ve FEZA (UZAY) AYRI VARLIKLAR: Trkler uzay ile g birbirinden ayrmlardr: "Usuz ve bucaksz gk kubbesinin altnda, dnya ile ilgili bir de gk boluu vard. Eski Trkler, dnyaya de en bu bolua, daha dorusu "Hava" ya "Kalr veya "Kalk" derlerdi. Kal 'n sonsuzluklara kadar uzanan byk gkle ilgisi yoktu. Yine Trklere gre kal , yani "Hava" byk gk gibi kutsal da deildi." "kulardan sz aarken Kalk ku lar" derlerdi. Trkler dnyaya Acun ad n takm lard. "Ku ktrn uutuu" Hava boluu", dnyadan sayllyordu.4 (B. ()gel T.M. C.2, Sf. 127) "kle yerin s nr" Gk kubbesi" idi" (C.2, Sf. 128) GK IKRI I VE FELEK : slmiyette felek ve o ulu efltik eski Trklerde de vard . Felek gkyz iin sylenmekteydi. Eflk, bti,n yild z ve gezegeni, gne ve ay da ihtiva ediyordu. Bu fezaya (uzaya) Isltimda efltik deniliyor. (B.O. T.M. C.2, Sf. 130) Trkler sonsuzlua, Kkkr (Gkler) diyorlard . Burada unu ilave etmeliyiz. Bir de ar deniliyor.1 Gk kubbenin durmadan andne inanan Arap ve Iran'hlar bu dne "erh'i Felek" demi ler Trkler de bunu ark- Felek" yapm tr. Bu dnen kubbeye Gk a rs demilerdi. (krk nnnkltlmesi).

SONSUZ SAN!LAN FEZA (UZAY):

Gn en enginine diyoru . Eski Trklere gre Tanr y ldzlarn, gnein tesinde, ykseklerin kse inde, ondan daha yksek olmayan sonsuzluktayd . "Bu sebeble esk Trkler bu sonsuz yksekli e "zeliksiz", yani "Daha yksei bulunmayan, ebedi sonsuzluk" adn verirlerdi. Kutsal kitaplarda bu yere, yine Trke "stnki", yani" En stn olan " ad da verilmiti. Tabii olarak gn bu yksekli i yannda, yerin ve kainatn da sonsuz bir derinlii vard. Trkler bu sonsuz derinlik iinde, "Tpsiz tering"
4 B. ()gel T.M. C. 2., Sf. 127

134

yani "Dipsizcesine derin" deyimini kullan yorlard.s" (B.O.T.M. 1000. Sf. 140) Gk kubbeyi bir ad r gibi d nen Bat Trkleri'ne gre gk "yedi kat" t. Dou Trkleri ise 9 kat tanyorlard . Daha sonra onlar da 7 kat g benimsediler. Altay Trklerinde 12, 16, 17 katl gkler katda ileri srlmtr. 9 kat veya 7. kat Tanr katyd. Din grevlisi Kam ( aman) 5. kata kadar kabilirdi. "Gn" kap bekileri" ift bal kartallard . Trkler gn direini bir adr direine benzetmi lerdir. Islmiyette gkleri tutan Allah't r denilmitir.

5 B..T.M. 1000. Sf. 140

135

6 SLAM DNN'DE GK VE AR-I ALA:

Islam'da Tanr'y Ar Alada' aramak, zerinde durulmal dr. Ar Ala burada Tanr'nn en ycede olu u gibidir. Yeni bir aklama saylmah, yeni bir de erlendirme ve yeni bir yorum olarak dikkate al nmaldr.

SLAM YETTE GK, AR , AR -I ALA VE S DRE- MCNTEHA (s. 3 / 14, 16)

1 Kur'an- Kerim'de gklerin, yerin ve canllarn yaratl hakkndaki ayetler iinde biz Gk ve onun yarat l ve mahiyeti ile ilgili hadisler zerinde duraca z. Bylece Tanr ad aklanrken, onun gkle ilikisi ve bu konunun derinli i de daha geni olarak ortaya kacaktr. "O (Rabb) ki yeri, sizin iin d ek, g de bina yapt. Gkten su indirdi, onunla size rzk olarak e itli rnler kard . yleyse siz de bile bile Allah'a eler komayn." 1 "O ki, yeryznde ne varsa hepsini sizin iin yaratt ; sonra g e yneldi, onlar yedi gk olarak dzenledi. O her eyi bilir."2 " [Ey Muhammet ], biz senin yznn g e doru evrilip durduunu (Gkten haber bekledi ini) gryoruz. (Merak etme) elbette seni, holanacan bir kbleye dndrece iz. (Bundan byle) yzn Mescit-i Harm tarafna evir. Nerede olursan z, yzlerinizi o yne evirin. Kitap verilenler, bunun Rabbleri taraf ndan bir gerek olduunu bilirler. Allah onlar n yaptklarndan habersiz de ildir." 3 "phesiz gklerin ve yerin yarat lnda, gece ve gndzn deimesde, insanlarn faydasna olan eyleri denizde ta yp giden gemilerde, Allah'n gkten su indirip onunla lm yeri dirilterek
1 Bakara (2): A 22 2 S.2 /19.

3 Bakara S.2 /A. Meli 144.

136

zerine her e it canly yaymasnda, rzgrlar ve yer ile gk aras nda emre haz r bekleyen bulutlar evirip evirmesinde elbette d nen bir topluluk iin (Allah'n varlna ve birliine) deliller vardr." 4 "Rabb'inizden bir ba a ve genilii gklerle yer aras kadar olan, takv sahipleri iin haz rlanm bulunan Cennete ko un."5 "Gklerin ve yerin mlk Allah' ndr. Allah hereye kaadirdir. Gklerin ve yerin yarat lnda, gecenin ve gndzn gidip geli inde elbette akhselim sahipleri iin ibret verici deliller vard r. Onlar ki, ayakta, oturarak ve yanlar zerinde y atarken Allah' anarlar, gklerin ve yerin yarat l zerinde dnrler: "Rabb'imiz (derler), bunu bo yere yaratmadn, Sen ycesin, bizi ate azabndan k on, ."6 "Allah'n dininden ba kasn m aryorlar? Oysa gklerde ve yerde olanlarn hepsi, ister istemez, O'na teslim olmu tur ve O'na dndrlp gtrleceklerdir.." 7 Gklerde ve yerde olanlar n hepsi O'nundur. O'nu izni olmadan O'nun kat nda kim efaat edebilir? Onlar n nlerinde ve arkalarnda olan bilir. Onun ilminden, ancak kendisinin diledi i kadarndan baka bir ey kavrayamazlar. O'nun Krss, gkleri ve yeri kaptamt r. (yani o Yce Allah, gklere, yere, btn kinata hkmetmektedir). Onlar (koruyup gzet) mek, kendisine a r gelmez. O ycedir. byktr."' "Gklerin, yerin ve bunlarda bulunan her eyin mlk Allah' ndr. O, hereye kaadirdir."9 "Hamdolsun O Allah'a ki, gkleri ve yeri yaratt , karnlklar ve aydnlk' var etti. Yine de inkrc lar, Rabb'lerine (ba kalarn) denk . tut uyorlar." 1 "Gkleri ve yeri hak ve hikmetle yaratan O'dur. 'Ol' dedi i gn, oluverir. Sz hakt r. Sur'a flendi i gn de mlk O'nundur. Gizliyi ve a bilendir. O'hikmet sahibidir, hereyi haber aland r.""
4 Bakara 2. S. /. Mel1i164. 5 Ari imrn Sl. 3 /. Melli 133. 6 An mran S. 3 /. 189-192. 7 l'i mran (3), . 83. 8 Bakara 2. S. . 255... 9 Mide S. (5), . 120. 10 En'm (S. 6), . 1. 11 En'm (S. 6), . 73.

137

"(0) gkleri ve yeri yoktan var edendir. O'nun nas l ou u olabilir ki? Kendisinin bir ei yoktur, her eyi O yaratm tr ve O, her eyi bilendir. Rabb'iniz Allah, i te budur. O'ndan ba ka tanr yoktur. (0), her eyin yaratcsdr. O'na kullk edin, O, her eye vekildir." 12 "Gzler O'nu grmez. O, gzleri grr; O ltif (gzle grlmez veya ltaf sahibi), her eyi haber aland r."" "Rabb'iniz O Allah'tr ki gkleri ve yeri alt gnde yaratt , sonra (emri), Ar iizerina hkmran oldu." 14 "Gkleri ve yeri yaratt gndeki yaz sna gre Allah'n katnda aylarn say s on ikidir. Bunlardan drd haram (ay) lar dr. te do ru din budur ,,15 "Rabb'iniz (0) Allaht r ki, gkleri ve yeri alt gnde yaratt , sonra Ar 'a istiv etti (btn olu aleminin tahtna hkmetti). Yaratma ii(ni) tedbir eder (ynetir). O'nun izni olmadan hi kimse efaat edemez. te Rabbiniz Allah budur. O'na kulluk edin, d nmyor musunuz ?"" Do. Dr. Sleyman Ate "Kur'an- Kerim Meli kitabnn notunda u aklamay yapyor: "Ayette, gklerin alt gnde yarat ld buyurulmaktadr. Allah'a gn, "an" manas na geldii gibi, uzun devirler anlanuna da gelir nk Mearic Sresi'nde Allah kat nda bizim saymzca elli bin yl sren bir gnn mevct oldu u ifade edilmektedir. Ba ka yerlerde de Allah kat nda bizim saymzca bin yl sren gnn var oldu u a klanmaktad r. Yni Allah katnda gn itibaridir. e itli zaman birimlerini ifade etmektedir. te burada belirttilen gn, dnyalar n oluum devresi anlamnadr. Demek ki Allah, kainati alt gnde, yni alt byk devirde yarat p bunk biimine koymu tur." 7 "G-ece ve gndzn de imesinde ve Allah'n, gklerde ve yerde yaratt eylerde (Allah'n azab ndan korunan bir topluluk iin nice ibretler vard r.""
12 En'n (S. 6), . 101 ve 102. 13 En'm (S. 6), . 103. 14 Kelimesi kelimesine mn: "Sonra taht zerine kuruldu." S. Ate , Kur'an Kerim ve Meali (Sf. 142, Not: 1, lkbasm.) 15 Teybe (S.9), 36. 16 Yimus (10. S), . 3 17 Kur'an Kerim Meli, eviren: (Prof.) Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 181. 18 Ynus (10. Sa), . 6.

138

"Gkleri ve yeri alt gnde yaratan O'dur. (Bunlar yarat rken) Ar ' su zerinde idi (kinatta sudan ba ka bir ey yoktu)..." 19 Bunu eviren Do. Dr. Sleyman Ate : "-Gkler yarat lmadan nce Allah'n Ar 'nm su zerinde bulunmas , belki de kinattaki hayat n byk lde suya dayal oldu una i arettir. "Gerekten hayat, kinat n taht durumundad r. Allah bununla Kinat ynetmektedir. Bu da suya dayal dr. Tabii, gere i Allah bilir." Diye yorum yapmaktad r2 "Gkler ve yer durduka orada srekli kalacaklard r (Ate , Cehennemde). Ancak Rabb'in (karmay) dilerse (0) ba ka. nk Rabb'in, istedi ini yapandr. Mutlu khnanlar ise Cennettedirler. Gkler ve yer durduka onlar orada srekli kalacaklard r. Ancak Rabb'in ( karmay) dilerse (0) ba ka. Kesintisiz bir vergidir (bu) !,921 Allah odur ki gkleri grebilece iniz bir direk olmadan ykseltti, sonra Ar zerinde istiv etti (btn mlknn, btn yarat klarnn tahtna, yni ynetimine hkim oldu, her eyi dzenleyip ynetti), gnei ve ay iradesine boyun e dirdi. Hepsi belli bir sre iin ak p gitmektedir. (Yaratma) i i(ni) dzenler, yetleri a klar ki, Rabb'inizle karla aca nza kesin olarak inanas nz."22 Bu yetlerin evrilmesinden sonra, Do. Dr. Sleyman Ate , u nemli yorumu yapyor: "Bu yette cisimler aras ndaki itme ve ekme konusuna i aret vardr: Allah, gkleri bizim grebilece imiz bir direk olmadan ykseltti ini sylemektedir. Demek ki g , ykselten, birbirinden uzaklatran bir direk var ama bu direk, gzmzle grlecek cinsten de ildir. Bu direk, cisimler aras ndaki itme kanunudur. "G tutuyor, yer zerinde d mesini nlyor. Ancak O'nu izniyle debilir." (Hac Siiresi: 65) yetinde gk cisimlerinin yer zerinde d mek istediini, fakat Allah'n, bu d meye engel oldu unu belirtmektedir. Gk cisimlerinir birbiri zerine dme eilimi ise, cisimler aras ndaki ekim kanunudur. Bu suretle Kur'an hem itme, hem ekim kanununa i aret etmi bulunmaktadr. E er cisimler aras ndaki ekim gc, itme gnden fazla olsa gk cisimleri birbiri stne d erdi; e er itme gc fazla olsayd , gk cisimleri birbirinden sonsuzca uzakla trd .
19 Ild (11. S.), . 7. 20 Kur'an Hakim Meli, ev.: S. Ate , 1975, Sf. 192. 21 Hd (11.S.), . 107, 108. 22 Ra'd S. (13), . 2.

139

Cisimlerin, birbirinden belli uzakl kta durmas , iki kuvvetin denk olmasn gerektiriyor. Kur'an, Rahman Sresinin 7. ayeti olan "Allah g ykseltti, dengeyi koydu" ayetlyle de iki kuvvetin denk oldu unu haber vermi tir. phesiz bu, Kur'an' n bir mucizesidir." 23 "Allah'n gkleri ve yeri hak (ve hikmet) ile yaratt n grmedin mi ? Dilerse sizi gtrr ve yepyeni bir halk getirir."" "Allah O dur ki gkleri ve yeri yaratt , gkten su indirdi de onunla size rzk olarak e itli meyvalar kard . Buyru uyla denizde ak p gitmesi iin gemileri emrinize verdi, rmaklar emrinize verdi."" "Andolsun biz, gkte burlar yapt k, ve onu bakanlar iin ssledik ve onu, her recim eytandan koruduk. Ancak kulak h rszl eden olursa, parlak bir ate u'lesi onu kovalar."" Do. Dr. Sleyman Aye bu ayetler zerine u aklamalar yapyor: "Bur, yksek k k demektir. Gkte toplanan bir tak m yldzlar kmesine bur denir. Bu ayet, gkte bulunan e itli yld z kmelerine i aret e tm ektedir." "Cinler de insanlar gibi grnmeyeni yani gayb bilmezler. Ancak gayb haberlerini almak iin, bu y ld zlarla ssl olan en yak n g geip, as l ruhani gkten gizli haberler almaya al mlardr. Fakat zerlerine k vlcmlar salnm , buna rnuvaffak olamam lard r. Ayette, cinler gibi insanlarn da birgn g e kmaa al acaklarna i aret vard r. nk eytan t abiri iine kt eyler telkin eden insanlar da girer. Bu husus, Rahmn Saresi'nde daha a k olarak zikredilmi , g e trmanmak isteyen cin ve insan zmrelerinin zerine ate ten ve bakrdan k vlcmcmlarn gnderilece i ifade olunmu tur. Demek ki, insanlar da birgn g e kma a al acaklard r. Nit ekim, Kur'an- Kerim'in i aret etti i bu husus gerekle mitir. Fakat, insanlarn bu nk teknik gleri henz gne sistemini geme e msait deildir. Birgn, yldzlardan gelen btn engelleri a p, u maddi g tamamen geebilme imkan na ula tklar- muhl olmakla beraberfarzedilse bile, ruhani g e ula malarna imkan verilmeyecek, kar la tklar ilahi engeller, semavi haberleri almalar na frsat vermeyecektir.' 27
23 Kur'an-4 Hakim Melli, ev.: Prof. Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 214-215. 24 brahim S (14 S ), . 19. 25 brahim S. (14. S.), . 32. 26 Hicr S. (15. . 16,17,18. 27 Kur'an Kerim Melli, ev.: Prof. Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 227.

140

"Biz gkleri, yeri ve bunlar aras nda bulunanlar hak ile yaratt k. O saat de mutlaka gelecektir. (Hesapla ma, yarg gn). Onun iin sen gzel bir ho gr ile muamele et. nk yaratan, bilen ancak Rabb'indir. ,, n "(Allah), gkleri ve .yeri hak ile (hikmeti uyar nca) yaratt . (0), onlarn ortak ko tuklarndar. ycedir. (Di er ilahlardan v.b.)' 29 "Allah gkten bir su indirdi, onunla yeri lmnden sonra diriltti. phesiz bunda i iten bir millet iin yetler (Allah' n kudretine i aretler) vard r." 30 "Yedi gk, arz ve bunlar n iinde bulunanlar, O'nu tesbih ederler. O'nu tesbih etmeyen hibir ey yoktur, ama siz onlar n tesbihlerim anlamazs nz. O, halimdir, ok ba layand r."' Bundan nceki 42. yette Allah'a "Ar 'n sahibi" deniliyor. Do. Dr. Sleyman Ate bu yeti u ekilde yorumluyor: "Cansz sanlan her eyde inlsanlar n fark etmedikleri bir canl lk vardr. Btn e ya atomlardan meydana gelmi tir. Atomun ekirdei etrafndaki elektronlar, akla aknlk verecek bir h zla dnmektedir. Mesela' bir hidrojen atomundaki elektron, ekirde i etrafnda saniyede 2000 km. h zla dner. Sanki bir zerre, koca bir gne sistemini temsil etmektedir. te maddenin en kk paras , bu hareketiyle Allah' tesbih etmektedir. Tesbih, Yarat c'nn annn yceli ini sylemektedir. Her zerre O'nun ~n n yceli ini sylemiyor mu? Bir atomdak bu dzen, O'nun kemlnd haykrmyor mu?"" "(0) yeri ve yce gkleri yaratan taraf ndan (Kur'an) indirilmi tir. 0 Rahman, Ar ' istil etmi tir. Gklerde, yerde, ikisinin aras nda ve topra n altnda bulunanlar hep O'nundur." 33 "O ki, yeri size beik yapt ve onda sizin iin yollar at , gkten bir su indirdi. Onunla her e it bitkiden iftler kardk.""
28 Iller Sn. (15), . 85, 86. 29 Nahl (16. S.), . 3. 30 Nahl (16. S.), . 65. 31 isr S. (17), . 44. 32 Kur'311-1 Kerim Me3li, ey.: Prof. Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 253., 254. 33 Th S. (20), . 4, 4 ve 6. 34 Th S. (20), . 53.

141

"Biz gkle i, yeri ve bunlar arasnda bulunanlar, oyuncu (ii, e lence) olarak yaratmad k." 35 "Gklerde ve yerde kim varsa hep O'nundur. O'nun yan nda bulunanlar, O'na kulluk etmekten byklenmez ve yorulmazlar." 36 "inkar edenler grmediler mi ki gklerle yer biti ik idi, biz onlar ayrdk, ve her canl eyi sudan yaratt k Hala inanm yorlar m ?"" Do. Dr. Sleyman Ate 'in bu ayet sebebiyle yapt yorum udur: "Bu ayet de a mz ilminin ulat bir gere i aklamaktadr. ilmin tespitine gre btn kinat, ba langta bir gaz bulutu halinde idi. Sonra bu maddeden kreler eklinde cisimler frlamtr. Dnyamz da bu cisimlerden biridir. Gne ten ate bulutu halinde kopan dnya, kendi ekseni etrafnda dnerken yava yava souyup kabuk ba lamtr. Oluumu srasnda dnyadan ykselen gazlar ve buharlar, ya mur ekeklinde tekrar dnya zerine dklm , denizler okyanuslar meydana gelmi , nce denizlerle yosun eklinde bitkisel hayat ba lam ve nihayet geli e geli e (daha do rusu Allah'n izdi i plan ve program zerine yaratla yaratlaH.T.) insana kadar varan canhlar has!' olmu tur. Yni gk cisimlerinin birbirinden ayrlmasyle dnya meydana gelmi ve dnyada te ekkl eden sudan hayat do mutur. te ayet, z bir ifade ile bu gerei aklamaktadr. Kinat cisimlerinin anas olan birle ik gaz ktlesine ve bunun paralanarak gkcisimlerini meydana getirdi ine i aret eden birok ayetler vard r. Mesela Fussilet Sresnain 11.ayetinde: "Sonra (Allah), duman halinde bulunan g e hkmetti, ona ve arza: "gnll veya gnlsz olarak (buyrukuma) gelin!" dedi. " isteyerek geldik" dediler." Gk cisimlerinin anas olan birleik gaz ktlesi anlaulmaktadr. "Fatru's-Semavati ve'l-Ard: Gkleri yar p yaratan "tabiri de bu ktlenin paralara ayr larak gk c s mlerinin meydana getirildiine i arettir." 38 "- G , korunmu bir tavan yapt k, onlarsa hala onun (yni n, Allah'n varlna dellet eden) yetleri (nin yan ) nden dnmeden geip gitmektedirler. Geceyi, gndz, gne i, ay yaratan O'dur. (Bunlar n) her biri bir yrngede yzmektedirler." 39
35 Enbiy (21), . 16. 36 Enbiy (21), . 19. 37 Enbiy (21), . 30. 38 Kur'n- Kerim Meli, ev. ve yorumlayan: (Prof.) Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 296. 39 Enbiy S. (21.S.), . 32, 33.

1.42

Bu 33. ayetin Trkeye evrilmesinden sonra Do. Dr. Sleyman Ate u yorumu yapmaktad r: "Bu ayet, btn gk cisimlerinin bir felekte (belli bir yrngede) yzmekte olduklar n sylyor. Kur'an indi i srada ilim evrelerinde hkim olan Batlamyus teorisine gre gne ve ay hareket ettiren, felektir. Halbuki ayet, bunlar n felekte yzdklerini sylemekle o teoriyi ykmtr. Nitekim bu nn ispatlanm bilgisine gre de bu varl klar n her biri, Kur'n' n dedi i gibi bir yrngede yzmektedirler. Yce kudret, u uzayda, bir birine arpmadan yryen say sz gemiler yaratmtr."4 "Grmedin mi Allah( ); gklerde, yerde bulunan kimseler, gne , ay, yld zlar, da lar, a alar, hayvanlar ve insanlardan biro u hep O'na secde ediyorlar. Ama biro una da azab hak olmu tur. Allah kimi hor yapar (kime de er vermez)se art k ona ikram eden olmaz. Allah diledi ini yapar. "41 Bu ayetin yorumu dikkati ekmektedir: "Ayetteki "men fi's-semavati ve men fili-ard " ifadesinde "men" ler akl sahibi canllar gsterir. Bundan gklerde de ak l sahibi canllarn olduu anlalmaktadr. Geri gklerdeki ak l sahibi varl klarm melekler oldu u ileri srlm tr ama meleklerden ba ka maddi varl klarn olmas da kuvvetle muhtemeldir. Yni bu "men" ler, gklerde ve yerde bulunan btn melek, insan, cin v.s.. ak l sahibi varlklar gstermektedir. Nitekim ba ka yerlerde de bu ifade geer ve "Sr'a flendi i gn, gklerde ve yerde bulunan kimselerin lece i" ifade edilir. lmek tbiri de maddi varl klar iin kullanlan bir tbirdir. Bu bak mdan bu ifadenin, gklerde canl varl klar oldu una dellet etti i kanaatindeyiz. ,,42 "Sonra siz K yamet gn muhakkak diriltileceksiniz. Vsiiinzde de yedi yol (birbirine yol veren, birinden di erine ge-, ilen yedi gk) yaratt k. Ve biz yaratmadan gafil de iliz."43, Burada kr bir tabiat olmad , Allah'n bir plan ve pro rama gre yaratt belirtiliyor. Bunlarn tabiatn eseri olmay' , Allahn ilim ve
40 K.K. Melli, 1975, Sf. 296. 41 Hac' S. (22. S.), . 18. 42 K.K. Melli, 1975, Sf. 306. 43 M'minn S. (23. S.), A. 16, 17.

143

hikmetiyle yarat ld ifade ediliyor. Gene gkten indirilen ve bitkilere, meyvalara faydal olan su zerinde duruluyor: "Gkten (belli) miktarda bir su indird k de onu yerde durdurduk. Biz onu (indirme e kaadir olduumuz gibi) gidermee de kaadiriz." 44 "Yedi g n Rabb'i ve byk Ar 'n Rabb'i kimdir? de. Allah'ndr, diyecekler. O halde korunmuyor musunuz? de."" "Gklerin ve yerin mlk Allah' ndr. Dn de Allah'adr."46 "O(Allah) ki, gklerin ve yerin mlk (ve ynetimi) Onundur. (0), bir ocuk edinmemi tir, mlknde orta yoktur. Her eyi yaratm , ona bir dzen vermi , mukadderatn (kaabiliyetlerini, zelliklerini) tyin etmitr."47 " O ki gkleri, yeri ve ikisinin aras nda bulunanlar alt gnde yaratt, sonra Ar 'a hkim oldu (oradan mlkn ynetmektedir.) (0) Rahman'd r. (O'nun rahmeti, btn varl klar kaplamtr. Varlk ve hayat, O'nun rahmetinin eseridir. Btn kinata Allah Ar 'ndan hayat ve vcut da tmaktadr). Bunu, bir bilene sor. < <Sir'a frld gn, Allahn diledikleri bir yana, gklerde olanlarda yerde olanlarda korku iinde kal rlar. Hepsi Allah'a boyunlar bklm olarak gelirler.> > (S. 27 / 87) <<Allah'u Tel yle buyuruyor: < <Biz emneti gklere, yere ve da lara arzetiik; lkin onlar onu yklenmekten ekindiler ve ondan korktular. nsan onu yklendi, o, ok zlim ve ok cahildir.*> > Onlara "Rahmn'a secde edin!" dendi i zaman: "Rahmn nedir? Senin bize emretti ine secde eder miyiz hi ?" derler. Ve (bu), onlar n nefretini artm. Ycedir 0 ki gkte burlar yapt ve orada bir kandil ve ayd nlat c bir ay var etti."" "Gkleri ve yeri kim yaratt ?
44 M'mini1n S. (23. S.), . 18. 45 M'minfn , S. (23. S.), . 86, 87. 46 Nr S. (24. S.), . 42 47 Furkan S. (25. S.), . 2. X 33. S. (Ahzh). . 72. * 33. S. (Ahzb), A. 72. 48 Furkan S. (25. S.), . 59, 60, 61.

144

Size gkten(kim) su indirdi de onunla sizin bir a acn dahi bitiremiyece imiz gnl aan baheler bitirdi ? Allah ile beraber ba ka bir tanr var m ? Hayr, onlar sapan bir kavimdir." 49 Keza 64. ayette "Sizi gkten ve yerden kim r zklandryor?" denilmektedir. "Gkte ve yerde gizli hibir ey yoktur ki apak bir kitb (Levh-i Mahfuz) da olmas n.'" "Siz, ne yerde, ne de gkte (Rabb'inizi) ciz b rakamazs nz Sizin Allah'tan ba ka ne bir dostunuz, ne de bir yard mcnz vardr.'"' "Allah, gkleri ve yeri hak ile yaratt . phesiz bunda inananlar iin i aret vard r." 52 "De ki: "Benimle sizin aran zda ahit olarak Allah kafi. O, gklerde ve yerde ne varsa hepsini bilir 61. ayette de "Gkleri ve yeri kim yaratt , gnei ve ay kim (sizin yarar nza al mak iin) boyun e dirdi ? desen; "Allah" derler " Keza 63. ayette "kim gkten suyu indirip de lm olan yeri onunla diriltti ?" diye sorsan; "Allah" derler buyurulmaktadr. "Kendi ilerinde hi d nmediler mi ki Allah, gklerde, yerde ve bu ikisi arasnda bulunan her eyi hak ile ve belirtilmi bir sre ile yaratm tr. Insanlardan o u, Rabb'lerine kavu may inkar etmektedirler.' 54 "O'nun yetlerinden biri de gklerin ve yerin yarat lmas , dillerinizin ve renklerinizin de iik olmasdr. phesiz bunda, bilenler iin ibretler vard r.' 55 "O'nun avetlerinden biri de, size korku ve umut vermek iin imeki gstermesi, gkten bir su indirip onunla, lmnden sonra yeri diriltmesidir. phesiz bunda, akln kullanan bir millet iin ibretler vard r. O'nun ayetlerinden biri de g n ve yerin O'nun buyru uyle durmas dr. Sonra, sizi bir tek davetle a rd zaman bir de bakars nz ki (diriltilmi olarak yerden) karhyorsunuz. Gklerde ve yerde bulunan kimseler hep O'nundur, hepsi O'na itaat etmektedirler.
49 Neml S. (27. S.), . 60. 50 Neml S. (27. S.,) . 75. 51 Ankebt S. (29. S.), . 22. 52 Ankebt S. (29. S.), . 44. 53 Ankebt S. (29. S.), . 52'den Gkle ilgili yer. 54 Rilm . (30. S.), . 8. 55 Rm S. (30. S.), . 22.

145

Yaratmaya ba layan O'dur. Sonra, onu evirip yeniden yapar. Bu, Ona daha kolayd r. Gklerde ve yerde en yce (g ve an) sembol() O'nundur. (Enbyk kudret ve eref misali O'dur). O, stndr, hikmet sahibidir."56 "(Allah), gkleri grebildi iniz bir direk olmadan yaratt bir su indirdik, orada her gzel ifti bitirdik."" Gkten

Bu manevi' dire in ekim kanunu oldu u anlalyor. Bu Ayet-i Kerimede bitkilerin, erkekli ve di ih ift oldu u, bitkide erkek ve di i tohumlar bulundu u ve bitkilerin ift olarak yarat ld anlatlyor. "O (Allah) ki gkleri, yeri ve bunlar aras nda bulunanlar alt gnde yaratt ; sonra Ar 'a istiv etti (yni btn mlkn menbal, hayat n kayna olan Ar 'a hakim oldu, kainat ynetti). Sizin, O'ndan ba ka bir dostunuz, efaatiniz yoktur. D np t almyor musunuz ? (Allah, yaratma) i i(ni) gkten yere dzenler, (yaratmay gkten yere indirir. Ruh yere inip e itli varhklarda grnerek geli ir).' 58 "Hamd, gklerde ve yerde bulunanlar n hepsi kendisinin olan Allah'a mahsustur. Ahirette de hamd O'na mahsustur. O, hikmet sahibidir; (hereyi) haber aland r. Yerin iine gireni ve ondan kan, gkten ineni, oraya kan bilir. O, ok esirgeyen, ok ba layandr. Gklerde ve zerre mikdar bir ey O'ndan gizli kalmaz.' 59 "Gkleri ve yeri yoktan var eden; melekleri, iki er, er, drder kanath eliler yapan Allah'a hamd olsun. 0, yaratmada (diledi ine) dilediini artrr. phesiz Allah, her eyi yapabilendir."" "Allah gklerin ve yerin gaybm bilendir. O g slerin zn bilir." 6 ' "Allah zeval bulmas nlar diye gkleri ve yeri tutmaktad r. Andolsun, zeval bulsalar, kendisinden sonra art k onlar kimse tutamaz. phesiz 0, halimdir, ok ba layandr.'" 2 " Gklerin, yerin ve bunlar aras nda bulunanlarn Rabb'i, do ularn da Rabbidir.
56 Itiim S. (30. S.), . 24, 25, 26, 27. 57 Lokman Sa. (31. S.), . 10. 58 Secde S. (32. S.), . 4, 5. 59 Sebe' S. (34. S.), . 1, 2, 3. 60 H-t r Sil, (35. S.), . 1. 61 Fatr S, (35.S.), . 38. 62 Fatr S, (35. S.), . 41.

146

G bir znetle, yldzlarla ssledik. Ve (g ) itat d na kan her trl eytandan korumak iin (y ldzlarla donattk).' 63 "Yoksa gklerin, yerin ve ikisi aras nda bulunanlarn mlk onlarn m ? yleyse sebebler (vas talar) iinde ykselsinler (vas talara binip gklere ksnlar da oradan alemi ynetsinler vahyi de kendi isteklerine gre indirsinler.)" 64 S. Ate , yukarda yer yer iktibasta bulundu umuz Kur'an- Kerim'in meali ve yorumuyle ilgili eserinde bu ayet mnasebetiyle u yorumu yapyor: "Ayette; "Sebebler iinde g e ykselsinler" ifadesinden, insanlarn bir gn ge kacak vas talara bineceklerine i aret gryoruz." (Sf. 419). "G , yeri ve ikisi arasndakileri bo yere yaratmadk, (bunlar bir tesadf eseri de ildir), bu, inkar edenlerin zann dr, (Onlar kainatin bo bir tesadf eseri oldu unu sylerler). Bu yzden o inkar edenlere ateten helk vard r." 65 Yukardaki ayetlerin ok dikkatle okunmas ve dnlmesi gerekir. "Elbette gkleri ve yeri yaratmak insanlar yaratmaktan daha byktr. Fakat insanlar n ou bilmezler." 66 "Allah O'dur ki arz size durulacak yer, g de bina yapt ; sizi ekillendirdi, eklinizi de gzel yapt . Ve sizi gzel rzklarla besledi. te Rabbiniz Allah budur. Btn lemleri yaratan Allah, gldr."' "Sonra duman halinde olan e ynel(ip onu yarat)d, ona ve yere (arza) isteyerek veya istemeyerek (varl a) buyru uma gelin dedi. Onlar da isteyerek geldik, dediler." 68 Grlyor ki burada yer ve g n konumasna ait bir ifade vard r. Sleyman Ate bunu "harf ve sesten mte ekkil bir konu ma sanmak hatadr. Bu konuma, onlarn hal diliyle olan itaatlerini anlatmaktadr."69 eklinde yorumlanmaktadr. Fussilet sresinin 12. ayeti de ok dikkatle d nmeyi gerektiriyor. G n yarat l ve tabakalar dikkate ayandr:
63 Slfflt S. (37. S.), . 5,6, 7. 64 Sld Sil. (38. S.), . 10. 65 Sd S. (38. S.), . 27. 66 M'min S. (40. S.), . 57. 67 M'min S. (40. S.), , 64. 68 Fussilet S. (41. S.), . 11. 69 K. K. Melli, 1975, Sf. 230.

147

"Bylece onlar , iki gnde yedi gk yapt ve her g e emrini (yani onu yneten tabiat kanunlar n) vahyetti. Ve biz, en yakn g lambalarla ve koruma ile (yani koruyucu glerle) donatt k. te bu, aziz, alim (Allah'n takdiridir.)"" Bu ok nemli ayet, kainat n yarat h devirlerini belirtiyor. Burada, gn an anlamnda olup, onun ne kadar sre, a veya devir olduunu Allah bilir. Allah'n dier baz ayetlerde belirtti i gibi kainat alt gnde yaratt dnyay iki devirde kre biimine koydu u, iki devirde de bitkileri, yeri, da lar vcuda getirdi i, yaay (hayat) var etti i bylece drt devir gti i anlalmaktadr. "Sonra Allah, g n teki cisimlerini yaratm tr. Kainat n asl olan gk, ilk anda gaz halinde bulunuyordu. Allah, bu ana madde olan gazdan yedi yk yaratm ve her g e kendisini yneten kanunlar , dzeni koymu tur. Bu kanun ve dzenler bu tabiat kanunlar , Allah'n buyruundan baka bir ey deildir Bugnk bilgimize gre uzay sonsuzdur"" diyen Sleyman Ate , uzayn sonsuz olup olmad alanndaki tartmalardan bahsediyor. S. Ate 'in bu yetle ilgili yorumunu sunmak istiyoruz: "Fakat bizim bilgimiz de s nrldr. Sonsuz sandmz gn tesinde baka gklerin olmadn da syleyemeyiz. Belki bizim sonsuz grdmz en yakn gk, bizim duyularmzla kavranabilen gktr. Bunun tesinde bugn duyularmzn ula amad gkler de vard r. Maamafih "Yedi" tbirinin belli bir say deil de okluk ifade etti ini syleyenler de vard r. Yni, Allah birok gkler yaratt , demek olur. Kur'anan'a gre, Allah, bize en yak n g lmbalarla, yani y ldzlarla ssleniitir. Sonsuz dedi imiz yldzlarla ssl gk, en yakn gktr. Bu g n iine Allah, koruyucu gler koymu tur. Yldzlar bu glerle tutmaktadr. Bunlarn tesine geilip manevi gklerden, gayb hazinelerinden haberler ahnmasma bu gler engel olmaktad r. Sem, arz saran atmosfer tabakas ndan balar, sonsuza kadar uzan r. Burada sem ile atmosfer tabakas da kastedilmi olabilir. Bu takdirde atmosferin yedi tabaka oldu u anlalr. En dorusunu Allah bilir." (Kur'an Kerim Meali, 1975 basks, Sf. 441). "Gklerde ne var, yerde ne varsa hepsi onundur. O, ycedir, byktr. Nerdeyse gkler (O'nun heybetinde, t) stlerinden atlayacaklar, Melekler, Rabblerini hamd ile tesbih ederler; yerdekiler iin de ma rifet dilerler. yi bil ki Allah, ite ok ba layan, ok esirgeyen O'dur." 72
70 Fussilet S. (41. S.), . 12. 71 Kur'an Kerim Meli, ev.: Prof. Dr. Sleyman Ate , 1975, Sf. 441. 72 Snr S. (42. S.), . 4 ve 5.

148

"Gkleri ve yeri yoktan varedendir

1,73

"Gklerin ve yerin anahtarlar O'nundur. Diledi ine rzk aar ve ksar. O, her eyi bilendir." 74 "Gkleri ve yeri ve bunlar n iine yayd canllar yaratmas da O'nun yetlerinden (birli inin ve kudretinin i aretlerinden)dir. O, diledii zaman onlar (tekrar) toplama a da kaadirdir." 75 ,,76 "Gklerin ve yerine mlk Allah' ndr "Andolsun onlara: "Gkleri ve yeri kim yaratt ?" diye sorsan elbette diyecekler ki: "Onlar , ok stn, ok bilen (Allah) yaratt " "O ki gkten bir lye gre su indirdi de, onunla l bir memleketi canlandrdk. te siz de byle (eanlandrbp) karlacaksnz."77 "Gklerin ve yerin Rabbi, Ar 'n Rabb'i, onlarn nitelendirmelerinden ycedir, nnezzehtir. (Yaln z) O'dur ki, gkte de Tanr 'dr, yerde de Tanr'dr. O, hakimdir, bilendir. Gklerin, yerin ve ikisi aras nda bulunan her eyin mlk kendisine ait bulunan (Allah) ne ycedir....'" 8 "Gn, ak bir duman getirece i gn gzetle." 79 Gn dumanl grn kyamet almeti olarak sunulmaktaysa da, asl yorumu kymet almetlerinden olarak g , duman karak dou ile bat arasn kaplayacaktr. "Biz gkleri, yeri ve bunlar aras nda bulunanlar elenmek iin yaratmadk. Onlar sadece gerek bir sebeble yaratt k. Fakat onlarn ou bilmiyorlar."" "phesiz gklerde ve yerde, inananlar iin (Allah'm varl na, birliine ve kudretine) i aretler vardr.""
73 r S. (42. S.), . 11. 74 iir S. (42. 5.), . 12. 75 r S. (42. S.), . 29. 76 r, (42. S.), . 49. 77 Zuhruf S. (43. S.), . 9 ve 11. 78 Zuhruf S. (43. S.), . 82, 84, 85. 79 Duhn S (44. S.), . 11. 80 Duhn S (44. S.). . 38, 39. 81 Ctsiye, (45. S.), . 3.

149

"Allah, gkleri ve yeri gerek olarak yaratt , t ki her can, kazan diyle cezalandrlsn. Onlara haks zlk edilmez.' 82 "Hamd, gklerin Rabb'i, yerin Rabb'i ve btn lemlerin Rabb'i olan Allah'a mahsustur. Gklerde ve yerde ululuk, yaln z O'na aittir. O, azizdir, hakimdir.'" 83 "Biz gkleri, yeri ve ikisi arasnda bulunanlar (bo yere de il) ancak gerek ile ve belli bir sreye gre yaratt k. nkr edenler, uyar ldklar eyden yz evirmektedirler.' 84 Yoksa gkler (in yarat ln) da onlarn bir ortakl m var? E er do ru iseniz bundan ba ka bir kitap, yahut bir bilgi kal nts getirin."" "Gkleri ve yeri yaratan, bunlar yaratmakla yorulmayan Allah' n, lleri diriltme e de kaadir oldu unu grmyorlar mi? Evet O, her eye kaadirdi r. ,, 86 "stlerindeki ge bakmadlar m, onu nas l yaptk, ssledik, hibir atla yoktur.'"? "Gkten bereketli bir su indirdik, onunla baheler ve biilecek tane(li ekin)ler bitirdik."" "Andolsun, biz gkleri, yeri ve ikisi aras nda bulunanlar alt gnde yarattk, bize hibir yorgunluk donkunmad .' 89 "(e itli) yollar (yldzlarn yrngeleri) bulunan ge andolsun d. "9 "Gkte rzknz ve size sz verilen (Sevap ve Cennet) var. Gn ve yerin Rabbi'ne andolsun ki bu i , sizin konutuunuz gibi gerektir." 91 Zriyt Sresinin 23. yetinde (G n ve lah'n dier bir adndan bahsediliyor.
82. Csiye22. 83 Casiye S. (45. S.), . 36, 37. 84 Ahkf S. (46. S.), . 3. 85 Ahkf S. (46 ,S.), . 4. 86 Ahkf S. (46. S.), . 33. 87 Kf S. (50. S.), .6. 88 Kf S. (50. S.). . 9. 89 Kf S. (50. S.), . 38. 90 Zriyt S. (51. S.), . 7. 91 Zriyt S. (51. S.), . 22 ve 23. yerin
44

Rabbi) olarak Al-

150

u yet ok dikkat de er bir anlam gsteriyor ve gnmzdeki bir ilmi veriyi belirtiyor: "G kendi ellerimizle (yni kudretimizle yapt k ve biz (onun) geniletmekteyiz." 92 Gk varlklarnn arasndaki mesafenin srekli art ve gn devaml genileme halinde bulunu u, yakn gnlerimizin bilgisidir. Bu grkemli bir belirtitir. (Andolsun) deyiiyle devam ediyor. Gk, tavana benzetiliyor. "Ykseltilmi tavana (g e)" 93 Rabbin azabnn (Kymet gnnn) mutlaka vukubulacan belirten syleyi ten sonra "O gn gk, bir alkan alkamr.' 94 Necm sresinde dolay siyle ge i aret vard r. Biz gk kelimesinin getii yetleri almaa devam ediyoruz. "Gklerde nice melekler var ki onlar n efaati hibir i e yaramaz. Meer Allah'n diledii ve raz olduu kimseye izin verdikten sonra olsun. ,,95 "G ykseltti ve mizan koydu." Miz-n'n l ve denge anlam na geldii, itme ve ekme gleri bulunduu malumdur. Gk cis mlerinin birbirine uyumlu olu u "cisimlerin birbiri stne d mesini veya birbirinden sonsuzca uzakla masm nlemektedir. Kinat n dzeni, Allah'n koyduu bu denge syesindedir. Herey, bu dengeye uymu tur ' 97 "Gklerde ve yerde bulunanlar, O'ndan isterler. O, her gn yeni b r itedir."98 "Ey cinler ve insanlar toplulu u, gklerin ve yerin bucaklarmdan geip gitmee gcnz yeterse geip gidin. Ancak kudretle geebilirsiniz.' 99 Dier yetlerle birlikte u yorum yaplyor:
92 Tr S. (52. S.), . 47. 93 Tr S. (52. S.), . 5. 94 Tr S. (52. S.), . 9. 95 Necm S. (53. S.), . 26. 96 Rahmn S. (55. S.), . 7. 97 K.K. Melli, 1975, Sf. 495. 98 Rahman S. (55. S.), . 29. 99 Rahmln S (55. S.), . 33.

151

"Bu ayetlerde iki toplulu un da gklerin bacaklar na, yni kenarlarna, k elerine, ilerine nfuz etme e al acaklarna i aret edilmekte ve buralara ancak kudretle gidilebilece i beyan edilmekteedir. Demek ki iki topluluk da bu i e giri ecektir. Daha nce cinler, gklerin bucaklarndan geip gayb haberleri alma a te ebbs etmi lerdir. Fakat zerlerine k vlcmlar gnderilmi tir. Hitap, iki toplulu a yapldna gre, insanlarn da bir gn bu i e giri ecekleri anla lr. (Bu hususta aklama in bkz. Hicr S. 17. ayet).' ,1 oo "Gk yarlp da, erimi ya gibi kpkrmz bir gl oldu u zaman imdi Rabb'inizin hangi nimetlerini yalanhyorsunuz ?" o "1 Gklerde ve yerde bulunan her ey Allah'a tesbih etmi tir. O, azzdir, hakimdir. 2 Gklerin ve yerin mlk O'nundur. Ya atr, ldrr. O her eyi yapabilir.... 4 O'dur ki gkleri ve yeri alt gnde yaratt , sonra Ar 'a hakim oldu. Yere gireni, ondan kan, gkten ineni, ona kan bilir. Nerede olsan z, O sizinle beraberdir. (nk size hayat veren ruhunuz O'na ba ldr), Allah yaptklarnz grmektedir. 5 Gklerin ve yerin mlk O'nundur. Btn i ler O'na dndrlecektir." 2 Bu ayetlerde de geen alt gnn alt a veya devir anlam na geldiini nce belirtmi tik. "Yce Mevla'n n Ar 'a hakim olmas, verdi i hayat ile kainat ynetmesidir. Hayat, btn yarat klarn doru udur, tahtd r. Bu taht n hkimi Allah'tr. Onunla kainat ynetmektedir. Allah, gere i daha iyi bilir."'" "Neden siz Allah yolunda harcamayzsm z ki? Gklerin ve yerin miras zaten Allah' ndr. (Hi kimseye bir ey kalmaz, hepsi Allah'a kalr "104 "Gklerde ve yerde olanlar , Allah'n bildi ini grmyor musun.. ?"" 5 "Gklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah' tesbih etmi tir. 0, stndr, hikmet sahibidir. "106 "O, yaratan, var eden, ekil veren Allah't r. En gzel isimler O'nundur. Gklerde ve yerde olanlar O'nun amn yceltmektedirler. 0, gaalib, her eyi hikmeti uyarnca yapandr."'"
100 K.K. Meali, 1975 bas m, Sf. 496. 101 Rahmn S. (55. S.), . 3 , 38. 102 Haclid S. (57. S.), . 1 ve 2, 4, 5. 103 K.K. Meli, 1975 basm, ev. Prof. Dr. S. Ate , Sf. 502. 104 Hadid S. (57. S.), . 10. 105 Miiedele S. (58. Sa.), . 7. 106 Har S. (59. S.), . 1. 107 Har S. (59. S.), . 24.

152

"Gklerde ve yerde olanlarm hepsi padi ah, mukaddes, aziz, hakim olan Allah' tesbih etmektedir."' 8 Baz sreler yukardaki gibi tekrarla teyid etmektedir: "Gklerde ve yerde ne varsa Allah' anmaktad r. Mlk O'nundur, hamd O'nundur. O, her eye kaadirdir.... Gkleri ve yeri hak ile yaratt, sizi ekillendirdi, ekillerinizi gzel yapt . Dn O'nadr. Gklerde ve yerde olanlar , gizlediiniz ve aa vurdu unuz eyleri bilir. Allah, gslerin zn b lendir."" "Allah O'dur ki yedi g ve yerden de (say ca) onlar kadarn yaratt . (Allah'n yaratma) i (i), bunlar aras nda (yukardan a a do ru, Allah'tan yarat klara do ru) iner ki Allah' n bilgisinin, her eyi ku attm bilesiniz. 95 110 "O, yedi g birbiri zerinde yarat . Rahman' n yaratmas nda br aykrlk, uygunsuzluk grmezsin. Gz(n) dndr de bak, bir bozuzukluk gryor musun ?" Sonra gz iki kez daha dndr. Gz, hor, hakir ve bitkin bir halde sana dner. Andolsun biz, (dnyaya) en yak n g lmbalarla don att k ve onlar, eytanlar iin ta lamalar yapt k. Ve onlar iin alevli ate az111 bn
,,

Do. Dr. Sleyman Ate , ayetler dolaysiyle nce k smen belirtti i miz gibi yorum ileri sryor ve gkten haber almak iin kan cinler gk ta lariyle ve kvlcmlarla kar latklarn, "Bu g de]ip, tekine gemee, gayb haberlerini alma " ba aramadklar m sylyor ve ilave ediyor: "Bir ba ka tefsire gre yldzlar, eytanlara, zan ve hayallerine gre sanna eyler syleme e vesile yaptk. Mneccimler (astrologlar) bunlara bakp bir takm samalar atarlar. 5, 112 Nitekim 20. yzyln sonlarna yneldiimiz u yllarda yld z fallar, bur aklamalar gazete ve dergilerde nemle izlenen k eleri almaktadr. Insanlarn bunlardan anlam karma tutumu d ndiircdr. "Gkte olan (melekler) in, sizi yere bat rmay aea ndan emin misiniz? O zaman yer, birden sallanma a balar.
108 Cum'a S. (62. S.), . 1. 109 Tegbun S. (64. S.), . 1, 3, 4... 110 Talk S. (65. S.), . 12. 111 Mlk S. (67. S.), . 3, 4, 5. 112 K.K. Meli, ev.: Prof. Dr. S. Ate5, 1975 bas m, Sf. 526.

153

Yoksa siz gkte olan (melekler)'in, zerinize ta yadran (bir frtna) gnderrniyece inden emin misiniz ? 0 zaman tehdidim nas lm bilecek siniz."' E' Cenab Hak Klymeti belirterek; " Gk yarlm tr, o gn o, zayflam , sarkntr. Melekler de onu kenarlarmdaci r. O gn Rabb'iniu taht n , bunlarn da stnde sekiz tamaktad r."'" buykruyor. Bazlar bk sekizi (Melek) katmasiyle yorumlamak istiyorlar. " Keza di er bir srede ise: "O gn gk, erimi bakr gibi olur." buyurultyor. Di er bir srede ise yle anlatlyor: "Grmediniz mi Allah, yedi g , birbiri stnde tabaka tabaka yaratt ?" "Ve Ay bunlarn iinde bir hr yapt . Gnei de bir lmba yapt ."'" Burada k veren Gne ve Ayn br aydnlk halinde belirii anlalyor. "Biz g e dokunduk, onu kuvvetli bekilerle ve alevlerle doldurulmu bulduk.""" Allah', Kymeti v.b. inkr edenlere anlat srasnda: "Gk (bile) O'nun deh etinden yarlr. Allah'n va'di, mutlaka yap lmtr."'" Kymet hali Kur'n'da belirtilirken gkle ilgili olarak yle deniliyor: "Gk yar ld zaman"'" "stnzde yedi sa lam (gk) bina ettik. Par l parl parlayan bir lamba ast k (oraya) (K ynette, mah erde) gk a lm , kap kap olmutur." Keza ayn srenin 37. yeti: "Gklerin, yerin ve ikisi aras nda bulunanlar n Rabbi, ok merhametli (Rabb). O'na hitabedemezler. 120
5,

"Yarat l a siz mi daha etinsiniz, yoksa gk m? (Allah) onu yapt . Ykseklik mikdarn ykseltti, onu dzenledi. Gecesini rtp karartt , kuluuu (gneinin n) aa kard . Bundan sonra da yeri yuvarlatt . Ondan suyunu ve otla n kard . ,,121
113 Mlk S. (67. S.), . 16 ve 17. 114 Hkka S. (69. S.), . 16 ve 17. 115 Mearie S. (70. S.), . 8. 116 Nh S. (71. S.), . 15. 117 Cin S. (72. S.), . 8. 118 Miizemmil S. (73. S.), . 18. 119 Mrselat S. (77. S.) . 9. 120 Nehe'S. (78. S.), . 12, 13, 19, 37. 121 Nazi'at S. (79. S.), . 27-31.

154

Grlyor ki bu ayetlere gre nce gk, sonra yer ydrat lm oluyor. Gkle ilgili olarak K yamette, gne ve yldzlardan bahseden ayetler ylediyor: "Gne drldiiii zaman, Yldzlar kararp dkld zaman, Dalar yrtld zaman.',122 ve "Gkyz syrlp ald zaman (bu gkler kaldrlp Allah'n Ar 'n ve Cenneti gizleyen perdeler y rtld, gereklerin ortaya kt zamon). 99123 gecenin kararaca (17. A..) Kez, g n Kyamette yar laca infitar Sresi'nde: "1 Gk yarld zaman, " yetiyle anlat l yor. 24 Kez nikak Sresi'nde tekrarlan yor: "Gk yarld, Kendisine yara t zere Rabb'ine kulak verip ,,125 boyun edi i zaman! Yer uzat ld "Dolunay eklini alan aya ki, Siz mutlaka tabakadan tabakaya bineceksiniz. 126
,,

Prof. Dr. S. Ate bu "tabakadan tabakaya binerek" szn uzay almalarna bir i aret olarak yorumlamakta. tabakadan 'tabakaya binilerek aya ula lacan ara istasvonlar kullan larak yldzlara k laca n , insan n nesilden vesile tekml gibi. uzay gemileri' arac lyle, "g n derinliklerine gitme abalar"n da gsteriyor demekte ve Beyzavi cnin "yhut Mi'rc gecesinde g n bir tabakas ndan teki tabakas na bineceksiniz." eklindeki yorumu dolaysiyle Hz. Muhammed'in miracmn da byle oldu unu syledikten sonra u nemli aklamay yapyor: "Fakat ayet o ul olduuna gre insanln maddi knn da byle tabakalara binmek sretiyle olaca n gsterir."' Brle Sresi'nde Tanr, g e andolsun, diyor: "Burlara sahip g e andolsun." 8 Kez, Tark Sresi'nde: G e ve Tark'a andolsun. Tark'm ne olduunu sen nereden bileceksin? (O, karanl ) delen yldadr."9
122 Tevkgr S. (81. S.), . 1-3. 123 Tekvir S. (81. A. 11. 124 infitar S. (82. S.), . 1. 125 Inikak S. (84. S.), A. 1,2,3... 126 Insikak S. (84. S.), A. 18, 19. 127 K.K. Meali, 1975 basm, Sf. 558. 128 Brc S. (85. S.), A. 1. 129 Tark S. (86. S.), A. 1,2, 3. Tark birka anlama geliyor. iddetle vuran, arpan, aya n yere vurdu undan yolcuya, gece gelene, denildii gibi geceleyin kan ilk yldz, hatta Hz. Muhammed iin de (ilk y ldz gibi geldin) denilmektedir.

155

Gene ayn Srede: "Dn olan ge andolsun."" deniliyor. Bu dn olay da ok dikkate ayardr. Giye Sresi'nde g n yarat hna i aret ediliyor: "G e, nasl ykseltildi."'" ems (Gne ) Sresi, Kur'n'da gkle ilgili yetlerin geti i srelerin sonu oluyor, denebilir. Bu bak mdan bu konuyu Srenin ilk be yetinin melleriyle sonuland ryoruz. Allah' n Gne ve aydnla, gndze andolsun deyi i de ok nemlidir. 1 Gnee ve aydnla andolsun, 2 Onu tbetti i zaman aya andolsun, 3 Gnei ortaya kard zaman gndze andolsun, (Keza Leyl S. (92. S.) 2. yet: "Ortaya kp grnd zaman gndze andolsun.") 4 Onu rtt zaman geceye andolsun, Bkz. Leyl S. (92. S.) "rtt zaman geceye andolsun." 5 G e ve onu yapana andolsun. 6 Yere ve onu yuvarlay p deyene andolsun, 7 Nefse ve onu ekillendirene, 8 Ona bozuldu unu ve korunmasn ilham edene andolsun ki; 9 Nefsini temizleyen iflh olmu , 10 Onu kirletip rten, ziy na u ramtr."" 2 Burada Yce Allah, yaratt varhklarn i areti dikkat ve ibretle dnlecek Kinat n kavranlmasn buyuruyor ve bunlara da (Andolsun) szyle, dikkati ekiyor ve anlamlar na nem verdi ini belirtiyor. Konumuzla dorudan bal yeti tekrarl yoruz: "Ge ve onu yapana andolsun." Trklerin bu bilinle g e ve onu yapan Yce Tanr'ya kretmeleri, dnlecek ve vlecek bir husustur. Ayr ca ve Tek Tanr inancnn deerini ortaya koyacak olgun bir kavray ve anlay yanmda manevi inan iinde grlmektedir. Btn en gzel adlar Allah'mdr.
130 Tnk, S. (86. S.), . 11. 131 Giye S. (88. S.), . 18. 132 ems S. (91. S.), . 1-10. Burada, islmn Selam ifadesi olarak selm kelimesi gemekteyse de ve onun benimsenmesi tabii ise de, Gnayd n veya ak amlar, geceler hayrl olsun, derne i sanki bir kfrm gibi sananlar bu ems SuresPni ve onun yce anlam n iyi karramal drlar.

156

7- AR-AR-I

- Bari( AR

Gk zerinde Kur'n- Kerim'in ayet meallerini ve ayr ca ilgli yorumlar grdk. Bu mnasebetle, Gk'le ilgili baz ayetler yan nda (Ar ) /ar da bahsedildiini hairlayaca z. Bu konumuzla ilgili olarak (Ar ) zerinde durmamz ve bunun tahlil ve tesbitini sunmam z gerekiyordu. Adana Mfts Cemaleddin Kaplan" n (Ar) zerindeki incelemesini nakletmei uygun bulduk. Yalnz bir-iki eksie ve farklla ilk ba ta i aret edece iz. Ar'n muhtelif anlamlarm Cemaleddin Kaplan a klam olduundan onlar, onun inceleme metini iinde grece iz. Teybe Sresi (9. S.), . 129. "E er (inanmaktan) yz evirirlerse de ki: "Allah bana yeter! O'ndan baka Tanr yoktur. O'na dayand m, O byk Ar 'n sahibidir." Do. Dr. S. Ate'in evirmesi budur. "O Rahman, Ar ' istil etmitir." Th S. (20. S.), . 5. "Allah ki O'ndan baka Tanr yoktur, byk Ar O'nundur." Neml S. (27. S.), . 26. Ar 'la ilgili M'min Sresi'nin 7. yetini Mft Cemaleddin Kaplan'da gremedik. Onu da biz sunuyoruz: "Ar ' tayanlar ve onun evresinde bulunanlar, Rabblerini ve rek tesbih ederler, O'na inan rlar ve m'minler iin ( yle) ma firet dilerler: "Rabbimiz, rahmet ve bilgi bak mndan hereyi kaplad n. Teybe edip senin yoluna uyanlar ba la, onlar Cehenn em azab ndan koru!" (M'min S. (40. S.), . 7). Kez M'min Saresi'nin 15. ayeti de Ar la ilgilidir. Bunu da ilave etmek gerekir:
1 Adana Mfts Cemaleddin Kaplan, Tefsir mi, itihad m ? "Kinat" Ar , Hakses (dergisi), Haziran 1976, Sa. 138, Eyll 1976, Sa. 141.

157

"(0), dereceleri ykselten, Ar 'm sahibi (Allah), emrinden olan rhu, kullarndan diledi ine indirir ki, bulu ma gnne kar (insanlar) uyars n." (M'min S. (40. S.), A. 15.) imdi Adana Mfts Cemaleddin Kaplan Hocan n incelemesine gelmi oluyoruz: ARAr ne demektir ? Kelime ve stlah manas nedir ? Ar hakknda Kur'an ne diyor. Peygamberimiz ne buyuruyor ? Kur'n Kerim'in 21. Ayeti Cellesi, ar tan sz etmektedir. Bunlar, sre ve ayet s rasna gre melen unlardr: 1"Gerekten Rabb nz ol Allah't r ki, gkler ile yeri alt gnde yaratt . Sonra ar stila etti (hkm alt na ald). Geceyi gndz ile rter. Gece gndz, gndz de geceyi sratle kovalar. Gne i, ay ve yldzlar emrine msahhar k ld . Haberiniz olsun: Yaratma da O'na mahsus, emretme de. lemlerin Rabb olan Allah ne kadar ycedir!.. (Araf: 54) 2 "E er onlar (senden) yz evirirlerse (sak n sen aldrma!) de ki: Allah, bana kfidir. O'ndan ba ka ilah yoktur. Ben O'La dayamr m. O, byk ar 'm sahibidir." (Teybe: 129). 3 "Gerekten Rabb nz O Allah't r ki, gkleri ve yeri alt gnde yaratt . Sonra Ar istil etti (hkm alt na ald ). leri O idare ediyor." (Yuns: 3). 4 "O, yle Allah't r ki, gkler ile yeri alt gnde yaratt . Halbuki O'nun ars" su zerinde idi..." (11d: 7).

5"Allah, gkleri direksiz ykseltti. Nitekim gryorsunuz. Sonra Ar istil etti. Gne i de, ay da (kullarnn hizmetine) tbi' k ld . Her biri belli bir mddet kadar cereyan edecektir. Btn i leri idare ediyor..." (Rad: 2).
6 "De ki: Onlarn iddia ettii gibi, Allah ile beraber ilhlar olsayd , o takdirde Ar n sahibine do ru (O'nunla arp mak iin) elbette bir yol ararlard ." ( sra : 42). 7 "O Rahman, (kudret ve hakimiyet' ile) Ar istil etti. " (Th: 5) 8 "E er yer ve gkte Allah'tan ba ka ilhlar olsayd, ikisi de muhakkak fesda u rard , dzeni bozulurdu. O halde, Ar n sahibi olan Allah, onlarn vasflandrmasndan mnezzeh ve ycedir." (Enbiy: 22). 153

9 "De ki: Yedi g n ve Byk Ar n Rabb kimdir?" (M'minn: 86) 10 "Hak hkmdar olan Allah, (her trl noksanl ktan ok uzak) ok ycedir. O'ndan ba ka ilh yoktur. Kerim olan Arn shibidir." (M'minn: 116). 11 "O Allah ki, gkler ile yeri ve aralar ndakini alt gnde yaratt . Sonra Ar n zerinde hkmran oldu. Art k bu yaratma i lerini her eyi bilenden sor!" (Frkan: 59). 12 "Allah o varlkt r ki, O'ndan ba ka ilh yoktur. O, byk Arin shibidir." (Neml: 26). 13 "Allah yle bir zat vacib'lvcuttur ki, gkler ile yeri ve aralarndakileri alt gnde yaratt . Sonra Ar istil etti. Sizin iin ondan baka ne bir dost ne de bir efaati var. Art k O'nun tlerini kabl etmez misiniz ?" (Secde : 4). 14 "Melekleri grrsn ki, Ar 'n etrafn evirmi olarak Rabblerine hamd ile tesbih ederler..." (Zmer: 75). 15 "Ar yklenmi melekler ve onun etrafindakiler, Rablerini hamd ile tesbiih ederler.." (Gfir: 7). 16 "Dereceleri ykselten Ar n sahibi " (Gfir: 15). 17 "Gklerin ve yerin Rabbi ve Ar n da Rabbi (olan Allah), onlarn yaptklar (isnat ve) vasflardan mnezzeh ve ycedir." (Zuhruf: 84) 18 "Gkleri ve yeri alt gnde yaratan O'dur. Sonra (kudret ve saltanat ile) Ar istil etti..." (Hadid: 4). 19 "Melekler 'de seman n etrafndadr. O gn Rabbnn Arn stlerinde sekiz melek ta r." (Hkk: 17). 20 "Dolap dolap yuvasna giren geze enlere, karanl a arka verdi i zaman o geceye, a ard zaman o sabaha yemin olsun ki, muhakkak bu Kur'an, Kerim olan bir elinin (Cebrail'in) getirdi i kelmdr. Bir eli ki, pek kuvvetlidir. Ar n shibi (Allah) kat nda da yksek bir mevkie sahiptir:" (Tekvir: 16-20). 21 "Hakikaten Rabbinin (haks zlar) yakalayvermesi ok iddetlidir. nk. O, yarat r ve diriltir. Bununla beraber O, ok ba layandr, ok sevendir, ar n shibidir, pek byktr." (Bre: 12-15). 159

Di er taraftan "Ar " kelimesine temas eden birok Hadisler vard r. Bunlar heman hemen her Hadis kitab nda yer alm tr. Biz sadece Sahih-i Buharrde mevcut olan birka Hadisi erifi kaydetmekle yetineceiz: 1 "Mu'az o lu Sa'd'in lm iin Ar titredi." (Buhari, c. 4, Menk ibu'lAns r) . 2 "Bir kimse Allah ve Resl'ne man eder, namaz n klar, Ramazan orucunu tutarsa, onu Cennete koyma Allah zerine bir hakt r. O kimse Allah yolunda ister hicret etsin, isterse do du u yerde otursun." Peygamber'e sordular: "Bu hussu insanlara haber verelim mi?" Peygamberimiz: "Allah kendi yolunda cihad edenler iin Cennette yz derece haz rlam tr. Her iki derece aras , yerle gk aras kadardr. Allah'tan cennet isterseniz Firdevs (adli) cenneti isteyiniz. Zir o, cennetlerin ortas ve a'l derecesidir. st taraf nda da Rahman'n Ar vardr ve cennet nehirleri oradan fkrr." (Buhari, c. 8, Tevhid). 3 Peygamberimiz (S. A.S.), musibet (ve tehlike) nmda du ederdi: yle

"Baka de il, ancak Alim ve Halim olan Allah vard r. Baka de il, ancak byk Ar n shibi vard r. Baka de il, ancak Kerim olan Ar n shibi vard r." (Buhari, c.8, Tevhid). 4 "Gne kendi karargah na do ru hareket ediyor.." melindeki Ayette geen "Karargh" tan soruldu unda, Peygamberimiz yle cevap verdi: "Gne in karargah Arn altdr." (Buhari, c. 8, Tevhid). 5 "lk dirilen ben olaca m. 0 zaman (Hz.) M'sa, Ar n direklerinden birine tutunacak." (Buhari, c. 8, Tevhid). 6 Bir soru zerine de Peygamberimiz (S.A.S.) yle dedi: "Allah vard . Fakat O'ndan nce hibir ey yoktu. Ar , su zerinde idi. Gkleri ve yeri yaratt ve zikirde her eyi yazd ." (Buhar', c. 8, Tevhid). Grld zere Ar kelimes Kur'n Kerin'in 21 ayetinde gemektedir. Ktbi Sitte'de ve di er Hadis kitaplar nda da "Ar " kelime sini ihtiva eden birok Hadisi eriifler vard r.
,

Ar nedir, neden ibarettir; lgat ve er'i manas nedir ? 160

Ar , aslnda tavan demektir. Bir insan n st tarafn tekil eder. Bir evin tavan, bir binann at s, kubbesi hep Ar manasna girer. adr ve ardak gibi glge yapan eylere de ar denir. Kez padi ahlarn, hkmdarlar n oturduklar tahtlara da ar dendii mlumdur. Bu itibarla ar kelimesinin en kat'i vasf yksekliktir, stnlktr. Mecazi olarak, ar kelimesi mlk, izzet ve saltanat manas nda da kullan lmtr... Merhum Hamdi Yazr A'raf Sresinin bu konu ile ilgili yetinin tefsirinde yle bir mtalaa yrtr: "ikyete'lKrsi'de beyan olundu u zere, bazlar Krsi ile Arn ayn ey olduuna zhip olmu lardr ki, ikisinin de "Taht" manasmdan alnm olduunu mlhaza etmi lerdir. Fakat ekseriyetle nakledildiine gre, Ar , Krsinin de fevkindedir. Bu srede Krsi "Taht" manasnda dnlrse Ar onu evreleyen saray ve saray n tavan gibi mlhaza olunabilir. Di er bir rivayete gre de Krsi Ar n ayak yeridir. Bu manaya gre, Krsi, pay-1 taht manasiyle mlhaza olunabilir. Bu iki mana nazar itibara al nrsa, Ar , eriat dilinde btn alemi evreleyen, snr ve miktar be er aklnn haricinde olan ve hakikatini bilme Allah'a mahsus bulunan en yksek bir muhit olmak ayidir ki, gkler, Cennet, Sidre, Krsi hep bu muhitin alt nda d nlr ve bu bir sondur ki, "Mem" tasavvuru burada biter. Fakat Hakk n vcdi bitmez ve Sidrei Mnteha'y gemeden Hak Teala'n n Cemali m ahede edilmez. Nitekim Peygamberimiz (S.A.S.) Mi'rc'da Sidrei Mnteh'y gemiti. Birinci mlhazaya gre Ar n ihtas bir mekan ihtas dr. kinci mlhazaya gre ise, manevi bir ihtad r." "AR : Geen bir sayda "Ar " kelimesinden sz etmi , tarifini yapmaya alm , Kur'n Kerim'in "Ar " kelimesini ihtiva eden 21 A.yeti Celiylesi ile bir ka Hadisi erifi melen kaydetmi tim. Grlece i zere, 21 ayetin alt snda "Alt gn" tabiri gemektedir. Yani "Allah, gkler ile yeri ve aralar ndakileri alt gnde yaratt " deniyor. Bu alt gnden maksat, acaba nedir? Bizim bildi imiz u dnya gnleri midir? Yoksa bunun ba ka bir manas m vardr?.. Baz tefsirciler bu "Alt gn" bilinen dnya gnleri diye kabul etme ynne gitmi lerdir. Evet, gn denince rfen anla lan gnein Krrei arza do uu ile bat s arasnda geen zaman anla lr. Fakat, henz ortada ne gne var ne de Kirrei arz ? O halde bildi imiz ma161

nda "gn" d nmek mmkn deildir. Bu itibarla, gn manas na gelen "Yevm" kelimesinin ba ka bir manasm aramak lazmdr. Arapada "Yevm" kelimesi bazan mutlak vakit mat asnda kullanlr. Bir ksm tefsirciler de "Yevm" kelimesini mutlak vakit mns na alm lardr. O zaman da yle bir soru ortaya kyor: Alt vakit neden ibarettir? Ihtimal ki, "alt vakit" bildi imiz alt gnden az bir zamand r. Bunlardan ikiside hadd- zat nda mmkndr. nk Cenab- Hak iin btn mkevvenat alt gnde, alt gnden daha az veya daha ok bir zamanda yaratmak mmkndr. Kur'anda, bak nz, ne diyor yce Mevl: "Ancak O'nun emri, bir eyi diledi mi? Ona sadece "Order. O da hemen olur." Dedi imiz gibi bu alt gn de olabilir, alt devir de olabilir veya bir an olabilir. Buna kimsenin bir ey demeye hakk yoktur. Alt gnden ok olduu ihtimaline binaen, bu miktar ne olabilir, acaba?! Bu miktar alt bin yl olabilir, 300 bin yl olabilir, daha fazla da olabilir. Nitekim Cenab Hak yle buyuruyor: "... Gkten (melekler vas tasiyle) btn dnya i lerini idare eder. Sonra o i ler bir gnde O'na ykselir ki, o gnn miktar sizin saydklarnzdan bin yldr." (Secde /5). "0 makamlarn her birine meleklerle ruh, miktar elli bin sene olan bir gnde karlar." (Mearic /4). Bir de urasn unutmamak laz mdr: "Gn" tabiri izafi bir tabirdir. Her krenin, her y ldzn kendine gre bir gn vard r. 0 da ekseni etrafnda devrederken ba lad noktaya tekrar dnmesi demektir. Bu da o yldzn apna ve dnme hzna baldr. Mesela; Yerin bir gn 24 saattir. Mars gezegeninin bir gn bizim gnmzle 24 saat, 37 dakika, Vens gezegeninin bir gn yine bizim gnmzle 225 gndr. Gneimizin bir gn bizim gnmzle 25 gndr...

Bu fa'rklar, nihayet bizim Gne imizin sistemine giren y ldzlardadr. Bir de daha byk sistemleri ve o sistemlere giren y ldzlar ve kaleksileri d nn; bunlarn eksenleri etrafnda dnme srelerini dnn, herhalde aklnz duracak, hesab n yapamyacaksnz. Ancak Allah bilir bunlarn her birinin hesab n . Fakat Byk Yaratan, yukarda meallerini kaydetti imiz ve benzeri yetlerle bizlere bir fikir vermi , ve buyurmu ki, haberiniz olsun; Benim Saltanat mda yle lemler var ki, onlarn bir gn, sizin dnyanzn elli bin ylna bedeldir.
162

Bu itibarla; yle bir yorum yap labilir: Cenab- Hak Kur'n' n birka Ayet-i Kerimesinde: "Ben gkleri, yeri ve aralar ndaki varlklar alt gnde yaratt m" derken, yuka da mealini verdi im yetlerle de "Alt gn" tabirini tefsir zmnnda buyuruyor ki, "Alt gn" sizin dnyan zn "Alt gn" deildir. Her birinin miktar , sizin gnnzle, elli bin sene olan "Alt gn"dr. u ihtimal de ileri srlebilir: Ayetlerde geen "Ak gn" meczi manda olup alt safha, alt merhale, alt devir demekten ibarettir. Yani Kainat, yarat lnda alt devir, alt safha geirmi tr. Bu alt safha acaba ne olabilir - Bu safhalar, ihtimal ki; duman safha , ecram safhas , ate safhas , toprak safhas , su safhas ve nihayet hayat safhas dr. Tefsir-i lsIera da Araf Sresinin 54. yetinin tefsirinde u satrlar yazldr: "Bu ve benzeri ayetler zerinde d nlrse, u meseleleri karabiliriz: 1- Gklerin ve yerin, kendisinden yarat ld madde her hangi bir dumand . 2- Dumandan ibaret olan bu madde yekpare olup, Allah onu paralad ve bir k smndan yeri, bir ksmndan da yedi kat gkleri yaratt . 3- Yerin yaralik iki gnde oldu u gibi, yer kabu unun, da larn te ekkl, bitki ve hayvanlar n meydana gelii de iki gnde olup drt gnde tamam oldu. 4- Bitkilerle hayvanlar n tm sudan yarat ld . 5- Yerin yarat l gnlerinden birinci gn, duman oldu u zamandr. 6- kinci gn, duman ve ya buhar halinden su olma haline geti i zamandr. 7- nc gn yerkabu unun ve dalarn te ekkl etti i zamandr. 8- Drdnc gn, bitki ve hayvanlar n sudan meydana geldi i zamandr 9- Yere nazaran st k sm saylan gkler, asl maddesinden te ekklnde geirdi i iki gn ynnden yerin te ekkl ederken geirdi i iki gne, yani iki zamana benzer. Bu yet-i Kerimelerden kar lan bu meseleler, asrm zn astronomi bilginlerinin gr lerine de uygun grlmektedir. Bu bilginler derler

ki: 163

Gk cisimleriyle yer cisimlerinin yarat ld asl madde dumandr (Neblstr). Bu madde vaktiyle yeknesak idi. Sonra birbirinden ayrld . Daha nceleri ok kk zerreciklerden ibaret olan ve cazibe kanununa gre bir araya gelip byk bir kre haline gelen, mihveri etrafnda dnen, hareketinin iddetinden tutu an, iddetli hararete sahip olup k saan gne meydana geldi. Daha sonra gne ten (ratk ederek) kopan ve ktlesinden ayr lan ve ayn zamanda kendi gibi yanan gezegenler meydana geldi. te dnyamz da bu gezegenlerden biridir. Bundan sonra dnyam z, yanan gaz ktlesinden su haline geti. Sonra madde paralar , belli bir l dahilinde bir araya gelerek kat maddeler tekevvn etmeye ba lad . Daha sonra madenler te ekkl etti. Yerkabu u ile dalar vcude geldi ve nihayet bitki ve hayvanlar n hayat iin lzm gelen artlar tahakkuk etti ve canl lar meydana geldi. leri srlen bu fikir ve gr ler ayet gere e uygun ise, bunlar Kur'an Kerim'in bu hususlardaki mcmel yetlerini tefsir ve beyan ederler. ayet gere e uygun deil iseler, mesele yok; bunlar n Kur'n'la elitii dnlemez. (Tefsiri Mer )."

164

8 MI'RAC, HZ. MUHAMMED'N ~LERE YKSELI ! VE CENAB-I HAKKIN HUZURUNA ULA MASI OLAYI:
1 Kur'n Kerim'de Mi'rac olayn bata sr Sresi (17. S.)'nin 1 inci yetinde yle anlatmtr: "Eksiklikten uzakt /. .0 (Allah) ki geceleyin kulunu Mescidi Haram'dan, evresini bereketli k ldmz Mescidi Aks'ya yrtt. O 'na ayetlermizden bir ksmn gsterelim diye (byle yapt k). Gerekten O, iiten, grendir."' Keza, Necm Sresi (53. S.) 1-19 ayetlerde bu Mi'ra olay na i aret vardr. " nmekte olan (bazlarbatmakta olandiye anhyor) y ldza andolsun ki: 2 Arkada nz sapmad , azmad . 3 O, havadan konu maz, 4O( na inen Kur'n veya onun syledi i szler) kendisine vahyedilen vahiyden baka bir ey deildir. 5 Onu, mthi kuvvetleri olan biri retti. 6 -stn akla sahip (olan melek). Do ruldu (gerek meleklik eklinde grnd). 7 Kendisi yksek ufukta iken. 8- Sonra yakla t, (yere doru) sarkt , (Muhammed'i g e ykseltmek iin ona yakla t). 9Onunla arasndaki mesafe, iki yay kadar, yahut , daha az kald . 10 (Allah'n) kuluna, vahyett ini etti. 11Onun (gzyle) grd n gnl yalanlamad (nk onu, hem ba gzyle, hem de gnl gzyle grmt). 12 Onun grd zerinde onunla tart yor musunuz? 13 Andolsun, onu bir kez daha grd; 14 SidretlMnteh'da, 15-Ki barnlacak Cennet, onun yan ndadr. 16 Sidre'yi kaplayan kaplamt (Onu kaplayan eyin iyzn ak llar anlayamaz). 17 (Muham'med'in) Gz() amad ve snr amad. 18 Andolsun, Rabbi'nin ayetlerinden en byn grd.2 Bu Mi'rac olay hakkndaki yorumu Do. Dr. Sleyman Ate , baz tefsir kitaplar na dayanarak en sonunda kendi gr n de katarak yle zetliyor:
1 Isr S. (17. S.), k., 1. 2 Necm S. (53. S.), . 1-19.

165

"Hz. Muhammed (S.A.V.), bir gece Kbe evresinde veya lmmhani'nin evinde uyku ile uyan klk aras nda bir durumda iken Cebrail (A.S.) gelip onu bir Burak'a (yani manevi bir bine e) bindirip nce Mescidi Aks'ya (Kuds'te) gtrm , Allah'n Resl orada imam olup peygamberlerin ruhlar na namaz kldrm , sonra ruhlar n ge kmasna mahsus bir merdivenden gklere km , gk katlarm dolam, her katta e itli peygamberlerin ruhlariyle gr mii ve en nihayet yaratklarn bilgisinin ulat son nokta olan Sidretu'lMiinteha'ya varm , oray da geerek Allah' n huzuruna kp dorudan O'nun keln m iitmek erefine ermi tir. Be vakit namazm farziyeti ve Bakara Sresin'in 'ayeti burada gelmi tir. Daha sonra Allah' n Resl geri dnm tr. Bu arada kendisine Cennet ve Cehennem de gezdirilmi tir. Belki yllar alacak bu seyahat bir anda oluvermi , Resli Ekrem (S.V.A.) dndnde yata na scak bulmu tur. Grdklerini oldu u gibi anlatini , muhalifleri iddetle kar koymular, hatta baz kimseler dinden dnm , fakat hdiseyi duyan Hz. Ebu Bekir, derhal tasdik etmi tir. Hz. Peygamberi s namak iin, daha nce Kuds' grm olanlar, Peygamber'den Mescidi Aksay trif etmesini istemi ler, Yce Peygamber de gznn kar sna getirilen Mescidi Aksa'y tavsif etmi tir. Yolda bulunan kervanlar hakknda da ona sormu lar, o da kervan n durumunu, kervandaki develerin say sn ve kervann ne zaman dnece ini haber vermi : "Falan gn, nnde siyah mtrak bir deve oldu u halde kervan gelecek!" demi tir. Gerekten bir da a kp o gn gne doarken kervan n kardan geldiini grm ler yine de "a k bir bydr!" diyerek inanmam lardr. Mi'racm uykuda m, uyank iken mi; ruhla m, bedenle mi olduu hakknda ihtilaf edilmitir. o unlua gre Allah'n Reslii bedeniyle Beytu'lMukaddes'e gtrlm , oradan gklere karlmtr. Zaten olay, sadece b r ry olsayd, o zaman mriklerden bu kadar itiraz grmez ve hatt baz zayf kimselerin inkarma sebeb olmazd . nk ryada herkes byle eyler grebilir. M'cize olu u, onun uyank iken vuk bulmasndadr. Tasavvufta Zikrullah ile insan cisminin nur haline gelece ine Inan lr Nr haline gelen insan, bir anda her taraf dola abilir. Nitekim bir anda dnyan n baka yerlerinde grnebilen insanlar olmu tur. Uzay a filimlerinde grd mz nlamalar, belki de bir gn gerekleecektir.

166

Mi'rcm, mutlaka u veya bu kanuna gre oldu unu kesin bir dille syleyemeyiz. O, bir m'cizedir. M'cize, tabiat kanunlar nn dnda cereyan eden olayd r."' Hz. Muhhammed bir hadisinde: "Mi'rac grd m eylerin en gzelidir." demi tir.
k

Hz. MUHAMMED' N GKLERE YUKSEL (M'RAC) HAKKINDA DA GK VE YERLE LGL SYLENTILER, HIKAYELER 2 Hz. Muhammed'in Mi'ra olay, onun vuku bulmas gere i zerine geni bir aklama ve yorum, konumuzun ilgi alan n amaktadr. Hz. Muhammed'in gkleri geerek ar ve krse ula mas ve gklerin son noktalarm aacak kadar grebilmesi olay nn ok nemli bir anlam vardr. "Tefart tesnim fi kalbin Selim" adli eserde "Mi'rac n niin vukubulduu ve sebebi noktasnda u hikyenin anlat h, dini bir takm sylentiler bakmndan dikkati eken bir nitelik ve anlay gstermektedir. Bu trl sylenti ve hikayeler, halk n dnce eilimini gstermesi bakmndan Dinbilimleri olay ve Tarihini ilgilendirir. Biz bu sylentilerde sadece gkle ilgili olan nakledece iz: Arz (yeryz) ile Gkyz aras nda vnme ve stnlk belirtme anlatlar bir benzetme ve yak trma= tahlili bakmndan konumuzla ilgilidir. Yeryz (Arz), g e (Sema) ya kar vnerek yle sylemi : "Ben senden daha hay rlym. nk, Hz. Allah (C.C.) beni beldeler, nehirler, a alar, da lar ve karalarla ssledi." Gk buna cevaben: "Ben senden daha hay rhy m. nk, gne, ay, yldzlar, eflak, ar, krs, cennet v.s. bendedir." diyor. Buna kar hk arz da yle sylyor: "Bende Beytullah vardr. Oray enbiya, evliya ve m'minler ziyaret ederler." Bu sefer sem da dedi ki: "Bende de beyti ma'mr var ki, oray semavat ve cennetin melekleri ile, enbiy, evliya ve salihlerin ruhlar ziyaret ederler."
3 K.K. Me5li, ev. Prof, Dr. Sleyman Ate , 1975 basm, Sf. 248-249.

167

Ve son sz syleniyor: Arz yle diyor: "Peygamberlerin Efendisi ve sonuncusu, mevcudat n en faziletlisi, kainat n en ereflisi ve onun eriat' bendedir." Buna cevap veremeyen ve susmaktan ba ka are bulamayan Sema, Hz. Allah'a tevecch ederek ona yalvard . Peygamberimizin oralar gezip dolamasn ve kendilerinin onunla ereflenmesini istedi. Bunun zerine duas , kabul olundu ve Peygamberimizin semalar seyahati "M RAC" zuhur etti." Bu ve bakaca sylentiler halk n dini etkiyle muhayyilesini gsteriyor. Yoksa dnya zerinde beliren ktlk, kan, yoksulluk, kirlilik, cinayet v.s. zerinde durulmuyor, yaln z iyi ve yce olanlar ne srlyor.

168

9 SDRETT MSTEHA (SON NOKTA)

Necm Saresinde (53. S.) Hz. Muhammed'in bu noktay grd belirtiliyor: "13 And olsun, onu bir kez daha grd. 14 Sidret'lMnteh'da, 15 Ki bar mlacak Cennet, onun yamndad r, 16 Sidre'yi kaplayan kaplamt (onu kaplayan eyin iyzn akllar anlayamaz). 17 (Muhammed'in) gz() amad ve snr amad . 18 Andolsun, Rabb'inin yetlerinden en by n grd."' "Son da, ilk de (yni hiret de, dnya da) Allah' ndr."2 yorumunu yle sunuyor: Do.rSAte

"SidretlMnteha, yarat klarn bilgisinin ve amellerinin varaca son noktad r. Sidre, Arabistan kiraz denen, Trabzon hurmas trnden bir aatr. Bu a a, gelen rivayetlerden anla ldma gre, yarat klar lemini temsil eder. Sidret'lMnteh: Son a a, yani yarat klar aleminin son noktasdr; Cennetin de sonudur. Bundan tesi, Allah' n gayb lemidir." 3 Yedi kat gkleri Mi'ra olay srasnda geti inde!' baka Meleklerin daha teye geemedi i Sidret'lMnteh (Son Nokta)y ve daha tesini grm olan Hz. Muhammed ok yksehildi ini belirtmi ve bu yksek erefe nail oldu unda: "Ettehiyyat Hah" vesselvat vettayyibt." "Yarab! Tehiyyt, salavat ve tayyibata lay k olan ancak Sensin " demi tir. 5 vakit Namaz' n Mi'rac gecesi farz k lmmas ve Peygamber'in "Namaz, inanmlarm mi'racdr" szleri bu yce anlam ortaya koyuyor.
1 Necm S. (53. S.), . 13-18. 2 Necm S. (53. S.), . 25. 3 K.H. Meffii, ev. ve yorumlayau: Prof. Dr. S. Ate , 1975 basma, Sf. 489.

169

10

GKLE LGL IIAD1SLER:

1- Semdaki Rabbimiz senin ismini mukaddes kald .' 2- Ona dedi: Allah nerede ? O, semda, cevab n verdi.2 3- Semdaki melekler min dediler.' 4- Semdaki size merhamet eder... 4 5- Ben eminim ki semdaki sabahleyin bana haber getirir. (Cebrail) 6- Semda de ildir. Ve O, semi (i itici) ve alim (bilici)dir. 6 7- Gzm sem tarafna kaldrdm.' 8- Semdan yemek mi getirdin... 8 9- Ona semdan ula an, ey mi, yoksa... 9 10- Semdan (bir ses) i ittim (i itti). 8 11- ... Semdan haber ..." 12- Semdan bir mndi nid 13- Semdan nzl oldu (inzal olundu, v.b.) " 14- Allah vahy yoluyle tekellm ettikte, semvat ehli bir ey iitti.4
1 Snenu Ebi Davud, T b-19. 2 Muslim, Sa11111 Mesacid - 33, 55, Ebu Davud, man - 16, el - Muvaatta. Hk - 8, A.b. Hambel, V /447, 448, 449. 3 Buhari; Ezan-112, Bed'll-halk-7, Muslim, Salt -74, 75. Nesei, ftith-35. 4 Ebti Dvud, Edeb- 58, 60. 5 Buhrl, Meg'zii-61, A.b. Hambel, III /4. 6 Elti Davud, Edeb-101 7 Buhri, Bed'll-halk-7 8 Drimi, Mukaddime -9 9 Muslim, Haee-142. 10 Buhri Bed'll-Vahy-3, Bed'll-Halk-7 v.b. Muslim, mn 255. 11 Muslim, Msfirin-261. Buhti, Menkbul-Ensr-33 12 bni Mee, Ceniz-2 13 Buhri, 'tisnt-2 Muslim, man-126 v.b.... 14 Buhrl, Tevkid 32
-

170

15 Onun ar Semavatn fevkindedir." 16 Semavattan Allah'a daha sevgili..." 17 Allah, semavat , kyamet gnnde tayyedecek." 18 Sema'ya- l kim yaratt ? Allah dedi." 19 Allah, semavat ve arz n iki parmayle " 20 "Merhamet edenlere Allah'da merhamet eder. Yerdekilere merhamet ediniz ki, gktekiler de size merhamet etsinler." 21 " bni Abbas radiya'llahu anhum'dan: S.A.S. Cibril aleyhi'sselam Peygamber (S.A.S) huznrunda otururken, Resli Ekrem yukardan bir ses i itti ve ba n kaldrd . Cibril aleyhi's-selam: "Bu gkten bir kap dr ki, yaln z bu gn a leb. imdiye kadar a lmamt" dedi. Bu kap dan bir melek inince, yine Cibril aleyhi'sselam: "Bu melek, ancak bu gn yeryzne inen bir melektir; imdiye kadar hi inmemiti" dedi. Melek, Efendimiz'e selam verdi ve dedi ki: "Senden evvel hi bir Peygamber'e verilmeyen bir ey sana verildi. ki nnru mjdele. (Bunlardan) biri (Ftiha) di eri ise (Bakare) sresinin sonlardr. Bunlardan bir harf bile okursan, Allah mkafat n verir." dedi.
15 E136 Davud, Snnet -18 ' 16 Darimi, Fezilu'l-Kur'n - 6,65 17 Ebl Davud, Snnet-19 18 A.b. Hambel, 5/214 19 Mslim. Munafikin-25, 26.

171

11 RENKLER:
"Trkoloji Dergisi III, I, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Co rafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Enstits, Ankara n. Bas. 1968,167 s." bu konuda u bilgiyi veriyor.' "Annemarie von Gabain'in. Semih Tezcan taraf ndan trkeye evrilen "Renklerin Sembolik Anlamlar " adl makalesinde Trklerde drt ynn (Do u: mavi "kk /ye il", bat : ak, gney: k zl, kuzey: kara ve merkez "ordaordu (orta): sar "altn /yaldz"), renkleri ile ifade edilmesi, zengin rneklerle anlat lmaktad r. Yazarn bu makalesinin bibliyografyasna, Prof. Dr. A. Cafero lu'nun ayn konudaki bir tebli ini ilave edece iz. (Les Couleurs dans la momenclature des noms ethniques turc. Estrate das III yol. degli" "Atti e Memoire del VII Congresso Internaz. Di Scienze Onamastic he". Frenze Pisa 1961, (1963), s. 369-372). Bu drt yn Hseyin Nam k (Orkun)' da imal (kuzey) = kara, garb (bat ): ak, cenup (gney): k zl fakat ark (do u) sar ( ?) olarak gemektedir. (Bk. Trk Dnyas , st. 1932, s. 61). Kazaka metinlerde Kk, ye il, ova anlamna gelir. Kazaka da, aspan, asman () ve Gk kelimeleri kullan lr. A DINLERDE VE HALK ARASINDA RENKLER N DILI: Ya admz dnya renkli olup, herkesin sevdi i renkler vardr. Baz grlere gre ruhbilimciler, psikiyatristler renkler insan ruh yapsn etkiliyor ve bunu tedavide kullan yorlar: Baz dinlerde yas (matem) renkleri, ne eli gnlerin renkleri vard r. Bilhassa hristiyan kilisesi buna dikkatle uyar. Matem, yas i areti olarak siyah renkte elbise giyilir veya kollara siyah kurdela ba lanr. Baz resmi toplantlarda koyu renk veya siyah renkte elbise giyilmesi istenil r. v.b.
1 O.F. Sertkaya, Trkiyat Mecmuas , Cild XVI, 1971, st. 1971, Sf. 181.

172

Ortaa 'da Engizisyon kyafeti, Mrted denilenlerin k yafet ve renkleri, Yahudileri sar yldz bir renkle belirtmeleri, dikkati ekicidir. San Benito: Ortaa larda ndim olmu , mrtedlere kilise taraf ndan sarl, krmzl gmlek giydirildi ini gryoruz, Keza Engizisyon'un yaklma cezasna arptrlan kimselere alev Ve eytanlarla (temsilen) ssl siyah bir gmlek giy dirilirdi. Zamamm zda idam mahkamlarma beyaz gmlek giydirilmektedir.

Mavi renk : insan dinlendirici, yat trc sayl yor, hayal gcn
artryor, deniliyor.

Krmz : stn irade gc ve bilincini, gerekili in sembol olarak benimseniyor. stnlk ve hkmetmek, dikkati ekmek isteyen insanlarn krmzy beendii ve insana g ve enerji verdi ine inanyorlar. Krallar ve ihtillciler taraf ndan benimsenmesi, yatak odalar nn krmz ya boyatma, ak ihtiras n artrmas gibi dncelerden geliyor. Siyah; romantik, geceyi sevenler, sebatkrlar, kararl lar; srlara, bylere ve e itli esrarengizliklere inanan ki iler siyah benimsiyorlar. San; Mevcudu, ortama, daha geni gstermek isteyenler, ruhi deprasyonlarn bastrlmasnda faydal sanlan, yardmc olan, tazelik ve sevin verdi ine inanlan sar rengin dnya gereklerinden kama kolay-la trd , hayal aleminin ufuklar n at hususuna inan lyor. Gri; Asalet, soylulu a dknlk, ilgi ekmek iste inde olanlarn
bu rengi setikleiri bu rengi seenlerde ruhsal s knt oldu u ileri srlyor.

Beyaz; Safhk, temizli in, hassasiyetin ve yaln zlk hissinde olanlar n sevdii ne srlen bu renk, sakinle tiric , insan uysalla trc kabul ediliyor. Kahverengi; Hayattan zevk alan, ya amay seven, bencil olan,
evre olaylar na tepki gstermeyenlerin benimsedi i renk saylyor. Ayrca yorgunlua kar, rahatlat c , dostluk ve sadakati de sembolize eden renk say lyor. Bu suretle gizli olan ortaya kabilir. "Krmz ve sar gibi grapon renkler ki ilerde ne eyi, sorumsuzlu u, seks istemini belirtir. Giysileriyle, mblesiyle bu rengi be enenler, herhangi bir eyin yoklu unu, gszl n gizlemek iin bu rengi rt olarak kullanabilirler." 2
2 Gnayd n, Renklerin Dili , makalesi, 8 ubat 1979, Sf. 9.

173

Renklerin de erlendirilii, toplumlara, semtlere, ailelere gre farkll klar gsterir. Hele milletler aras nda renkler de i ik de er yarglar alrlar. Yeni Polanyal Papa Carol Wojtyla, Vatikan meydan n dolduran halka, Vatikan' n renklerini simgeleyen Sar beyaz renkli jipinin stne karak yapmaktadr. Buddist rahipler Sar , turuncu rengi, birok dinlerde beyaz pelerin . v.b. hat rlanabihr. Ruhsal huzurla renkler aras ndaki iliki ayrca dikkati ekiyor. Dnyamzda bilhassa gkyzn ve denizi mavi ve ok zaman yeryzn kaplayan ye il rengin insan d nce ve ya aynda, ruh haletinde de etkisi olabilecei tabiidir. Bir Psikiyatrist renkleri insanlar aras ndaki etkile im arac, insann i dnyasn hatta uluslararas bir dil olarak gryorlar. nsan ruhundaki sarsnt ve saplant larn istek ve duygular n renklerle belirtildiini sylyorlar. "Psikanaliz ekoln de, psikolojik bir ara t rmaya 10 ekilde ba lanaca n syler. Dr. Kemal Keskinel "Rorshah testi" ad verilen bu deney'in "yalnz hastalarda de il, kendini sa lam olarak bilen ki ilerde de uyg.lanr. Bu test sonucu ki inin renklerden nasl etkilendii ni grerek ya da grmeden yapt benzetmelerle anlayabiliyoruz. .... bu test ki ide bilin alt na itilmi karamsarl , umutsuzlu u ve yapay grnmyle dahi stn rtemedi i korkusunu ortaya koyabilir." B DINLER, TAR KATLAR VE DERNEKLER N SEMBOLLER : Hemen her dinin, her tarikat n veya baz derneklerin sembolleri vardr. Bu sembollere renkler de dahildir. Avrupa'da ve ordular nda eitli renklerde semboller (renk, a a, hayvanlar) bulunmaktad r. Protohitit ve Hititlerde ve daha nce trl semboller (Gne kursu, boa, geyik) kullan lmtr. Ayrca kular, kartal, ahin ve efsanevi ku lar zmrdanka, Huma ku u v.b. bunun birka rne idir. Yahudilikte ba l ca sembol gen, alt k eli (Magen david) yedili amdan (Menora), akasya a ac , zm, asma, Yehova'ya (Yahve yazs), On emir levha 31, Kutsal sand k veya Dolap, desti (Hanuka ile ilgili) vb. ilk sembollerdir. Renklerden mavi onlar n semboldr. Dinlere ait sembol kitaplar pek fazlad r. Hristiyan kilisesinde papazlar gnlere gre elbiselerin renklerini deitirirler. Yas, ne e, sevin v.b. Burada pek k sa olarak de ineceiz: 174

Ha muhtelif ekilleri, kuzu ( sa), oban ( sa, ), Meryemle Ieme ile ilgili trl, semboller,' Adem ve Havva'ya ait y lan, elma ve incir yapra v.s., e ek, maymun ve bylece 350 kadar resimli sembolize, Meryem, aalar, iekler, hayvanlar, ku lar, bcekler, gezegenler, dnya ve gk v.b.4 eseri dikkati ekicidir. Keza daha tafsilth olarak, Yahudili in kutsal kitab n kapsayan semboller, trl halar, k l, yazlar, at ekilli boynuzlu hayvanlar, , amdan, mum, balklar, ku lar (gvercin, leylek dahil), y lanlar, alt k eli yldz, terazi, ay, at kafas , apa, kz kafas , insan ekilleri gne , horoz, stunlar, ejderha, kadehler, da lar, eitli anahtarlar, 5 kuzular, koyunlar, develer, a alar (am ba ta), ku lar, atlar, kanatl atlar, kratlar, eller (Sf. 77), kelimeler, folklor, dinler ve mitolojide, derneklerde, rgtlerde, ordularda, dairelerde, mesleklerde s k sk genektedir. Gnein dnn temsilen ilhi bir vecd anlam vererek sem (Mevlevilerde) bir sembol belirtir. Ku ekline girerek: Trk menkabelerinde (Ahmet Yesevi, Bekta i likte) ku ekline girip umak, ku lara binmek (kaz), Bekta ilik'te v.b. toplumlarn folklorunda da grlmektedir.' Keza kutsal a alar', iki boynuzlu, serpu s, tarikatlarla "iki boynuz tutturulmu kee serpu giymek" boyunlara knal kz kemikleri, ucu kvrk evganlar ve ngraklar as l, olmas v.b. hep bir takm i aretlere, temsillere aittir'. Bunlar n deri, ty ve demir paralar ile bezenii.' ,10 Keza aslanlara binen, kam yerine ylanlar kullanan, Trk velileri," ku ak kuanmak, sark sarmak, sakal ve b yk brakmak... "Ylnm (tra edilmi ) sakallar, uzun b yklar" hep birer sembol ve zel bir anlam temsil etmektedir. 2
3 Gibert Cope, Symbolism in the Bible and the Church, London 1959. 4 George Ferguson, Signs - Symbols in Christian Art, band. Oxford, New York, 1976. 5 ilarold Bayley, The Last Language of Symbolism, New Jersey, 7. bas m, 1974, Sf. 262 263 (Anahtarlar) v.b. 6 Prof. Dr. Fuad Kprl, slm Sun Tarikatlerine Trk-Mo ol amanlunn Tesiri, ev. Yaar Altan, Y l: 1970, Cilt: XVIII, Ilahiyat Fak. Dergisi, Sf. 144-151. 7 Sf. 145. 8 Sf. 150. 9 Sf. 150. 10 Sf. 150, 151. 11 Sf. 152. 12 Sf. 150. 152.

175

12- AYNI TANRI'NIN TCRK LEHELER NDE DE IIK SYLENILERI

Bayat', lgen (Yarat c) de tanr iin sfat olarak kullan lmtr. Hatta Ugan da ileri srlm tr. Nas l Hak Tel, Yce Tanr ise, ve (Allah'n gzel adlar) gibi Kdir, Kadim v.b... anlamlar birer Tanr ad saymak yanltr. Hatta Altayl larn inanlarnda Ugan adnda bir tanr mevcut de ildir. "Altay Trklerinin dini sistemi"ni anlatmak isterken Gkalp, Karahan ve Ugan adl Tanr adlar zerinde duruyor. 2 Burada U an, o an zerinde biraz daha duraca z: Oan: Divan Lgat it Trk'te yoktur. Kutadgu Bilik'te ba tarafta geiyor. Trklerden bir kabile bu addad r. Uan: V (atal) i aret. U kknden bir fiil kk olup kudret anlamn ifade ediyor, Muktedir, kdir demek U kknden geliyor. O zaman ki slm eserlerinde ancak Kutadgu Bilig'de bulunmaktad r. Dierlerinde rastlanm yor. U kelimesine, Analitik ndeks'de yardmc fiil deniyor. Uan Tanr denilebilirse, bu muktedir, kdir anlammdad r. Fakat metinlerde byle de olsa yoktur. Uygurlardan kalan metinlerde de gemiyor. Yaln z islami devirlerinde Kutadgu Bilig'te gemesi dikkate ayandr. Divan LgatitTrk'te "Bayat" geiyor. Altaylarda karahan ve Ugan yok. A. nan, "Karahan ve Ugan" adl tanr adlarm "Altay Trklerinin Dini Sistemi"nden bahsederken Gkalp'in yanl larma i aret ediyor. Karahan deil, Kayrakan' olduunu ve bunun ilhilerde "tanrnn sfa1 Afyon kasabas , Bayat ve orum kasabas , Bayat v.b. haurlanabilir. 2 Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, 1925, (AltayYakut Trklerinin Etnografya ve Folklorundan bahsediyor).

176

t" olarak geti ini sylyor: "Altayl larn Tanrlar Panteonunda "Ugan" diye bir tanr tesbit edilmi deildir. Altay dini zerinde verilen bilgiler Radloff'tan (fakat ikinci bir elden) al nm olsa gerektir. Radloff'un Altay dini zerine verdi i bilgiler onun klasik eseri olan "Sibirya'dan" adl eserindedir. (Bk. Ahmet Temir evirmesi, II. 8-64). Bu eserde Karahan ve Ugan adl tanrlar yoktur..." (A. nan, E.T.D. Tarihi, Sf. 171). Bu Karahan, Kayrakan olacakt r. Ilahilerde Tanr nn sfat olarak kullanlmaktadr.' Altayllarn dini hakknda Radloff'un bilgileri"Sibirya'dan" adl eserde bulunmaktad r. Bu kaynakta ise Karahan ve Ugan adnda tanrlardan bahis yoktur. 4 Ziya Gkalp'in (islamiyet'ten Evvel Trk Dini) ad ndaki bahsi (Sf. 25, 95) art k yanl bilgi olarak grlebilir. Onun Toyunizm dedi i de, Budizm'dir. Nom dedi i de, Budist ve Maniheistlerin din kitaplar na verdikleri bir ad olarak bilinmektedir.' Nom teriminde "Yunanca" bir kelime olup, budist ve maniheistlerin din kitaplarma verdikleri bir ad oldu u zerinde Prof. A. Inan bilhassa durmaktadr. 6 Tanra ad taklan Umay, Ana M aygm, ve Akene (Ak Ana) hep koruyucu ruhlardan ibarettir. Bunlar, deta meleklerdir, iyi ruhlard r. Kt Ruhlar, mesela Altaylarca, erlik, Yakutlarca Arsan Dolay gibi. Erlik, glk, kuvvetli manasma da gelir. Esasen Akene (Ak ana) yaratl efsnesinde geer. Orada da gene bir ruhtur. Nitekim, "lm olan iyi kamlarn ruhlar da iyi ruhlar "Ak nemer" zmresine dahildir. "Kara nemeler" kt ruhlar olup bunlar da ikinci ruhlar zmresini te kil eder. te Altayllar Erlik'i ve Yakutlar Arsan Dolay'l bu kt ruhlar n bakan Arsan Dolay'd r. Erlik veya yerlik'in Hint'ten geldii ve bugne kadar sonu olacak bir incelemeye ula m deildir. Yakutlar iyi ve temiz ruhlara "ayi", kt ruhlara abas " demektedirler. Ayi ruhlar, insanlara iyilik ve temizlik kayna olup onlar bu bollua , mutlulu a yneten birer koruyucu melek gibidir. Bu ruhlar boy boydur. Burada bir ilahi dinin islamiyet'in tamamen hat rlanmas gerekir. Melek, ruhlar, eytan ve cin ve rolleri ok dikkatle bilinmeli ve karlatrlmaldr.
3 A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, st. 1976, Sf. 171. 4 Radloff, Sibirya'dan, eviren: Prof. Ahmet Temir, II, sf. 8-64. 5 A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, st. 1976 (Ziya Gkalp ve YakutAltay Folkloru ile Diniyat), Sf. 171, 172. 6 Y.K., Sf. 172.

177

Burada Prof. Abdulkadir nan'm da Tanrlar, Tanralar adn, iyi ruhlar ve kt ruhlar n adlarn kartrdn gryoruz. ncekiler (Radloff, Gkalp v.b.) gibi oda bu konuda hal aya, eli meye dmtr. Tanr ne demektir, Tanr a ne demektir? yi ruh, kt ruh ne anlamdadr ? Bunlar kesinlik iinde belirtilmeyi gerektirecek hususlard r. Trklerde YerSu ruhlar ve bunlara sayg ve inanta vard r. Nitekim A. Inan, slam dini veya bir ilahi din benzerli i iinde tahlil ve deerlendirme, benzetme ve kar latrma yapsayd isabetli olurdu. Eski Trkler, Gk Tanr 'ya inandklar, "Tengri", gibi, Gk enginli inde "Tengri"ruh"larn varlna yani, tanrnn meleklerine de inanm lardr. Konuyu bu gere e yatkn deerde deerlendirmek do ru ve isabetli sonulara gtrebilir. Trklerde kutsal yer, su, da inanlar vardr. Bu dier ilahi dinlerde de vard r.7 Aala8, Ate le9 ilgili Tala" tamamlayc halk inanlar ve al:le -Ileri de vardr. A GK MESELESI: G, tanr tanmak baka, Tanrnn gkten telerden oldu unu, gn stnde oldu unu (Ar Al'dan te) oldu um, sylemek ba kadr. (Hak Teala: Yce Tanr ) gibi. Hi tanr gk demek olsayd , eski Trkler g 7,9,14 gibi tabakalara blerler miydi? Dokuz kat felek (gk) derler miydi? oralara ktan bahsedebilirler miydi? Tanrnn muhtelif lehelerde, de iik lehelerde, de iik sfatlar halinde (EsmalHsn: Allah' n 99 gzel ad) sylenii vardr. Bunlarn herbirini ayr bir Tanr olarak kabul edip bir tanr lar Panteonunu Trklere de yaktrvermek ilmi hatadr. Altay din grevlisi, Tanr kelimesini biliyor ve Tanara diyor. Bugnk "Altay Samanl k!" ad taklan inan tamamen dejenere olmu tur. Trklerce Tanr, 2300 yldan beri, Hunlardan beri, de iik syleyiler iinde de olsa bilinmektedir. (Drfer). Tengri, Tanara, Tenere v.b. gibi. Anlam belli deildir. Sadece bunun gkle ilgili oldu unu diyenler oktur. Di er dinlerde ve lkelerde Tanr adn karlayan ap ayr kelimeler vardr. Bunlarn anlam nedir? Bu kolayca a klanabilir mi?
7 Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Ara trmalar, Dala lgili nanlar. 8 H. Tanyu, Trklerde Aala lgili nanlar. 9 H.T.anyu, Trklerde Ate le lgili nanlar. 10 H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar.

178

Gk Tanr eklinde onu gk kelimesiyle birle tirilmesi bile Tanr'nn gkten ayr oldu unun bir belgesi olarak dnlebilir. Aksi halde ayn anlamda iki kelimenin Gk Gk veya Tanr Tanr gibi tekrarlanm olmasn kabul etmek gerekirdi. En eski metinlerde bile Gk ve Yer, Gk Tanr, Tanr ayr birer kelime olarak metinlerde gemektedir. Yldz, yl, yel kelimesinin etimolojisi de ok dikkat ek cidir. Yel; nefes, ruh , eyi:ani ve iyi ruhlara da ruh anlam na kullanlmaktadr. Keza Tin; nefes, ruh anlam nda gemektedir. Daha nce de belirtti imz gibi, 1) Din, 2) Mitoloji Esatirefsne, 3) Dini masallar, 4) By ve sihirle ilgili halk inanlar, 5) Destanlar, ve nihayet Hakanlk merkezindeki dini esaslar ve inanlarla, kltrce somutlam aya ve aracl a ynelik halk inanlar n birbirinden dikkatle ve ilmi bir yntemle ayrmak gerekiyor. Tanr'nn sfat olarak Karahan itibari olarak aman ad taklanlarm dualarnda geiyor. Destan]arda Ak Han'da vard r. Bu byk filkmdar nvamdr. Karahan, Tanr hakknda kesin olarak kullanlm deildir. B ALAP Yabanc ve Ibrani bir kelime oldu u ileri srlmektedir. Bunun mnaka as ok oldu. Baz Do u Trklerinde birka metinde geiyor. Ana dolu'da da kullan lmtr. ArapIslam tesiri oldu u ve kelimenin Trke olmad ileri srlmekle beraber, Osmanllar dneminde de kullan lm tr. elebi, okumu , aydn adam demek olur, elebi'nin elep, alap, Salip (Ha) la ilgili oldu unu Prof. Abdlkadir nan israrla sylemi ve Suriye hrstiyanlarndan gelmi olabilir, demitir. Bu iddia tart ma gerektirir. Yunus Emre de alap kelimesini kullanm tr. Keza Dede Korkut v.b. da da (alab m) kullanlmtr. CfTLGEN Bugnk Altay ve Yeniseylerin kelimesi olarak, Kazak, K rgz, Ba kurtlar da benimsenmi tir. Byk anlam na geliyor. Bu imdi de sfat olarak Tanrnn sfat olarak, byk, yce, ulu anlamna kullanlyor. Eski Kur'an tercmelerinde "Tanr " diye geti i bilinen bir gerektir. Unutulmamas gerekir ki, Eski Araplar mrik devirde (Calailiye dneminde ) Allah kelimesini kullamyorlard . Fakat onun yan nda bir sra putlar, ilahlar katmlar ve onlara tapmm lar, onlara kurban sunmulardr.

179

Prof. Bahaeddin ()gel ise yle demektedir: "Trklerin' Yarat c Tanrs' lgen"." "Bilhassa Altay Trklerinin Yarat c Tanr's "Bayelgen"in, dier Trk lehelerinde ad nn grlmemesine ra men, dier Trklerin de eski ve mterek Tanr tipini temsil etti i sylenebilir. Adnn banda bulunan "Bay," beylik gsteren bir nvand r. Asl ad ise "lgen". dir." (Sf. 426). Prof. Dr. Saadet a atay, Kazaka Metinler, kitab szlnde lken, lkn'n byk anlam na geldiini belirtiyor. 12 Bir takm efsaneler de geiyor, deniliryor. Bunlardan da "Byk Tanrnn tam kendisi olmadn ak olarak gryoruz. Nas l Sibirya'nn kuzeyinde oturan. Yakutlar n bir AkYaratc's ve bir de bunlarn yardmclar vardysa, lgen'de yard mc ve ikinci derecede bir yaratc olarak grlyordu." (Sf. 427) diyor. Bu bilgilerde efsanelerden alnmtr. "Eski Gktrklerin Tek Tanr h, monoteist dinlerini nmzde bir rnek olarak" (Sf. 427) tutma a ve di er efsaneleri a klama a almalyz. A. nan, "Altay Ycnisey amanln.da eski unsurlar"dan bahsederken Taassup olmad n sylyor ve A. nan, bu hususta unlar ilave ediyor." "Zerdt'n "Hrmz Trs (Kurbustan Tengere), Budizmin "Maitreya"s (Maytar Tengere). Altayl nn panteonuna Saman tanr lar sfatiyle yerle milerdir." (Sf. 456). Burada (Tanr lar) eklinde kullamln nceki sayfalarda ele tirmitik. Her soyun ve "Babam Tatay Tanr " (Sf. 457) zel Tanr olup, "Mundusul Tlesler dolu, ya mur, yldrm ve imek Tanrs olan TotoyBayana"ya hitabediliyor. (S.f. 456,457), veya "Atam Totay Bayana"dr. Buna kurban keserler, Rivayetler toplan yor. (Radloff, Aus Sibirien, II, v.b....) Manikeist ve Budist metinlerde Tengri kelimesi ha metli, kudretli anlamna geiyor.' 4 Dikkate ayan olan husus bu dinlerde bile Tengri ad nn yer alm olmasdr.
11 Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, C.I. 12 Prof. Dr. Saadet a atay, Kazaka Metinler, Ankara 1961, Sf. 187. 13 Abdlkadir Inan, Makaleler ve Incelemeler, Ankara 1968, Trk Tarih Kurumu, Sf. 456, 457. 14 Prof. Dr. Saadet a atay.

180

13 TENGR VEYA TANRI ACABA BR PEYGAMBER VASITASYLE M BLDRLMTR?

1Bunun tesbiti bugnk elde bulunan kaynaklara gre mmkn deildir. Fakat Kur'n Kerim'de her mmete peygamber gnderildi i bildirilmitir.' Dier yetlerde peygamber gnderilmeyen kavimlerin sorumlu tut ulmayacaklar buyrulmutur. 2 Kur'n Kerim'de baz nceki peygamberlerin adlar Hz. Muhammed araclyla bildirilmitir. Fakat hepsinin ad saylmarut r. 3 Kur'n'da: "Biz her peygamberi hitabetti i kavmin lisniyle gnderdik" deniliyor. 4 Her kavmin Allah tarafndan uyarld, ona uyarda bulunuldu u, peygamber yolland aktr. Son Peygamber olarak Hz. Muhammed'in vahiy suretiyle ald buyruun bildiriliiyle, tamamen din olarak bu esaslara uyulmas zaruridir. Zira nce bir kayma peygamber gnderilse bile, Hz. Muhammed'in son peygamber olarak benimsenmesi ve bildirdii Dine uyulmas zaruridir. KUR'AN'DA TANRI ADI OLMAMASI MESELESI: 2Bunu Tanr ad aleyhine bir belge olarak saymak do ru deildir. Zira EsmalHsn'da bu anlamda adlar vard r. Yaratan, Kdir, Cebbr, v.b. gibi. Kald ki, Kur'n'da Rum'dan R lm sresinde ve Yahudilerden, Beni srail'den birok yetlerde bahsedildi i gibi Ebu Leheb'den de aleyhte olarak bahsedilmektedir.
1 Yfnus, 10/47. 2 elsr, 17/15. 3 enNts, 4 /164. elM' nin, 40/78. 4 brahim, 14/4. H. Karaman, SoruCevapTart ma, Nesil, C. I, sa. 3, 1 Aral k 1976, Sf. 31-32.

181

Baz bilginler Ismail Hmi Dni mend ve Ahmet Ate , Kur'an veya Arapaya girmi Trke kelimelerden bahsetmektedir. Bir dilin do u'', oluu, gelimesi, yaylmas ve etkilenmesi v.b. d nlecek olursa bunu yadrgamak bilmeyiz do ru olabilir mi? Prof. Ahmet Ate , Arapa Yaz Dilinde Trke Kelimeler (X. yzyla Kadar), adl makalesinde: "... birok Arap dilcileri, Kur'an'da bulunan yabanc asll kelimeleri incelerken bir de Trke kelime tesbit etmiler ve Kur'an, 38. (Sd Sresi), 56 da ve LXXVIII. (Nebe Sres ) 25 de geen gasak veya gassak kelimesinin Trke oldu unu iddia etmilerdir. Cehennemliklerin iecekleri su olarak, "Kt koku, dondurucu so uk" "bu nitelikte olan su" anlamna geldi i ileri srlm tr.' Kur'an'da Lt, Uzza ve Menat putlar nn ad geiyor: (Necm sresi, 19, 20); "19 Grdnz m o Lt ve Uzz'y ? 20 Ve nc (leri olan) teki (put) Menat' " Yahudilerden, Rumlardan v.b. bahis oldu unu sylemi tik. Nimet Cennetler nden bahsedilirken "o u ncekilerden" deniliyor: Vka Sresi (56. S.), . 13. KONUYU TAMAMLAYAN YETLERHADISLER: 3 "Bugn size, dininizi olgunla trdm, size nimetimi tamamladm ve size din olarak islam'i be endim..." (Maide Sresi, yet: 3). 6 "Hadis: (Ahmed bn Hanbel, Msned, 1V. 335) de Trkler vlmekte ve : " stanbul elbette fetholunacakt r, onu fetheden kumandan ne gzel kumandan ve onu fetheden asker ne gzel askerdir." denilmektedir. Tek mmet: "Allah isteseydi, hepinizi bir tek mmet yapard , fakat size verdiklerinden sizi s namak istedi. yleyse hayr ilerine koun, hepinizin dn Allah'adr. O size ayrla dtnz eylerin hakikatini haber verecektir". (Maide Sresi, yet 48) Tek mmet:"Insanlar bir tek mmet idi. Allah, peygamberleri mjdeciler ve uyar clar olarak gnderdi; anla mazha dtkleri konularda insanlar aras nda hkmetsin diye o peygamberlerle beraber gerekleri iinde tayan kitab indirdi. Oysa kendilerine kitab verilmi olanlar, kendilerine ak deliller geldikten sonra, s rf aralarndaki kskanlktan
5 Ahmet Ate , Arapa Yaz Dilinde Trke Kelimeler (X. Yzy la kadar), Reid Rahmetl Arat in, Ankara 1966, Trk Kltrn Ara trma Enstits, Sf. 26-31 ve 27. 6 Ayet "Maide Su. 5, Ayet: 48."

182

tr o (Kitab hakk)nda anlamazla dt (ler). Bunun zerine Allah, kendi izniyle inananlar , onlarn zerinde ihtilaf ettikleri gere e iletti. Allah, dilediini doru yola iletir." (Bakara Sresi (2), . 213.) "En gzel isimler -Allah' ndr. O halde O'na onlarla (o gzel isimlerle) du edin ve O'nun isimleri hakknda erilie sapanlar brakn; onlar yaptklarnn cezasn ekeceklerdir." (Arf S. 7 /180. H ristiyanlara, Yahudilere, Tanr'nn olu, Rab, sa v.b. diyenler hakkndad r). Her mmetin Peygamberi: "Her mmetin bir peygamberi vard r. Peygamberleri onlara gel(ip de bunlara onu yalanlay) nca aralar nda adletle hkmolunur, hi zulmedilmezler." (Ynus (10. S.), . 47). "... birok peygamberleri kavimlerine gnderdik..." (Ynus 10 /74.) "Sen, ancak bir uyarcsn, her kavmin bir yol gstericisi vard r". (R'd Su. (13. S.), . 7). "Andolsun, biz senden nce de eliler gnderdik, onlarada e ler ve ocuklar verdik..." (R'd S. (13.S.), . 38.)

Kendi diliyle :
"Biz, her peygamberi yaln z kendi kavminin diliyle gnderdik ki onlara (emredildikleri eyleri) a klasn. (Peygamberin a klamasmdan) sonra Allah dilledi ini saptrr, dilediini yola iletir. O azizdir, hikmet sahibidir." ( brahim S (14. S.), . 4.) Her millet iin peygamber: "Andolsun biz, her millet iin de: "Allah'a kulluk edin, eytan a (tapmak) tan ka nn" diye bir eli gnderdik. Onlardan kimine Allah hidyet etti, kimine sap klk hak oldu. te yeryznde gezin de bak n, yalanlayanlarn sonu nasl olmu !.." (Nahl S. (16. S.), . 36). Her millete peygamber, Trkler nceden mslmanm yd ?: "Allah'a andolsun ki senden nceki milletlere de (peygamberler) gnderdik; eytan, onlara yapt klar ileri ssledi, O, bugn de onlar n dostudur." (Nahl (16. S.), . 63). Keza isra Sresi 15. ayet "Biz , eli gndermedike azap edecek deiliz." buyurmaktad r. Tek mmet: "Allah dileseydi, hepinizi bir tek mmet yapard , fakat (0) dilediini saptrr, dilediini doru yola iletir. Ve siz mutlaka yaptnz eylerden sorulacaksm z." (Nahl, (16), . 93). 183

Her millete uyar c : "Biz seni gerek ile birlikte mjdeleyici ve uyarc olarak gnderdik. Her millet iinde mutlaka bir uyar c (Peygamber) (gelip) gemi tir." (Ft r Sti. (35. S.), . 24.) Mslman Ad : Mslmanlarn ad Hz. brahim zamannda verilmi . Bu duruma gre Trkler bir Tanr 'ya ve ahlka, ruhun lmezli ine, hirete, kadere v.b. inand klarndan Mslmand diyebiliriz. "Allah urunda, O'na yara r ekilde eihd edin. O, sizi seti ve dinde size bir glk yklemedi. (Sizin dininizi de) baban z brahim'in dini (gibi geni kapsaml, yapt, daraltmad). O (Allah), bu (Kur'an) dan nce (ki Kitablarda)'da, bu (Kur'n)da da size "Mslmanlar" ad n verdi ki peygamber size hid olsun, siz de insanlara hid olasnz. Haydi namaz kln, zekt verin ve Allah'a sar ln; shibiniz O'dur. Ne gzel ship ve ne gzel yard mcdr (0)!" (Hacc 22 /78). Trkler ta o zamandan bunlara inanm lar, kaninat n yaratcs ve yneticisi Tanrya uymu lardr. Onlara man veya amanist demek do ru de ildir. Allah - Tanr : "Allah ki, O'ndan ba ka Tanr yoktur. En gzel isimler O'nundur". (Th (20. S.), . 8). Rahman Ad : Furkan S. (25. S.), . 60 ve "Rahman' n kullar ki, . 63). Rahman 19Tanr gzel olmayan bir ad midir? stlerinde kanal larm ap yumarak Uan ku lar grmyorlar m ? Onlar (havada) Rahman'dan ba kas tutmuyor. Do rusu, O, her eyi grmektedir. 20Yhud Rahman'dan ba ka size yard m (edip O'nun azb ndan kurtul) atak askeriniz? Kfirler derin bir gaflet ve aldanma iindedirler." (Mlk S. evirmesi (67. S.), . 19 ve 20). Kymet kopma ve Mah er: "O gn ruh ve melekler, s ra sra dururlar. Rahmn'n izin verdi inden ba ka kimse konu amaz. Do ruyu syler". (Nebe S. 78. S., . 38 meali). Grlyorki burada Allah'tan hep Rahman diye bahsediliyor. Kur'n, btn Kinata ttr: O, btn lemlere ttr". (Tekvit. S. (81. S.), . 27. meli)

184

TANRI VE ALLAH ADLARI: Allah'n gzel adlar Allah veya Rahman: "De ki: " ster Allah diye arn, ister Rahman diye a rn. Hangisiyle arsan z nihayet en gzel isimler O'nundur. Namaz nda pek ba rma, pek de (sesini) gizleme, bu ikisinin aras nda bir yol tut." (Isra Sa. (17. S.), . 110). "Eer Rahman' n..." (Dhn S. . 81). "Puta tapanlar, Hz. Peygamber (S.A.V.)'in "Y Allah, Y Rahman". diye dua etti ini duyunca dediler ki: "Muhammed bizim iki Tanrya tapmamz yasaklyor. Oysa kendisi de ba ka Tanrlara dua ediyor!" Bunun zerine yukar daki ayet iniyor. Allah' n birok gzel isimleri ve s fatlar bulunduunu, bunlarn sylenmesiyle yine Allah'a dua edilmi olacan bildiriyor." (Kur'n- Kerim Meali, ev. S. Ate . Sf. 261-262, 1975 bsk.). Kez "Rahman' n kullar olan melekler" vb. (Zuhruf S. . 190). GK KATLARI: Trkler iin ayet gk Tanr olsayd, hi onu sonuta 7 kat, 9 kat veya 14 kat gk oldu u sylenir miydi? Gk, Tanr olsayd byle tabakalara ayr lr myd ? u tahlil bile Gk'le Tanr 'nn ayr eyler olduunu gsterir. Tanr, Araplarn Chiliye dnemindeki Hah dengi put de ildir. Zir 'Pah, put, yaratmaz, ynetmez, ya atmaz, ldrmez, cans z bir takm putlardan ibarettir. Halbuki (yaztlar v.b.) gsterdi imiz gibi Tanr cansz ilah veya putlar dan tamamen farkli yaratan (Kur'n, birok ayet), yneten (Kez Kur'n, birok ayet) insan st yce bir varl ktr. ( uara S. . 81), ve (Ram S., . 40). En gzel ad olmas dr. Esas gzel ad olmasdr. Dillerin De iik Olmas Allah'n yetidir. Rum Sresi (30. S.) yet 22 "O'nun yetlerinden biri de gklerin ve yerin yarat lmas, dillerinizin ve renklerinizin de iik olmasdr. phesiz bunda, bilenler iin ibretler vard r". DIN KARDE LI ININ ANLAMI Y KAVRANMALIDIR Bir mslman kadn, kz, onun kardei olursa evlenme caiz olurmu? Buradaki karde lik bakadr. Evlat gibi sevilen birisi karsndan 185

bo andmda, o adam o kadnla evlenir, zira o kendi o lu olmayp (din kardeidir), Bu karde lik mirasla da ilgili olmadna gre, bunu iyi dnmek gerekir. stelik nmahremlik, nikah d me halinde (din karde lii) nasl tahlil edilir. rtnme olmayacak m ?. " phesiz Allah daima stndr, ok ba layandr." (Fat r 3 /28). "Yoksa daima stn olan..." (Sd (38. S.), . 9.). "Allah en gzeldir diyor mu ? En gzel sfat? Ad olamaz m ? Muhakkak 99 adet mi olacak!.." Hz. brahim ve kavmi ok nemli, Safft S. . 83, 84, 85, 86, 87"

M'minler karde tir :

"Muhakkak m'minler karde tirler. Karde lerinizin aras n dzeltin ve Allah'tan korkun ki size rahmet edilsin..." (Hucurt (49. S.)

Ayn srede; 13. yet: "Ey insanlar biz sizi bir erkek ve bir di iden yaratt k ve birbirinizi tanmanz iin sizi milletlere ve kabilelere ay rdk. Allah yan nda en stn olan nz (Allah'n buyruklar dna kmaktan) en ok korunan nzdr. Allah bilendir, haber aland r". (Hucurt S. (49. S.), . 13). Araplara daha nce Peygamber gelmemi , kitap gnderilmemi mi? Hz. brahim ve Ismail'in durumu: Sebe S. (34. S.), . 44) Sf. 397. (S. Ate evirisi). Her Peygamber kendi kavminin . 44. Araplarn anlamas iin Arapa, Fussilet S. (41. S.),

ra S. (42. S.), . 7; Mekke ve evresinde bulunanlar Arapaya uyarlar". Tek millet yapm yor: "Allah dileseydi, onlar bir tek millet yapard . Fakat (hikmeti uyarnca) diledi ini rahmetine sokuyor. Zalimlere gelince onlar n ne velisi, ne de yardmcs yoktur". ( ura S. (42. S.), yet: 8). Allah'n adlar meselesi: "Bismillahirrahmanirahim," (Rahman ve Rahim Allah' n adiyle) derken "Rahman" ve "Rahim" adlar geiyor. Bismillah. v.b. Anlamn . hat rlamallyz. 186

"Tanr ya atr, ldrr..." Duhn S. (44. S.), . 8). Bunu Trkler de de tamamen grmekteyiz. Dile kolayla trmak: "Biz O (Kur'an)n senin diline kolayla trdk ki dnp t alsnlar". (Duhn S. (44. S.), . 58) Bundan Araplar iin bilhassa al nacak ibretler oktur. Tanr tektir, yaratan, ynetendir, zel, kendine zgdr. Di er tap lanlar, ilhlar, O'na benzetilemez. Tanr da Tektir. Vcibu'l-Vcut bir anlamdad r ve Esma-l Hsna' nn anlamna uyan anlamlar benimsemektedir. "Her mmetin bir peygamberi vard r" diyen. Ayeti unutmamal yz. Hadis'de dikkati ekmektedir: " efkat ve merhamet sahibi olanlar, Allah' n rahmetine nail olurlar. Arzdakilere merhamet ediniz ki semdakiler de size rahmet etsinler. Bir sereyi bo azlarken bile merhamet gsterenlere, Allah k yamet gnnde rahmet eder. Acmayan esirgenmez, affetmeyen ba lanmaz". Hz. Muhammed bylece Semadakiler sznden neyi kastetmektedir zerinde dikkatle d nmeyi gerektirir. "Allah stn Hikmet sahibi (Ft r Sresi (35. S.), yet: 2)" "O, stndr, hikmet sahibidir". Szlerini asla unutmamak gerekir.

187

14 TANRI KEL MESNN GNMZDE KULLANILMASI ZERINDE DNCELER

En eski Trklerde Tengri veya sonra Tanr kelimesi XII. yzyl tarihilerinden Sryani Mihail bile: "Trkler daima tek Tanr 'ya ve gklern ona at olduuna inanyor ve Araplar n da ayn Allah'a inanmalar onlarn dinini kabule sebeb oluyordu". demek insaf n gstermitir.' Do.Dr. Hakk Dursun Yldz: "Trklerin Mslman olduktan sorra Allah ad kadar Tanr adn kullanmalar da phesiz ona atfettikleri ilh sfatlar n islamiyet'in esas inanc na yakn olmas ile ilglidir. Bugn de Allah ve Tanr kelimeleri ayn mefhumu ifade etmek iin kullanlmaktadr." diyor2 Halife zamannda, Tanr denildii anlarda hibir yadrgama ve tartma domad halde gnmzde, Tanr kelimesinin Allah anlam nda kullanlmasna kar ar, sert sald rlar olmaktadr: "Tanr, Allah demek deildir. Tanr eski putlarm addr. Allah ise Islm'n getirdi i bir isimdir. "Allah" kelimesi islm' n haber verip tavsif etti i "'Allah" n zel ad olup hibir put iin kullanlmam tr. Halbuki birok put'a "Tanr " denilmektedir. Dolay syle "Tanr", "Allah" anlamn ifade edemez. Mslmanlar "Tanr" kelimesini kullanmamaldrlar. Aslnda Allah ad Kur'n'dan ok nceleri vard . Kur'n'la belirtilmi deildi. Mrikler de Allah ad n kullanyorlard . Bunlara kar bir zamanlar mftlk yapm olan Zekeriya Beyaz etrafl olarak konuyu tahlil etmi ve cevap landrmtr. Bz bunu onun (Islm'a Gre Milliyetilik) adl eserinden aynen alaca z: 3
1 Do. Dr. Hakk Dursun Yldz, Trkler ve islmiyet, Orta Do u, 22 Ekim 1974. Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, st. 1978 de geni , ayrntl bilgi sunulmutur 2 Do. Dr. Hakk Dursun Yldz, Trkler ve slmiyet, A.G.E. 3 Zekeriya Beyaz, slm'a Gre Milliyetilik, 3. basm yaplmtr.

188

"Hemen ifade edelim ki, ilk bak ta do ru ve akla uygun gibi grnen bu ifadeler, gerekte hi de yle de ildir. Ilmi ve Islami bir hkm olmaktan ok uzakt r. Bunu ksa bir inceleme ile ortaya koymak mmkndr. yleki: 1 Hereyden nce bilinmelidir ki, Trkler sadece mslman olal dan bu yana, bin seneden beri "Tanr " kelimesini "Allah" mans na kullanagelmilerdir. Yzlerce seneden beri Trke yaz lan tefsirlerde e itli dini eserlerde, mevlitlerde Yunus Emre ve benzeri byk Trk irlerinin iirlerinde hep "Tanr" kelimesi "Allah" anlam na hem de sk sk zikredilmi bulunmaktad r. Buna kar lk, eyhlislmlardan, byk din alimlerinden hi te itiraz eden, "hay r, Tanr, "Allah" demek de ildir, "Tanr", "put" demektir" diyen olmam , bu yolda hkm ve fetv veren bulunmamtr. Tersine akaid kitaplar nda Allah'a Trklerin "Tanr", Acemlerin "Hda" demelerinde hi bir sak nca olmadna byk imamlar ve byk din limleri aras nda ittifak bulundu u aklanm bulunmaktadr. 4 Binaenaleyh "Tanr" kelimesine kar yaplan itirazlarm yersiz ve gerek d olduunu ortaya koymaya bu bile yeterli olsa gerektir. yle ya, yzlerce seneden beri Mslman Trkler Allah'a put mu diyorlar d ? Bunu bilen hi mi yoktu ? O byk eyhlislmlar, o byk din limleri bu kadar cahil'mi idiler ? Kald ki bn, "Tanr" ya itiraz edenler hi bir ilmi yetki ve ehliyeti olmayan, islm ilimlerd en nasibi bulunmayan sorumsuz kimselerdir. 2 "Tanr" ya kar itirazlar ok yenidir. Kanaat mza gre bu itirazn iki sebebi vardr. Birisi; Trke okutulan Ezn'a kar gsterilen tepki ile birlikte Trke Ezn' n iinde yer alan "Tanr" kelmesine kar da vatanda larda bir so ukluk ve phenin uyanmas dr. Tabii bu anlay ve davran yersiz ve mantksz idi. nk, Trke Ezn'a kar kmak, O Ezan 'n iindeki kelimelerin as llarna, manlarma kar kmak saylmazd . Buna gre Trke Ezn' n iinde geen "Namaz"a da (kelimeye) kar klmas gerekirdi. Dier sebep ise, baz kimselerin Trk ile, Trklk ve Trke ile ilili ne varsa hepsine kar kmay bir fazilet ve marifet sanmalar dr. Yani baz kimseler "Tanr" kelimesi Trke oldu u iin, Trke ile ilgili bulunduu iin kar kmaktad rlar. Son zamanlarda Tanr"ya kar yaplan itirazlar n genellikle bu duygunun bir sonucu oldu unu sylemek mmkndr. Zira "Tanr'ya kar itirazlar Trk Milliyetili ine kar olan evreler aras nda yaygn bulunmaktadr. Bunlar Trk Milliyetiliine dman olaam diye "Tanr"ya dman olmaktadrlar.
4. Bkz. Kiiabu'l-LevamPu'l-Beyyinat. s. 21, M sr 1323. (Bu eser Hicri 606 de len Hatib'r-Razi tarafndan yazlmtr.) ve bkz. Achidiye erhi Cell, s. 84

189

HKM KASDA GRED R: 3 slam Hukuku Mecelle'nin ikinci maddesi yle balar: "Bir i den maksad ne ise, hkm ona gredir." Bu madde Kur'n- Kerim'den sonra dinin en byk kitab olan Buhari-i erif'in ilk hadis-i erifi olan "Ameller ancak niyetlere gredir "hkmnn bir ifadesi olmaktan ba ka bir ey de ildir. Btn ilerde ve szlerde bu byledir. Bir sz ile ne kasd edilmi ise, hangi mana murad edilmi ise hkm ona gredir. Bu rfde de byledir. Dolaysyle "Tanr", "Hda", " lah," "Rabb" . . . ve benzeri kelimeler ile de ne kasd edilir ise, hkm ona gredir. Kur'n- Kerim'in tavsif etti i "lemleri yaratan" kasd edilir ise, bu kelimeler o mana-y ifde eder; yok bu kelimeler ile bir put kasd edilirse, bu defa hkm ona gredir. "Tanr", dorudan "put" man:asma de il, mutlak "ilah" manasmadr. "Mabud" yani kendisine ibadet edilen manas n.adr. Bu ilah ve "mabd" ile kim kasd edilmi ise hkm ona gredir. Mslman Trkler "Tanr" kelimesi ile Alemleri yaratan Kur'an- Kerim'in tavsif etti i "Allah" manas nda, kullanmaktadr. "Tanr" kelimesi ile bizzat "Allah" kasd etmektedir. Dolay syle de hkm ona gredir. "lah" kelimesi de yledir. M rik Arablar putlar na "nah" derlerdi. Kur'n- Kerim, " lah"n bir olduunu, onun da "Allah" oldu unu ilan etti. Tevhid kelimesi budur. "Lailahe illallah", yani Allah'dan ba ka M yoktur." Allah ilandr. Ve Allah'dan ba ka ilah yoktur. Hani m rikler putlarna "ilh" diyorlard . Bu defa "Allah"a "ilah" denilmektedir. "Tanr" kelimesi de byle, eskiden baz putlara "Tanr " denilmi olmas mmkndr.* Bugn Allah'a "Tanr" denilmesine bu zarar vermez. nk Tanr kelimesi ile bu defa Kur'n- Kerim'in tavsif etti i Allah' kasd etmekteyiz. "Dal" ve "Rabb" kelimeleri de yle. Allah ilandr, Rabb'dr" derken, "Allah'dan ba ka ilah yoktur" derken putlar deil Kur'an-1 Kerim'in tavsif etti i Allah' kasd etmekteyiz. "Tanr" "nah" mal/asma oldu u iindir ki ve onunla da Kur'an- Kerim'in kasd etti i "Allah" murad edildi i iindir ki, ileridenberi oldu u gibi son zamanlarda yap lan Trke tefsirlerde "Allah'dan ba ka ila"' yoktur" cmlesinir' yerine genellikle "Allah'dan ba ka tanr yoktur" diye terceme etmilerdir. Bilhassa Hasan Basri antay merhum ile Elmahl Hamdi Yazr Kur'an-1 Kerim'de geen "Lailahe illallah" cmlelerini hep "Allah'dan baka. Tanr yoktur" diye tercme etmi lerdir. Yani bir tane Tanr vardr, O da Allah'dr, Allah, Tanr'dr.
*) Bu bile sabit olmann tir. Do ru sarlamaz.

190

4Islam akaidin de Ilahi isimler tevkifi midir, k yasi midir? eklinde yaplan tart malarn amac "Allah'a lay k olmad noksan bir sfat , bir ismi vermekten sak ndrmak iindir. Yoksa Allah' n isim ve sfatlarn n baka dillere tercme edilmesini nlemek iin de ildir. Daha a k bir ifade ile Allah' n isimleri mevkftur, k yasi de ildir. Yani Allah'a yeni bir s fat ve isim uydurmak, Kur'n- Kerim dekilerin dnda bir baka yeni isim ve s fat uydurmak caiz de ildir. Ama Kur'an'da zikredilen isim ve s fatlarn tercmesini yapmak cizdir. "Halk" isminin trkesi "Yaratan", "Mabild" isminin trkesi "tapnlan" ve "kadir" isminin trkesi "Gc yeten" oldu u gibi "Dal" isminin de trkesi "Tanr "dr. Binaenaleyh, biz "Tanr " demekle yeni bir isim uydurmuyoruz. "nah% Trkeye tercme ediyoruz. "kah" isminin Trke karl olan "Tanr"y sylyoruz ki, normaldir. :Araf sresinin 180. ayet-i kerimesi Allah' n isimlerini bozarak putlarna isim yapan mrikler ile ilgilidir. Bizim konumuzla ilgili deildir. Mrikler "Allah" isminden "Lt", "Aziz" isminden "Uzza", "Mennn" isminden "Ment" diye bir tak m isimler uyduruyorlar ve bunlar putlarna veriyorlard . Yukardaki ayet-i kerime bunlar dikkate alarak: "En gzel isimler Allah' ndr. O'nu onlarla a rn ve Allah'n isminde bozukluk ve sap klk yapanlar brakn" buyurmu tur. Bunun konumuzla ilgisi yoktur, nk "Tanr " hi bir ismin bozuntusu de il, "Lal.'" isminin Trke tercemesidir. Sonra biz "Tanr " demekle "Allah"n hibir ismini bozmuyoruz. 5 "Allah" kelimesini Islam getirmitir. Kainat Yaradann zel ismidir. Hi bir put'a da "Allah" denilmemi tir". ifadeleri zerinde de biraz durmak gerekmektedir. Bir defa, islam'dan nce de m rik Araplar "Allah" kelimesini biliyorlard . Kbe'nin stne as lan muallakat- Seb'a iirlerinde "Allah" kelimesi sk sk gemektedir. Eski m rik Arab airlerinin iirlerinde "Allah" kelimesine rastlamak her zaman mmkndr. Hem de Islam' n tavsif etti i manda olmamak zere. Islam'dan nce ya ayp len Peygamberimiz (S)'in babas nn ismi de "Abdullah" yani "Allah' n kulu" idi. Demek ki, islam'dan nce Galliliye Arablar da "Allah" kelimesini biliyor ve Islam' n tavsif etti i mana= dnda da kullan lyordu. Binenaleyh "Allah" kelimesini Islam getirmi tir ve hi bir put iin kullan lmamtr sz do ru deildir. Sonra bugn bir putperest put'una "Allah" dese, ki diyorlarda, bir Hindu tapt inee "Allah" dese, biz, bunlar "Allah" dedi diye doru ve normal olarak Kur'n- Kerim'in tavsif etti i Allah' syle191

Ini oldu unu kabul edebilir miyiz ? Bir ngiliz de Kur'n- Kerim'in beyan etti i Allah' kasd ederek kendi lisam ca "GOD" dese biz bunu red mi edece iz? Binenaleyh biz bunlar n kas d ve niyyetlerine, izah ve aklamalarna bakarz. Allah, Tanr, God, Rab, v.b. isimlerle neyi kasd ederlerse ona gre hkm veririz. Putlara "Allah" denilm emi diye bir ey yoktur. imdi bile nice putlara "Allah" demektedirler. Kald ki Chiliyyet ve m riklik devrinde, slm'm gelmedi i bir zamanda.... "Kainatn Yarat csnn bir zel ad vardr", o da "Allah ismidir" cmlesi de d nmeye de er. Geri akaidde "Allah" ismi isrnzzat, yani zel isim diye kasd edilmi tir. Fakat Kur'n- Kerim'de "Esmal-Hsnrdan bahsedilmi tir. Yni Allah' n bir deil birok isimlerinden bahsedilmi tir. Allah'n doksan dokuz ismi bulundu u herkesin mlamudur. Ne ise, buras konurnuzun d nda kalr... girmiyoruz. FARSA OLAN HUD'YA NEDEN T RAZ ETMEZLER? 6 Dikkat ekici, dolay syle de zc olan bir husus da, "Tanr "ya itiraz edenlerin "Hdrya itiraz etmemeleridir. Tabii "Hda" kelimesi her ne kadar Arabca de il ise de, Farsadr. Trke de ildir. Maksat, Trk'e, Trkl e, Trke'ye hl isa Trklk ile ilgili olan her eye kar kp itiraz etmektir. "Tanr " bile olsa Trke olmas hasebiyle Trklk ile ilgilidir, o halde ona da kar klp itiraz edilecek ve bu da slam adna diye ilan edilecektir!.. nsaf!.. Vicdan!.. "Tanr" kelimesi mutlak " lh" man:asma oldu u iin do rudan doruya rahatlkla "Allah" manas m ifade etmekte ve ylece de kullanlmaktadr. Farsca olan "Hda" kelimesi ise do rudan "efendi", "sahip" ve "mlik" manalarm tamaktadr. "Hdyi kitab" kitab sahibi; hdyi harle", ev sahibi manasma gelir. Ayn Hd kelimesi Allah manas nda kullanlmaktadr. C) zaman da, "Hd-i Cihan" "Cihan'n Sahibi ve Efendisi" manas n tamaktadr. Bylece bu kelime hem "Allah" manasna, hem de normal "efendi" ve "sahip" mal :asma asrlardan beri kullanlmakta, dini eserlerde s k sk zikredilmekte ve bir kii kp da bu yanltr diyen olmamaktad r. nk yanl deildir. Hangi manay kasd ederseniz hkm ona gredir. Arabca'da "Allah" manasma kullan lan byle ift manal kelimeler vardr. Mesela "Rabb" "besleyen ve terbiye eden" demektir. "Sahip ve efendi" manaas na da gelir. Ayn "Rab" Allah iin kullanld zaman "Kainat n Sahibi, Efendisi ve btn canllar besleyip terbiye 192

eden" manasm ifade eder. Ayn "Rab" kelimesi insanlar iin kullan ld zaman normal terbiyeci, ship ve efendi manas nda, insani sn rlar iinde kullanlmaktadr. Mesela Ysuf Sresinin 41. ayet-1 kerimesinde "Rab" kelimesi "klenin efendisi ve loral" manas nda kullanlm tr. Ayn kkten gelen "mrebbi" kelimesi de Trkemizde ocuk bakm ile uraan terbiyeciye denilmektedir. "Mevl" kelimesi ise daha da 'dikkat ekicidir. "Mevl" Arabcada ayn anda hem "kle" manasna, hem. Ce "klenin efendisi" manas na gelebilmektedir. Yani "Mevl" kelimesinde hi bir de iiklik yapmakszm yerine gre "kle" yerine gre "efendi" anlam na kullamlabilnektedir. Bakara Sresinin son yet-i kerimesinde oldu u gibi. Allah'a da "Mevl" denilmektedir. Tabii "Efendi" manas na almmaktadr. Fakat ayn kelime, ayn "efendi" manasma olmak zere insanlar iin de kullanlmaktadr. Bir ok byk alimin lakab "Mevlana" olduu gibi, Konya'daki Byk Trk air mutasavv fnn da lakab "MevlanaMevlmz-dr. Unutulmamandr ki, "Mevl" kelimesi insanlar iin kullanld zaman insani snrlar iinde bir efendilik veya klelik manas ifade ederken, Allah'a "Mevlana" denildi i zaman ise, Kainat n Efendisi" anlamn tar. nk kasd ne ise hkm ona gredir. te btn bunlar gstermektedir ki, "LMI" manasna gelen "Tanr" kelimesine kar yaplan itirazlar, yersiz ve ilim d dr. Farsa'da "efendi" ve "sahip" manasma gelen "Hd" kel mesini, Arabcada "kle" ve "efendi" anlamna "Mevl" kelimesini ve daha nicele ini "Allah" manas nda kullanmakta hi bir mahzr grmeyip, itiraz etmeyip de, Trke'de "Hah" manasna gelen "Tanr " kelimesini "Allah" manasnda kullanmaya gelince itiraz edip kar kmak cehaletle yo rulmu Trk dmanl= bir taassub, bir hast al k haline gelmesinden baka bir ey deildir. Trk dmanl yaparken Tanr Teal Hazretlerine kafa tuttuklar nn farknda bile de ildirler".

193

15 SONU:

Trkiye'deki _mslmanlar Allah'ta,. Tanr da demektedirler. islani,et'ten nce Rab, Mevla, lah ve daha birok kelimeler putlar hakknda da kullanlm t . "Hatta El- lah kelimesinin iveye uydurulmu ekli olan Allah kelimesi bile slart 'dan nce Kabe'ye as lan Chiliye airle,rinin iirlerinde geiyordu'. Hz. Muhammed'in babasnn adnn Abdullah (Allah' n kulu) olmas dikkate ayandr. "Ameller ancak niyetlere gredir" diyen hadisle, Mecelle'nin ikinci maddesi: "Bir eyden maksat ne ise hkm ona gredir". Rab, Mevla, Yezdau, ilah kelimeleriyle daha nce putlar kastedilirken imdi yle deildir. Ne kasd ediyorlarsa hkm ona gredir. Hatta Allah kelimesi ile putu kasd etseler do ru mu olur? Allah dediler diye do ru mu sylemi olurlar? Elbette hay r! Kasd ne .ise hkm ona gredir" Hristiyanlar Isa'ya Allah derlerse o- ha a - Allah olur mu? Hristiyanlar Isa'ya Rab derler. Yahudiler din grevlilerine ray (rabin) derler. Islam bilgini Erzurumlu brahim Hakk "Mevla grelim neyi e, Neylerse gzel eyler". diyor. Mevla dedi diye onu k namak m gerekir? Farsca efendi anlamna gelen Huda kelimesi - bugn Allah anlamna kullanlmaktadr: "Bir Pakistanhya, Allaha smarlad k" dedi iniz zaman o size "Hada hafiz" der. Yani Allah sizi korusun, demek ister. Atalarnruz mehter mar uula nakarat olarak yle sylernilerdir: "Allah yoluna eenk edelirn an alalm an,
1 Zekeriya Beyaz, Trkliik Kan m z. slfn Canmz, st. 1977, zlem Yay. Sf. 330. 2 Y.A.G.K., Sf. 331.

194

Kur'an'da zafer vaad ediyor Hazreti Yezdn" diyorlar'. Buradaki "Yezdan" kelimesi Arapa de ildir. Eski Med siler tap ndklar putlarna Yezdan derlerdi. Peki Mehter illar n.da putu mu sylyorlar? Elbette hayr. Kur'an'da zafer vaad eden Yezdan Yezdan, Allah anlamnda kullan lm tr'". Bu ve benzeri kelimeler uygun grlyor da, Trke (Tanr ) denilince, patlar denilip itiraz etmek do ru olabilir mi? Necip Faz l bir eserine "Tanr Kulu", Hasan Basri antay, Tefsir'inde "Lilahe illallah" cmlesini "Allah'tan ba ka Tanr yoktur" diye evirmi tir. Bylece Allah'a Tanr demi oluyor. Keza Mehmet Akif Ersoy da: "Geende kom uyu grm , demi selam syle Demek almayacak Tanr selam m bile"' diyor. Daha nceki sayfalarda Yunus Emre ve Sleyman elebi'den rnekler sunmu tuk. Bu rnekleri o altmak mmkndr. slam dinini ve Trklerin Tanr ile, yeri ve g , kainat yaratan Allah' belirttiklerini arzet ni tik- . Zekeriya Beyaz: "Tanr dmanl kfrdr. Mslmanlara kfir demek kfrdr" 6 diyor. Burada ilmi hakikati ve gere e uygun anlam sunmu bulunuyoruz. Trklerde bir toplumu te kil etti ine gre, ona da bir peygamberin daha nce gnderilmi ve uyard m olmas ve hatta bu ad n kullanlm olmas mmkndr. Nihayet Trkler islam'la m erref olmu lar ve onun yolunda -btn gleriyle d manlara kar koymulard r. Kur'an ve O'nun buyru una gre davran yzyllarca Trklerin tek inaam olmu tur. Allah adn ilk ba ta kullanm , baza Tanr da demi se, onun maksad ve niyeti tamamen slami temellere uygunluk derecesinde olmu tur. Esirgeyen, ba layan Tanr Trk Milletini korusun ve Allah yolundan ayirulas n! Sz slami de il midir? 1 TANRI'NIN SOYLEY ALANI Tanr, Trk k avimlmine te mil edilebilir mi? Buna evet diyebiliriz. Muhtelif farkl inanlar da olsa bu kelime henimsermi tir... Bir kelimenin Kur'an'da gemesi ona de er kazand rmaz. Kur'an- Kerirre'de Ebu Leheb, eytan, Fir'avtn, Ruir , Yahudi hatta e ek an rmasm n en kt ses oldu u da geiyor.
3 Y.A.G.K., Sf. 332. 4 Y.A.G.K., Sf. 332. 5 Safahat, Sf. 88. 6 Y.A.G.K., Sf. 333.

195

Baz zikretti imiz kaynaklar islmi devirde de olsa onlar islamlatrlnaa eklinde deil, ona uyguluu da ifade eder. Trk kavimlerinde Tenri (Tengri, Tanr ) ad ok yaygn olmakla beraber, Bayat, lgen v.b. kelimeler kullanlmtr. Bunlar hep tek Tanr 'ya ait s fatlardr. Kaadir, Yaratan, Kudretli, Byk, Kadim anlam na kullanlyor. lgen Tanr burada Kadir Tanr olarak geiyor. Tanr, yaratan, ya atan, ldren s fatlariyle ve icrasiyle cihan mfd olmas ve btn insanlar yaratmas ve ldrmeyi gerekecek bir gtedir. Monoteist bir din olan Yahudilik'te " srail Tanrs veya daha a k olarak srail'in Yehovas " deniliyor. Trkler h ristiyanhktaki Allah adna da o zamanlar Tengri demi lerdir. Bu 2. yzy ldaki bir eserde geiyor. (Rusya'da bas lm). "Sizin Tanrnz sa m ?" diye Trkler soruyorlar. Umay zerinde yapt mz geni aratrma onun Koruyucu Ruh yani Melek oldu unu isbat etmi tir. Tarih boyunca Trkler Allah a kna da, Tanr akna da, Allah ko usun veya Tanr Korusun, Tanr Misafiri, Tanr tank olsun derken bir ayrm gzetmemilerdir. Hatta kapl caya Tanr'dan Hamam, bile demilerdir7 . Allah kar l Diyo, Got, Lord, v.b. birok dillerde syleyi ler vardr. Acaba bunlar Allah' n '99 gzel adn belirtebiliyor mu? Allah'tan bahsedilirken, slmiyette hatta Yahudilikte Hu (0) denilmiyor mu? Dil (lisan) nedir? Nas l kmtr, nasl geli mi ve etkilenmi ir, kelimeler nas l vcuda gelmi tir? Btn diller Cenbihakk n eseridir. Kutsal dil yoktur. Kutsal Kitap vardr. Bugn arapay mrikler de, hristiyan araplar da kullanmaktadr. Arapada bir yn kfr de vardr. Dil bakmndan stnlk taslanamaz. Arab n Aceme stnl yoktur, diyen Yce sz geni ce dnlmelidir. Bizim iin kutsal olan, mbrek olan Yce Kur'n'd r. Arapa herhangi bir dil gibidir. Zira her topluma peygamber gelmi ve hitap etmi , uyarntr. Hz. Milis, ibranice Hz. sa Aramca konumu ve vaaz etmi tir. Kur'n ise en son, en Yce, ve yegne kutsal din Kitab m z olarak ebedidir. Aslnda Allah, insan akhn , zaman ve mekn a an bir varlk olduundan bir cisim, herhangi bir be eri varlk gibi bir ad sahibi olmas dahi dnmeyi gerektirir. Rahmn ve Rahim v.b. de demiyor muyuz?
7 Tanklanyle Tarama Szl , Ankara 1957, Sf. 737. 14. ve 16. yzy llar.

196

 uhalde btn en gzel adlar O'nundur inanc na uymalyz. Bu bakmdan burada 99 ad n zikrediyoruz. ayet Tanr derken btn bunlar benimsiyorsak, o zaman bir mesele kmamas gerekir. Bismillahirrahmanirrahim. Hvallahl halikul bari l Msavvir lehl esma l hsna Esma l Hsna El Kabd Allah EL Bast ER Rahman EL Hafd ER Rahim EL Rafi' EL Melik EL Muizz EL Kuddus EL Muzill ES selam ES Semi' EL M'min EL Basir EL mheymin EL Hakem EL Aziz EL Adl EL Cebbar EL Mtekebbir EL Latif EL Habir EL Halk EL Halim EL Bari EL Azim EL Musavvir EL Gafur EL Gaffar EL ekur EL Kahhar EL VEHHAB EL AL YY EL Kebir EL EVvel EL Hafiz ER REZZAK EL Mukit EL Fettah EL Hasib EL Alim EZ Zahir EL Celil EL Batn EL Kerim EL Vali EL Mucib EL Mtaali EL Vasi' EL Berr EL Hakim ET TEVVAB El Vedud EL Mecid El Mntakim EL Afvv

ER RAUF EL Hakk Malik'l- Mlk EL Vekil EL KAV YY Zlcelali velikram EL Mksit EL Metin EL Cami' EL Veliyy EL Ganiyy EL Hamid EL Mugni EL Muhsi EL Mani' EL Mbdi ED Darr EL Muid EN Nafi' EL Muhyi EN Nur EL Mmit EL Hadi EL Hayy EL Kayyum EL Badi' EL Baki EL Vacid EL Varis EL Macid ER Raid EL Vahid ES Sabur ES Samed EL Bais EL Kaadir EL Muktedir E ehid EL Mukaddim ER Rab EL Muahhir EL Ahir EL Vitr

197

2 TRKLER MSLMAN= Tanr adn , Allah anlamna kullanan ve Cenab- Hak'n btn gzel adlar na mil tanyan Trkleri, Tanr adn da kullanyor diye horlamak hakikata, ilme, gere e aykr d er. Yalnz Allah ad kullamlacakt r diye Ktir'n'cla hibir buyruk yoktur. Kur'an =Men yle diyor: "Allah yannda (indinde) (hak) din, anca slmdr (msliinaanliktu)" "Kim islm'dan ba ka bir din ararsa ondan (bu din) kabul olunmaz ve O, hirette en byk zarara u -rayanlardand r" Hz. Muhammed, Sahih-i Buhari'ye geen sznde: "Her ocuk slam ftrat zerine do ar, fakat ebevey i onu ya Hristiyan ya Yahudi veya Meesi yapar" diyor. Nitekim Diyanet leri Ba kanlarnulan merhum A.H. Akseki: "Din, Allah ve ahlk fikirleri insanda f tridir" diyori Gene A. Hamdi Akseki: "Din, Allah Tel taraf ndan va'z olunmu bir kanundur"." "Dinin men ei, ftrat he eriyedir. Akl selimdir". Bunu Peygamberler takviye eder.. slam itikadna gre, be eriyetin ilk dini "Hak dini", "Tevhid Dini"dir. lk Peygamber Adem olup, Allah'tan Vahiyle, Allah'a ibadet etmitir' 2Diyanet yay nnda, bir hadis-i erifte naklen yle deniliyor: "Peygamber Efendimiz buyuruyorlar ki: Mslm.anhk, be ey (temel) zerine kurulmu tu.r: Allah'dan ba ka hibir Tanr , ibdet olunacak hak- mabut olmadna ve Muhammed (S.A.) O'nun kulu ve Resl olduuna ehdet etmek; namaz klmak, zekt vermek, Ramazan orucunu tutmak, hacca gitmek". te islm'n bu be art na Trkler, Tarih boyunca inanlar n hayatlar n feda ederek gstermi lerdir. Allah'n birli ine, Tanr 'nn birli ine imn etmi lerdir.
8 Ali mran, 19. 9 kii imrful, 85. 10 A.H. Akseki, limAhlak, man (Allah ve Din Fikri), Ankara 1950, Sf. 15. 11 A.H.Akseki , Dinler ve Mezhepler Hakk nda Genel Mlimat, Ank. 1950, 2. Bas m, Sf. Sf. 9. 12 Y.K., Sf. 19.

198

" phesiz bu mslmanlk, bir tek din olarak sizin dininizdir ve Ben de Rabbinizim; yleyse Ben'den krkunuz" J, "Allah katnda kt ahlktan daha byk gnah yoktur, nk kt ahlAk sahibi, bir gnahtan kmadan di erine d er"" "Allah katnda din slAmdr"i 5 Trkler de mslmand r, onlarn son ve ebedi dinleri islAm dinidir. "Muhammed,. iinizden herhangi bir adam n babas de il; 0, Allah'n elisi ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah, her eyi bilendir" 16 Allah btn dillere hkimdir, her eyi bilir, kendisine yap lan deyileri de bilir, Allah (Tanr ) ile denileni de (kastedileni de) elbette, anlayacak yikeliktedir 7 Kur'an mealen yle diyor:

" phesiz mslmanl k, bir tek din olarak sizin dininizdir ve Ben de Rabbi'nizim, yleyse Ben'den korkunuz"" ve: "Allah katnda din slm'dr". Diyanet Takviminde bile, Allah ve Tanr ayn anlamda kullanlmaktad r:"Allah'la beraber ba ka Tanr tutup tapma. O'ndan ba ka Tanr yoktur; O'ndan ba ka her ey yok clacakt r; hkm O'nnndur; O,na dneeeksiniz" ineelememizi El-AlAk Sresinin mealinden birka Ayetle de destekleyece iz. Burada Oku' nak ve kelime ile yaz hakk ndaki anlama bilhassa dikkat edilmesi ve d nlmesi gerekecektir: Haz. Peygamber Muhammed'e (A.S.) ilk inen Ayetlerden olu u da ayr ca dikkate ayandr: Bu Sre'den a klama ile birlikte ilk be Ayeti sunaca z: " nsan'n alAk'tan yarat ldn syledi i iin bu ad almtr. Alk, kan phts demek ise de burada kasdedilen dllermi yumurta, yAni embriyo'dur. Oku kelimesiyle ba laclundan buna kra, sresi de denir 19 yettir. Ba tarafndan be Ayeti, Hz. Peygamber'e ilk inen yetlerdir. Kendi HirA maarasnda iken CebrAil gelmi , ona "Oku" demi , o da "Ben
13 235./ 52. . 14 Hadisi erif, 15 Ayet. 16 ElAhzb, 40. . 17 (Eski Trklerin Dini amankk De ildir) Kitainnuzda geni bilgi sunulacaktr. 18 Sre 23/52. 19 S. 28 /88 Diyanet Takvimi 12 Nisan 1977 Sal (1397)

199

okumak bilmem" demi tir. Cebrail ona yine "Oku" demi , O da "Ben okumak bilmem!" demi tr. ncde Cebrail, i te bu Srenin ilk be ayetini vahyetmitir" 2 "Rahman ve Rahim Allah'n adyle 1 Yaratan Rabb'in adyle oku. 2 O insan alktan (kan phtst biimini alan embriyodan) yaratt . 3 Oku, Rabb'in en byk kerem sahibidir. 4 0 insana kelimeler (yaz y) retti. 5 nsana bilmedi ini retti".

Bunlar dikkatle okumak ve zerinde derin d nce ile durnahyz, kelimeler ve binlerce yaz eitlerini hat rlamalyz. Okuma'nn ne anlamlar ta dna dair tezekkr ve tefekkrle, geni ve derin tahlilleri kavramaya al mann gerekti ini bilmeliyiz. Ve Kur'an-1 Kerimin son Sresinin ok derin anlaml hitab nn mealini hatrlatarak incelememizi sonuland raca z2 i "Nas Sresi: Rahman ve Rahim Allah' n Adyle 1 De ki: Snrm ben nsanlarn Rabb'ine, 2 Insanlar n Padi ahma, 3 Insanlar n Tanrsna 4 Insanlara kt eyler fsldayan o sinsi vesvesecinin errinden. 5 O ki insanlar n gslerine (kt d nceler) fsldar 6 Gerek cinlerden, gerek insanlardan (olan btn vesvesecilerin errinden Allah'a snrm)".

20 Kur'anI Kerim AleMi, Prof. Sleyman Ate , Sf. 569. 21 Kur'an Kerim IYleali, Sf. 579.

200

EK NOTLAR
1 Tanr adnn kullann tarihi: in dininde toprak, yer ilhlarma, tabiat glerine, ilh olarak tap lmtr. "Kudretli Varlk" olarak Tanr ad bozkr kltrnn tesirinden nceki devirde (Shang'lar a ) mevcut bile olmam , inde ancak, Trk kltrnn belirli ekilde grld Chou sallesi zaman nda ortaya kmtr." Kungfut-se (lm M.O. 480) "Gk'n o lu" (T'ien-Tzu) konusunu incelerken "Tanr " szn kullanmtr'. ince Tien, Tanr , Tien-Shan, Tanrda demektir. "Gk-Tanr kavramn karlamak zere kullanlmtr.2
,

urada tekrar hat rlatrz ki, hi Tanr veya Tenri kelimesi gk karl olsayd "Gk Tanr" veya "Kk Tenri" denilir miydi? Burada gk kelimesinin ayr bir anlam olmak gerekir. Bu da ycelik, derinlik, enginlik gibi byltc, sayg l bir anlat olabilecei gibi (Gklerin Tanrs) anlamnda da kullanlm olabilir. Bylece Tanr veya Tenri kelimesinin benzer bi mindeki kelimenin inlilere Trklerden geti ini kaynaklar teyid etmektedir.' Gkte B R Tenri deyimi Asya'da yayg nd . Tanr (Tenri, Tengri) veya onunla ilgili kelimeler in kaynaklanyle de incelenecek olursa 2500 y l kadar geriye gitmek mmkn olmaktad r. Muhtemelen Dinler Tarihisi gzyle, Asya'da, bilhassa in'de yeni yap lan aratrmalar bunun daha eskilere gtrebilece ini teyid eder. Haz. brahim'in M.O. 2100 veya 2000 tarihlerinde ya ad hat rlanacak olursa bir Allah veya Bir Tenri inanc= ok ncelerde oldu una a mamak gerekir. Trklerin totemizm ve amanizn gibi bir inan sistemi veya dinleri olmadn tekrar belirtmek isteriz. 4
1 Prof. W. Eberhard, in Tarihi, Sf. 29 v.d.

2 Prof. Dr. brahim Kafeso lu, Kutadgu-Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Sf. 35-38.
3 . Kafeso lu, Trk Milli Kltr, Ankara 1977, Sf. 222. 4 W. Eberhard, inin imal Komular, Sf. 87 ve ba kalar . . Kafeso lu, Trk Milli Kltr, Sf. 248-265. (Bu eserin tahlil ve ele tirisini, yakn ve ortak noktalar n' (Eski Trklerin Dini Samanl k De ildir) adl kitabnuzda belirtmekteyiz. Trklerin keeden yap lm olduu iddia edilen Tanr tasviri d ncesini ksaca ele tirebiliriz. Hi Gk'n bir ekil halinde keeden putu yaplabilir mi? Bu bile Gkle ilgisi olmad n isbat eder. Bu kee tasvirler, birer muska (nsha) birer maskot eklinde dnmei gerektirir.

201

2 Sryani Mikil Vakayinamesi, (lm 1200) eviren ve a klayan: smail Hami Danimend, Trklk (dergisi), 1939,1,70-80, II, 161 163, III, 244-295, V, 407-410, VI, 490. Mikil, Trklerin Bir Gk-Tanr'ya tapt m sylyor. (Eski Trklerin Dini amanlk De ildir) adl kitabmzda bu konuya geni yer verilmektedir. 3 Prof. Dr. brahim Kafeso lu, (Trkler) makalesinde, Trklerin (Gk-Tanr) adyle bir Tanr'ya inandn belirtiyor, baz ayrntl noktalarda farklar olmakla beraber, bizim ilhiyat Fakltesindeki Dinler Tarihi derslerinde Eski Trklerin Dini bahsinde y llarca nce sundu umuz makalelerimizde, Eski Trklerin Islmdan nce'de tek Tanr 'ya inandna dair nl tarihi Kafeso lunun kayna na bir belge olarak i aret etmek isteriz. 5 4 Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , Tanr kelimesinin ilh anlamnda oldu unu, "Tanr " kelimesinde de murad ve kasdedilen Cenab Hak olduuna gre, bu kelimenin kullan lmasnda bir mahzur bulunmadn ileri" srmektedir.' Fakat sadece bu kelimeyi kullan p (ALLAH) kelimesini unutturacak ekilde davranlmamasn istiyor ve "Allah" kelimesi bir has (zel) isimdir, diyor. Burada Kuran- Kerimin nzil olmas ndan nce de m rik Araplar Allah kelimesini biliyor ve sylyorlard . Fakat Kur'ni anlam da kavrayam yorlard . stelik Kuran- Kerim de Allah kelimesi tekrar tekrar belirmekte ve Kelimei ahadette de yer almaktad r. Elbette bu ad n kullanlmasn nleme gayreti varsa bu yanl bir davran olur. Pek tabii, Tanr kelimesi de (Esm-i Hsna) (En gzel Adlar) da oldu u gibi ve Allah n sfatlarm da ihtiva edecek ekilde kullanhrsa zel ad seviyesinde grlebilir. Ilevl kelimesi de v.b. kullanlmaktadr. Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , ayn yazda "Hlik ve Hallk kelimeleri de "Esm-i Hsn" aras nda yer almamakla beraber, yine Allah'n sfatlarm gstermektedir. Farsca "Huda" ve Trke "Tanr " kelimesi de Allah'n isimlerindendir. Elmahl Hamdi Yaz r, hatta "Allah' n ayr ayr has (zel) ismi bulunmas mmkndr ve er'an cizdir" dedikten sonra unlar sylemektedir: "Mamfih lisanlarda buna mrdif bilmiyoruz. Mesela Tanr , Hud isimleri Allah gibi ismi-i has deildir. Ilh, rab, mbud gibi ism-i mdr." a mzn en byk tefsir limi olan rahmetli Hamdi Yaz r "Allah"
5 Prof. Dr. brahim Kafeso lu, Trkler, slam Ansiklopedisi, st. 1978,129. Cz, Sf. 244-245 6 Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta , Cevaplar-Aklamalar, Tanr Kelimesi Hakk nda, Ter eman, (Ya ayan Trkemiz), 6 Nisan 1980.

202

ism-i zatn' "Bihakkn Mabud-ilah-i Hak-Hak Tanr" suretinde anlatmaktadr. Yine merhum, "Lailahe illallah" kelime-i tevhidini "Allah'tan baka Tanr yoktur". eklinde tercme etmi tir. Mevlid nazm' Sleyman elebi bunu, "Birdir Allah andan art k Tanr yok" szleriyle ifade etmitir." "Mehmet Akif "Hlikin nmtenahi ad var en ba Hak" demektedir. Allah Teala'nn has ismi tektir, birdir; fakat pek ok isim ve s fat vardr. "Tanr"da bunlardandr, demektedir. Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta szlerini yle tamamlamaktad r: "Allah'n Arapa ve Farsca isim ve sfatlarma ses karmayp " lah" isminin Trke karl olan "Tanr" kelimesine itiraz etmek do ru de ildir. Aziz okuyucularmz hi merak etmesinler, bizim iman mz Kur'an- Kerimde ve hadislerde buyrulanlara noktas noktas na uygundur." 5 Kur'an'da peygamber olarak zikredilen Haz. Musa ve Haz. sa' nn getirdi i kitaplardan tahrif edilerek bugne gelmi olanlar da ayn ilahi men e olmasna ra men Allah ad gememektedir. Yahudilikte Allah kar l olarak, Yahve, Yehova, Elohim, Ha- em ve Hu (O anlamna) v.b. adlar, ve keza H ristiyanata Teo, Gott, Diy, Lord v.b. adlar kullanlmaktad r. Hristiyanlar Yahudilerin Tanr karl kullandklar adlar da benimsemektedirler. stelik Yahudi ve Hristiyanlar gkle ilgili olarak u anlatma ve benzetmeler iindedirler. Hernekadar baz yerlerde gk'n, Yaratan tarafndan nas l yaratldn belirtiyor ve M , veya Allah anlam na kullandklarn ileri srerek "Allah' n G" deniliyorsa da, "Allah'm gkyzndeki evi de demektedirler. Buna dair baz rnekler sunaca z. Tevrat'n beinci kitab olan (Dvarim- Tesniye) blmnn 26. bab, 15 cmlesi yledir: "Mukaddes meskeninden, gklerden a a bak ve kavmin srail'i ve atalarmza and etti in gibi bize verdi in diyar, st ve bal akan diyar mbarek k l!" Hatta Tevrat I. Kitap (Blm), II. Bab. 7 de: Yehova iin yle deniliyor: "Ve dem o ullarnn Yapmakta olduklar ehri ve kuleyi grmek iin Rab (Gkten) indi." ve keza Tevrat (5. blm), 36.: "Seni terbiye iin gklerden sana sesini i ittirdi..." Mezamir, 2, 4, 115, 3, Amos: 9, 6. Ye . 65, 15, Yehova'n n gzkyzndeki evine, onun taht nn orada olduuna, Mezmur II, 4: 33, 15; 103, 19; Ye . 66, I, Malahi 5, 34 gibi 7
Yahudilik ve H ristiyanlk Kutsal Kitaplar , (66) kitap.

203

mekan belirten kavramlarla anlat lmakt a, belirtilmekted r. Gkten Ye hova'nn a aya bakt n Mezamir 14, 2; 113, 5 v.b., ilah a aya iniyor Tevrat I., II. 5-7; "Ah o g yrtabilir ve a a ya gelebilir ( aya '64, I.) Gkte Yehovan n arzular, iradesi hkm srer, oradan bu buyruklar yeryzne verilir; Tevrat I. Kitap 19; 24 Roma I, 18. Bak lar ge ykselir: Mezmur 123, I; Btn iyi hit uflar, ihsanlar oradan beklenir (Yak. I, 17.) Emir ve teselli oradan gelir: Mezamir 73, 25. "Gklerde baka kimim vardr?" deniliyor. Hayal edilen, tasarlanan Cennet de il, gkyznn parlakl , bizzat Yehova'nu kendisi sayhyor. Hristiyanhkta, ilh sa (Yezus Kritus) g n efendisidir. ilash, gkten a a iner. I. Korintoslulara Mektup: 15, 47; Yo. 3, 13, 31' 6, 51. Matta ncili 28, 18, Hristiyanlar ona "Gkteki Babam z" derler: Matta ncil 6;9. Matta incilinin 6. babm n 9 ve 10. cmleleri yledir: " mdi siz yle dua edin:

Ey gklerde olan Babam z,

Ismin mukaddes olsun; Melekts tun gelsin; Gkte olduu gibi yerde de Senin iraden olsun". Resullerin i lerinin

7. babnn 49. cmlesi de yledir: "Taht m gk ve ayaklanma basarnak

yerdir." Hristiyanlara gre, sa g e ykselii srasnda btn semayi kuvvetleri a arak g e kt . ( branilere 9, 24; Efesuslulara 4, 10: 2. Korintoslulara 12, 2. branilere 4.14. de bak nz.) 2. Korintoslular da: "Gkyzndeki meskenimiz" deniliyor. (2 korintoslular, 5 v.b., Yak. 14, 2
.)

Hristiyanlkta sa (Yezus Kritus) gkte taht nda -ha a-Allah'n sanda oturur.' Bu maddeyi Matta ncilinin 6. Bab nn 32. ve 33 cmleleriyle tamamhyoruz: "Semayi (Gksel) Babam z btn bu eylere muhta olduumuzu bilir. nce onun hkmranln ve sahlhn aray n ve btn bu eyler size ilave edilecektir." 6 .Gott veya Iltth iin trl dillerde ( slam ve Tanr aklanmas hari) u kitaplar birka rnek olarak hat rlanmaldr:
g Kitab Mukaddes, Eski ve Yeni /kilit (Tevrat ve ineiller), 1st. 1938 Calwer Sibel Lex.ikon, Theodor Sehlatter, Stuttgard, 1959 (Himmel Maddesi), S. 519, 520.

204

P.W. Schmidt, Der Ursrung der Gottesidee; R. Petazzoni, Dio; A. Lang, The Making of Humanity; A. Lang, The Making of Religious; E.O. James, The Ancient Gods, London 1960; Helmuth M. Btteher, Got Hat Viele Namen Got (Tanr nn) birok ad vardr, Mnchen 1964. Keza Van der Leeuw, Phanomenologie der Religion ile Mircea Eliade ye Friedrich Heiler'in, Din Fenomenolojisi ile ilgili eserlerinin, ilh, Gott v.b. adlar ile, Gk maddelerine bak lrsa etr afl bilgi bulunacaktr. Keza Kurt Goldammer'in, Die Formewelt des Religisen, Stuttgart 1960, (Gott) kelimesiyle, bu kavramla ilgili bilgilere ve (Himmel) maddesiyle gk hakknda baka dinlerin durumuna baklabilir. Bu arzetti imiz kitaplar ne Allah ne de Tanr kelimeleri hakknda bir aklamada bulunmutur. Bunlar slm ve Trkler d nda konularla ilgilidirler. Allah ve Tanr hakknda hemen hibir bilgi vermemektedirler. Yaln z islm Ansiklopedisin de Allah maddesinde hakk nda tart may gerektirecek bilgi sunulmutur. Allah maddesine bak nz. Tenri, Tengri veya Tanr hakknda ilk olarak en geni bir aklama ve tahlili ve bununla birlikte slmiyet ve Gkle ilgili inceleme bu sunduumuz kitapla yap lm oluyor. Kitab n ikinci basmnda dikkat eken eksikler ve ele tirilerden do acak hususlar tamamlanabilir.

205

INDEKS

(D Z N)

Abak, 64 Allah Dalar, 12 Abas, 177 Allah A kna, 16, 196 Abast, 131 Allah'n 99 gzel ad, 176, 178 Abdest, 87 Allah Korusun, 196 Abdullah (Allah'n kulu), 123, 191, 194 Allah'tan Korkan, 93 Abdl kerim Satuk Bu ra Han, 5 Ali Ulvi, 62 Acun (Ajun), 67, 134 Alp Kutluk Bilge Ka an, 76 Ama (Asena), 97 Altan, Ya ar, 175 Adak, 68, 72 Altay, 1, 2, 9, 11, 18, 96, 98 Adem, 80, 81, 128, 198 Altay Dalar, 2, 3 Adem ve Havva, 175 Altayllar, 176, 177, 179, 180 drm, 51 Altay amanizmi, 133, 178,. 180 hiret, 146 Altay Trkleri, 132 hir zaman, 3 Alt Devir, 162, 163 Ahmet tbn Hanbel, 170, 171, 182 Alt Gn, 161, 162, 163 Ahmet Vefik Pa a, 53 Altnk, 51 Ahmet Yesevi. 175 Alt Merhale, 163 Ak, 130 Alt Safha, 163 Akadca, 7 Alt Vakit, 162 Akbaba, 131 mine Hatun, 123 Ak deniz, 131 Ana, 7 Akene (Ak ana), 177 Anadolu, 79, 98, 102, 109, 110, Ak-Han, 179 Ana Maygn, 177 Akkoyunlu, 130 Agara, 96 Ak nemer, 177 Animizm, 4 Akseki, A. H., 196 Ant, 63 Ak-Yaratc, 180 Arabistan Kiraz , 169 Alimi Sema, 131 Aral Gl, 2, 98 Alaan Stepleri, 1 Arat, Re it Rahmeti, 71, 93, 94, 129, 182 Hz. Ali Kalesi, 105 Arg Can, 113 Ali Emiri, 62 Arg tin, 113 Alim, 160, 170 Annen, 64 Alkamak, 46 Atsal, Sadri Maksudi, 95 Alk , 51, 64 Arsan Dolay, 177 Allah, 7, 9, 11, 12, 16, 22, 66, 70, 71, 81, 84, 93, Arslan Tekin Gazi, 70 94, 105, 117, 121, 122, 128, 133, 137, 141, Ar , 30, 108, 122, 129, 139, 141, 144, 146, 152, 171, 176, 198. 155, 161, 167, 171, 178

206

Ar- Al(1, 30, 108, 136, 157 Ar'n Rabbi, 149 Artoyon, 132 Arv , 51 Arz, 147, 148, 171 Ashb- Ke f Maaras , 105 Astronomi, 163 Ak Paa, 121 Atalay, Besim, 18, 62, 73 Ate, Ahmet, 182 Ateperestlik, 105 Ate, Sleyman, 139, 143, 147, 148, 153, 155, 157, 165, 167, 169, 184, 200 Atmosfer, 149 Avarlar, 28 Ay, 143, 144, 154, 156, 158 Ayar, 96 Ayete'l-Kiirsi, 161 Ay-Han, 17 Ay, 177 Ay Tanr, 56 Ay Tengride Kut Bolm , Alp Bilge Ka an, 76 Ay Tengride Kut Bolmu Kutlu Bilge Ka an, 76 Azerbeycan, 129 Azeri, 129 Aziz, 153, 191 Azrail, 83 Azun, 51 B Babam Tatay Tanr , 180 Blg (Belg), 114 Baks, 46 Bala Altan, 102 Balasagunlu Yusuf Has hacib, 113 Balbal, 29 Balkar, 2 Bang. 22, 24, 25, 35, 77 Banarl, Nihat Sami, 35, 79 Barthold, 79, 94, 114 Baruch, Willy, 96 Bakurt, 88, 179 Batlamyus, 143 Bayat, 41, 69, 94, 176, 196 Bayk Tanr , 116 Bayrk, 3 Baykal, 99

Bay-tdgen, 180 Beg, 2 Bekta ilik, 175 Beldeler, 167 Bentin, 53 Bebalk, 49, 90 Beyaz, Zekeriya, 188, 194, 195 Beyrem, 69 Beytullah, 85, 167 Beytu-I-Nlmur, 1W22, 167 Beyzvi, 155 Bilge Kaan, 2, 28, 29, 30, 31, 32, 73 Bilge Kutlu Kaan, 76 Binyazar, Adnan, 79, 82 Bir Tanr, 87, Bitgan, 113 Bitik, 65, 113 Bizans, 14 Blochet, 35 Bozkurt, 47, 97 Bozkurt Destan , 36 Bhtling, O., 20 Brahma, 60 Brockelmann, 25, 62 Buchner, 15, 19 Buda (Buddha), III, 11, 46, 58, 71, 104 Buddizm, 27, 58, 104, 105, 107, 108, 177, 180 Budist, III, 46, 49, 60, 61, 177, 180 Buhara, 104, - 106 Buhri, 170 Buke, 70 Bulgar, 105 Bumin Ka an, 2 Burak, 166 Bur, 89, 140, 144, 153, 155 Burkan, 47, 49, 58 Bug Han, 104, 105 By, 166 Byk Ar, 157, 159 Byk Ar'n Rabbi, 144 Byk Hun Devleti, 1 Byk Yaratan, 162 C Cabbar Tanr, 84 Caferolu, Ahmet, 22, 73, 74, 95, 129, 172 Cahiliye, 87, 179, 185, 191, 192 Cami, 84, 89, 104

207

Carlh-han, 103 Cebe, 102 Cebrail, 4, 159, 166, 170, 199, 200 Cehennem, 13, 39, 40, 57, 105, 109, 122, 139, 157, 166 Cenb- Hak, 154, 162, 196, 198 Cennet, 48, 88, 106, 109, 122, 126, 137, 139, 150, 155, 160, 161, 165, 166, 167, 169 Ch-chii Devleti, 2 Cibll, 171 Cin, 69, 70, 132, 140, 143, 151, 152, 153 Courteille, 20 le Coq, 104 C adr, 161 aatay, 41 aatay, Saadet, 11, 93, 114, 180 alap, 9, 23, 84, 110, 116, 122, 179 albargu, 37 am, 72 amaac, 72 antay, H. Basri, 190, 195 ardak, 161 avu Trkleri, 132 ay, M. Abdullah, 74, 94, 95 ekmeceli Sait, 62 engiz (ingiz, inggiz, ieiz), 2, 96, 98, 99, 100, 102 erh-i Felek (ark1 Felek), 134 in, 1, 2, 4, 12, 28, 69, 90, 96, 97, 98, 103 w, 70 oban, 175 ur, 2 D Dalar, 2, 143, 155, 167 Danimend, . Hmi, 182 Dede Korkut, 36, 79, 80, 81, 82, 179 Deli Dunrul, 82, 83 Dindar, 18, 20 Din Fenomenolojisi, IV Dingir (Tingir), 8, 16 Dinler Tarihi, IV Divinus, 18, 20 Diyo (Dieo), 15, 196 Dodai, 102 Doerfer, G., 43, 178

Dou Kk Kaanlg, 1 Doluay, 155 Dokuz Tatar, 98 Dua, 64, 80, 87, 90 E Eben Kua , 131 Ebu Ali el-Hasan, 113 Hz. Ebu Bekir, 166 Eb Dlef, 86, 89, 90, 91 Ebu Leheb, 181, 195 Ebu'l Gazi Bahadr Ha , 25, 53, 79, 127 Ebn Hayyn, 25, 41 Eflak, 134, 167 Eftalit Devleti, 1 E it, 63 Elburz, 17 Eraslan, K. 13, 37 Ergenekon, 46, 47 Ergenekon Destan, 36, 47 Ergin, Muharrem, 34, 79, - 83 Erlik, 23, 177 Ersoy, M. .ikkif, 195 Erzurumlu brahim Hakk, 194 Esmiiu'l-Hsna, 78, 122, 178, 181, 187, 192, 197 Ek, 64 Evliya, 167 Ezan, 189 F Ftiha, 171 Ftru's-semvat, 142 Felek, 143 Fergana, 106 Ferguson, George, 175 Fer, 129 Feza, 134 Firavun, 195 Firdevs, 160 Firite, 116 Fraehn, C. M., 53 Fleischer, 79 G Gabain, 24 Gayb haberleri, 152, 153 Gece, 154, 156, 158, 159

203

Gobi l, 1 God (Got), 192, 196 Godi-Godi, 55 Gk, 8, 9, 12, 14, 18, 33, 45, 60; 88, 101, 103, 108, 130, 143, 185 Gkalp, Z. III, 100, 131, 176, - 178 Gk boncuk, 130 Gk br (Gk Beri), 130 Gk Dini, 45 Gk-Han, 17 Gkkua, 11 Gk k, 131 Gk Kubbe, 130, 131 Gk Kurt, 47 Gk Tanr, 6, 9, 10, 15, 16, 45, 131, 132, 178, 179, Gk Tengri, 130 Gk Tenri, 107, 108 Gk Trk, 3, 15, 27, 29, 38, 95, 104, 130 Gk Trk imparatorlu u, 9 Gktrkler, 1, 2, 75, 86, 95, 97, 132, 171, 180 Gktrk Yaz tlan, 74 Gkyay, O. aik, 79, 83, 85 Gkyz, 165-167 Grousset, R., 96 Grum, Grijimaylo, 97 Gutluy, 65 Gn (Kiin), 35, 162 Gne, 10, 26, 90, 143, 154, 164, 175 Gne Tanr, 56 Gndz, 156, 158 Gn-han, 17 H Habibullab, 85 Ha, 175 Haemseb, 99-102 Hak, 124 Hakan, 132 Hak Tel, 125, 161, 176, 178 Halim, 146, 160 Hamd, 150, 153 Hlk, 191 Ham, 127 Hakan Faginn, 92 Hanuka, 174 Hrezm, 41, 91, 114 Heptannclk, 17

Hermes, 103 H ristiyan, 91, 105, 133, 172, 174, 179, 183, 194, 196 Hristiyanlk, 104, 105, 108 Hicret, 160 Hien, 2 Hien-Pi, 1 Hind-ran, 94 Hindistan, 90 Hint, 17 Hira Ma aras , 199 Hitit, 17, 174 Hititler, 16 Hiung-nu (Hun), 1, 48 Hizare, Suat, 79 Mi, 196 Hd, 39, 91, 189, 190, 192, 194 IIudbanda, 19 Hudadad, 19 Huma Ku u, 174 Hun, 2, 11, 91, 98, 173, 104, 132 Hutbe, 89 Hd hfz, 194 Hrmz T (Kurbustan Tengere), 180

Iduk (Idluk), 51, 64, 75, 77 Idukkut, 77 Irk (falclk), 63 Isnk, 64 Iysu, 4

Iblis, 113, 116 bn-i Batuta, bn-i MM, 36 bn-i Fadlan, 86, 87, 88, 89, 91, 98 bn-i Mhenn, 41 Hz. brahim, 4, 182, 183, 186 ibtidaname, 119 idi (Izi), 51, 108 dil, 3 ilh, 8, 15, 88, 107, 108, 158, 139, 179, 185, 187, 190, 194 Ilhi, 18, 20 Il-Hani Abu Said, 113 letmi Kutlu Bilge Ka an; 76 ilminsky, 94

209

 nan, Abdlkadir, III, 9, 34, 62, 79, 98, 11 , Karluklar, 90 176, 180 Karaman, 181 nalck, Halil, 95 Karamanlolu, A., 78 lteri Kutlu Ka an, 28, 30, 75, 95 Kara Qnun, 69 ilu, 7 Karanemeler, 177 ran, 17 Kara Tatar, 98 Hz. sa, 71, 87, 175, 183, 194, 196 Karg, 65 Hz. shak, 4 Kagar, 4, 9, 106 slam, 5, 9, 68, 69, 83, 89, 99 Kagarli Mahmut, III, 3, 5, 18, 20, 26, 41, 62, slmiyet, 26, 73, 101, 105, 177, 182, 191, 199 63, 68, 71, 72, 74, 97, 107, 133 Hz. smail, 186 Katip elebi, 62 srail Tanns ( srail'in Yehovas), 132, 196 Kayrakan, (Kayragan), 12, 132, 176, 177 stiva, 146 Kazak, 178, 190 yi Ruhlar, 177, - 179 Kazan, 18 Kem, 2 J Kerim, 159, 160 Janos, Eckmann, 112, 114, 115 Keskinel, Kemal, 174 Juan-Juan, 1 Kete, 102 Khingan da lar, 96 K Khitay (Kidan), 97 Kbe, 85, 122, 124, 166, 191 Kln, 109 Kadir, 41, 83, 153, 191 Kpaka, 42 Kadim, 41, 104 Kpak 114 Kadri, H. Kazm, 12 Krgz, 2, 20, 31, 179 Kafeso lu, brahim, 74, 94, 103 Krgzlar, 3, 45, 90 Kaan, 2, 28, 30 Ktay, 96 Kahhar Tanr, 83, .84 Krzolu, M. Fahrettin, 83 Kinat, 148, 152, 156, 163 Ksakrek, Necip Faz l, 195 Kaleksi, 162 Ktay, 96 Kalg (Kalk), 9, 44, 58, 108, 134 Kyamet, 143, 154, 155 Kyamet alaneti, 149 Kalyanamkara, 54 Kyamet Gn, 151, 171 Kam, 9, 45, 68, 72, 77, 108, 109, 135 Kandil, 144 Kzlelma, 130 Kzl, 130 Karadeniz, 131 Kzlba, 130 Kan Tengri, 133 Kilise, 84 Kao , 1 Kilisli, Rfat, 62, 79 Kaplan, Cemaleddin, 157, 158 Kirtgndi, 72 Kara, 130 Kirtgngli, 113 Kara Budun, 132 Kitab, 124 Karacada , 131 Kitan, 1 Kara Han, 23 Kirtu, 65 Karahan, 43, 176, 177, 179 Koko, 102 Karargah, 160 Konya, 193 Karahanl , 37, 41 Koruyucu 'Ruh, 132 Karahanhlar, 89, 105, 106 Kozin, 99, 100, 101 Karakeili, 130 Kotviccze, 96 Karak , 131 Kovu, 69 Karakoyunlu, 130

210

Koyun barsak fal', 100 Kk (Gk), 24, 26, 38, 41, 127, 134, 172 Kk Dengri, 38 Kk Manug, 24 Kk Tanr, 12 Kk Tengri, 15 Kprl, Fuad, 62, 100. 111, 175 Kt ruh, 11, 177, 178 Ksgk, 67 Kudds, 78 Kuds, 166 Kul, 128 Kulbak, 65 Kul Tcngriye, Btti, 67 Kumanca, 18 Kumanca Tenrilik, 20 Kur'an, 4, 8, 16, 105, 113, 140, 154, 200 Kur'an- Kerim, 147, 157, 165 Kurban, 68, 91, 100 Kut, 74, 78, 94, 95, 109 Kut Tengrisi, 60 Kutadgu-Bilig, 113 Kuteybe, 104 Kutlu Bilge Kl Ka an, 76 Kutluklar, 91 Kutsal aalar, 175 Kutsal sandk, 174 Kuzu, 175 Kk (Kk), 23, 24 Kl-Tigin, 28, 30, 31, 48, 50, 75 Kl Tigin Ant, 29 Kn Tengri, 58 Kre, 162 Krre-i Arz, 161 Krs, 167 Krsi, 161 Ktb-i sitte 160 L Latif, 138 Lt, 182, 191 Levh-i Mahfuz, 145 Lord, 196 M Mabed, 90, 91 Mabud, 108, 190, 191, 198 Macarlar, 3 Magen David, 174

Mah er, 154 Mitreya (Maytar Tengere), 180 Mani, 18, 20, 56, 57 - 90 Maniheist, III, 57, 71, 105, 107, 177, 180 Maniheizm, 104, 105, 108 Manular, 98 Malov, S. E., 104 Manas Destan, 46 Mansur bak, 125 Mansur b. Nuh, 105, 106 Mao-Tun (Mo-Tun-Mete), 1. 133 Mesih Tanr , 61 Maveraunnehir, 114 Mavi kitap, 102 Mecelle, 190, 194 Meclisi, 89, 195, 198 Mekke, 186 Melek, 68, 103, 124, 143, 146, 148, 151, 154, 159, 162, 165, 169, 171 Menander, 13 Men Tengrige Tapndm, 66 Mengu Kaan, 118 Meng, 72 Meng Tanr , 102, 103 Mennan, 191 Menora, 174 Menat, 182, 191 Meram, Ali Kemal, 34 Mervezi, 86, 91, 92 Meryem, 175 Mescid-i Aks, 165, 166 Mescid-i Haram, 136 Mevl, 152, 162, 193, 194 Mevlid, 123 Mevleviler, 175 Mevlana, 193 Mevnhard, 19 Mikael, 117 Mikail, 133 'ali'ra, 108, 155, 161, 165 - 169 Mitoloji, IV Mizan, 151 :Hong-Ku (Mo ol) ; 98 Monoteist, 132 Mool, 1, 96, 100, 110, 132 Moolca, 19, 99, 101, 102 Moolistan, 132 Miha, 61

211

Mukaddes, 153, 170 Hz. Muhammed, 4, 80, 82, 155, 165 - 169 181, 187, 194, 198, 199 Muhammed Bin Hamza, 106, 115 Muhammed Hamidullah, 112 Muhammed Ib Hac Devlet ah, 54, 113 Hz. Musa, 160 Muska, 105 Muyan, 69 Mslman, 70, 71, 87 - 92, 104 - 107, 188, 189, 198, 199 Mneccim (Astrolog), 153 Mller, 20, 61 Mrted, 173 Mselman, 40

gel, Bahaeddin, 77, 103, 133, 180 mek, 109 n, 52 kn (kngii), 109 l Gmme, 88 l Yakmak, 92 ndrdi, 64 Ongin, 113 ng, 64 Otken, 30, 97 Oztuna, Ylmaz, 5, 6 ztrk Ali, 31 z (Ozkonuk), 63 P Paak, 65 Palladius, 102 Papankara, 54 Papaz, 174 Peenekler, 89, 92 Pekarski, III Pelliot, 23 96, 97 Peri, 11, 132 Persler, 17 Peygamber, 160, 161, 166, 168, 171 Put, 22, 48, 69, 81, 90, 179, 188, 189, 191, 194 Politeist, 113
,

Namaz, 72 Nasrani, 116 Nastri, 9, 91, 105 Nazarlk, 105 Necip Asm, 62 Nemrut, 81 Nrvana (Nrvanka), 58 Nom, III, 69, 177 Noel, 72 Hz. Nuh, 3, 36, 127 Nr, 166 Nur, Rza, 53 O Oan (Figan), 23, 84 Our, 63 Ouz, 31, 35, 40, 79, 80, 110 Ouzlar, 9, 86, 88, 90, 91, 132 Ouz Kaan, 26, 35, 36, 47, 95 Ouz Destan, 37 Okgu, 113 Ol Tengrige kirt ki esedi, 65 Ol Tengrige tap n guluk erdi, 66 Ol Tengri seni manga sevdrdi, 67 On emir levhas , 174 Oru, 72, 92 Orhun, 2, 3, 15, 46 Orhun Hseyin Namk, 36, 62, 172 Orhun amtlar, 5, 28, 50, 90 d Tngri (Od Tengri), 5, 60

R Rabb, 39, 87, 108, 136, 144, 169, 190, 200 Rabbim, 81, 86, 88 Bablarn rabbi, 89 Radloff, 15, 20, 21, 25, 59, 177, 180 Rahman, 140, 144, 157, 158, 160, 184 - 186, 196, 197, 200 Ramazan Orucu, 160 Ramsted, 99 Rav (Rabin), 87, 194 Resl, 160, 166 Resl-i Ekrem, 166, 171 Reidddin Fazlullah,.38 Rasonyi, 13 Rubruquis, 118 Ruh, 22, 57, 70, 95, 105, 109, 146, la8, 162 Rlni, 140 Rum, 4, 181, 182 S Sablukov, 53

212

Sabuzgan, 65 Saf Ruh, 113 Sahib, 108 Sakn, 109 Sak Yanut kni, 113 Salavat, 169 Salip, 179 Sam, 12, Samaniler, 112 Satuk Bu ra Han, 89 Sayac szleri, 129 Sayruhk, 116 Schmidt, 34 Seede, 143 Sema', 9, 99, 103, 107, 108, 148, 1` 4, 175, 18 Semvat, 170, 171 Sembol, 146 Semeniye, 109 Semenov, 114 Semerkand, 105, 106 Semi, 170 Sertkaya, O., 172 Shan-y, 2 Sibirya, 105 Sidre, 129, 161 Sidretl-Mnteha, 136, 161, 165, 166, 169 Sn, 69 Sr-Derya, 3 Solak, Cevdet Kudret, 79 Su, 7 Sr, 143, 144 Suyluy, 54 Sheyl, 89 Sleyman elebi, 123, 195 Smer, 8, 16, 17 Smerce, 8, 16 Smer, Faruk, 37 Sryani, 123 Sryani Mihail, 188 Ssegen Udhka Tengri Mngilz bermez, 70

ems, 156 een, Ramazan, 86 eytan, 57. 64, 67, 80, 81, 105, 109, 113, 116, 153, 173, 177, 179, 183, 195 ulen ( len), 100 T

Taberi, 112 Tabiatclk, IV Taharet, 87 Takv, 137 Tamu (Tamu ), 37, 51, 70, 105, 122 Tanara, 18, 178 Tang, 52 Tangara, 7, 12, 99 Tangn, 12, 113, 119, 121 Tangn, 22, 23, 25, 50, 51, 55 Tangrii, 22 Tngridm, 25 Tngrili, 22, 25 Tngrilig, 22, 25 Tngrilik. 51 Tngrikn, 22, 25 Tangnnng, 121 Tang tengri (Tan Tanr), 56, 57 Tanr, IV, 3, 22, 62, 124, 122, 136, 149, 155-157 Tanr Akna, 129, 196 Tanr Adna Hutbe Okutmak, 84 Tanr Bermi, 22 Tanr bez sn, 84 Tanr Buyru u, 16, 84 Tanr Da, 17 Tanr Dostu, 85 Tanndan Hamam, 196 Tanr Dalar, 1, 3 Tanr Evi, 85 Tanr Hakk, 16, 85 Tanr lmi, 85 Tanr Inanc, 3 Tanr Korusun, 129, 196 Tanr Kulu, 16, 129, 195 Tanr -Kuu, 16 Tanr-Kut, 95 ad, 2 Saman, 45, 46, 70, 72, 86, 108, 109, 129, 180, Tannlarm Ta rs, 89 Tanruun Elisi, 133 184 Saman Dini, 45 Tannun Emri, 16 Tannun izniyle, 132 Samanlk, III, 36 amanizm, IV, 20, 45, 107, 109, 133 Tannnn lneti, 67

213

Tanr Misafiri, 16, 19, 129, 196 Tanr tank olsun, 196 Tanr Talil, 94, 125, 127, 193 Tanr verdi, 129 Tanr veren, 85 Tannya Emanet, 129 Tanyu, Hikmet, IV, 78, 178, 188 Tapg-, 51 Tapnak, 16, 17, 104 Tapmak, 108 Tapu, 65 Tpnur slar, 113 Tardu , 30 Tasavuuf, 166 Tatar, 97 Tayyibat, 169 Tebtenggeri, 102 Tekbir 89, Tek Millet, 186 Tek Tanr, 6, 87, 117, 132 Tek Vnmet, 182, 183 Telete, 18 Tematheus, 105 Temir, Ahmet, 99, 103, 177 Temuin, 98 - 102 Tenegere, 9 Tenere, 18 Teneri, 18 Tengri, IV, 7, - 9, 13, 15, 18, 20, 27, 32, 37, 39, 49, 55, 60,-75, 87, 94, 99, 100, 110, 119, 132, 126, 133, 180, 181, 188, 196 Tengri anda tiledi, 70 Tengridem, 49, 61 Tengri ya n yanatt, 67 Teng-geri, 133 Tenggiri, 101 Tengri birdi, 19 Tengriden, 13, 29 Tengrici, 18, 20 Tengri Da, 3 Tengride Kut Bolmu Kk Bilge Ka an, 76 Tengrige sndm, 66 Tengri Hatun, 60 Tengri geiyor, 93 Tengrigen, (Tengriken), 18,20 Tengri kar karlatt , 67 Tengri kulu, 19 Tengrilik, 20

Tengri-Kut, 77 Tengri meni a rladt, 63 Tengri beni boyuttu, 67 Tengri meni kdhezdi, 66 Tengri meni kutgard , 67 Tengri, Nom, 69 Tengriteg (Tengri Tek), 44, 118 Tengri l Tirgrdi, 66 Tengri Tala, 126 Tengri yagmur yag tt, 67 Tengrige ykn, 66 Tengritirgrdi, 67 Tengri yalnguk tritti, 67 Tenk, 12 Tenri, IV, 18, 44, 84, 106 - 108, 196 Tenrilik, 18 Teoman Yab , Teophylaktos, 14 Tezcan, Semih, 172 Tn, 65, 109, 179 Tien, 133 Tien-ri, 99 Tiseng, 125 Tiyan-an, 12, 98 Tngridam, 23 Tngrim, 23 Tngrilik, 23, 25 Tobalar, 2, 17 Togan, Zeki Velidi, 96, - 98, 110, 112 Toharca, 2 Toharistan, 49 Tokuz-O uzlar, 90, 97 Tolon, 102 Tonyukuk, 28, 32 Topalo lu, Ahmet, 106 Totemizm, IV Totoy-Bayana, 180 Toyn, III, 69, 71 Toyunz n, III, 177 Toyunun burkana, III Tr, 69 Tvbe Duas (Huastuanit), 104 Tz, 105 Trabzon, 169 Tublu, 65 Tula Nehri, 3 Tung-Hu, 1 Tunguzlar,

214

Tupsiz tering, 134 Turfan, 2, 20, 23, 27, 50, 56, 76 Turi, 132 Tutulu, 65 Trgi, 76 Trk, 3, 4, 36 Trke, 8 Trk Kaanlar, 133 Trkler, 127 Trkmen, 91 Trk Tanns, 29, 30 U Umak, 105, 109, 115, 119, 122 Uan, 41, 58, 64, 93, 176, 177 Ulug-Bayat, 48 Ulugluk, 64 Ulug Tengride Kut Bolmu Alp Klg Bilge Kaan, 76 Ulu Tanr, 3, 69, 70, 71, 83 Ulu Yalva, 3 Umay, 30, 32, 47, 51, 177, 196 Umun, 64, 72 Umun Tengrige, 72 Urallar, 105 Urenhalar, 132 Un Tengri, 49 Us, 63 Uygur, 1, 5, 6, 18, 35, 37, 47, 50, 54 - 56, 74, 76, 77, 99, 104 - 107 Uygurca, 18, 20, 39, 102 Uygurlar, 1, 2, 17, 97, 176 Uzay, 143, 148, 155, 166 Uzeliksiz, 134 Uzza, 182, 191

Vladimirstsov, 98, 102 Volga, 105 Von Diez, 79 Von Gabain, Annemarie, 22, 172 Wambery, 19, 20, 21, 95 Wojtylo, Carol, 174 Y Yabgu, 2 Yada ta , 68, 70 Yad, 51 Yafes, 3, 4, 127 Yaglk, 51 Yatkan, 69 Yahve, 132 Yahudilik, 132, 174, 175, 181 - 183, 194 - 198 Yk, 54, 55, 113 Yakuta, 18 Yakutlar, 12, 132, 177, 180 Yalava, 68, 72, 105 Yalavac, 4, 116, Yalnuk, 72 Yalw, 68 Yandak eker, 68 Yanut, 115 Yaral, 169 Yaradan, 84 Yaratkan (Yaratgan), 50, 69, 93 Yarlgka-ylka, 51 Yarlkamak, 23, 33, 55 Yan, 68 Ya Tanr, 39 Yatrlara mum yakma, 105 Yatr ziyareti, 105 Yazn, 52 Yazr, Elmal, Hamdi, 161, 190 Yazuk (Yazug), 52, 55, 63, 68, 109 Yecuc ve Mecuc, 4 Yedi gk, 143, 144, 148, 153, 154,, 159 Yedi g n rabbi, 144 Yedi Kat Gk, 163, 169 Yedi yol, 143 Y Yehova, 132, 174 "Y ek., 49, 58, 105, 109, 116 Yek kargald , 67 Yelpik, 52, 68 Yelpnd , 69

tlgen, 23, 43, 44, 132, 176, 179, 180, 196 tlken-tlkan, 180 tlktar, akir, 73 tlg, 51 Ummhani, 166 rung, 132 tstnki, 134 tit, 51 V Vacibu'l-Vcut, 187 Vatikan, 174

215

Yeli, 109 Yenisey, 27, 96, 179, 180 Yen shih, 2 Yer, 100, 102, 143 167, 179 Yer-Su ruhlar, 46, 100, 132, 178 Yer Tanr, 16 Yer Tanrs, 15 Yeryz, (Arz), 167, 168 Yezd, 125 "ezdn, 194, 195 Yldz fallar, 153 Yldz, Hakk Dursun, 188 Yldzlar, 143, 155, 158, 162, 165 Yik ig, 52 Yingelendi, 72 Yir, 52 Yiri, 52 Yirtnk, 52 Yok, 52, 70

Yog, 52 Yu treni, 46 Yumus, 68 Yunus Emre, 10, 122, 179, 189, 195 Yce Tanr, 3, 63, 69, 71. 82, 176, 178 Ykn, 52 Ykun (Namaz), 71 Ykng, 108 Yknmek, 69, 71, 108, 115 Z Zat- veibirl-vcut, 159 Zemaheri, 110 Zervan, 23 Zerdst, 180 Zerdtlk, 104, 105 Zikrullah, 166 Zmrd Anka, 174 Zre, 122

216