Professional Documents
Culture Documents
III. Llconputo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l
laauto-conputac|oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
laauto-exo-teteteac|a. . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Llcmputo pol|celulat. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I . 8|ologiacelcoaoc|n|eato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. Lalastueates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Coaocet,pt|nat|aneateesconputat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
lascoslog|cascelaconputac|oa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -
(alatueatecelcoaoc|n|eato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c
Ia latueate celatueate. lo|npl|cacocelcoaoc|-
n|eato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c
Coaclus|oa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l
Il. LA ANIMALIDAD DEL CONOCIMIENTO . . . . . . . . . . ..... . ... . . . . . . . . . l
l. Llapatatoaeutocetebtal . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . ... . . . . . ... . ... l
laotgaa|zaeioncelaacc|oa yelcoaoc|n|eato. . . . . . l
II. Llcoaoc|n|eatocetebtal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
l. laconputac|oacelasconputac|oaes. . . . . . . . . . . . . . .
l. laautoaon|zac|oacelcoaoc|n|eato(apteac|za-
]e,esttateg|as,cut|os|cac). . ..... . . ..... . . ......... . .....
Coaclus|oaes. la aa|nal|cac cel coaoc|n|eato bu-
naao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ll coaoc|n|eatocetebtal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
labon|a|zac|oacelcoaoc|n|eato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. Li ESPRITU Y EL CEREBRO. ...... . . .. . . ........ .... ..... ..... .........
ueesuaespit|tucapazcecoaceb|tuacetebto capaz
ce ptocuc|tuaespit|tu:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ilptoblenaexttaotc|aat|o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -
Llgtaac|sna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -
laua|cual|cac cetebto~espit|tu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l
latt|a|cac. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
lasupetac|oacelasopos|c|oaesabsolutas . . . . . . . . . . . . . . . .
Coaclus|oaes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -l
I. lA MQUINA HIPERCOMPLEJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -
l. La|taxnult|plex. . . . . . . . .................................. . ......... . -
l. Ll cetebtob|ben|stet|co. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . --
l. Llcetebtott|ua|co. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l cl
l. lacoacepc|oanoculat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l c4
4. las botnoa|ascetebtales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l c
. Llconple] ocelosconple]os . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l c
l l . la coacepc|oa conple]a cel coaceptuacot b|pet-
co
pl
.....
.
...
:
.
........
................
..........
..
l c-
l . Llptac.p.ec.alog.co. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l c-
l. Il pt|ac|p|otecuts|vo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l
l. Ll pt|ac|p|obolo(gtant|co/ escop|co/ aon|co). . l l l
4. latt|a|cac
c| al og| ca-tecut s | oa- bol o(gtann| a/esco-
p|aaon|a)....... . . . ... . ............ . ... . .. . .... . ... . .......... . l l
Ii l. Llgtaa ptoblenat|zacotsoluc|oaacot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l ll
La uP8b|petconple] o. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l ll
lagtaa cescoaex|oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l
. COMPUTAR Y COGITAR............. . . .................... .... ............ l l
Opetac|oaesconputaa tesy opetac|oaescog|taates...... . l l
la|astaac|alog|ca. . . ... . . . ....... . .......... . .............. . . . .... . ....... l lc
Peasan|eatoyleagua]e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l l
lacoasc|eac|ac|oa........................................................ . l l4
Cog|to~etgo conputo etgo sun~etgo . . . . . . . . . . . . . l l
t 1
Coaclus|oa. laua|cual|cacconput|ca cogist|ca. . . . . . . . . l l
I. LA EXISTENCIALIDAD DEL CONOCIMIENTO..... ............... l l-
l. lapsycbe................................................................ l 4c
Ps|qu|attiacelcoaoc|n|eato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l 4c
Ps|coaal|s|scelcoaoc|n|eato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l 4 l
II. Obses|oaescoga|t|vasyalegtiascelacett|cunbte . l 4l
lacobleposes|oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l 44
latel|g|oacelavetcac ylavetcac celatel|g|oa. . l 4
uoce psiqu|coyextas|s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l 4
Llettotcelavetcac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l 4-
Coaclus|oa. ns allcelpt|ac|p|ocelplacet . . . . . . . . . l c
II. LOS DOBLES JUEGOS DEL CONOCIMIENTO.............. .. ...... l l
l. Aaalog|co~log|co..... . ........ . .................. . . . ......... . . . l l
las aaalogias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l
lo aaalog|coylolog|co. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l
II. Conpteas|oa~expl|cac|oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l
Ptoyecc|oa.ceat|t|cac|oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l
Vines|s . . . . . . . . . . . ........................................ . . . .... . ...... . l -
Conpteacetlaconpteas|oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l
laexpl|cac|oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l l
lac|aiog|caconpteas|oaexpl|cac|oa . . . . . . . . . . . . . . I 4
Coaclus|oa . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l
9
VIII. EL DOBLE PENSAMIENTO (MITOS-- LOGOS) . . . . . . . . . . . . .. . . . .
I
l. L| peasaa|eatos|abol|co
sepatac|oa-c
ua|cae|oa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lll
Coasttuccuattacuccua. . ......... . ... . . . ... . ....... . ....... ll
Delbucle su]etoob]eto ala
t 1
telac|oa espit|tuauaco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ll
t 1
Llespit|tu esteaelauacoqueesteaelespit|tu ll-
lateal|caccela keal|cac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lll
labaacaaec|a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ll
Llauacocogaosc|ble . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ll
lazoaacelaacecuac|oacoga|t|va. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ll
!!. lia|tes, |acett|cuabtes, ceguetas, a|set|as celco-
aoc|a|eato. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l4c
Llcoaoc|a|eatoceloslia|tes celcoaoc|a|eato. . . . . l4c
las telac|oaes ce|acett|cuabte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l4c
los agu]etosaegtos celcoaoc|a|eato. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l4l
Cateac|asy cet|vas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l4
losvet|t|cacotes. . . . ......... . . . ....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l4
8etv|cuabtesy gtaacezascoga|t|vas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l4
!!!. !tas|to. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l4-
los tuacaaeatos ce ua coaoc|a|eato s|a tuaca-
aeato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l4-
Lltuacaaeatos|atuacaaeatocelacoaple]|cac . . lc
labuaaa|caccelcoaoc|a|eato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lI
BIBLIOGRAFA.......................................................................... l
l0 l l
Qu bello tema de disputa sofstica nos aportas,
Menn; es la teora segn la cual no se puede bus
car ni lo que se conoce ni lo que no se conoce: lo
que se conoce porque, al conocerlo, no se necesi
ta buscarlo, lo que no se conoce porque ni siquie
ra se sabe que se debe buscar. PLATN.
No sabemos si sabemos [ . . . ] ni siquiera sabemos
qu sea saber. METRODORO DE CHl.
Qu s? MNTAIGJ\E.
Quin explicar la explicacin? BYRON.
Lo s todo, pero no he comprendido nada. REN
DA U MAL.
Es imposible reflexionar acerca del tiempo y el
misterio de la creacin del mundo sin una aplas
tante toma de conciencia de los lmites de la inte
ligencia humana. A. N. WHITEHEAD.
Aquellos que eran los polos de la Ciencia y en la
asamblea de los sabios brillaban como faros. N o
supieron encontrar su camino en la noche oscura.
MAR KHA YY AM.
Lo que es bien conocido, y precisamente porque
bien conocido, no es conocido. HEGEL.
N o es menos vano querer encontrar en un supues
to real el origen del conocimiento y el lenguaje
que en un orden supuesto de las ideas el principio
de la gnesis del mundo real. CLAUDE LEFORT.
Si queremos conocer la situacin presente de la
humanidad en general y la crisis de nuestra cul
tura en particular, debemos darnos cuenta del he
cho de que hemos tenido xito y hemos fallado
exactamente por la misma razn, a saber por
nuestro modo de racionalidad. JERZY A. WOJCIE
CHOWSKI.
Dnde se halla la sabidura que hemos perdido
con el conocimiento, dnde se halla el conoci
miento que hemos perdido con la informacin?
T. S. ELIOT.
Jams hubo semejante posibilidad de conocimien
to y semejante probabilidad de oscurantismo. Bo
RIS RYBACK.
Las intoxicaciones causadas por la instruccin
son mucho ms graves que las intoxicaciones de
los subproductos de la industria. Las acumulacio
nes de informacin mucho ms graves que las acu
n:ulaciones de mquinas y utensilios. Las indiges
tiones de signos, ms graves que las intoxicacio
nes alimentarias. R: RuYER.
La ciencia es 61 teflejo del hombre en el espej o de
la naturaleza. P A ULI.
El universo slo puede ser conocido por el hom
bre a travs de la lgica y las matemticas, pro
ductos de su espritu, pero slo puede compren
der cmo ha construido las matemticas y la l
gica estudindose a s mismo psicolgica y biol
gicamente, es decir en funcin del universo por en
tero. PIAGET.
La actividad mental humana constituye una par
te -una parte pequea y perifrica- de la ma
teria de la ciencia. No obstante, es igualmente
cierto que el todo de la ciencia igualmente cons
tituye una parte nicamente [ ... ) de la actividad
mental humana. GEOFFREY VICKERS.
Este es el verdadero problema: cmo puede ajus
tarse esta parte de la realidad que comienza por
la consciencia a aquella otra parte que es descrita
por la fsica y la qumica? NIELS BoHR.
Hay que ir por el lado [ . . . ) en que la razn gusta
de estar en peligro. G. BACHELARD.
Donde hay peligro, crece tambin lo que salva.
H6LDERLJN.
Es preciso que incesantemente me sumerja en las
aguas de la duda. WITTGENSTEIN.
El absoluto es el verdadero enemigo del gnero
humano. FRIEDRICH SCHLEGEL.
Siempre he puesto en mis escritos toda mi vida y
toda mi persona. NIETZSCHE.
Debera esperar a que los filsofos y los fsicos
emprendieran una cruzada contra m, que no soy
ms que un vagabundo sin prejuicios, lleno de
ideas inconformes en direrentes dominios del co
nocimiento. E. MACH.
No se trata de darle al lector un barniz de aque
llo que se ensea ms profundamente en la Uni
versidad, sino de efectuar anlisis que normal
mente no se hacen all. B. D'ESPAGNAT.
I. Li ABISMO
La pregunta
Introduccin general
Im Abgrund wohnt die Wahrheit.
(En el abismo habita la verdad.)
LHILlFR,
8epuececoaets|acoaocetlasleyescelac|gest|oa,tesp|tats|a
coaocetlasleyescelatesp|tac|oa,sepuecepeasats|acoaocetlas
leyesa|laaatutalezacelpeasaa|eato,sepuececoaocets|acoaocet
elcoaoc|a|eato. Peto, a|eattas quelaast|x|ay la|atox|cac|oa se
ce] aaseat|t|aaec|ataaeatecoaotalesealatesp|tac|oayealac|-
gest|oa,loptop|ocelettotycela|lus|oaesaoaaa|lestatsecoao
ettot o |lus|oa. Llettotsolocoas|steeaaopatecetlo' (Descat-
tes). Coaoc|]etoaVatxyLagelsalcoa|eazoceL ideologa ale
mana, los |oabtess|eapte|aaelabotacolalsascoacepc|oaescesi
a|saos,ce lo que |acea, ce lo que cebea|acetycelauacoea el
que v|vea. Y VatxyLagels||c|etoaloa|sao.
Cuaaco el peasaa|eato cescubteelg|gaatesco ptobleaacelos
ettotese|lus|oaesqueao|aace]aco(a|ce] aa)ce|apoaetsecoao
vetcaceseaelcutsoce la||stot|a|uaaaa,cuaacocescubtecotte-
lat|vaaeate quellevaeasla|saoelt|esgopetaaaeatecel ettoty
la|lus|oa,eatoacescebe ptocutatcoaocetse.
Ycebe|acetlotaatoascuaatoqueealaactual|cacyaaopo-
ceaos att|bu|t las |lus|oaes y los ettotes ua|caaeate a los a|tos,
cteeac|as,tel|g|oaesy t.ac|c|oaes|etecacascelpasaco,coaotaa-
poco ua|caaeate al subcesattollo ce las c|eac|as, celatazoa y ce
laecucac|oa. Lalaesletasupetecucacacelaintelligentsia, eaeste
l
a|saos|glo
yce|ase
atab|l|cac. 8|nultaeaneate, el
_
tcea|npecable
celImvetsocec.oe|lugat
conb|aac|oa|ac|ettayea|gnt|ca
ceotcea,cesotceayotgamzacua. Llcosnosseaosnostto eat|a
ea|os aos c,
.
cono ettuto ce uaa |acoaceb|ble cetlagta
|oaes
. .
8tecbaea|okea|,abt|eacouaab|aac|a|aacces|bleala|ate||g|-
bihcac,
.
btecbaeala|og|ca, que ce]aceset aptapata cettatse ce-
nosttativane
et-
ge l coaceb|ble.h||acuca, a||atelat|v|cac soael|n|aab|esya.
Lstees pues aues
to
y al noneatoce auestta|avest|gac|oa)'.
Pattinoscel tecoaoc.n.eato ce |anult|c|neas|oaa||cac celteao-
neao ce| coaoc|n|eato. Patt|nos ce| tecoaoc|n|eato ce laoscut|-
cac ocu|taeae|cotazoaceuaaaoc|oaesc|atececotacelascosas
Patt|nosceuaaaneaazaqueptocececelcoaoc|n|eato,yqueao
|lev
huscat u
|asepata
blece|
.
act|s|sceauesttos|g|o.
Laecotazoaceestacts.s, aboacaaco|auc|uso,patt|nosce||o-
gtotu
|celanocem|a,quecoac|etaealptob|enapt|netocel
peasan.eato. e|cescubtn.eatocequeaoex|stea|aguatuacanea-
' Q
.
1 1
ue exammaremos de frente en el libro siguiente consagrado a las condiciones
cu tura es, soctales e histricas del conocimiento.
24
toc|ettopatae|coaoc|n|eatoycequeestecoat|eaesonbtas, zoaas
c|egas, agu]etosaegtos.
8|e|coaoc|n|eatoestac|calneatete|at|voe|ac|etto,e|coaoc|-
n|eatoce|coaoc|n|eatoaopueceescapataestate|at|v|cacy aesta
|acett|cunbte. Peto|acucay latelat|v|cac ao soa solo cottos|oa,
tanb|ea puecea|legata setest|nulac|oa. laaeces|cac ce te|ac|o-
aat, telat|v|zat e b|stot|zat e| coaoc|n|eato ao so|o apotta coas-
tt|cc|oaes y ||n|tac|oaes, tanb|ea |npoae ex|geac|as coga|tivas te-
cuacas.
Detocosnocos, e|que e|coaoc|n|eato aopuecaestatseguto
cea|aguatuacaneato,aos|ga|t|cababetacqu|t|couapt|metco-
aoc|n|eatotuacaneatal:hoaos|ac|tatiael|oaabaacoaat|ane-
ttotaatqu|tectoa|ca, eala que |a palabtatuacaneato acqu|ete
uaseat|co|ac|speasab|e, potuaanetotanus|calcecoasttucc|oa
eanov|n|eatoquettaastotnataeasunov|n|eaton|snoloscoas-
t|tuyeatesque|atotnaa: Yaopoctianoscoas|cetatelcoaoc|n|ea-
toce|coaoc|n|eatotanb|eaconocoasttucc|oaeanov|n|euto:
11. Dri MET APUNTO DE VISTA
8| aobay uatuacaneato c|etto pataelcoaoc|n|eato,ev|ceate-
neatetanpoco|obaypatae|coaoc|n|eatocelcoaoc|n|eate. Aua
ns, e|coaoc|n|eatocelcoaoc|n|eatoeacueattacesceelpt|ac|p|o
uaapataco]a |ae|uctab|e. Debenos patt|t, eaetecto, ce|logto ae-
gat|voqueaosbaaapottacocoa]uataneate|alog|cace1atsk|ye|
teotenace uoce|. Lacoatotn|cac coa|a|og|cace1atsk|, uas|s-
tenasenat|coaopueceexpl|catsetota|neateasin|sno. Lacoa-
totn|caccoae|teotenace uce|,uas|stenatotna||zacocenple-
]o aopuece eacoattateasin|sno |aptuebacesuva||cez. La te-
sunea, a|aguas|stenacoga|t|vopoctiacoaocetseexbaust|vaneate
a|va||catsepotconp|etoapatt|tcesusptop|os|asttuneatosceco-
aoc|n|eato. Lscec|tque|ateauac|a a|aconp|etucy a|aexbaus-
t|v|cacesuaacoac|c|oacelcoaoc|n|eatocelcoaoc|n|eato.hoobs-
taate, |a|og|cace1atsk|asicono e|teotena ce uce|aosc|cea
queeveatua|neateespos|b|etenec|at|a|asut|c|eac|aautocoga|t|va
ceuas|stenacoast|tuyeacouanetas|stenaquepuecaabatcat|oy
coas|cetat|o cono s|stena-ob]eto.
Asi,lasteg|as,|ospt|ac|p|os,|ospatnettos,e|tepettot|o,la|o-
g|ca, |os patac|gnas que t|gea auestto coaoc|n|eato puecea coa-
vett|tseeaob]etoceexaneapatauacoaoc|n|eatoceseguacogta-
co(coaoc|n|eato tetet|co a los|asttuneatos cecoaoc|n|eato), el
cua|c|spoaeeatoacescecoaceptosquesetet|etea a|oscoaceptos,
cecategotiasquesetet|etea a|ascategotias,etc. Dacoque|aap-
t|tuctet|ex|va, ptop|aceauesttoespit|tu,quepetn|tequetocate-
pteseatac|oa, toco coacepto, toca|ceapuecacoavett|tseeaob]eto
25
pos|blecetepteseatac|oa,coacepto,|cea,cacaea|alaapt|tuc cel
coaoc|n|eatoc|eati|copatattatatob]et|vaneatelosotgaaosypto-
cesos aeutocetebtales que coac|etaea al coaoc|n|eato, pocenos
coast|tu|tuacoaoc|n|eato seguacocetocos loseaoneaos y co-
n|a|oscoga|t|vos,e|aclusouaseguacopeasan|eatotelex|vo (das
Nachdenken) teet|co alpeasan|eato.
Obsetvenos ao obstaate que el coaoc|n|eato cel coaoc|n|eato
aopueces|aopetnaaeceteael|atet|otcelleagua]e, celpeasan|ea-
to,celacoasc|eac|a.hopoctiapteteacetelabotata|uavetcaceto
netaleagua]e(losleagua]esotnal|zacos,conovetenos,aopuecea
coast|tu|t ua netaleagua]ecoa telac|oa a auestto leagua]e), a|ua
netapeasan|eato,a|uaanetacoasc|eac|a.Petolaapt|tuccelcoao-
c|n|eatopatattatatseconoob]etoylaapt|tuccelespit|tupatacoa-
s|cetatsea sin|snopetnttea|astautatuas|stenace netapuatos
cev|stasobteelcoaoc|n|eato.
8e ttata, potlo cens, s|a cucace uas|stenace netapuatos
de v|sta que se balla ea vias ce coast|tuc|oa cesce bace alguaos
aos. Despuescelaep|stenologiageaet|caceP|aget,quecoast|tu-
youaaotableesuetzoceteatt|culac|oaceloscoaoc|n|eatoseael
n|sno seat|co ceuacoaoc|n|eato celcoaoc|n|eato,as|st|nosea
los aos c a c|vetsos teagtupan|eatos, tocavia |aconpletos ce
c|eac|ascoga|t|vas(queasoc|aapatt|culatneatelaps|cologiacog-
a|t|va, lal|aguist|ca, la|atel|geac|aatt||c|al,lalog|ca).
8|pasanoscelaaoc|oacec|eac|ascoga|t|vas(asoc|ac|oacec|s-
c|pl|aasquecoasetvaasusobetaaia) ala|cea,ptopuestapot1eaa-
lou|sle Vo|gae,cec|eac|acelacoga|c|oa(c|eac|asobetaaaque
gobetaataalasc|sc|pl|aasasoc|acas),eatoacessebatalgonsque
ac|l|tatlos|atetcanb|os,sellegatabacetcelcoaoc|n|eatouaob-
]etocelcoaoc|n|eato.lac|eac|aocc|ceataleectuateatoacessuul-
t|nacoaqu|staal|attocuc|telcoaoc|n|eatoeasuob]et|voyeasu
ob]et|v|cac.Petoestacoaqu|stasetiaaln|snot|enpouaacettotapata
elcoaoc|n|eato s|estes|gu|etas|eacouaob]etoconoloscens.
Laeecto,elcoaoc|n|eatoao puecesetuaob]eto cono losce-
ns yaque esloque s|tve pata coaocet a loscens ob]etos y lo
queles|tvepatacoaocetseasin|sno.
A patt|tce abi,coneazanosavetloquevaaua|tyloqueva
ac|soc|atalasc|eac|ascoga|t|vas,lac|eac|acelacoga|c|oayelco-
aoc|n|eatocelcoaoc|n|eato. Loquelesuaeeslaaeces|caccecoa-
ceattattocos loscoaoc|n|eatosyob]et|vostelat|vos aloseaone-
aoscoga|t|vos. Petoloquelesc|eteac|aesquelasc|eac|ascoga|-
t|vaspatteacesuptop|oestatutoc|sc|pl|aat|o,cesuptop|oestaco
ceacelaato,|asct|b|eacoseealosnatcoscelac|eac|aaotnal.la
c|eac|acelacoga|c|oa, pot supatte, tocaviaaosebacoast|tu|co,
|ast|tu|co,yaosabenoss|se|acl|aatcellacocelasc|eac|asaot-
nalesos|tespetatlaptoblent|caconple] aptop|acelcoaoc|n|ea-
tocelcoaoc|n|eato.Lste,conoacabanoscevet,|npl|caeasun|s-
26
na otnulac|oa laptoblent|ca ce latelex|v|cac y ao puece ex-
clu|t alque coaoce ceuacoaoc|n|eatoque aln|sno t|enpo esM
coaoc|n|eato.hosolopatteceloslogtoscelasc|eac|ascoga|t|vas,
s|ao tanb|ea ce lasex|geac|as uacaneatales que aoeattaaeael
natcoceestasc|eac|as. Lauac|enoslas.
l. L apertura bio-antropo-sociolgica
Conose|ac|coalcon|eazoceestepteac|o,elcoaoc|n|eatoao
es|asulat, es pea|asulaty, patacoaocetlo, es aecesat|o volvetlo a
ua|t al coat|aeate cel que otna patte. Pot set el acto ce coaoc|-
n|eatoalavezb|olog|co,cetebtal,esp|t|tual,log|co,l|aguist|co,cul-
tutal,soc|al,b|stot|co,elcoaoc|n|eatoaopuecesetc|soc|acocela
v|cabunaaaa|celatelac|oasoc|al. loseaoneaoscoga|t|vosce-
peaceaceptocesos|atacoga|t|vosye]etceaeectose|alueac|asne-
tacoga|t|vos. Pot ello cebetonatcoasc|eac|aelespit|tucelascoa-
c|c|oaesaoesp|t|tualescesuex|steac|aasiconocelascoasecuea-
c|as aoesp|t|tuales ce sus act|v|caces. Lsc|ic|lvetcono a|slatel
canpocelcoaoc|n|eatos|ptec|sanoscoaceb|tlascoac|c|oaesb|o-
aattopo-soc|o-cultutalesceotnac|oayenetgeac|acelcoaoc|n|ea-
to asi cono los con|a|os ce |atetveac|oa e |alueac|a cel coaoc|-
n|eato. i|aalneateloqueseballa|npl|cacoyteptoblenat|zacoea
y potelcoaoc|n|eatocelcoaoc|n|eatoescualqu|ettelac|oaeatte
elbonbte, lasoc|ecac,lav|ca,elnuaco.
A patt|tceabi,elcoaoc|n|eatocelcoaoc|n|eatoaopueceea-
cettatseceattocetoatetasestt|ctas.Petotanpocopuecec|latatse
y c|spetsatse ealos|aaunetables coaoc|n|eatosquepueceaescla-
tecetlatelac|oaaattopo-b|o-cosnolog|ca. Pataelcoaoc|n|eatocel
coaoc|n|eatoex|ste,pues,uacoble|npetat|vocoattat|oceapettuta
y c|ette, que ao poctia eacoattat uaasoluc|oaa priori, y que aos
obl|gat a aavegat, cenaaetapetnaaeate, eatteel t|esgo ceuaa
clausutaas|x|aateyelceuaac|soluc|oaealosptoblenasnsge-
aetalesyloscoaoc|n|eatosns c|vetsos.
El origen filosfico del conocimiento del conocimiento
Ll esuetzo pot eacoattat uauacaneato cel coaoc|n|eato ao
bace]aco cepteocupat a la|avest|gac|oa|loso|ca. Peto elcoao-
c|n|eatocelcoaoc|n|eatosoloenetg|oconoptoblenauacanea-
tal coa latevoluc|oa copeta|caaa ce Lnnaauelle kaat que b|zo
cel coaoc|n|eato elob]etoceattalcelcoaoc|n|eato.
Latelex|v|cac kaat|aaaeectuauaaob]et|vac|oauacaneatal
27
ce|aact|v|caccoga|t|va,quesecoav|etteeatoaceseael ob]eto ce
uacoaoc|n|eatoceseguacootcea,coaoc|n|eatoquesetet|eteal
coaoc|n|eato,al establecetpt|ac|p|osquese tet|etea a |ospt|ac|-
p|osycategotiasquesetet|eteaalascategotias.Apatt|tceabi,ua
netapuatocev|stapetn|teexan|aat|ascoac|c|oaes,pos|b|||caces
y|in|tescelcoaoc|n|eato.
Cono cualqu|etgtaatlosotia,elkaat|sno ce] aua neasa]ece
nult|p|estosttos,ce|quecoasetvatenosttes catas. lapt|netaea-
c|ettaa|coaoc|n|eato ceatto celos|in|tes|attaaqueables(yaque
ao poctia aptebeacetlas cosas ea si, s|ao ua|caneate los teao-
neaos)-, |a seguacaaos tevela la ua|cac |acesgattable celas po-
s|b|l|cacesylin|tesce|coaoc|n|eato,yaquesoaauesttasesttuctu-
tas neataks |as que, a| l|n|tatlo a estas, petn|tea auestto coaoc|-
n|eatocelosteaoneaos,latetceta|eabtea|coaoc|n|eatouacan-
poauevoypt|v||eg|aco,elce|asesttuctutascelcoaoc|n|eato,s|ao
pocenoscoaocetns. queuaateal|cacextet|otceseguacacal|cac,
pocenosa|neaoscoaocetuaatea||cac|atet|otcept|netacal|cac,
lace|aotgaa|zaeoaceauesttocoaoc|n|eato.
De la filosofa a la ciencia
Llptoblenace|as pos|b|||caces y |in|tesce| coaoc|n|eato ba
ce] acocel|n|tatse cesce bace ua s|glo a|tetteao ua|caneate t||o-
sot|co,cono|o |ac|caa|os cesatto|losce|as aeutoc|eac|as,lasps|-
co|ogiascoga|t|vasy,easuscoatextosptop|os,lasb|stot|asysoc|o-
|ogiasce|coaoc|n|eato.
Debecbo,a|n|snot|enpoquecesplazacolas,yteaovaco|as,
las|avest|gac|oaesc|eatit|castelat|vasa|coaoc|n|eatovuelveaaea-
coattatelptoblenap|aateacopotkaaty,nsa||,elptoblenat|-
losot|co c|s|co ce|ate|ac|oaeatte cuetpo}cetebto y espit|tu. hos
eacoattanospottaatoeatett|tot|oc|eaticos|aabaacoaate|cues-
t|oaan|eatot||osot|co. hose ttata aqui, cono vanos avet, cete-
patt|teltett|tot|o otesetvatuaaesteta|av|o|ablepata|at||osolIa.
Llcoaoc|n|eatocelcoaoc|n|eatocebe||egataset,coatocaleg|t|-
n|cac, c|eatit|co a| c|eato pot c|eato, al ob]et|v|zat a| nx|no to-
cos |osteaoneaoscoga|t|vos. Peto a| n|snot|enpo cebeypuece
segu|ts|eaco t||osot|co alc|eato potc|eato.
- Como se sabe, Kant sustrajo el tiempo y el espacio del mundo exterior para ha
cer las formas a priori de la sensibilidad que le permiten al espritu organizar la
experiencia. Igualmente sustrajo de l la causalidad y la finalidad para hacer de ellas
categoras del entendimiento. A partir de ah, nuestro entendimiento ya no puede co
noce
aquello que obedece a su poder organizador (el mundo de los fenmenos), y la
Realidad en s (noumeno) le resulta inaccesible.
28
Ciencia y filosofa (y, y, ni, ni).
8e puecey secebecet|a|tt||osotiayc|eac|aea tuac|oacecos
polosopuestosce|peasan|eato. lat
t|ex
.
|oaylaes
ecuac|oapata
|at|losotia, laobsetvac|oay laexpeteaciapata|ac:eac:a.Petose-
tia vaao cteet que ea|aact|v|cacc|eatiticaao bay tetlex|oaa|es-
peculac|oa, o que |at||osotiacescea pot pt|ac|p|o laobsetvac|oa
y|aexpet|neatac|oa. loscatactetescon|aaateseauaaquecaaco-
n|aacos eala ottay v|cevetsa. Y estaes |a tazoa ceque ao baya
ttoatetaaatuta|eatteuaayotta.Pot|ocens,e|s|g|oceotoce
|aexpaas|oaceuaay ce|aac|n|eatoceottatueels|glocelost|-
losotos-sab|os(ua|||eo,Descattes,Pasca|,le|ba|z).Debecbo,cono
nuy b|eabaobsetvaco Poppet, pot sepatacasqueesteaboy, c|ea-
c|ay t||osot|a cepeacea ce la n|sna ttac|c|oa ctit|ca, cuyapetpe-
tuac|oaes|ac|speasab|etaato patalav|cace uaaconoceotta.
Auacespuesce|ac|syuac|oaeattec|eac|ay|osoia, |aconu-
a|cac|oa auaca tue cottaca ce| toco, ua|caneate tue esttecbaca.
8|enptebubouaatellex|oat|losot|casobtelac|eac|a, teaovacaea
cacageaetac|oacenaaeta ot|g|aal(s|eaco|at||osotiaaaalit|caaa-
g|osa] oaa|au|t|naea e| t|enpo), s|enpte bubo a|gualugateatte
|ost|losotospatae|ceseocequelat|losotiasecoav|tt|etaeaelsa-
betcelsabetc|eatit|co, sucoasc|eac|acesi ' Ve]otaua, |asc|ea-
c|as nscutasbaasusc|tacocescesu|atet|otuaavetcacetaet|o-
tesceac|at||osot|ca. Pau| 8cbeutetbablace uaa vuelta ce| peasa-
n|eatoespecu|at|voealasc|eac|asexactas.Lstebabtiaconeazaco
apt|ac|p|osce|s|g|ocoaPo|acate,Vacb,L|aste|a,8ota,Paul|,He|-
seabetg, De8tog||e,8cbtc|aget, 8cb||ckycoat|auaboycoaHo|-
toa, 8uage, 8cbeutet, 8obn, wbeelet, D
Lspagaat, Costace8eau-
tegatc, Pt|gog|ae, |g|et, levy-leb|oac, Cbatoa, Hoy|e, keeves,
Cattet, Cbew, Capta, h|co|escu, yeab|o|ogia, Voaoc,1acob, lu-
t|a, Ct|ck. . . De becbo|asgtaacescuest|oaesc|eatit|cassebaavuel-
tot||osot|caspotquelasgtaacescuest|oaest||osot|cassebaavuelto
c|eatit|cas.
Peto s| b|ea losc|eatit|cos se coav|etteaeat|losotos sa|va]es, y
|os t||osotosse|a|c|aasa|va]eneateea|asc|eac|as, e|c|votc|otua-
caneata|pets|ste.Cuaaco|at||osotia|ateatacoast|tu|tseconoc|ea-
c|a (coa e| noce|o ce |a c|eac|a c|s|ca), cono ocutt|o coa |a co-
tt|eatece|Citculoce |eaa, teaacee|cottetuacaneata|eatteesta
t||osotiac|eat|t|c|stayob]et|v|sta,quebapetc|co|aptob|entcat|-
|osot|ca, y |a otta t||osotia, que se coaceattataato ns (secietta)
sobte |a |atu|c|oa, laexpet|eac|a |atet|ot, |atet|ex|oa, |aespecu|a-
` J. Hyppolite, Figures de la pense philosophique, ...Pars, PUF, 1 972.
29
cua. Asi, la t|losotias|gue s|eaco |npoteate patacoaceb|tla t|lo-
soa. Lsc|ettoqueeattelascosaobayttoatetas, peto estel no
man s land celosptoblenasclaveque]ustaneatesoalosptoblenas
conuaesylosptoblenasceconua|cac|oace] acoseabatbecbo.
ael
.
e
tacoactual,laf|losotiapotsisolaylac|eac|apotsisola
oausucieatespatacoaocetelcoaoc|n|eato.8outg|gaoac|cenuy
]ustaneatequelost|losotosyaaopueceapteteacetttatatpotsiso-
loslosp
oblenascelespit|tu,ywo]c|ecbowsk|,queelcoaoc|n|ea-
t
s|nplepto-
cucto celcetebto). rstal nult|c|neas|oaal|cac celoscatactetes
celcoaoc|n|e:
)
toylaconple]|aac celosptoblenasqueesteplaa-
tea,esaecesatoetectu
telc|tic|lc|logoeattelateuex|oasub]et|-
vaY elcoaoc|n|eatoob] et|vo.hoesauestta|ateac|oaeaabsoluto
elabo
bauteatacosupettlat|losoacoauaapseucoc|eac|aylac|ea-
eia coa uaa pobte t|losotia). Vs b|ea |ateatatenos actuat ea-
tte/coa;pot/coattalat|losotiaexaagueylac|eac|aloca.coattala
aaen|aceua
ylaple
ota
.
ceotta,coattasuclausutanutua,ycoa-
ttalascateaciasonutilacuaesqueceellatesultaa coalasv|ttuces
itteplazables ce la act|v|cac c|eatit|ca(|asac|ablptospecc|oa ea
eluavetsocescoaoc|co,c|logo aptetacocoalosteaoneaosva ve-
t|t|cac|oaes/tetutac|oaes), coa la v|ttuc |ttenplazable ce la act|v|-
cact|losot|ca
.
(la ua|oacelatetlex|oaycelaespeculac|oa),coala
voluatacp
.
e
sisteatece
osact|t|catlaob]et|v|cacalaespeculac|oa,
ceaosacticatlatetlexioaalaopetac|oaal|cac.
8|b|ealan|tacat|losot|captocutaelc|staac|an|eatoaecesat|o
p
tacoas|ceta
lac|eac|a,lan|tacac|eatit|captocutaelc|staac|a-
ulatpoctiaptocutatelauevoc|staac|an|eatoqueaosesae-
cesato patacoas|cetatelcoaoc|n|eato.Lstec|staac|an|eatosetia
elce
uap
asan|eatoalaaltutacelaconple]|cacycelanult|c|-
n
asuaahc
accelptoblenay,apatt|tceabic|eac|ayt|losot|apo-
ctaanosttatseaosconocoscatasc|teteatesyconpleneatat|asce
lon|sno.elpeasan|eato.
Pot
.
loqueyoavaazate,aosoloeala|atettazceuaayotta,s|ao
naate
^
ie
"
co
ep|sten|co).8eptopoactexan|aat
ao so|o |os |asttuneatos ce coaoc|n|eato ea si n|snos, s|aotan-
b|ealascoac|c|oaesceptocucc|oa(aeutocetebta|es,soc|ocultuta|es)
celos|asttuneatoscecoaoc|n|eato.Laesteseat|co,e|coaoc|n|ea-
tocelcoaoc|n|eatoaopoctptesc|ac|tceloslogtosyptoblenas
ce |os coaoc|n|eatos c|eati|cos telat|vos a| cetebto, |a ps|cologia
coga|t|va,la|ate||geac|aatt||c|al,lasoc|ologiace|coaoc|n|eato,et-
ceteta, s|ao que estos, pataacqu|t|tseat|co, ao pocta ptesc|ac|t
ce|ac|neas|oaep|stenolog|ca.e|coaoc|n|eatoce|oscoast|tuyea-
tes b|o|og|cos, aattopolog|cos, ps|colog|cos, cultutales cel coaoc|-
n|eatoaopoctiavetsept|vacoceuacoaoc|n|eatoceseguacogta-
coteet|coaesten|snocoaoc|n|eato.
Descee|noneatoeaque|aep|steno|ogiaab|ettase|atetesepot
|ostesultacosyptoblenascelasc|eac|aste|at|vasalcoaoc|n|eato,
expet|neatat|a|a|ueac|aceestostesultacosyptob|enas,expet|-
neatatpottaato|atettoacc|oace|as|astaac|asquee|lacoattola
yque,potestebecbo,|acoattolata.Iaavezns,e|coaoc|n|eato
celcoaoc|n|eato cepeace ce coaoc|n|eatosc|eati|cos nult|ples y
c|spetsos,peto|ava||cezceestoscoaoc|n|eatosnu|t|p|esyc|spet-
soscepeacece|coaoc|n|eatocelcoaoc|n|eato.
8||aep|steno|ogiaconp|e] atonataotna,aocoast|tu|tiauaa
tevoluc|oacopeta|caaa,s|aouaatevo|uc|oabubb|eaaaeaep|steno-
" Recordemos que l a epistemologa clsica se dedica al examen crtico de las con
diciones y mtodos del conocimiento cientfico; examina la validez de las formas de
explicacin, la pertinencia de las reglas lgicas de inferencia. las condiciones de uti
lizacin de los conceptos y smbolos. Aunque se niega a examinar los resultados, es
decir los conocimientos cientficos en s mismos. esta epistemologa se propone como
tribunal exterior superior de la ciencia, apto para emplazarla en casacin por viola
cin de las reglas. Semejante epistemologa dispone:
--- de un fundamento indubitable (la consistencia lgica);
- de un puesto privilegiado;
- de un control no controlado sobre el saber.
32
|ogia. Hubblenosttoqueelua|vetsoseballabacesptov|stocecea-
tto. Laep|stenologiaconp|e]aseba|lacesptov|staceuacaneato.
la|ceaceep|steno|ogias|auacaneatoyaueavaazacapotkes-
cbet. Lalugatcepatt|tce|os eauac|acoscebase o ptotocola-
t|osque,ea|av|s|oace|pos|t|v|sno|og|co,leptopotc|oaabaaal
coaoc|n|eatouauacaneato|acub|tab|e,kescbetcoas|cetauas|s-
tenatet|cu|atcuyaesttuctutaaoes]ettqu|ca,eaelcua|aobaya|a-
guaa|velqueseansuacaneatalque|oscens. hosottosacep-
tanospleaaneateestacoacepc|oaaac|eacolela|ceac|an|cace
tecuts|v|cactotat|va.Deestenoco,seconpteace|atevoluc|oane-
tacopeta|caaaquese|npoae.|aep|steno|ogiaaocoast|tuyeelcea-
tto ce |a vetcac, cebe g|tat a|tececot ce| ptoblena ce |avetcac
pasaaco ce petspect|va ea petspect|va y, espetenoslo, cevetcaces
patc|a|es eavetcacespatc|a|es. . . Lay potestatotac|oa,yvanosa
vet|o, es potcoace se puece |ateatateectuat uaa teatt|culac|oa/
teotgaa|zac|oace|sabet,as|n|sno|asepatab|eceuaesuetzocete-
|ex|oauacaneata|.
Dego|pe, elcoaoc|n|eatoce|coaoc|n|eatoaopueces|ao vo|-
vetseneta-paa-ep|steno|og|co.
Vetaep|stenolog|co. supeta|osnatcosce|aep|stenologiacl-
s|caa|n|snot|enpoque|a|acluye. Acens, auaquectuc|a|neate
se |atetesa potelcoaoc|n|eato c|eati|co(elult|no ||bto ceEl co
nocimiento del conocimiento seteet|tptec|saneatealcoaoc|n|ea-
tocelcoaoc|n|eatoc|eati|co),|atettogacoaoc|n|eatosc|st|atosce
los c|eati|cos,auaque se|asct|beea|aaveatuta occ|ceatalcelco-
aoc|n|eato,aopoctia,easupt|acip|o,cettatsealoscoaoc|n|eatos
c|st|atosce|osocc|ceata|es, auaqueses|tuaeaelpuatocev|stace
|atac|oaal|cac, ao puece tecbazatcono ao coaoc|n|eatos losco-
aoc|n|eatos aotac|oaa|es. Lasuna, potnaateaet ab|ettapetna-
aeateneate|aptob|ent|cacelavetcaccebecoas|cetatcualqu|et
coaoc|n|eato quesecteavetcaceto, cua|qu|etpteteas|oacecoao-
c|n|eato,cualqu|etpseucocoaoc|n|eato,escec|t,tanb|eaelettot,
la|lus|oa,elcescoaoc|n|eato. . .
Paaep|steno|og|co. | aep|stenologia conple] a ao poctia estat
suspeac|ca poteac|naceloscoaoc|n|eatos. Pote|coattat|ocebe
|ategtatse ea cualqu|et aacacuta coga|t|va que, boy cono auaca,
teagalaaeces|cac|egit|na,conovanosavet,cete|ex|oaatse,te-
coaocetse, s|tuatse,ptob|enat|zatse.
5. El mantenimiento de la interrogacin radical
L| coaoc|n|eato ce| coaoc|n|eato, pot su patte, ao puece s|ao
vo|vetse aeacoattatyeateatatsecoa|acuest|oo |a|c|a|ceuaco-
` N. Rescher, Cognitive Systematization, Oxford, Blackwell, 1 979.
33
aoe|a|eato cesptov|sto ce tuacaaeatos. Aceas, vue|ve aeaeoa-
ttatse,asua|ve|,eoae|ptob|eaace|a|apoteae|aceeua|u|ets|s-
teaaeoga|t|vopata|ae|u|tse,eoaeeb|tse,exp||eatseyptobatse asi
a|saoceaaaetaexbaust|va.
L|eoaoe|a|eatoce|eoaoe|a|eatoestaateaco. pues,cescee|eo-
a|eazo, potuaacob|e|apetteee|oa,uaapt|aetayottau|t|aa. Ls
|apos|b|etuacaty aeabataoso|oe|eoaoe|a|eato,s|aotaab|eae|
eoaoe|a|eato ce| eoaoe|a|eato, e| eoaoe|a|eato ce| eoaoe|a|eato
ce|eoaoe|a|eato,yestoa||at|a|to. . .
Petos|gues|eaco|egit|ao|ateatateseapata| aa|tetaat|vaeatte
e| eseept|e|sao geaeta||zaco pot uaa patte y |a a|taca ce eoaoe|-
a|eatos 1|spetsos pot e| otto, eatte e| |gaotaat|sao y e|oseutaa-
t|sao.
6. La vocacin emaflpadora
L| eoaoe|a|eato,uecepeacece eoac|e|oaestis|eo-b|o-aattopo-
soe|o-eu|tuto-b|stot|eas ce ptocuee|oa y ce eoac|e|oaes s|stea|eo-
||aguist|eo-patac|gat|eas ce otgaa|zae|oa, es aue||o a|sao ue
peta|tetoaateoae|eae|ace|aseoac|e|oaestis|eas,b|o|og|eas, aa-
ttopo|og|eas,s|stea|eas,||aguist|eas,|og|eas,patac|gat|eascepto-
cuee|oa y otgaa|zae|oa ce| eoaoe|a|eato. De |o ue se s|gue ue
euaatoas|aseoaoeey|aseoapteace,aseapazes,teeoaoe|eaco
ptee|saaeate |as setv|cuabtes ue pesaasobte |a|avest|gae|oace
|o vetcaceto, ce cec|eatse ae]ot a |a busueca ce |o vetcaceto,
eaaae|pacosete|at|vaaeateeoae||ocesuseoac|e|oaesceotaa-
e|oa.
labusuecace|avetcacsobre e|eoaoe|a|eatoaopueces|ao
eoatt|bu|ta|abusuecace|avetcacpor e|eoaoe|a|eato,y,eae|et-
to seat|co,otaapatteceestabusuea. !ocoaue||ouepoctia-
aosc|agaost|eateoaoueateceettotes, ce|asut|e|eae|as,ceau-
t||ae|oaes ce peasaa|eato, teacet a tepeteut|t ea |a eoacueta ce
auesttoptop|opeasaa|eatoyeae|e]ete|e|oceauesttoptop|oeo-
aoe|a|eato.Vesotpteac|oveteoao|atecaee|oaceestettaba]oba-
eia sutg|t s|a eesate| ptob|eaace| b|ea peasat La ese seat.co. e|
eoaoe|a|eatoce|eoaoe|a|eatopoctiasetuaa|ae|tae|oaab|eapea-
sat(escee|t, aaosetbien-pensant).
Detocosaocos,en la crisis de los fundamentos y ante el desa
fo de la complejidad de lo real, todo conocimiento necesita hoy re
flexionarse, reconocerse, situarse, problematizarse. laaeees|cac|e-
git|aacetoco aue|ueeoaoee,eaace|aate,coaceu|etaueeste
yu|eau|etauesea,ceb|etaset. no hay conocimiento sin conoci
miento del conocimiento.
Pote||o,e|eoaoe|a|eatoce| eoaoe|a|eatoaopoctiaeoast|tu|t
uacoa|a|opt|v||eg|acopatapeasacotespt|v||eg|acos, uaaeoape-
34
teae|aceexpettos,ua|u] oespeeu|at|vopata ||osoos. es uaatatea
b|stot|eapataeacauaoypatatocos.laep|steao|ogiaeoap|e]ace-
betia ceseeacet, s| aoa |as ea||es, a| aeaos a |aseabezas, auaue
estoaeees|tas|a1ucauaatevo|ue|oaea|aseabezas.
III. LA AVENTURA
El tab y la resignacin
hobastaeoa|ac|eat|aaeees|cac.Lsptee|soueseapos|b|etes-
poacet a su||aaaca. V| eaptesa, ta| eoao yo |a be eoas|cetaco,
ex|ge,eae|estacoaetua|ce c|spets|oa, cecesaesutae|aeoaaea-
sutab|||cacce|ossabetes, aoso|ouaaeapae|cacexp|otatot|aue
tebase|aspos|b|||cacesceua|ac|v|cuo,s|aotaab|eaapt|tucespata
|asiates|s y |a|aveae|oacepeasaa|eatoue tebasaa a|s pos|b|||-
cacespetsoaa|es.
Peto, bay uec|st|agu|teattevetcacetay a|saiapos|b|||cac.
lavetcacetasecespteaceceauesttosptop|os |ia|tes. laa|sa se
cespteacece|1abuy|akes|gaae|oa.
L|1abues|apuestopot|aspetvets|oaesce|aotgaa|zae|oac|s-
e|p||aat|ace|eoaoe|a|eato. Deeste aoco, a|aaayotiace|oses-
pee|a||stas|estesu|taev|ceateueaac|eaceascee||osa|saoses
eapazcetet|ex|oaatsobtesusttaba]os. Abotab|ea,bayuec|st|a-
gu|teattee|coa|a|oce|aeoapeteae|aopetae|oaa|ce||avest|gacot
ye|coa|a|oce|osptob|eaasyte|ex|oaesuepuecea suse|tatsus
|avest|gae|oaes. Deesteaoco, potbetaet|eas ue bayaa s|co sus
e|abotae|oaesteot|eas, suse|eu|ososusc|spos|t|vosexpet|aeata-
|es,|osL|aste|a,P|aaek,8|obt,He|seabetgsuse|tatoa|ceassobte|a
aatuta|ezace|aaatet|a,ce|atea||cac,ce|t|eapo,ce|espae|o,ue
eoae|etaeaaeua|u|et|atettogae|oaeoateapotaeasobtee|ua|vet-
soyue soa as|a||ab|es uetacesuc|se|p||aa, s|eaco |aptuebace
e||oe|ueestas|ceasbayaas|coexpuestas a|osaoespee|a||stasy
otee|cas, potestost|taaes ce |ae|eae|a, a |a aec|tae|oa ce eua|-
u|etespit|tueut|oso.
Aceas,aosestpeta|t|coeoastatatue|oscesaeuetcos|aau-
c|toseatteespee|a||stasceuaaa|saac|se|p||aacesbotcaa|aspat-
t|eu|at|cacesce|ac|se|p||aapotuee||osa|saosbaasutg|coce|os
cebatese|s|eoseatte|ceast||osot|easo postu|acos aetatis|eos. Asi
oeutteeoa|asopos|e|oaeseatteis|eosyb|o|ogossobtee|azaty|a
aeees|cac, ue cesceuaa|uz auevay aeeesat|a, vue|vea aeaeoa-
ttatseeoauaoacottac|e|oaa|ceptob|eaas.loa|saooeutteeoa
|aopos|e|oaespit|tu/eetebto,ueeoast|tuyee|ptob|eaaetue|a|1e
estel|btopt|aeto LaLee|esyuaCbaageux,expettosaaboseaaeu-
toe|eae|as,t|eaecospuatescev|staopuestossobtee|espit|tu,e|pt|-
aetosegutoceueaoestecuet|b|e a|eetebto,e|seguacoeoavea-
35
c|co ce su |aex|steac|a. Abota b|ea, elptoblena ce la teal|cac o
|tteal|cac cel espit|tu, s|es que puece y cebe set aclataco pot las
aeutoc|eac|as,aosececucecelexaneacelcetebto,s|aoquecepea-
cecelexaneaceestosexneaespotuaatetlex|oatuacaneatal.
Lasptct|cascepeaceaua|caneatecelosespec|al|stas.Petosus
|ceas pueceay cebea setlas|ceascetocos. Lsuaapetvets|oaea-
cettatlas eael labotatot|o ealugatce|lun|aat su c|scus|oa eael
toto. Debenos te|v|ac|catelcetecbo attatatlos ptoblenas clave
quesecespteaceaceloscesattollosc|eatit|cos,ev|ceateneateacoa-
c|c|oaceev|tatlaexttapolac|oa|ttetlex|va,latta|c|oasenat|ca,la
cescoatextual|zac|oa|npuc|ca.
La palabra mtodo
Ll Conocimiento- del conocimiento coast|tuye el tetcetyult|no
tonoceEl Mt9do yconpottatttesvoluneaes.Lsptec|sotecot-
cat aqui que lapalabta netoco ea absoluto s|ga|t|ca netocolo-
gia: Las netocologias soa guiasa priori que ptogtanaa las|aves-
t|gac|oaes,n|eattasqueelnetocoquesecespteaceceauesttaaa-
cacutasetuaaayucaalaesttateg|a(lacualconpteacetut|lnea-
te, esc|etto, segneatos ptogtanacos, auaqueaecesat|aneatecon-
pottatelcescubt|n|eatoyla|aaovac|oa).
Llt|acelnetoco,aqui,esayucatapeasatpotuaon|snopata
tespoacetalcesatiocelaconple]|caccelosptoblenas.Loscospt|-
netosvoluneaesceEl Mtodo yaconpteaciaaeasielptoblena
celcoaoc|n|eatocelcoaoc|n|eato. Alttatatelcoaoc|n|eatols|co
yelcoaoc|n|eato b|olog|co, yaabotcabaalas|cacelcoaoc|n|ea-
to(El Mtodo /) ylab|ologiacelcoaoc|n|eato(El Mtodo 2). Aua
ns, anboscoast|tuiaauaestuetzo bac|auacoaoc|n|eatoce se-
guacogtaco. Deestenoco,lostitulosla Naturaleza de la natura
leza y la Vida de la vida, coast|tuyea]uegoscepalabtasqueexpte-
saalavoluatacceua|tel pt|neta|velceloscoaoc|n|eatos,elce
lasc|eac|astetet|casalosob]etostis|cosyb|olog|cos,auasegua-
coa|vel tenex|vo sobte los coaceptos e |ceas ceestas c|eac|as. El
Conocimiento del conocimiento es ua tituloqueaoscoacucealnu
cleus n|snoceauesttaenptesatetlex|vaeatteatacoaosaestapa-
taco] aclave. el operador del conocimiento debe convertirse al mis
mo tiempo en objeto del conocimiento.
Llcoaoc|n|eatocelcoaoc|n|eatoseauttept|ac|palneatecelos
coaoc|n|eatosc|eatilicos,coasagtacolesuaaateac|oapt|v|leg|aca,
potquesoa los ua|cos que sabea tes|st|t alaptuebacela
vet|t|cac|oa ~ tetutac|oa,
36
sun|a|sttaacoceeste nococatostelat|vaneatesegutosacercacel
coaoc|n|eatocelcoaoc|n|eato.Petoseestuetzaeapeasatyrele-
x|oaatloscoaoc|n|eatosc|eatit|cosauto-elabotacoseconoep|ste-
nologiaconple]a.
8epoctiacec|tqueelnetocoqueaosguiapataelabotatlaep|s-
tenologia conple]a es ese n|sno quetesultace la ep|stenologia
conple]a. Hayuaapataco] aquepuececonpteacetsectoaolog|ca-
neate. Yo tecactecoauanov|n|eato coat|auaco ea l -l-l -el
coa]uatoceloquecebetiallegatasetlosttesvoluneaesceEl M
todo; cebecbo,El conocimiento del conocimiento, ult|napatte,|ba
a tettoactuat sobtelaauevatecacc|oacelpt|nety seguaco volu-
nea,queasuveztettoactuatiaasobteeltetceto,coav|tt|eacosecaca
uaoeatueate, nototyt|acel otto.
Deestenoco,etect|vaneate,elnetocoseautoprodujo. Laae-
ces|cac ce bacet que se conua|cataa los coaoc|n|eatos cispetsos
patacesenbocat eauacoaoc|n|eato celcoaoc|n|eato, laaeces|-
cac ce supetat altetaat|vasy coacepc|oaes nut|laa tes (que c|s]ua-
taao, ala|avetsa,ua|t|caaabus|vaneate),tocoestocoatt|buyoa
la auto-elabotac|oa ce ua netoco teaceate al peasan|eato neaos
nut|laatepos|bley alanscoasc|eatecelasnut|lac|oaesque|ae-
v|tableneate opetapatac|alogatcoaloteal.
Loscoaoc|n|eatossobteelcoaoc|n|eatoseballaaeauaestaco
ce avaacetotalneateces|gual y, ealoquecoac|etae a lo ns |n-
pottaateconolaotgaa|zac|oacelcetebto,laaatutalezacelespi-
t|tu,latelac|oa
cetebto espit|tu,
lapos|b|l|cac ce uaasoc|ologia celcoaoc|n|eato-, ao aos balla-
noss|aoealospt|netosbalbuceos.Laloeseac|al,aosballanosea
ell|acececoat|aeatescescoaoc|cos,l|acequeauesttonococeco-
aocetbacequetocaviaseanos|npoteatespatacoaceb|tlos.
Yestaeslatazoaceque,|acapazceasegutatlaexplotac|oaex-
baust|vaceltetteao,coasc|eatecelas|acett|cunbtesycelosces-
coaoc|n|eatos,yasun|eacopleaaneateelcesaiocelpeasan|eato
conple] o, aecesat|aneate baya tecutt|co yo a uaa esttateg|a ce
Blietzkrieg. L|ataquecoga|t|vosec|t|g|oaloquees] uzgaco cono
aucos ceconua|cac|oa, ptoblenasclave,sabetescec|s|vos,yptac-
t|coeltotbell|aocono sec|ceeatutbol, potpetnutac|oatp|ca
celc|spos|t|voceavaacecoav|stasabuscatuaboquete.Conouaa
gtaapatteceltetteaoaobas|cotastt|llaca, bayuaeaotnet|esgo
ceequ|vocatseealosptoblenasclave,lasvetcacetascuest|oaes,las
bueaas viasceconua|cac|oa,las|atotnac|oaest|ables. Descelue-
go,|ateatoptecavetnecelt|esgosonet|eacon|naausct|to,eass
c|vetsosestacos,actit|casconpeteates.Petoaopotelloquecaae|-
n|aacos lost|esgos.
37
El inacabamiento
Lliaa|ceaeestel|btoaanscueataaen|ptogtanaaeestua|os
queaesuteal|zac|oa. Laacepseuaopoaosea|aaunetablesa|tecc|o-
aes, aenas|aaosyaolossut|c|eates. 8oy coasc|eateaeloscatacte-
tes|acuaatese|ac|ettosaen|cultuta,aelestaaoaes|gualaelaesa-
ttolloaen|coaoc|n|eatoyaen|tetlex|oa.!tasuapt|netpet|oao
aelectutasyaespuesaelapt|netateaacc|oa( l -),acunuleaotas,
c|tas,t|cbasb|bl|ogtt|caspatauaacoasultaultet|ot,yelloeacan-
pos |aneusos aelsabet, caaauaosut|c|eatepata ocupatuaav|aa.
Cuaaaotetonen|slectutasat|aaeptospectatn|b|bl|ogtatia,
estaslectutassusc|tatoaauevaslectutasynetevelatoaauevostitu-
losacoasultat. lal|staaelporvetauneatabatoaavianstp|-
aaneatequelal|staaelv|sto.Coat|aueeal -c, l - l , l -l, l -l,
t|aalneate,nezanbull|ealab|bl|otecaaelahewYotkLa|vets|ty
easept|enbteael -l, bastaque,s|at|eaaone sunetg|ao, yv|eaao
quene abogaba,tonelaaec|s|oa, |atelectualneate atb|ttat|aaua-
queb|olog|caneateaecesat|a,aeaeteaetlab|bl|ogtatiayconeazat
laauevateaacc|oaaeestetexto.
Laelcutsoaeestettaba]o, tuvequev|v|talavez.
- lattagea|ab|bl|ogtt|caqueagtavaeacaaaaon|a|o,|acluso
exttenaaaneate l|n|taao y ael|n|taao, el auneato expoaeac|al ae
los coaoc|n|eatosylasteteteac|as,
- lattagea|aaelatetlex|oaqueestes|glosusc|taeaelquetoao
lepoaeobstculosalatetlex|oasobteelsabet,
- lattagea|aaelaconple]|aaa.
Lattagea|aaelaconple]|aaa ses|tuaeaaosa|veles,elaelob-
]etoaecoaoc|n|eatoyelaelaobtaaecoaoc|n|eato.
Laela|velaelob]eto,aosvenoscolocaaoss|acesataatelaal-
tetaat|va eatte laclausutaaelob]eto ae coaoc|n|eato, que nut|la
sussol|aat|aaaescoalos ottos ob]etos asiconocoasuptop|oea-
totao(yqueexcluye,aegolpe,losptoblenasglobalesytuaaanea-
tales)potuaapatte,ylaa|soluc|oaaeloscoatotaosyttoatetasque
abogaatoao ob]etoyqueaoscoaaeaaalasupett|c|al|aaa.
Laela|velaelaobta,elpeasan|eatoconple]otecoaocealavez
la|npos|b|l|aaay |aaeces|aaaae uaa total|zac|oa,aeuaa ua|t|ca-
c|oa,aeuaasiates|s.Pottaato aebe teaaetttg|caneate alatota-
l|zac|oa,laua|t|cac|oa,lasiates|s, aln|snot|enpoquelucbacoa-
ttalapteteas|oa ae estatotal|aaa,aeestaua|aaa, ae estasiates|s,
coalacoasc|eac|apleaae |ttenea|able ael |aacaban|eato ae toao
coaoc|n|eato,aetoaopeasan|eatoyaetoaaobta.
Lstatt|plettagea|aaoessolaneatelaaelestua|aate,laaelque
teal|zasutes|s,laael|avest|gaaot,laaelua|vets|tat|o,eslattagea|a
aetoaos eslattagea|aaelsabetnoaetao.
38
Yo aobeae] aaoaeseat|tlaeaelcutsoaeestettaba]o este, |o
benosa|cbo,aebesetalavezob]et|voytet|ex|vo,aebeabt|tsucan-
poalnx|noaln|snot|enpoqueloc|ettayauclea,eat|a,seea-
cueattaaesbotaaaopottoaaspattespottoaoaquelloqueaeces|ta-
tiacoaocet(etect|vaneate, yo ao be ae] aaoae ttopezatcoa laal-
tetaat|va. coat|auatleyeaao y pot taatoae] ataeesct|b|t/coat|auat
esct|b|eaaoypottaatoae]ataeleet).
Laattagea|aaot|eaehappy end. Yesc|ettoquesepueae|gao-
tatlattagea|aycoat|auatttaba] aaaos|gu|eaaolaaotnattaa|c|o-
aalaelaclausutaaelosaon|a|osyael acabaa|eatoaelasobtas.
Abotab|ea,pataniestettaba]obabecbonsceattalynsagu-
aalacoasc|eac|aaosoloaen|s|asut|c|eac|as, s|aotanb|eaael|aa-
caban|eato|ttenea|ablealqueestanoscoaaeaaaosyeaelqueae-
benosactuat.
Laaaelaate,el|aacaban|eatoseballaeaelcotazoaaelacoas-
c|eac|anoaetaa,ttaselaescubt|n|eatoael|aacaban|eatocosn|co
(Hubble) y ael |aacaban|eato aattopolog|co (8olk), que v|eaea
cono a coat|tnatauestto seat|n|eato ael |aacaban|eato ae toaa
v|aa.
Lsc|ettoquelacoasc|eac|aael|aacaban|eatoaelsabetestnuy
exteaa|aa, peto auaao benos sacaao lascoasecueac|asae ello. De
estenoao, coasttu|nosauesttasobtasaecoaoc|n|eatoconocasas
coasutecbo,conos|elcoaoc|n|eatoaolotuetaac|elotaso,coa-
t|auanos bac|eaao obtas clausutaaas, cettaaas altatuto que bat
sutg|tloauevoyloaescoaoc|ao,yauesttascoaclus|oaesapottaala
tespuestasegutaala|atettogac|oa|a|c|al,coa,ua|caneatein extre
mis, ealas obtasua|vets|tat|as, alguaas |atettogac|oaesauevas.
Las gtaaaes obtas lo soa apesatae su acaban|eato,y alguaas
soa gtaaaes potque |aacabaaas. asi, el acaban|eato ae los Pensa
mientos ae Pascaleauaa|scutso apologet|co bub|etaenpobtec|ao
laobtan|sna,yeasunaeslanuetteptenatutaaePascalloque
baaetetn|aaaolaobtanaestta.
Potello aospateceaeseablequetoaaobtaseattaba]aaapotla
coasc|eac|aael|aacaban|eato. uetoaaobtaao ocultesubtecba,
s|aoquelanatque.hobayquetela]atlaa|sc|pl|aa|atelectual,s|ao
|avett|tsuseat|aocoasagtaaolaalateal|zac|oaael|aacaban|eato.
Lstetexto se acabat|aacabaao. laa|catelaslaguaasaelasque
soycoasc|eate,lascuest|oaeseacuyosptel|n|aatesnebequeaaao.
losaon|a|os ealosque n||atotnac|oanepatece aenas|aao |a-
c|etta. Iaa|cate lo que ne patece que aebe setvet|t|caao, tet|ex|o-
aaaao ne]ot,tetonaao.
6 No hay que confundir realizacin achievement en ingls con acabamiento. Es
preciso que una obra este reaiizada, es dectr que el autor vaya a io e>encial de >u in
formacin, al fin de su pensamiento y a lo mejor de su expresin, a fin de que la obra
pueda actualizar al mximo las potencialidades que portaba desde el principio.
39
Y yaest. Laapt|satataianeenpu]o, ao babacetptenatuta
(las|aeasestabaanaautas),s|aoaptec|p|tatlault|nateaacc|oaae
estel|bto.Hub|etaaeb|ao/poa|aobacetlonsptoato,s|bub|etapo-
a|aosupetatnucbosaleas,a|t|cultaaes,ptoblenas,totneatos,ao-
lotes,alegtias,ael|c|asyael|t|osaen|v|aa.Hub|etaaeb|ao/ poa|ao
bacetlonstataes|aosenebub|etaptoauc|aoestatataia|npa-
c|eac|a. Hub|etaaeb|aolog|ca, tazoaable, ua|vets|tat|aneateespe-
tat al |at|a|to. De ptoato ne seat|-tue eahueva Yotk, easep-
t|enbteaeI-l- losut|c|eateneatetuette patatonatelvuelo. Y
nelaace, toaaaaopesaaa,tett|ble,aolotosaneate,b|eaque coa el
nx|no aen|seaetgias, a|spuestoaaespegat.. .
4
LIBRO PRI MERO
Antropologa del conocimiento
La condicin fundamental de las po
sibilidades de un justo saber es el sa
ber de los presupuestos fundamenta
les de todo saber. HEIDEGGER.
PREFACIO DEL LI BRO PRIME RO
Laapt|netavets|oaae estetextotue teaactaaaea l -4- l -.
Laseguaaay aet|a|t|vavets|oatue establec|aaeatte l -l y l -.
Llaboteelauevonaausct|topotelestinuloaeuaa|av|tac|oaaela
ua|vets|aaa ae Louva|ae-la-heuve (cteata itaaqu|). Las aos pt|-
netas vets.oaes ae este auevo naausct|to se beaet|c|atoa ae las
lectutas ctit|cas ae itaa,o|se 8|aacb|, Daa|el 8ougaoux, Daa|el
iavte, 1eaa-Lou|s Le Vo|gae, Castoa k|cbata, 1eaa |lla|a, les
agtaaezcotoao loquecaaauaoaeellosne baapottaao. Doylas
gtac|asaVoa|queCabeapotelcu|aaaoquepusoealault|natev|-
s|oaaeestetexto.Doylasgtac|asan|scolabotaaotesaelCeattoae
Lstua|os!taasa|sc|pl|aates.h|colePbelouzatv|g|loeatoaaslasetapas
ae la aocuneatac|oa b|bl|ogtt|ca y teleyo n.naausct|to. Vat|e-
itaace Laval y Vat|e-Vaaele|ae Paccaua ne apottatoa caaauaa
supleaaayuaa. Recuerdo que el fin de este libro no es ni vulgarizar
ni sintetizar los logros actuales de las diversas ciencias cognitivas
relativas particularmente al cerebro, al espritu y a la inteligencia. Es
considerar, a partir de estos logros y de los problemas que ellos plan
tean, las posibilidades y los lmites del conocimiento humano.
En lo que concierne a l as ohras de los autores citados. sealamos las ms de las
veces la fecha de reedicin o de las traducciones disponibles en Francia, recordando
cuando es necesario, en el ndice bibliogrfico, la fecha de edicin original.
43
CAPTULO PRI MERO
Biologa del conocimiento
El retorno a las fuentes
Llptoblenaaelcoaoc|n|eatoseeacueattaeaelcotazoaaelpto-
blenaaelav|aa.
Lsta|aeaaoaepeaaeeaabsolutoaeuaacoacepc|oab|olog|s-
taqueseopoaatiaauaacoacepc|oat|losot|caaelcoaoc|n|eato.
Debecbo,elptoblenaaeleata|zan|eatov|talaelcoaoc|n|eatose
plaateo eael cotazoa aelat|losotia. D|ltbeyaeciaquelosptocesos
tuaaaneatales ael coaoc|n|eato esta ea lav|aa, y que el peasa-
n|eato ao pueae |t ns all. Hussetl peasaba que los coaceptos,
|aeas, eauac|aaos ael su]eto coasc|eatet|eaea sus taices ea el Le
benswelt, nuaaoaelav|aa,tetteaoaateptea|cat|voyptecategot|al
Peto Hussetlaopuaocoacea|teste Lebenswelt, a|, pottaato, ot|-
g|aat/eata|zateaelelcoaoc|n|eato.
P|aget, pot su patte,|ateatolaaveatuta |atettogaaao alab|o-
logia. !uvoelseat|n|eatoptotuaaoaequelascoaa|c|oaesaelco-
aoc|n|eato,|aclu|aoslosaatosa priori ylascategotias,t|eaeacono
tueate lospt|ac|p|ostuaaaneatalesaelaotgaa|zac|oav|v|eate.Ia-
teatabacoaceb|tel|sonott|sno esttuctutal eattelas otgaa|zac|o-
aesb|olog|casycoga|t|vas(P|aget, l -, pg. l1 l ) !ataeoten-
ptaao se bat aecesat|o que la b|ologia aos ayuae a conpteaaet
cono soa pos|bles las esttuetutas log|co-natent|cas y cono se
Tran Duc Thao insista en el hecho de que, para Husserl, se trataba de conce
bir una gnesis metdica y positiva de la consciencia a partir de la vida, y que las
formas ideales del mundo del espritu en el movimiento de la vida sensible no slo
encuentran sus condiciones histricas de aparicin, sino tambin el fundamento de
su sentido de verdad (Fenomenologa y materialismo dialctico, Ed. Nueva Visin,
Buenos Aires, 1 971 ) .
45
acaptaa ce naaetae|caz al nec|o extet|ot (P|aget, l -). Peto,
potbabetllegacoptoato,latelex|oaceP|agetct|stal|zocenas|a-
coptoato, aatesce que sepuc|etacoaceb|tquelaact|v|caccon-
putaatecelsetcelulatcoast|tuialaueatecelcoaoc|n|eato. Aates
b|
a,
bu
co
lot|geacelosptocesoscoga|t|vosealosptocesosce
as:n:lacua (utegtac|oa ce auevosob]etos, s|tuac|oaes o eveatos a
esque
saatet|otes.
laauto-eco-otgaa|zac|oa)conobasecepatt|capatalacon-
ptebeasioacelosptocesoscoga|t|vos.Losptocesoscoga|t|vosapa-
tece
as|
nultaeaneate
onolostesultacoscelaauto-tegulac|oaot-
ga
vs
vccu
osnecaasnoseseac|alestele] aa,yconolosotgaaos
nas c:eteac:acos ceesta tegulac|oa eaelseaocelas|atetacc|oaes
coa
|t|va|abeteat
alaotgaa|zac|oacelulat:8epueceplaa-
teatlacuestuaeaeseseaticoyaquelab|ologiacoatenpotaeaba
uestoe
elcotaz,aceestaotgaa|zac|oala|ceaceptogtanayce
uotnacua,quetieaeauaayottauaac|neas|oacoga|t|va.Laeec-
to,segualavulgatab|olog|cac|uac|caboy, ex|steuaptogtana|a-
otnac|oaalqueseballa|asct|toealaesttuctutanoleculatcelADh.
elptogtanageaet|co.
igtacoce
!
a
qua
att||c|alqu
eselotceaacotpata|attocu-
eitseealanaquaaviv:eate.Lspettueateestettaasplaatecoacep-
ual:uetevela:
ueoculta:Pata|ateatatsabetlo,teaenosque
utettogat a lanaquuaque obecece a ptogtanay ttatala|aot-
nac|oa. elotceaacot.
l. LA COMPUTACIN
hI UISQUBc
OS Uc d CIcuCId CUmQulICd, yd
BU BcCcSI!dIcmUS d CIcBCId IBIUIm3!ICd.
JEAN-LOUIS LE MOIGNE.
Llotceaacot,nqu|aals|cacteacapotelbonbteeal -41 es
u
aconputacot,y asilollanatenos.Aates|aclusocesucoast.uc-
c
s cenpa-
tac|oaes puecea gobetaat act|v|caces ptct|cas (naa|pu.ac|oaes
tobot|cas), act|v|caces otgaa|zacotas (coattol ce la gest|oa ce uoa
enptesa) y act|v|caces ptop|aneate coga|t|vas, cono petc|b|t (te-
coaoc|n|eato ce las otnas), c|agaost|cat (uaa eaetnecac, pot
e]enplo)y tazoaat(coaelleagua]eylas|ceas).
La conputac|oa puece set s|nple (teet|ca a las ua|caces ele-
neatales ce |aotnac|oa) o conple]a(opetaaco sobteclusulas,
asetc|oaess|atet|casqueaopueceasetcesconpuestasa|tecuc|cas
alasasetc|oaesquecoat|eaea). Puecesegu|testt|ctaneate|asttuc-
c|oaes (instructions followers) y puece elabotat esttateg|as conb|-
aaaco netocos log|cos coa netocos beutlst|cos (eatte ellos elne-
toco pot easayoyettot). Puecec|spoaet|aclusoyaceuanla|no
ceapt|tucesauto-teeteates(queptobableneatecesattollatalasu-
tutasgeaetac|oaesceconputacotas).
laact|v|cacconputaate puece ptact|cat|npecableneate cual-
qu|etopetac|oalog|ca- Puece, cacavezns,elevatseala|velcela
teotia, ptobat teotenas e |acluso teal|zat cescubt|n|eatos. asl, el
ptogtana8acoate|aveato potsln|sno (pot |acucc|oaapatt|tce
catos y potcet|vac|oace teotlas) latetcetaleyce keplet, laleyce
Obn,laleycelosgaespetectos.
Deestenoco, laconputac|oaaoss|tuab|easeacellacocelas
opetac|oaespetecc|oaacas,auaquel|n|tacas,ceuaanqu|aaatt|-
|c|al,b|easeacellacocelasact|v|caces|atel|geatescelesplt|tubu-
naao' .
Cualespues laaatutalezaceestaconputac|oa quesetevela
taapol|valeateytaaanb|valeate:
Aqui, aos ptopoaenoscoaceb|tlaconputac|oaconouacon-
ple]ootgaa|zacot|ptocuctotcecatctetcoga|t|voqueconpottauaa
2 Los trabajos de Frege, Russell, Whitehead ya mostraron que la lgica era un
sistema simblico que obedece a reglas de clculo, nocin cuyo sentido lingstico
y lgico (clculo de proposiciones) significa muy exactamente computacin. De este
modo, precisamente porque estn desprovistas de vida, de humanidad y de espritu,
las computadoras nos revelan la autonoma y el anonimato de los procesos lgicos.
` Dado que las computadoras realizan operaciones cognitivas e inteligentes que
parecan ser privilegio de hamo sapiens, no poda dej ar de plantearse un problema
que se subdivide al menos en tres cuestiones:
- Es una computadora natural el cerebro humano
Permite la computacin descubrir las reglas y procesos que utiliza el espritu
humano?
Puede ser asimilada la inteligencia artificial a la inteligencia humana')
Como se sabe, la polmica acerca de estas cuestiones, sobre todo la ltima, no
deja de reavivarse, oponiendo unos las operaciones de una mquina sierva a las ac
tividades pensantes del ser humano, insistiendo los otros en la unidad de los princi
pios y reglas que gobiernan a ambas inteligencias. En lo que nos concierne, no es ste
el problema que deba interesarnos en primer lugar, y no lo examinaremos smo ms
adelante (captulo IV).
47
|astaac|a|aotnac|oaal, uaa|astaac|as|nbol|ca, uaa|astaac|ane-
not|al, uaa|astaac|alog|c|al.
/. L instancia informacional
laconputac|oaa|g|talut|l|zaelnoao|aotnac|oaalael si/ao
patasus opetac|oaes,ttatas|gaossinbolospottaaotesae|aotna-
c|oay eveatualneate pueae exttaet |aotnac|oaes aesueatotao,
cuaaaoestaotaaaaea|spos|t|vosad hoc.
2. L instancia simblica
!oaa|aotnac|oa,ynsampl|aneatetoaoob]etoae conputa-
c|oa, est coa||caaaea s|gaos/sinbolos, eectuaaose el acto ae
conputac|oasobteestoss|gaos/sinbolos.Lstossoaotnasotgaa|-
zaaas(patterns); coast|tuyeas|stenasaea|eteac|as/ s|n|l|tuaesque
eveatualneate pueaea cottespoaaet a aieteac|as/vat|ac|oaes/a|s-
coat|au|aaaesyas|n|l|tuaes/tepet|c|oaes/coat|au|aaaesquesena-
a||estaaeaelnuaaoextet|ot.
las aoc|oaesae|aotnac|oayaes|gao/sinbolo seten|teauaa
alaotta,yaquela|aotnac|oaestcoa||caaa(eas|gaos/sinbolos)
yqueuas|gao/ sinbolopueaesetpottaaotae|aotnac|oa.
3. L instancia memorial
laconputac|oaaeces|tauaacapac|aaaaenenot|zac|oa(eagta-
nac|oaaes|gaos)ypueae tecutt|tanult|plesnenot|as(baacosae
aatos). !taba]a su nenot|a (exttacc|oa, |asct|pc|oa, aupl|cac|oa,
noa||cac|oa,bottaao)eauac|oaaesusaeces|aaaes.
4. L instancia logicial
la|astaac|alog|c|al,quese |a autoaon|zaaoyaesattollaaoea
la||stot|atec|eateaelosconputaaotes,estcoast|tu|aapotlospt|a-
c|p|os/teglas/|asttucc|oaesquegob|etaaa y coattolaa los clculos,
opetac|oaespetcept|vas, tazoaan|eatos.
La informacin, recordmoslo, es aquello que, para un observador o receptor
que se halle en una situacin en la que al menos hay dos ocurrencias posibles, pone
fin a una incertidumbre o resuelve una alternativa, es decir sustituye lo desconocido
por lo conocido, lo incierto por lo cierto. Un programa se constituye por un conjunto
de informaciones que adquieren forma de instrucciones imperativas para la ejecucin
de operaciones, cognitivas o de otro tipo.
48
La actividad computante, que es manipulacin/ tratamiento, en
formas y modos diversos, de signos/ smbolos, se efecta en estas con
diciones y dentro de estos cuadros. En el corazn de la actividad
computante hay operaciones de asociacin (conjuncin, inclusin,
identiicacin) y de separacin (disyuncin, oposicin, exclusin).
De este noao, eav|ttua ae los pt|ac|p|os/teglas que la gob|et-
aaaeauac|oaaelosnoaosaeasoc|ac|oa/sepatac|oaqueellacon-
b|aa,laconputac|oaeectuaaquelloque|aa|caelot|gealat|aocom
putare: suputatcoa]uataneate. con-atat,coa-toatat, con-teaaet
La conputac|oa ao pueae l|n|tatse, pues, al c|culo aunt .o
Igualneate,laconputac|oaaopueaeteauc|tseala|aotnac|oa. ta
|aotnac|oa ao se coav|ette ea |aotnac|oa s.ao esea telac|oa a
uaaconputac|oa,yae otto noaoaoesnsque uaa natca ouaa
ttaza. La|aotnac|oase aos pteseatacono uaeleneato, ua no-
neato, uaaspectoae uaconple]o otgaa|zaaotqueeslaconputa-
c|oa. ho es, cono se |a a|c|o ea aenasia, la|aotnac|oa laque,
va uaptogtana,coattolalaeaetgia,eselconple]oconputac|oaal,
al a|spoaetaela|aotnac|oaptogtanaaa,loquecoattolalaeaet-
gia. Iacluso
LOGICIAL
(PRINCIPIOS RFGLAS)
A|otaseveb|eala|asu|c|eac|aaelasaoc|oaesae|aotnac|oa
e|aotnt|capatacubt|telconple]oaeopetac|oaescoga|t|vasque
eectuaaloqueseaebellanatconputaaotesyaootaeaaaotes Pot
ello aebenossacateltetn|aoaeconputac|oaaelasonbtaalaque
|as|aotelegaao, eaitaac|a, pot la|egenoaiaaelaao..oaae|a-
otnac|oa. 8e|allanaao|aotnt|caalaa|sc|pl|aaquecoac|etae
alaconputac|oa,eavolv|eaaoaeestenoaoaleavolveateealoea-
vuelto. A|otab|ea, aebenos aesv|at el aucleo coaceptua| aela|a-
otnac|oaa| aconputac|oa.
Pota|vetsas que seaalas act|v|aaaes conputaates, l) conpot-
taaae toaos noaosy eatoaos loscasosuaaa|neas|oa coga|t|va,
49
|aclu|cas las act|v|caces ptct|cas y las act|v|caces otgaa|zacotas,
l) estacec|cacasaproblemas.
Lect|vaneate, la otgaa|zac|oaconputaatees uaaotgaa|zac|oa
que,apatt|tcesuspt|ac|p|osoteglas,ttatansque|aotnac|oaes
ysinbolos,auaquecoa|aotnac|oaesysinbolos,problemas. Lata-
les coac|c|oaes, laotgaa|zac|oa conputaate se aos pteseatacono
uageneral problems solver (8|noa),escec|tconouaaconpeteac|a
geaetallobastaatepoteatecono patapocetsetapl|cacaaptoble-
nasc|vetsosypatt|culates.
Lleganos a uaa cuest|oa ptev|ay tac|cal. s| eatocaopetac|oa
conputaatebayuaac|neas|oacoga|t|vays|laconputac|oaesapta
patalasact|v|cacescoga|t|vasnsc|vetsas,no supone todo cono
cimiento; cualquiera que sea su naturaleza, la computacin, y no su
pone sta un problema a tratar?
La acelaate, cono ptopoaiaCotcoaPask, setia ptec|so coace-
b|t la conput|ca (cerputation science), ao cono la c|eac|acelos
conputacotes,s|aoconolac|eac|acelasconputac|oaesaecesat|a
patacualqu|et
oaoc|n|eatoy,aac|tiayo,patacualqu|etconpu-
tac|oaqueconpotteuaac|neas|oacoga|t|vapatatesolvetsuspto-
blenas.
hosetesteelcasocelaotgaa|zac|oav|v|eate:
11. LA COMPUTACIN VI VIENTE
La|ceace otgaa|zac|oa v|v|eate basust|tu|co a lace natet|a
v|va. Llcescubt|n|eatocewatsoayCt|ckpetn|t|oqueseapl|cata
a estaotgaa|zac|oaelesquenac|betaet|co ce uaanqu|aagobet-
aacapotuaptogtana|aotnac|oaal.Lsteseballa|asct|toealaes-
ttuctutacelas noleculas cel ADh coast|tut|vo ce los geaes. Lste
ptogtanageaet|cogob|etaatocaslasact|v|cacescelsetcelulat.
8ene] aatecoacepc|oa,queealos aos l -0- i -0sebacoavet-
t|coeauaavulgatab|olog|ca, oculta,al|gualquesu|asp|tacota|a-
otnt|ca,laconputac|oaeaptovecbocela|aotnac|oaycelpto-
gtana.
8|noacoas|cetaalosconputacotesconosolveatacotescepto-
blenas.Poppet,eatteottos,bablacelossetesv|v|eates,coneazaa-
copotlosua|celulates,conocesolving problems machines . . . Lsto
seconpteacecuaacoloscoac|becononqu|aasconputaates.|va
a|slacaneateoeaelseaoceotgaa|snospol|celulates,elsetcelulat
pueceycebesetcoas|cetacoconouaset-nqu|aaconputaate.La
eecto,conpottaeas i las|astaac|asnenot|al, s|nbol|ca,|aotna-
c|oaal,yeectuasusopetac|oaesceasoc|ac|oa/sepatac|oaeav|ttuc
cept|ac|p|os/teglasespeci|cos.as|n|lablesalosceualog|c|al.De
tocosnocos,sepuecebablatceopetac|oaesconputaateseaelsea-
t|cocequeelset-nqu|aattatalascoa|gutac|oaesnoleculates,|as-
50
ct|tas eaelADN,quecoast|tuyeauas|stenaceciereacias/ iceati-
cacescuas|coc||cacasquet|eaeavalots|nbol|co/ iaotnacioaal,y
ttaasotnaesteeagtana(|aact|vo)eaptogtana(act|vo)qaegobiet-
aalas |atetacc|oaesnoleculatescelc|toplasna.
La conputac|oa v|v|eate cebe tesolvet s|a cesat los ptoblenas
celv|v|t,quesoaloscesobtev|v|t.Lospt|netosptoblenasclavecel
v|v|t = sobtev|v|t
soa, cono cecia8|cbat,tecbazatlanuette,laconputac|oav|v|ea-
tetegeaetay teotgaa|za s|a cesatlanqu|aav|v|eate,cuyottaba]o
|a|atettunp|cocetetn|aa,eacoaotn|caccoaelseguacopt|ac|p|o
ce latetnoc|an|ca, su cesotgaa|zac|oa petnaaeate. Pot ello, la
conputac|oa|atetaacelsetcelulatesteseac|alneatecec|cacaago-
betaatlas|atetacc|oaesqueasegutaala|ategt|cacceesteset, pot
taasotnac|oa ce|agtec|eates celnec|oextet|oteacoast|tuyeates
|atetaos,teptocucc|oacelasnoleculasquesecegtacaa,|aclusote-
patac|oacelasles|oaesytuptutaseaelADh. Lasnult|plesopeta-
c|oaesasegutaalategulac|oa,laptocucc|oa,laotgaa|zac|oacelset-
nqu|aacelulat.
Losseguacosptoblenasclavecelv|v|t= sobtev|v|tsoaloscel
al|neatoylaceeasaeaelseaoceuaeatotao aleatot|o. Potello,
elsetv|v|eateconputasueatotao,exttayeaco|aotnac|oaceela
|acetecoaocetquepuece al|neatatloocesttu|tlo. Lln|sno ua|-
celulat naa||esta uaac|etta act|v|cac coga|t|va coa tespecto a su
nec|o extet|ot. tecoaoce otnas y sustaac|as as|n|lables o ao as|-
n|lables, tecoaoce c|ettas tepet|c|oaes/tegulat|caces/coastaac|as y
puececetectateveatos opettubac|oaes,eatalescoac|c|oaes,puece
exttaet|aotnac|oa,eauac|oacelacualpoctcetetn|aatsucon-
pottan|eato(acetcan|eato,bu|ca).
A|avez,laconputac|oav|v|eateptocucelav|cayobececeasu
tequet|n|eato, quees tesolvetlosptoblenascel.
ptocuc|tse teptocuc|tse v:v:t = sobtev|v|t
Hay analoga>> entre las operaciones computantes que son de asociacin sepa
racin de los elementos simblicos/ informacionales extrados de la memoria gentica
y las operaciones de separaciones asociaciones fsico-qumicas que de ella se despren
den (disociacin de las molculas asimiladas, limpieza de los elementos no asimila
bles, constitucin de cadenas moleculares, etc. ).
6 La vida es el conjunto de las funciones que resisten a l a muerte>> (El Mto
do 2, pgs. 458 y ss. ).
51
las conputac|oaes viv.eates t|eaea ua catctet |acoatestable-
neatecoga|t|voe |acluso auto-coga|t|vo, yauelepetn|teaalset
tecoaocetsustaac|as,eveatos,noa|t|cac|oaesaelnea|oextet|otasi
conoael nea|o |atet|ot. Peto este catctetcoga|t|voes |aa|st|ato
aelasact|v|aaaesotgaa|zaaotasv|talesaelset.
Pataconpteaaetlaot|g|aal|aaaaeestaconputac|eav|v|eate,te-
aenosue|ateatata|teteac|atlaabotaaelaconputac|eaatt|t|c|al.
Peto,patacoaceb|tueeslouelasa|teteac|a,bayuecoattoatat
otgaa|zac|ea att|t|c|aly otgaa|zac|ea v|v|eate, nu|aa att|t|c|al y
nu|aav|v|eate
lanu|aa att|t|c|al, aua lans evoluc|oaaaa, ba s|ao coace-
b|aaycoasttu|aapotlosbunaaos.lanu|aav|v|eate,aualans
atca|ca-labactet|a-,basutg|aoaelaesc|s|eaaeuaabactet|aue
alavezessunaate,su betnaaayellan|sna.lanu|aaatt|t|c|al
batec|b|aosuptogtanaaelos bunaaos. Llptogtanaaelabacte-
t|asettaasn|teaebaet|aeabactet|as|auesecoaozcaa|secoa-
c|basuot|gea. Ilptogtanaaelasnu|aasatt|t|c|alesevoluc|oaa
eav|ttua ae los aesattollosc|eatit|cosy teca|cos ae las soc|eaaaes
bunaaas. losptogtanasgeaet|cosaelossetesv|v|eatessebaaae-
sattollaao y ttaastotnaao eav|ttuaaeua ptoceso evolut|vocon-
ple]oeaelueao|atetv|eaea|aguadeus ex machina. lanu|aa
att|t|c|alptoauce ob]etos,p|ezas,tesultaaosueeasunatet|al|aaa
y/ o easut|aal|aaa soaextet|otesa ella. lanu|aav|v|eatepto-
auce sus coast|tuyeates ptop|os, ptoauce su ptop|a ptoaucc|ea, es
aec|t seauto-ptoauce. lanu|aaatt|t|c|alao pueae teptoauc|tse
a|nult|pl|catse. lanu|aav|v|eateseteptoauceynult|pl|ca. la
nu|aaatt|t|c|ales otgaa|zaaaaesaeelextet|ot. lanu|aav|-
v|eateseauto-otgaa|za.
V|eattasuelanu|aaatt|t|c|alests|tuaaaeauaeatotaoex-
tet|otaella, lanu|aav|v|eatecoat|eaeeasi,eac|e.to noao, el
eatotao eacuyo seao se s|tua La etecto, al n|sno t|enpo ue es
s|agulaty auteaona, la auto-otgaa|zac|ea v|v|eate |ategtaea siel
otaeaylaotgaa|za.|eaaesueatotao,laeco-otgaa|zac|ea,ycoas-
t|tuyeeateal|aaauaaauto-eco-otgaa|zac|ea(ctt. El Mtodo 2, p-
g|aas:-0).laex|steac|aae|asnu|aasv|v|eatespatece.pues,nu-
cbonsptecat|ayttg|l ue laaelas nu|aas att|t|c|alesyaue
estaaepeaaeaesutelac|eaecoleg|caylaauto-otgaa|zac|eaaepea-
aeaelaeco-otgaa|zac|ea.Petoesaeestaaepeaaeac|aaeaoaaeex-
ttaeuaaautoaoniaaescoaoc|aapatalasnu|aas att|t|c|ales (El
Mtodo 2, ibdem).
Asi pues,n|eattasuelaconputac|ea att|t|c|al aottataeaab-
solutola otgaa|zac|eatis|caael conputaaoty aot|eaeuettatat
uaatelac|eav|talpetnaaeateeatteelconputaaotysueatotao,las
opetac|oaesytateasaelaotgaa|zac|eav|v|eatesoaaeuaat|ueza
Y uaaconple]|aaa|aaua|tasyaues|acesataebea) tetet|tseala
veza los estaaos |atetaos y a las coaa|c|oaes extetaas ael set-n-
52
u|aa, b) a
egutat cottelat|
|aa. Llsetptoaucesuptop|optocesoyelptocesoptoaucesu
ptop.oset.
la conputac|ea v|v|eate est abocaaa eseac|alneate a laotga-
a|zac|ea ael setyaesuteptoaucc|ea. laa|teteac|acoga|t|vaeatte
conputac|eaatt|t|c|alyconputac|eav|v|eateseaosnuesttaabota
eatoaasutaa|cal|aaa.lasnu|aastesuelveanuestros ptoblenas,
aolossuyos,aeciavoaioetstet.labactet|aconputapatasu pto-
p|aotgaa|zac|ea,su ptop|aptoaucc|eaysu ptop|ateptoaucc|ea,es
uasolving problems machine ue ttatasus ptoblenas.
Il l . LiCMPUTO
laconputac|ea v|v|eate,ptop|aaelsetcelulat, esuaaconpu-
tac|ea ae si, a patt|t ae si, eatuac|ea ae si, patasiy sobte si. A
patt|tae abi, poaenosptopoaetlaaoc|eaaecmputo pataaet|a|t
elactoconputaateae si/patasi.
laconputac|ea v|v|eate esuaaconputac|ea v|tal. latetnula
computo ergo sum esiategtaneatevetaaaetapataelua|celulatue
ptoauce y otgaa|za s|a a|scoat|au|aaa su ex|steac|apotconputa-
c|ea. A patt|tae abi, laaoc|eaae computo va apetn|t|taos coa-
ceb|tea su aatutalezav|v|eate y v|tal laaoc|ea ae su]eto. ue es
setsu]eto:Ls, cottelat|vaneate
l) s|tuatseeaelceattoaelptop|onuaao pataconputataeste
nuaaoy conputatseas|n|sno,
l) teal|zatuaaa|st|ac|eaoatoleg|caeatte 8iyao-8i,
1) teal|zat laauto-autnac|ea y la auto-ttasceaaeatal|zac|ea ae 8i.
De este modo se constituye e instituye el auto-ego-centrismo, es
53
decir el carcter primario y fundamental de la subjetividad (clt El
Mtodo 2, pgs. l ::- l 1).
la ocupac|oa
ce
uesto
egoc
tt|co co
ta uapt|ac
|o
ce
exclus|oayuaptacipieceuclusua Llptacipieceexclusu
:a-
p|cequecualqu|etottoqueaos
eauao,|a
lu|co
geaeloaisao,
ocupesupuestoegocatt|co. A
i,
laacte
se
civiceeacossetes
que, auaque |cat|cos al set o
iguaro e ice
ticos el
o
.
al ot
o,
coast|tuyeacacauao ua set-su]eto
Lacaabu, elpt
cipie ceu-
clus|oapeta|te|ategtatelegoceattsaoea|geao
eattsao(lapto-
gea|tuta, los asceac|eates) asicoaoelsocuce
y, eaestep
co
ce auto-ptocucc|oa/coast|t
c|o
.
aotgaa|
ac|oa ce ua set-aaqu
a
que ala|saot|eapoesuauciv:uo-su]eto (clt. El M
todo 2, pa-
g|aas l -l00). Lste ptocesocoast.tuyeuabucle tecutsivo(uep
o-
cuceelcomputo queloptocuce. Llcoa
utoaoes
9
ues aocu
pt|aeta(ao ptececealaapat|c|oace
avi
1
a,escoa]uataella),
aoc|oal|aal,opetaeael seao ceua citcuto que locoast:
uye al
quecoast|tuye Lscoas
t|tuyeate/co
st|tu|coea
uaco
ple]o activo
eaelquecebeaoscoasicetat
coaoutetcepe
ac:eates,u
tet-ptocuc-
tose|atet-ptocuctotesalcoa]uatocelosl
ao
eaoscesigaacos
)
ot
lasaoc|oaesaquiut|l|zacasceauto-otga
izacua, auto-ptocuccua,
set, aqu|aa, coaputac|oa, |ac|v|cuo, su]eto . .
Potelloaosoloes ptec|soeauac|at.computo ergo sum, s|ao
taab|asum ergo computo, yua|tlascostotaulaseabucle.
comPuto ergo sum ergo.
Ll computo ptocuce/ aaat|eae la |ceat|cac cel set Peto esta
|ceat|cacaoesa|ttasceaceatea|absoluta. Lav|tusexttaopuece
|attocuc|tsuAD:eaelcelabactet|a,queapatt|tcea|ivaacoa-
putatpotettotlateptocuc|oacelv|tusysu ptop|aauette
ea-
t|cac|ac|v|cualtecubteuaa|ceat|cacgeat|cacoauayestecub.et-
tapotella.Aceas,elset-su]etopuececoaua|catcoasusseae] aa-
54
teso coagaetes, que eataato que tales se beae|c|aace| pt|ac|p|o
ce|aclus|oa.(8e|apoc|cocoastatatqueuaabactet|asecoaua|ca
coaottabactet|a|aoculacoleualtagaeatoceAD:quepoctte-
sultatleut|leasutes|steac|aalospatogeaos,pote]eaplo.)
L auto-computacin
labactet|ase|acluyeeasucoaputac|oa.ttataob]et|vaaeatelos
coast|tuyeatesaoleculatesquelesoaptop|os,ala|saot|eapoque
losttatasub]et|vaaeate, es cec|tcoao petteaeac|as que cepeacea
ce suptop|a |ceat|cac. ce|gual aoco, se ttata globalaeate coao
ob]eto,s|apotelloce] atcettatatsecoaosu]eto.
Lsteteaoaeaoceauto-coaputac|oasupoaeuapt|ac|p|ocuas|-
log|c|alcec|st|ac|oa/|ceat|l|cac|oaeattela|astaac|asub]et|vacoa-
putaate(Y o),elsetob]et|vaaeatecoaputaco(8i)ylaeat|cacsub-
]et|va/ob]et|vacoauaauaoyotto(Moi). Lstept|ac|p|olepeta|te
alsetcoaputatsuptop|acoaputac|oaseguauac|ettoauaetoce
opetac|oaeslog|caaeateua|cas.
l ) lac|st|ac|oaeattela |astaac|asub]et|vacoaputaate y el 8i
cotpotalob]et|vaaeatecoaputaco,
l) la|aclus|oaceeste8i,ob]et|vacocoaopetteaeac|aptop|a(ei
gen), ea el Yo-su]eto,
1) la|ceat|l|cac|oacelYocoael8iealacoast|tuc|oaceuaM oi
alavezsub]et|voy ob]et|vo.
8e coast|tuye ce este aoco ua c|tcu|to coaputaate ce c|st|a-
c|oa/|aclus|oa/|ceat|l|cac|oaeattettes|astaac|as,|cat|casyc|st|a-
tasalavez,quepoceaosttacuc|talosttestta|aosqueaelloco-
ttespoaceaeaauesttaleagua.Yo/ 8i/Moi; estec|tcu|totecuts|vo
yo = soy moi
mmm .
(P|ccatco) le peta|te al set coaputaate ttatat ob]et|vaaeate sus
coast|tuyeates,suotgaa|zac|oa,suotgaa|saoeatuac|oacesusae-
ces|caces o |ateteses ob]et|vos/sub]et|vos,eapezaaco pot susaece-
s|cacesceauto-ptocucc|oayauto-otgaa|zac|oa
Ll c|tcu|to ce estas opetac|oaes ce c|st|ac|oa1 |ceat|t|cac|oa es
coaple]o potque |ceat|t|ca lo que c|st|ague y c|st|ague lo que es
uao,etect|vaaeate,elcoaputaateylocoaputaco, aua cuaaco s|-
guea s|eaco c|st|atos, soa lo a|sao y coast|tuyea ua Moi alavez
su]etoyob]eto V|eattasque lalog|cacls|cao b|ea asoc|a o
b|ea
c|soc|a,petoaopueceua|ts|aultaeaaeateestascosopetacuaes
coattat|as, lalog|cade |acoapatac|ov| v|et. aascoap|e] a, pet
a|te alavezasoc|at c| soc|at
55
De este noao, laconputac|oa v|v|eate conpottaea slel teao-
neao ot|g|aalycap|talaelaauto-conputac|oa. istaconpottaea
sluaalog|catecuts|vae|aeat|tat|aconple] a,lacual|ast|tuyeelte-
aoneaoao neaosot|g|aalycap|tal que eslaauto-teteteac|a.
L auto-exo-referencia
laauto-teteteac|aaoeslaptop|eaaasustaac|al,otga|caotot-
nal,quelepetn|teauas|stena(v|v|eateeaestecaso)aes|gaatsea
sin|sno,eslaapt|tua pataauto-conputatsealavezconoob]eto
ysu]eto. laauto-teteteac|aaosetesuneeaabsoluto alactoaete-
tet|tseasi. Lslacapac|aaaaetetet|tseasialn|sno t|enpoquese
tet|ete aloqueaoessi.
Potello,al|gualquelaauto-otgaa|zac|oaesauto-eco-otgaa|za-
c|oa,laauto-teteteac|aesauto-exo-teteteac|a.Laelateteteac|aasi
coalateteteac|aaloqueesotto.eleatotaoylascosasaeleatotao.
Llcatctetauto-exo-teteteateaelcomputo plaateae|lun|aaea
sun|snatueateelptoblenaaelaspos|b|l|aaaesylin|tesaelcoao-
c|n|eatoob]et|vo patauasetv|v|eate.
Lalaauto-exo-teteteac|a,bayalavezua|aaa,conpleneatat|e-
aaayaatagoa|snoeatteuapt|ac|p|oaelaeseo(ego-ceatt|sno)y
uapt|ac|p|oaeteal|aaa(ob]et|v|aaa).laconpleneatat|eaaaao-
n|aaal aatagoa|sno. elego-ceatt|sno tequ|ete, ea|atetes ptop|o,
laval|aezob]et|vaae las opetac|oaesconputaates. elpt|ac|p|oael
aeseoaebe,ptec|saneate patateal|zatsuaeseo, tespetatelpt|ac|-
p|oaeteal|aaa. la|acapac|aaaaelpt|ac|p|oaelaeseoaetecoaocet
elpt|ac|p|oaeteal|aaaesipso Jacto la|acapac|aaaaev|v|t.Deeste
noao, laauto-exo-teteteac|apetn|te coaceb|telttatan|eato ob]e-
t|voaelosaatos,ob]etos,cosas,|aclu|aoelttatan|eatoob]et|voae
uao n|sno, apatt|tyeatuac|oaael|atetessub]et|vo.
laet|cac|aaelcomputo patattatatseob]et|vaneateypatatta-
tat ob]et|vaneate aatos y cosas test|noa|alacapac|aaaaelacon-
putac|oa sub]et|va pata acceaet a ua coaoc|n|eato ob]et|vo ae ae-
tetn|aaaosaspectosaelnuaaoextet|ot.hoobstaate,elcoaoc|n|ea-
to v|v|eate ao pueae escapat pot ello a la sub]et|v|aaa, es aec|t al
actouaaaneatalaes|tuatseeaelceattoaelnuaaoaeuaopataco-
aocet. De abl elptoblena|ael|n|aable, ea toaos los seat|aos, |a-
clu|ao el bunaao, ae loscatactetesego-(geao-soc|o-etao )-ceatt|cos
aetoaocoaoc|n|eato.
El conputopolicelular
Lsaotableque|os vegetales bayaapoa|ao |aveatat soluc|oaes
asonbtosaspatatesolvetsusptoblenasv|tales(conolacaptac|oa
56
aelaeaetgiasolatylaexttacc|oaaelassalesn|aetales),opataa--
sattollat su noao ae teptoaucc|oa (cono lacteac|oa ae lat|o:
|gualneate, conobaanosttaao los estua|os ae ecologla y ae ii-
tosoc|ologia, baa poa|ao |aveatat esttateg|as nuy vat|aaas pata
asoc|atse,conbat|teattesi,lucbatcoatta|ospats|tos(ctt.El M
todo 2, pgs.ll-l). Iaclusopateceque las plaatasvec|aasaeuaa
n|snaespec|epueaaaconua|catseeattesi. Deestenoao,sebaob-
setvaaoquelaaesttucc|oaaeuaapatteaeltolla]eaeualano,ae
ua atce o aeuatobleaetetn|aaaosolo eaa|cbotbollasiates|s
|acteneataaaaea|vetsassustaac|aspatatepatatelaaoyeveatual-
neate|ab|b|telaesattolloae|asectost|totagos,s|aotanb|ealasn|s-
nas teacc|oaes ea tboles vec|aos aelan|snaespec|e, cono s|el
tbolaque] aaobub|etaaavett|aoasuscoageaetesaequesunalpo-
aiaaneaazatloseveatualneate`.
losvegetales ao a|spoaeas|aenbatgo a|aeua cetebto, a|ae
teaes aetv|osas, a| ae ua s|stena ae conua|cac|oa a|teteac|aao.
Peto,aaaoquelasact|v|aaaesaeuacetebtosecoast|tuyeapotlas
|atetconputac|oaeseattecelulas(aeutoaas),c|ettoqueespec|al|za-
aas, petoqueaoa|spoaea eaabsoluto|aa|v|aualneateaelascua-
l|aaaesglobalesaelcetebto,aosvenosllevaaosapeasatquelas|a-
tetconputac|oaeseattelas |aaunetablescelulas que coast|tuyeael
vegetalasegutaauaaconputac|oaglobalego-geao-ceatt|ca,otgaa|-
zac|oaal y coga|t|va a lavez, ealaque laa|neas|oacoga|t|va ao
estnsa|teteac|aaaaeloqueloesteaelua|celulat, s|eaao que
estnucbonsaesattollaaa.
8|laa|neas|oacoga|t|va,ealosvegetales,es,conoealosua|-
celulates,|abeteateasuotgaa|zac|oa,seeacueattanuyaesattolla-
aaeay potlanult|pl|c|aaa ylaconple]|aaaaelas|atetconputa-
c|oaes que coast|tuyea esta otgaa|zac|oa. De este noao,toaoslos
teaoneaos ael te|ao vegetal conpottaa uaa a|neas|oa coga|t|va.
Potasiaec|tlo,elcoaoc|n|eatoesta|spetso,exteaa|ao,esnult|ple
eaelseaoaelaaatutaleza,allin|snoaoaaeaobayteceptotessea-
sot|ales, a|s|stenasaetv|osos, a|apatatocoga|t|vo. Llcoaoc|n|ea-
toest|aclu|ao, |atusoeatoaav|aa . . .
I . BIOLOGA DEL CONOCI MIENTO
Llcoaoc|n|eatoaelav|aaaos.attoauceealav.aaae|coaoc.-
n|eatoaeuaatotnaexttaota|aat|aneatelat|na. living. as a pro
cess of cognitim (Vatutaaa).
7 J. M. Pelt. volution- et Sexualit des plantes. Pars. Horizons de France. 1 970.
' l . T. Baldwin, J . C. Schultz, <<Rapid Changes in Tree Leaf Chem<:tr} l nduced
by Damage: Evidence for Communication Between P1ants, Science. 221 , 4607, 1 983,
pgs. 227-279.
57
Lnbetto Vatutaaa v|o, coa nucba petsp|cac|a, que, b|olog|-
caneate, lacoga|c|oaescoast|tut|vaneate uaptocesoqueaepeaae
ael su]eto(Vatutaaa, l -4, I l , pg. l l), que ea taato que pto-
ceso, la coga|c|oa es coast|tut|va ae la otgaa|zac|oa ael su]eto
cogaosceate (ibdem, pg. l l), que la coga|c|oa, ea taato que
teaoneao|aa|v|aual,estsubota|aaaaalaautopo|es|saelsu]etocog-
aosceate,yquelosestaaoscoga|t|vos,eataatoqueestaaosael
u-
]etocogaosceate,estaaetetn|aaaospotlanaaetaeaqueseteahce
suautopo|es|s.AlasptopuestasaeVatutaaa,aaa|tenosaosottos
las ptopuestas recrocas: laautopo|es|sael su]eto cogaosceate va
ua|aaalaconputac|oa(aepeaaetanb|eapottaatoaeuaaa|neas|oa
coga|t|va).Laautopo|es|syelsu]etoaepeaaeaaelaa|neas|oacog-
a|t|vaa
lasub]et|v|aaay
ae la ob]et|v|aaa asi cono la plutal|aaa conple]a (conpleneata-
t|a/coacutteate/aatagoa|sta) ael ego-geao- (eveatualneate soc|o)-
ceatt|sno.
laa|teteac|alog|c|aleatte las aosconputac|oaescoast|tuyeal
n|sno t|enpo laa|teteac|a otgaa|zac.oaal eatte nqu|aaatt|t|c|al
59
y nqu|aav|v|eate, y laa|teteac|a ex|steac|al eatte attetacto y set
v|v|eate.
En la fuente del conocimiento
Llcomputo celalateslatueate,toaavia|aa|st|ata(ealaact|v|-
aaaotgaa|zaaota)ytoaavial|n|taaa(easasnea|osaeaptebeas|oa
ael nuaao extet|ot), aetoaos los aesattollos aelcoaoc|n|eatov|-
v|eate,|aclu|aospottaatolosaelcoaoc|n|eato bunaao.
La este ult|no seat|ao, coast|tuye uaa Atque-tac|oaal|aaa
(pos|b|l|aaa ae coaoc|n|eato ob]et|vo taaaaaa ea la otgaa|zac|oa
log|ca a las opetac|oaes conputaates) y uaa Atque-tetlex|v|aaa
(coast|tuyeaaoelc|tcu|toauto-conputaateuaatetlex|v|aaaev|aea-
teneate aesptov|staaeoasc|eac|a, peto que llevaea si,aetotna
aoa|teteac|aaa, uaaa|neas|onauto-co,a|t|va).
En la fuente de la fuente: lo implicado del conocimiento
Pata auestta |atel|g|b|l|aaa, ex|ste aaaeaotne b|aac|a eatte la
otgaa|zac|oa is|co-quin|ca y la otgaa|zac|oa v|v|eate, ]ustaneate
potque esta conpotta la conple]|aaa |aa|soc|able ae la auto-eco-
otgaa|zac|oa y ael conputo auto-exo-teteteate. Abota b|ea, esta
b|aac|a, s|a aesapatecet, a|sn|auye algo s| tecutt|nos al t|po ae
otgaa|zac|oabologtant|cacuyateal|aaalIs|cabenosaescub|et-
totec|eateneate( l -4)yque,aeuaatotnaespecit|caeacaaaoca-
s|oa, cono vetenos, se eacaeattaea lasotgaa|zac|oapol|celulates
y soc|ales. Lo propio de la organizacin hologramtica es que, en
cierta forma, la organizacin del todo se encuentra en el interior de
la parte que est en el todo.
Apatt|taeabi,poaenossupoaetqaelaasoc|ac|oa,queaev|eae
v|v|eate,aeceateaatesaen|lesaenactonoleculaseslosat|c|eate-
neateconple] aconopatacoast|tu|tseaetotnabologtant|ca,ea-
gtanaaao ea aetetn|aaaos puatos pt|v|leg|aaos (pt|neto Akh y
aespues ADh) la|atotnac|oaaetoaoels|stena,eaelaetalleyea
sucoa]uato, loqueal n|snot|enpocoast|tayelacoaa|c|oa|aa|s-
peasablepatalaenetgeac|aaelaaato-conputac|oa.
Pot otta patte, y cottelat|vaneate, poaenos supoaet qae esta
n|snaotgaa|zac|oaasoc|at|va|npl|caeasilasesttactutasotgaa|-
zac|oaalesaesueatotao(auto-eco-otgaa|zac|oa)y,nsanpl|anea-
te,aesuua|vetsolIs|co.
De becbo, elconple]oconputac|oa/ nenot|aaopueaetaac|o-
aatnsques|elsetv|v|eate|npl|caeac|ettatotnasuaa|vetso.
9 N o olvidemos que el trmino ratio en su origen significa evaluacin, clculo, es
decir computacin.
60
loquele pet
9
te asu conputac|oaael
aac
oex
tet|otcoaocety
ptevet eatuacua ae los natcos teteteaciales utetot|zaaos ael es-
pac|o(aqui-all)yaelt|enpo(aates-aespues).Laestascoaa|c|oaes,
elsetauto-eco-otgaa|zaaotestatiabab|taaoaetotnaaate-coga|t|-
va pot el nuaao eael que bab|ta. !oaaopetac|oa coga|t|vacon-
pottatia
.
easiaeestenoaouaaten|a|sceac|aaatet|otacualu|et
sabet.Dispoaatiaaetotnasa priorb> queaosoaptop|asaelasea-
s|b|l|aaas|aoaeuaaauto-eco-otgaa|zac|oaealaqueelVacto-!o-
aoaelnuaaoc|tcaaaaateest|npl|caaoeaeln|cto-toaoaelset.
Deeste noao, elsetv|v|eate conpottaea suseaosuptop|o bolo-
gtanav|ttual|zaaoaetotna|atotnac|oaal(geaes),ycoast|tuyeal
n|snot|enpouaaeat|aaaboloaon|caque|npl|caeasilaotgaa|-
zac|oaaelnaaaoeaelqaev|ve.
La estas coaa|c|oaes, la caest|oa ae sabet s|, ea el ot|gea ael
coaoc|n|eato, uaoae lostetn|aos aelaotgaa|zac|oa conputaate
(|atotnac|oa, nenot|a, log|c|al, sinbolo, computo) pteceae a la
otta,|aclusos|laconpatac|oapteceaeos|gaealaauto-eco-otgaa|za-
c|oaaot|eaeseat|ao.Loconple]oaelaconpatac|oav|v|eateaoba
poa|ao enetget s|ao ea taato que conple]o otgaa|zaaot. What
makes a symbol symbolic? ueesloquecteala|atotnac|oaapatt|t
aelaao|atotnac|oa:Iatotnac|oa,s|gao/sinbolo,ea gtana,conpu-
tac|oasecteaalasuaasalasottas. Laconpatac|oacteaelsinbolo
quecteaalaconputac|oa,la|atotnac|oacteaalsinboloqaectea
ala|atotnac|oa, lacualescteaaapotlaconpatac|oa, etc. Co-aa-
ceauatas, aln|snot|enpoquelaauto-eco-otgaa|zac|oa,y coao-
cea] uatas.
Conclusin
!oao lo que pteceae ao pueae set aan|t|ao, tecoaoc|ao, coa-
ceb|ao, conpteaa|ao ns que s| se ptoceae a uaa teotgaa|zac|oa
coaceptualeacaaeaa. Coattat|aneate alavulgata|atotnt|ca,te-
aenos que poaet la conputac|oa ea el lagat ae la |atotnac|oa,
coattat|aneate a lavulgatageaet|co-noleculat, poaet laaato-eco-
otgaa|zac|oayelcomputo eael lagatael ptogtanageaet|co(s|a
potelloolv|aatosabest|natelengrama gentico), teaenosqaete|a-
tegtatsol|aat|aneatelas|aeasaeset,ae|aa|v|aao. aesu]etoealagat
a
.
ebottatlasoevacuatlas. !eaenosqaeut|l|zatlacoacepc|oatecut-
sivayaaet|a|aa(El Mtodo 1 y2) pot laque los ptoaactos/etectos
soaaecesat|ospatalaptoaucc|oa/caasac|oaaelptocesoaato-geae-
taaot/otgaa|zaaot.!eaenos qae eattateaelte|aoaelpeasan|eato
conple]o y abaaaoaat lav|s|oa s|npl|t|caaotaque c|ega aauestto
coaoc|n|eato,ys|agulatneate araest.ccoaoc.n|eatoaelastuea-
tesaeauesttocoaoc|n|eato.
61
CAPTULO Il
La ani-malidad del conocimiento
I. LL APARATO NEUROCEREBRAL
La organizacin de la accin y el conocimiento
Lastecesaetv|osasylanov|l|cacnusculatapatec|etoaeaelte|-
ao aa|nal. Los |avettebtacos s|nples (equ|aocetnos, esttellas ce
nat, et|zos)t|eaeatecesaetv|osascel c.ccca l cc. ccccelulas.Los
atttopocos(|asectos,ctustceos)c|spoaeaces|stenasaetv|osos,que
conpottaateagtupan|eatosgaagl|oaatescen|lloaescecelulas.8us
gaagl|os cetl|cosyasoacuas|cetebtos, s|tuacos eael|atet|ot ce
uaacabezaptov|staceotgaaosceaal|s|scelnec|o(o]os,aateaas,
p|azas bucales). Lalatan|t|cac|oa ce losvettebtacoses coace se
opetalanayotconple]|zac|oacetebtal,patt|culatneate cono, ea
losnanitetos,elcesattollocelcottex,yces puescelaeocottex,coa-
cevastas playasvitgeaes petn|tealanult|pl|cac|oa celas asoc|a-
c|oaesy la|asct|pc|oaceloscoaoc|n|eatosacqu|t|cos. Llcetebto
ceuapt|natesupet|otseb|petcesattollaeaelcutsocelabon|a|-
zac|oay,altetn|aoceesteptoceso,apateceelcetebtocehoro sa
piens. 8ec|st|ague,easusc|neas|oaes,suotgaa|zac|oa,susapt|tu-
ces(patt|culatneate la palabta, elpeasan|eato, lacoasc|eac|a) ce
tocosloscenscetebtosaa|nales,petos|gues|eacouacetebtoaa|-
nal, nanitetoy pt|nt|co. Lstaeslatazoaceque coaveaga |ate-
ttogat laaa|nal|cac celcoaoc|n|eato, at|a ce tecoaocet aquello
que,eaelcoaoc|n|eatobunaao,setuaca,secoatuace|acluso,coa
elcoaoc|n|eatoaa|naly,al mismo tiempo, loquelec|st|agueyse-
pataceaquel.
Hayquetecotcatelot|geaceauesttos|stenaaetv|osoque,cono
c|cenuy]ustaneateP|aget,poctiaptopotc|oaatelpuatocepat-
62
t|ca pata toca uaat|losot|a (P|aget, l -c, pg. l) y, aacitenos
aosottos, auacacebetia olv|catseealoque coac|etae atococoao-
c|n|eatocetebtal, |aclu|coelbunaao.
huesttote]|coaetv|oso,conoauesttap|el,sec|teteac|aapattit
ce uaateg|oacelanenbtaaaextetaacelenbt|oa o ectocetno' ,
Ls cec|tqueesttotnaco,t|logeaet|caneate,apatt|tce las|atetac-
c|oaescoaelnuacoextet|ot.Ltect|vaneate,latotnac|oaceloss|s-
tenasaetv|osos,eaelcutsocelasc|vetsasevoluc|oaesaa|nales,es
|asepatablecelas acc|oaesy teacc|oaeseaelseaoceuaeatotao,y
loscesattolloscetebtales soa |asepatablescelaloconoc|oatp|ca,
celabusqueca,celataqueocelaceteasa,asuvezua|cosalabus-
quecacelal|neatoptote|co,queasuvezptocececela|acapac|cac
aa|nalcecaptatlaeaetgiasolat-.
La estas coac|c|oaes, ua bucle auto-eco-geaetacot, que vacel
sensorium almotorium, escec|tcelasaeutoaasseasot|alesalasaeu-
toaas nototas, bageaetacoelcerebrum. Llcerebrum estcoast|-
' Las primeras modificaciones del huevo despus de la fecundacin lo transfor
man en una especie de esfera (blstula), que muy rpidamente se transformar en un
embrin (gstrula) recorrido por un tubo digestivo primitivo>> y recubierto por una
capa de clulas (ectodermo) que lo delimita en su medio fsica y fisiolgicamente. A
partir de la regin anterodorsal de este ectodermo comienza, en el vertebrado, la for
macin de un canal que se cierra rpidamente formando un tubo (tubo neural), pri
mer esbozo de los centros enceflicos y medulares.
' Esta carencia ha suscitado la primera dependencia del animal respecto del ve
getal, que se halla en el origen de la dominacin animal sobre lo vegetal (cfr. El M
todo 2, pgs. 243-244). La carencia de lo hetertrofo ha sido la locomotora de la lo
comocin animal. Los desarrollos del comportamiento pueden ser considerados como
otras tantas respuestas a carencias cada vez ms numerosas, que aumentan las posi
bilidades del conocimiento para colmarlas. (cfr. El Mtodo 2, pgs. 245-246).
J
SLNSORI UM
SFNSORI UM
`
2
red nerviosa
del ser animal
MOJORI UM
.
3
CFRFBRUM
SLNSORIUM
aparato
MOTORI UM
"-neuroccerebral
l . El bucle de la animalidad coproduce el uno por el otro lo sensible (sen
sorium) y lo motor (motorium).
2. El bucle de lo sensible y lo motor produce un tejido red nervioso que
lo coproduce.
3. El bucle de lo sensible/ nervioso/ motor produce un aparato neurocere
bral (cerebrum) que, a su vez, lo produce.
63
ta|aopotelaesattolloaelasteaes|atetnea|at|aseatteaeatoaassea-
sot|ales (peteepe|oa) y aeatoaas nototas (aee|oa), l|aalneateva a
gteagtapat, ea el bonbte, el --, - pot l 00 ae toaas las aeutoaas
(w.hauta,V. ie|ttag, l --,pg. 1). Deestenoao,uag|gaateseo
eeattoaeeonpatae|oaes, aaestto eetebto,ttatael eoaoe|n|eato, la
aee|oaylas|atetaee|oaeseoaoe|n|eato/aee|oa.
Aaaqueaepeaaeaelsensorium yelmotorium, eleetebtolost|ge.
ttaaslotnaeaeoaoe|n|eato|aa|v|aaallas |aa|eae|oaes seasot|ales,
yleaasus|asttaee|oaesalmotorium ealuae|oaaeesteeoaoe|n|ea-
to. Llaato-eeo-aesattolloaelbuelesensorium/ cerebrum/ motorium,
taa aotable ea los p]atos y los naniletos, es a| n|sno t|enpo el
aesattolloae |a esttateg|a, ae la|atel|geae|a, ael eoaoe|n|eato. 8|
b|ea,etrsaot|gea,e|eoaoe|n|eatoeetebtalesb|] oaelaaee|oa,eoas-
t|tayeuaaaet|v|aaaa|s|ataaelaaee|oaaln|snot|enpoqaepet-
naaeeeasusetv|e|o. Laex|s;eae|aaa|nalaosoloaepeaaeaelea-
totao, s|ao tanb|en
.
ael eoaoe|n|eato ael eatotao. !oao ptogteso
aeleoaoe|n|eatosaeaptoveeboaelaaee|oa,toaoptogtesoaelaae-
e|oa saeaptoveeboaeleoaoe|n|eato.Vsptoluaaaneate,toaaes-
ttateg|aaeaee|oaeonpottaeonputae|oaes,esaee|taaaa|neas|oa
eoga|t|va,ytoaoeoaoe|n|eatoeonpottaaaaaet|v|aaaesttateg|ea.
De este noao, laaee|oa y el eoaoe|n|eato a lavez se |npl|eaa el
aao al otto, estaaa|aoseattesiysoaa|st|atosel aao aelotto.
Ll apatatoeetebtalesteoast|tu|ao potel eetebtoy el s|stena
aetv|oso, eleetebtoesteaeettaaoealaea, aetaaeaaa, esareer-
APARATO
UROCFRE8RAL
.....,.
~.
...
,
_
AN!MAl
....
. _ .....
...
SE\SORIL\ I
.HOTOR!.vf
... ... . ...
....
...
" . . .....El Mtodo !, .,. 273 V .. ......
....... F !rodo 2, .,. 261 -275.
.
6
.
ttoopetae|oaalqaeest aa|aoa las tetn|aa
|oaesseasot.aiesyai-
v|cealotgaa|snoeazoaaseoasusteaes,teeibelosneasa]esaelex-
tet|otycel|atet|ot,eonua|easuscee|s|oaesalosnusealos,yttaas-
n|tesusotceaesquin|easattavescelose|teu|tossaaguiaeos.
loscesattollosaelcerebrum petn|tealosaelaseonua|eae|oaes
eoalos eonpaetos y eoageaetes, eonaa|eae|oaes que te]eala ot-
gaa|zae|oalan|l|aty soe|al. Llaesattolloae laeonua|eae|oa eoa
loscenses |asepatableeottelat|vaneate. l) aelaesattolloaeua
eoc|go/ leagua]e(quin|eo,gestual,nin|eo,soaoto),l) aelaesatto-
llocelastelae|oaes|atet|ac|v|caales(|aelu|aaslasaleet|vas),1) ae
las esttateg|as eoleet|vasae ataque o aeaeleasa,4) aelattaasn|-
s|oacela|alotnae|oa, :) ce laaaqa|s|e|oa ce los eoaoe|n|eatos
] aatoaloscens,) celosptoeea|n|eatosaeeoal|t
nae|oa; vet|l|-
eae|oaaelosaatosoeveatos. Deestenoao,apattuae aa aetet-
n|aacoestac|o,latelae|oaeoalosaenseoaaueealaesattolloael
eoaoe|n|eato, y la a|aleet|ea aee|oa/eoaoe|n|eato se eoav|ette ea
uaac|aleet|eaaee|oa/eoaoe|n|eato/eonua|eae|oa. Cottelat|vanea-
te,loscesattollosaelaaee|oaextet|otyaelaseonua|eae|oaeseoa
los cens soa los celaseas|b|l|aac |atet|ot. lanult|pl|eae|oayel
al|aan|eato aelos teeeptotes seasot|ales, latan|l|eae|oa ae latea
aetv|osaylaeonple]|zae|oacelasseetee|oaesbotnoaaleseaelseao
celotgaa|snosuse|taa,exptesaa,aesattollaalaseas|b|l|caaealasa-
petl|e|e y ealaptoluaa|aaa aelset, esaee|t,alm|snot|
npo, su
aleet|v|aac. La seas|b|l|aaa ttaaslotna los eveatos extetotes que
aleetaaalseteaeveatos|atet|otes,y la aleet|v|aaaptoyeetaeono
naa|lestae|oaesextet|otes(gt|tos,pataleos,ete.)loseveatos|atet|o-
tes que ag|taa alset. A patt|t ae abi, laa|aleet|ea aee|oa/eoaoe|-
n|eato/eonua|eae|oaseeoav|etteea.
aee|oa -eoaoe|n|eato -eonua|eae|oa-seas|b|l|aaa/aleet|v|aaa
Conoeasuot|gea,elapatato aeutoeetebtalesteaeleeattoae
uaac|aleet|eaextet|ot/|atet|ot.loqaebabeeboqaeelapatatoaea-
toeetebtal alavezseataaiat|naneatesub]et|voyestetaaob]et|-
vaneateab|ettoalnuaaoeselaesattolloaeestaa|aleet|ea. Llee-
tebtoeselns|atet|otyelnsextet|otaetoaoslosotgaaos. yes
louao potqaeeslootto.
11. LiCONOCI MI ENTO CEREBRAL
l. La computacin de las computaciones
Lleetebto-aeeiaVaetalloebesaaacomputing machine5
oy aexan|aatelapatatoaeutoeetebtalaa|nale
onoapm
ato que
computa las computaciones que realizan sus propws constztuyentes
s W. J. M.C.llhThe Brain as a Computing Machine, .....1 949.
65
(neuronas), que, as mismo, son computadores vivientes. Llcoaoc|-
n|eato,c|cev
aoetstet,esuaaconputac|oacecesct|pc|oaespeto,
conolascesctpcuaesqueelcetebtocorputasoaellasn|snaspto-
cucto
elasconputac
|o
ese|atetconputac|oaesaeutoaales,sepue-
cece
itqueelcoaoc
in
.
reatocetebtalesuaaconputac|oacecon-
putacioaes. Llcoaocinieatocetebtalcoast|tuye,globalneate uaa
negacon
utacuaes(
eguaales)yce|atetconputac|oaes(eatteaeutoaas
Y tegioaes,
ut
.
oaasceloscanposteceptotesconputaacaca
uaacelotnaespeciahzacalotna, luz, colotceuaestinulov|sual
Y ttaas
n|tea
us |al
`
tnac|oaes que soa teagtupacas y tettatacas
eael
cotte
vrsual, sieacote
taasn|t|casyteconputacascespusa
estaciosnaselevacospatalualneateptocuc|tuaav|s|oa escec|t
uaa tepteseatac|oa coga|t|va, global y cetallaca, cotaca ae nult|-
pleslotnasycolots.
&
Llapatatoaeutocetet
lespotasicec|tlo uanegaconputacot
eael seguaco,etcet, eaesino gtaco queconputalas|atetconpu-
tac
oaescelasteg|oaescetebtales,lascualesconputaalasconpu-
tacioaes ce las clulas oculates, ollat|vas, etc las aeutoaas soa
onputaates
|tuyeuaa]etatquiaconputaate,coaa|velesceenetgeac|ace
ptopiecacesconputaates auevas,bastaelcoaoc|n|eato global cel
c
tebto,queen
etgecon
.
oteal|caccotacacecual|cacesptop|as.De
avelconputcuaal
aa
elconputac|oaal,enetgeaeaela|velea-
gloaate cuahcaces uexisteates e
l a|vel eaglobaco,bastallegat
alavelnactoe
globaatecelaactivicacpetcept|vae|atel|geate.
.
Lstenactoaveltettoactuasobtelasn|cto-neso-|atet-conputa-
c
oaesque
loelabotaa,eo
3
ioaosnuesttaele]enplocelacoastaa-
ciapetceptiva
-
(pg
.
l l ) . Lstaco
.
tt|ge
lascelotnac|oaes,anpl|ac|o-
a
s,enpequ
eci
9
ieatosqueseusctbeaeala|nageatet|a|aaase-
gua
.
la
nocil|cacioaescelac|staac|ay celagulocev|s|oa,pata
testitutles a los ob]etos y a lossetesuaalotnay uaatallastaa-
c
tcco
.
a
taates.lacoastaac|apetcept|vapetn|tequelaesttate-
giacogativatecoaozca, cuas|autont|caneate,la|ceat|caccelos
setesycelascosas, apesatcelasvat|ac|oaesapateatescesustallas
ylotnas.
Co
.|e
zaacesc
`
ttetseelvelocelasapt|tucesconputaates,ex-
ttaotcu
(a|soc|at, a|slat)
aetotnaexttenaaaneatet|cayconple]a,esaec|t.
sintetizar analizar
De este noao, el apatato aeutocetebtal petc|be aaalit|caneate
(potlosaetectotesseasot|ales)yaespues,eav|ttuaaeteglas/esque-
nasaecoa|t|cac|oayaeteglas otgaa|zaaotasaelapetcepc|oa,ope-
talataatst|caelabotae|oas|atet|caque es latepteseatac|oa cu-
yos aetallespueaeaaal|zats|ucesat.
Latepteseatac|ca,queesalavezlaenetgeac|a,elptoauctoglo-
balyelnatet|alaettaba]oaelanegaconputac|oacetebtal,pueae
setcoas|aetaaaconolacoasttucc|oas|nulaaotaaeuaaaalogoa
neatalquepteseatay|ace pteseate(aea|ila]ustezaaeltetn|-
ao) lapatteaelnuaaoextet|otcaptaaapotlosseat|aos. Abotaa-
tenoslosptoblenastelat|vosalatepteseatac|oaeaauesttocapitu-
lo4, Lanqu|aa||petconple] a, coasagtaao alcetebto|unaao.
2. La autonomizacin del conocimiento (aprendizaje, estrategias,
curiosidad)
Aprender
8e |aapoa|ao aetectattacultaaes ae apteaa|za]ey nenot|za-
c|oaealosAplys|es(gtaaaesnoluscos nat|aos), eapequeoscoa-
]uatos aeaeutoaas(E. kaaael, l --). Lstastacultaaes estacoas|-
aetableneate acteceataaas ealos aa|nales aotaaos ae ua cetebto
yseaesattollaacoaelaesattollocetebtal.
Apteaaetaoesua|caneateaau|t|tsabet-|acet.estanb|easa-
bet|acetaaqu|s|c|oaaesabet,pueaesetlaaau|s|c|oaae|atotoa-
c|oa, pueaesetelaescubt|n|eatoaecual|aaaesoptop|eaaaes|a|e-
teatesacosaso setes,pueaesetelaescubt|n|eatoaeuaatelac|oa
eatteuaeveatoyotto,o|aclusoelaescubt|n|eatoaeuaaauseac|a
aeua|oaeatteaoseveatos
U
_ ........ ..,..,... ......,.........,.
-... .....................,.... . .. 1 982), y .
,.........,.....-....animal mind .1 982) y animal thinking
.1 984).
Il
....y ......1 977, ....et al., 1 978, en A. .....Contempo
rary Ammal Learning Theories.
68
W
1oaavia|oy,laeluc|aac|oaaelaaatutalezaael apteaaiza]eest
sonet|aa a uaa altetaat|va nut|laate eatte ua |aaat|sno segua el
cualaoseapteaaes|aoloqueyasecoaocia(aeseacaaeaaaaolaex-
pet|eac|a
.
ua|cane
telaactu
l|zac|oaae
ua
abet
|ttual),yuaaa-
qu|s|c|oasnoseguaelcualsololaexpeteac.aaosusttuye.Lauaa
y ottacoacepc|oa,ex|steuan|sno pt|net aogna, cuyasaos coa-
secueac|asseopoaea. cuaatons|ayae|aaato,neaospos|b|l|aaa
|ayaeaaqu|t|t(|aaat|sno),cuaatoneaos|ayae|aaato, nspo-
s|b|l|aaa|ayaeaaqu|t|t(aaqu|s|c|oa|sno). Cono|aa|cata1acques
Ve|let, |ayque patt|taelax|ona.cuaatons |ayae|aaato,ns
pos|b|l|aaa |ay ae aaqu|s|c|oa, peto a coaa|c|oaaeptec|sat. solo
uaatuette conpeteac|acetebtal(|aaato) ptocutatuettes apt|tuaes
pataaaqu|t|t. Henos exan|aaaoesteptoblena(El Mtodo 2, p-
g|aal l)yaovolvetenossobteel. Aqui,solaneatequeteaos,tua-
caaoaoseala a|alog|caauto-eco-otgaa|zaaota,coaceb|tel aptea-
a|za]e a patt|t aeuaaa|alog|ca aosolaneateaelo|aaato/aaqu|t|-
co,s|aotanb|eaaelo|aaato/ aaqu|t|ao/ coasttu|ao.
Coasttu|t supoae uacoasttuctot, apteaaet supoae uaa priori;
acqu|t|tsupoaeua |aaato. Ll apatatoaeutocetebtales el coasttuc-
tota priori quea|spoaeaelacapac|aaaaeapteaaet.
Laapt|tuapataapteaaetptop|aneatea|c|avaua|aaalaplas-
t|c|aaa b|oquin|caael cetebto. Lacoaoc|n|eato aaqu|t|ao pueae
|asct|b|tseautaaetaneateeatotnaaeuaaptop|eaaaasoc|at|vaes-
tableeatteaeutoaas. Desaeelaac|n|eatoaelaa|nal, lasexpet|ea-
c|asaaqu|t|aasse|asct|beaeac|tcu|tosyteaes|atetaeutoaalesyel
auneato coas|aetableaelas teg|oaes aelccttex, eap]atos y na-
nitetos,yaelaeocottexealos pt|nates, auneataal n|snot|enpo
lapos|b|l|aaaaeapteaaetyla|asct|pc|oacetebtalaeloaaqu|t|ao
8epueae|astautatasilaa|alog|caeatteelapatatoquecoaoce,
pottaaotaeloyacoaoc|ao(losesquenas|aaatos,lasaaqu|s|c|oaes
nenot|zaaas), yeleatotao cogaosc|ble, |otn|gueaateaeaescoao-
c|n|eatos.
Llcoaoc|n|eatocetebtalaeces|taev|aeateneatelosestinulosael
eatotaopatapoaetseeatuac|oaan|eatoyaesattollatse ' '
Vspto-
tuaaaneate, aeces|talapteseac|a otgaa|zac|oaal aeleatotao ea el
|atet|otaesuptop|aotgaa|zac|oa. Pataellotue ptec|soque,n|ea-
ttas secoasttuiaeaelcutsoaelptocesoevolut|vo,el apatato cete-
btal|ategtatae|atet|ot|zataeael,ao sololoscoastte|n|eatosael
eatotao (cono laaltetaaac|aaia/ aoc|e, laaelas estac|oaes, etc.),
s|aotanb|ea,eac|ettatotna|ologtant|ca,lasesttuctutastuaaa-
neatalesaelaeco-otgaa|zac|oa. i|aalneate,aosololanenot|a|e-
' ' ...,..,...,....,........,.............
........ .,....-......... .,...........,.
,...............,.......,......OJO ,....,.
-
teaitatia ba coasetvaao easlua coaocinieato ael eatotao, tan-
biea la otgaaizacioa ael eatotao se baiasctito ea la otgaaizacioa
ael apatato cetebtal. La cucutta patlaacbiaa, aesctita pot itaaz
8auet(ctt.pg.)que,siababetbecboauacaelvia]e,aibabettte-
cueataaoauacaalneaotae sus coageaetes, tegulasobtelas estte-
llassuvuelonigtatotioaesae8tenealastueatesaelhilo,eacietta
totnallevaelcieloeasucabecilla.
Deestenoao,loiaaatoesalavezalgo aaquitiao y algo coas-
ttuiaoeaelptocesoevolutivocetebtal,que baiategtaao,bacieaao
aeestenoaoiaaatos,losptiacipiosotgaaizacioaalesaelnuaaoex-
tetiot, quevaaacoattibuitalaaaquisicioaaecoaocinieatoseael
nuaaoextetiot.
Potello,loqueaesattollalacetebtalizacioay, potello nisno,
las conpeteacias iaaatas aptas pata aaquititcoaocinieatos es ua
ptocesoevolutivoespital,tegiopotlaaialogicaaute-eco-otgaaiza-
aota,yealaquelosttniaosaeiaaato/aaquitiao/coasttuiaoseea-
caaeaaa, petnutaayptoauceaeattesl' . Llaesattolloaelascon-
peteaciasiaaatasvaalapatcoaelaesattolloaelasaptituaespata
aaquitit, nenotizaty ttatat el coaocinieato. Lo que aospetnite
conpteaaetlaposib|liaaaae apteaaetespuesestenovinieatoes-
pital. Apteaaetaoesuaicaneatetecoaocetaquelloque,aeuaatot-
navittual, ya eta coaociao. hoesuaicaneatettaastotnatlo aes-
coaociaoeacoaocinieato.Lslacoa]uacioaaeltecoaocinieatoyel
aescubtinieato.Aprender comporta la unin de lo conocido y lo des
conocido.
Estrategias cognitivas
Ll apatato aeutocetebtalpueaesetcoasiaetaaoconouagene
ral problems solver (pottetonatlaexptesioaae8inoa)queaispo-
aeaeuaaaoblenenotia(geaeticay petsoaal), aealtasconpetea-
cias patattatatlos aatos aelosseatiaosyaeaptituaesesttategicas
pata tesolvetptoblenas nuyvatiaaos(aelaaatutaleza notota asl
conoaelaaatutalezacogaitiva), atiaaetealizatlostiaes asuvez
nultiples ael setvivieate, eauaeatotaoqueconpottaaetetniais-
nosyaleasyque,potellonisno,coatieae,aenaaetaasuvezia-
cietta,iacettiaunbte.Laiacettiaunbteaoesuaicaneateaeotigea
geoclintico(sequla,iauaaacioaes,iaceaaios),tanbieaesaeotigea
bioetologico,pueselpteaaaotviveealabusqueaaiaciettaaesupte-
saylaptesaeaeltenotiaquietobaciasupteaaaot.
Lsaecesatiotecotaataqullas aocioaes alavezconpleneata-
.
1 2 Q
uiz sea interesante observar que l a investigacin cientfica ha podido adqui-
nr conoc1m1ento sobre l o innato gracias a nuestra capacidad innata de adquirir co
nocimientos no innatos . . .
70
W
tias y aatiaonicas ae ptogtanay ae esttategia (ctt. El Mtodo 2,
pgs. l1-l).Llptogtanaescoastituiaopotuaasecueaciaptees-
tableciaaae accioaesque se eacaaeaaaeattesly seaeseacaaeaaa
aate ua sigao o sealaaao. La esttategia se coasttuye eaelcutso
aelaaccioa, noaiticaaao,seguaelsutginieatoaeloseveatosola
tecepcioaaelaiatotnacioa,lacoaauctaaelaaccioacoasiaetaaa.
Laesttategiasupoaepuesa) laaptituapataenpteaaetobuscatea
laiacettiaunbteteaieaaoeacueataestaiacettiaunbte,b) laapti-
tua pata noaiticatelaesattolloaelaaccioaeatuacioaaelaleay
aeloauevo. Laesttategiasupoaelaaptituaaelsu]etopatautilizat,
patalaaccioa, los aetetniaisnos y aleas extetiotes, y se lapueae
aetiaitconoelnetoao aeaccioaptopioaeua su]etoeasituacioa
ae]uego(eaelseatiaoaeunaaaiaaoaeltetniao)ealaque,patacoa-
seguitsustiaes,seestuetzapotexpetineatatalnlainoyutilizatal
nxinoloscoastteinieatos,lasiacettiaunbtesylosazatesaeeste
]uego. Llptogtanaestpteaetetniaaaoeasusopetacioaesyeaese
seatiaoesautontico,laesttategiaestpteaetetniaaaaeasusti-
aaliaaaes, peto ao ea toaassusopetacioaes, ae becbo,ala esttate-
gialetesultautilaispoaetaeautonatisnosnuyaunetosos(secuea-
ciasptogtanaaas). Deestenoao,lanayotlaaelasconputacioaes
aeutoaales e iatetaeutoaales soa autonticas. Hay autonatisno
eaelttatanieatoaelosestlnulosextetiotespotpatteaelascelulas
seasotiales, autonatisnos ealas uaioaes iatetsiapticas eatte aeu-
toaas. Iacluso pueae babet autonatisno ea laaecisioa, cuaaao la
acunulacioaaelas seales positivasaeseacaaeaalaiabibicioao la
buiaa. Llautonatisno-elptogtana- actuaeasuna cuaaao ao
bayeleccioa,aialea,ailoauevo.
Laesttategiaaopueaey aoaebeenetgetnsqueeaelneta-
aivel,aoaaesoaposibleslaeleccioayeleatteatanieatocoaelalea,
yelailogocoaloauevo,y laposibiliaaa ae eacoattatsolucioaes
asituacioaesauevas,peto,iaclusoeatoaces,uaaesttategiaaecesita
nit|aaas ae autonatisnos cetebtales y ao pueae siao eatiquecetse
pot utilizatsecueaciasnuyaivetsas aeaccioaesptogtanaaas. Laa
altaesttategiaaopueaeeacoattansqueveata] as coalaposibili-
aaaaeaeseacaaeaat,segualas aecesiaaaes, autonatisnos queella
coattole. Laesttategiaqueseaespliegaealosaivelesglobalesysu-
petiotesusapueselautonatisnoyelptogtanaealosaivelesiate-
tiotesysegneatatios. Loqueesciettopataelcoaocinieatoaainal,
loestaatonspataelcoaocinieato bunaao. quelaesttategia(ia-
teligeaciay petspicacia) aecesitaaispoaetae iaaunetables ptogta-
nas o autonatisnoscogaitivos.
Lasesttategiascogaitivastieaeacononisioa.
a) exttaetiatotnacioaae|oceaaoaeltuiao,
b) etectuatlatepteseatacioacottectaaeuaasituacioa,
c) evaluatlaseveatualiaaaesyelabotatesceaatiosaeaccioa.
71
a) Llaa|naltecoge|atotnac|oaaesuscoageaetes,conpaetos,
|acluso aeexttaos(s|es que bace |attus|oaes easu tett|tot|o), y
aebe exttaetlas |atotnac|oaesaeleatotao(ttaastotnaaaosucon-
putac|oa egoceatt|ca los eveatos, nov|n|eatos, totnas e |atotna-
c|oaes pataelylos suyos). La|atotnac|oaaopueael|btatsu nea-
sa]ensqueeanatcosestables(esquenasaecoa|t|cac|oa),totnas
t|] as, eveatos tepet|t|vos). Cuaato ns a|spoae elapatato aeutoce-
tebtalaeesquenasotgaa|zaaotesaelcoaoc|n|eato, nscoastte|-
n|eatos,tegulat|aaaes,coastaac|astecoaoce,nspueaecaptate|a-
tettogateleveato|aespetaao,|nptev|sto,esaec|tttaastotnatloea
|atotnac|oa. Deestenoao,elcoaoc|n|eatoaebe a|spoaetaecet-
t|aunbt
ao, elaeseoyelplacetaecoaocet. . .
Ls c|etto queel coaocinieato aainal sigue estaaao abocaao a
lasl|aal|aaaesaelset(v|v|t,sobtev|v|t,teptoaucitse),yaosepoatia
coaceb|tuacoaocinieatol|betaaoaeestasl|aaliaaaes.Petosepue-
aecoacebituaatelativaautoaon|zacioaeiaclusouaaautoliaa|iza-
c|oa ael coaoc|n|eato ea el placet ae explotat, ae buscat, ae
coaocet,y sepueaesupoaetqueelcoaocinieatovaaenaacipatse
telativaneateaelasaecesiaaaesianea|atasapattitaelcoaoc|n|ea-
to] uegoyael]uego/|avestigacioa/explotac|oa.Deestenoao,lacu-
tiosiaaa] uvea|laelnanileto,ylaaelpt|nates|agulatneate,abte
laviaaeloqueeaelbunaaosecoavett|teviaeateneateaespues
aenucbasevoluc|oaes,ttaaslotnacioaes,netanotlosis,eaelespi-
t|tuaeiavestigacioayealacutios|aaaiatelectual.
El desarrollo multidimensional
la|aa|viaualiaaa,lacetebtalizac|oa,laalectiviaaa,laspos|b|li-
aaaes aeeleccioayaeaecisioa, la cutios|aaa, el]uego, laiatel|gea-
cia' , que aesattollaa al nisno tienpo el coaocinieato y las pos|-
b|l|aaaesaeenaacipac|oaaelcoaocinieato,seaesattollaasoliaatia
eiatetactivaneate.
'` Cfr. K. Lorenz, Les Fondements de lthologie, Pars, Flammarion, 1 984. Y
tambin a R. A. Hinde, J. C. Stevenson, Les motivations animals et humaines, Re
cherche, mayo, 1 971 : l os roedores superan obstculos temibles -como un suelo elec
trificado- por el placer de examinar objetos nuevos.
' Estos desarrollos se benefician. en los mamferos. del periodo infantiljjuvenil
de plasticidad y maduracin cerebrales, en l as condiciones favorables de un entorno
a la vez protector (materno) y provocador (externo), rico en estmulos y eventos.
74
Lstos aesattollos soa ellos n|snos sol|aat|os e |atetact|vos coa
losaelasocialiaaa. lanultipl|cacioaaelasconu
a|cacioaesaet
`
-
aos los otaeaes eatteiaa|viauos te]e uaa tea soc.
al c
aaavez nas
conple] a,lacualpetn|t
el
.
uneatoaelasconuacacuaesylavo-
teceelaesattolloaelosua.v.auos,elcuallavoteceelaelaconple-
]|aaa social. Deeste noao, e
os
cua
.
ao
epueaeabsttaetelae-
sattollo ael coaocinieato y ae lautehgeac.aaelaesattollo ae las
|atetacc|oaessoc|ales.
CONCLUSIONES: LA ANI MALIDAD DEL CONOCIMIENTO HUMANO
El conocimiento cerebral
Llcoaoc|n|eatoes ualeaoneaobiolog|cootigiaalqueaevieae
otigiaal coaelaesattolloaelosapata
os
a
"
toceteb
'
ale
.
s.
. .
Llcoaocinieatocetebtal,s|enpteua.vis:ble ael ua.
.auo-su]e
to, estuaiaoatoaoelset,estalsetv|cioaelconpottan.eato.Lsta
pottaatobieaeataizaaoea
elLebensw
lt. hoobsta
eseautoao-
nizatelat|vaneateealosaanalessupetotes,eatelacuacoal asae-
ces|aaaes ptcticas ianea|atas, y conieaza a coasiaetat elLebens-
welt coaelaeseoyelplacetaecoaocet.
.
labunaaiaaaaelcoaoc|nieatobasupetaaocoanucbo | aaa-
naliaaaaelcoaocinieato, peto aolabasuptin|ao. auestto coao-
cin|eatoescetebtal. hopateceexistita|leteac|aluaaaneatal aes-
aelospuatosaev|staesttuctutal,quinicoyluacioaaleattel asaeu-
toaasy siaapsis aelbonbte ylasaeu
calanat, ua
atacol L u
a
saagu|]uela(kaaael,l -
`
-, pg.l). ugua
categotacelulat, au-
guatipoaec|tcuitopatt.culatesptop.eaelcottexcetebtalaelbon-
bte(Cbaageux, l -l, pg. - l ).
raauc-
cioa. hisiquieta baycasiaileteaciaeatteel apatato c
ogativo ael
cbinpaaceyelaelbonbte.laa|leteaciaestealaaat:aaade aeu-
toaas y ea lateotgaa|zacioa ael cetebto. as cua|aaae
bu
maaas
|tteauctibles a las que llananos peasan.eato y coasc.eacia baa
enetg|aoapattitaeestaaileteaciaaeotgaaizacioa.
La hominizacin del conocimiento
8onosnoasttuoscetebtales(ClauaeCtegoty). Llbonbrea.s-
poae ae lcni| nilloaes,
.
a| neaos. ae aeutoaas,
]
ottaat
cuatt
veces ns aeutoaas cott.cales que los noaos nas evolucunaa
Dispoaeae i c o l c siaaps|s. la otgaa|zacioaaeestecetebto
se
75
ha complejizado ms. Sus dispositivos cognitivos tienen nuevas com
petencis. Sus posibilidades de aprendizaje y memorizacin son enor
mes. El desarrollo extraordinario de las estrategias de conocimiento
y de accin se efecta en adelante en un nivel radicalmente nuevo,
en el que han aparecido el lenguaje, el pensamiento, la consciencia.
El lenguaje humano es un sistema de doble articulacin que se
diferencia radicalmente de todos los lenguajes animales. La cons
ciencia hace emerger un orden nuevo de reflexividad en el que el su
jeto se ve y se concibe a s mismo por el espritu, en el que puede
considerar sus propios sentimientos, sus propios pensamientos, sus
propios discursos. El pensamiento realiza la superacin de la com
putacin en cogitacin, y constituye a esta superacin misma, in
separable del lenguaje y de las posibilidades de consciencia. Todas
estas nuevas emergencias estn unidas evidentemente al gran cere
bro de sapiens, cuyo desarrollo est unido a una evolucin genti
ca/ anat mica/ fisiolgica. Esta evolucin no debe ser separada
de una evoluciJ prxica, en la que el homnido de las sabanas se
diferencia del primate de los bosques convirtindose en un caza
dor-cazado, produciendo sus armas, sus tiles, sus refugios, y estos
progresos evolutivos son inseparables de los desarrollos sociales
en los que el aumento de las cooperaciones y de las comunicacio
nes va a hacer emerger el lenguaje al mismo tiempo que la cultura.
Las condiciones cerebrales, genticas, sociolgicas, culturales,
prxicas, tcnicas del desarrollo del conocimiento emergen y se
desarrollan en una dialctica evolutiva multidimensional en la que
la recursin cerebro - mano - tcnica - cultura va a tener un
RITU?
Quin podra dudar de la presencia del espritu
Renunciar a la ilusin que ve en el alma una sus
tancia>> inmaterial, no es negar su existencia, sino
por el contrario comenzar a reconocer la comple
jidad, la riqueza, la insondable profundidad de la
herencia, gentica y cultural, as como la expe
riencia personal, consciente o no, que conjunta
mente constituyen el ser que somos, nico e irre
cusable testimonio de uno mismo.
JACQUES NONOO.
Si, en nuestros das, se le ocurre a alguien dedu
cir la fenomenologa intelectual o espiritual de la
actividad glandular, puede estar seguro a priori
de la estima y el acogimiento de su auditorio; si,
por contra, algn otro se complace en ver en la
descomposicin atmica de la materia estelar una
emanacin del espritu creador del mundo, el mis
mo pblico ya no sabra sino deplorar la anoma
la mental del autor. Y sin embargo, estas dos ex
plicaciones son igualmente lgicas, igualmente
simblicas { . .} La hiptesis del Espritu en nada
es ms fantstica que la de la Materia.
C-G. JUNG.
El problema extraordinario
Hay aqu dos nociones, el cerebro y el espritu, unidas en un
nudo gordiano imposible de deshacer a cuyo alrededor giran las vi
siones del mundo, del hombre, del conocimiento, y que no puede cor
tarse ms que con un golpe de espada brbara.
En cierto sentido, uno y otro son dos aspectos de lo mismo. Pero
al mismo tiempo, qu fosa ontolgica, lgica, epistemolgica entre
el cerebro y el espritu.
Qu tendrn que ver estos sesos gelatinosos con la idea, la reli
gin, la filosofa, la bondad, la piedad, el amor, la poesa, la liber
tad! Cmo puede esta masa blanda, tan asombrosa como el abdo
men de la reina de las termitas, aovar sin parar discursos, medita
ciones, conocimientos ! Cmo es que esta sustancia indolora nos
produce el dolor? Qu sabe este magma insensible de la infelicidad
y la felicidad que nos da a conocer? E inversamente, qu sabe el es
pritu del cerebro? Espontneamente nada. El espritu constituye una
ceguera natural inaudita respecto de ese cerebro sin el cual no ten
dra existencia. La prctica mdica fue la que, despus de Hipcra
tes, pudo reconocer el papel espiritual del cerebro, siendo el cono
cimiento experimental el que comenzara la exploracin de ste.
Por s mismo, el espritu no sabe nada del cerebro que lo produ
ce, el cual no sabe nada del espritu que lo concibe. Se da a la vez
un abismo ontolgico y una mutua opacidad entre un rgano cere
bral constituido por decenas de miles de millones de neuronas uni
das por redes animadas por procesos elctricos y qumicos, por una
parte, y por la otra, la Imagen, la Idea, el Pensamiento. Y sin em
bargo, conocen juntos aunque sin conocerse. Su unidad es cognos
cente, sin que tengan conocimiento de ello. Se les estudia indepen
dientemente el uno del otro, el primero en el seno de las ciencias bio
lgicas, el segundo en el seno de las ciencias humanas. Psicociencias
y neurociencias no se comunican, siendo que la cuestin principal,
para unas y para otras, debiera ser la de su vnculo.
El gran cisma
Un mismo paradigma no dej a de imponer un antagonisn:o insu
perable a nuestras concepciones del espritu y del cerebro. Estas si
guen estando condenadas bien sea a la disyuncin, bien sea a la re
duccin (del espritu al cerebro) o a la subordinacin (del cerebro al
espritu). La Gran Disyuncin que reina sobre la cultura occidental
desde el siglo XVII ventil al cerebro en el reino de la Ciencia, so
metindolo a las leyes deterministas y mecanicistas de la materia,
79
mientras que el espritu, refugiado en el reino de la Filosofa y de
las Humanidades, vivi en la inmaterialidad, la creatividad y la li
bertad. Cuando los dos reinos se encuentran, se libran a la Gran Gue
rra metafsica del Espritu libre contra la Materia determinista, dn
dose la batalla principal en el terreno de la relacin espritu-cerebro.
El antagonismo del materialismo y el espiritualismo es tanto ms
radical cuanto que cada una de estas nociones es hegemnica y re
ductora; de este modo, el materialismo reduce todo lo que es espi
ritual a una simple emanacin de la materia, y el espiritualismo re
duce todo lo que es material a un subproducto del espritu.
La polmica entre las dos obsesiones metafsicas del materialis
mo y el espiritualismo a la vez ha estimulado la investigacin y ha
atrofiado !a reflexin sobre el espritu y el cerebro. Las dos concep
ciones deben ser comprendidas no obstante. Se comprende que el es
pritu consciente haya aparecido como entidad superior que gobier
na el pensamiento, la decisin, la accin, y que el universo haya po
dido parecer animado por un principio espiritual. El Espritu de
Dios, segn las Escrituras y segn la Razn teolgica, haba creado
el mundo, la vida, los hombres. La Creacin descenda de lo Supe
rior a lo inferior. Pero, desde el siglo XIX, el Espritu debera des
cender del cielo, experimentando, en el universo de la ciencia, una
terrible derrota; con Lamark, y despus con Darwin, se produjo la
inversin: todo deba partir de lo baj o, de los infusorios, para re
montar, evolucionar hacia lo Alto, y el Espritu se converta en el
fruto ltimo de la evolucin, dej ando de ser el autor primero de la
Creacin. Al mismo tiempo, la ciencia del siglo XIX extenda a to
dos los dominios el determinismo material evidentemente a expen
sas de la libertad del espritu. En adelante, era natural que se afir
mara triunfalmente el monismo materialista de un Vogt, para quien
el cerebro excreta los sentimientos como los riones excretan la ori
na. Dentro de esta concepcin, el espritu no puede ser sino un fan
tasma.
Por este hecho, los descubrimientos de finales del siglo pasado
revelaron que todas las actividades mentales o intelectuales se ha
llan, si no localizadas, al menos inscritas en el cerebro. El espritu
recul , se acarton, se fragment, y baj o el efecto de las victorias de
terministas y reduccionistas pareca tener que volatilizarse.
Pero, dentro de este desconcierto, Bergson libr una batalla de
la Marne que est abiliz un frente de resistencia. Bergson reconoce
los logros de la investigacin cerebral para afirmar mejor que el es
pritu desborda por todas partes a su expresin en trminos de ce
rebro, el cual es una imagen producida por nuestro espritu.
En el transcurso de nuestro siglo, la resistencia del espritu iba a
verse animada por una crisis inesperada del materialismo en el mis
mo lugar en que haba obtenido su victoria ms asombrosa: en la
base de la realidad fsica. En efecto, el hundimiento conjunto de la
80
sustancialidad de la materia y del determinismo clsico, en el nivel
subatmico, hizo surgir un enigma y un misterio sobre los que se aba
lanz el espiritualismo, recobrando la esperanza de volver a conquis
tar el mundo, y esto no ya a pesar de los progresos de la ciencia,
sino gracias a ellos.
Pero, si bien la materialidad fsica pierde terreno, la materiali
dad bioqumica del cerebro lo gana. Las neurociencias dan nuevos
saltos hacia delante. Se descubre que no hay actividad intelectual,
movimiento del alma, delicadeza de sentimiento, que no existe el me
nor soplo de espritu que no corresponda a interacciones molecula
res y no dependa de una qumica cerebral. Y, en estas condiciones,
el espiritualismo, fsicamente reforzado aunque cerebralmente dismi
nuido, intenta llevar una coexistencia pacfico-belicosa entre las dos
sustancias que, a pesar de su mutua execracin, aceptan algunos ser
vicios provisionales del otro, a la espera de la reconquista definitiva.
Es cierto que los materialistas continan considerando al espri
tu, si no como ilusin, al menos como epifenmeno. Pero los espi
ritualistas, por su parte, van a admitir que el cerebro sea como un
soporte, una especie de antena que capta mensaj es transmateriales
que se intercambian en un campo psquico o informacional. El ce
rebro no produce al espritu, pero lo detecta (Burt, Eccles). La
informacin que penetra por los sentidos se materializa en sustan
cias qumicas y modificaciones neuronales que almacenan fsicamen
te la significacin simblica de las recepciones sensoriales. El espiri
tualismo, obligado a contemporizar con la realidad material del ce
rebro, desemboca en un dualismo colaborador o interaccionista, que
acepta que la realidad espiritual efecte sus operaciones con la coo
peracin de la realidad material.
La unidualidad cerebro __ espritu
El debate entre el materialismo y el espiritualismo, considerados
cada uno como principio de explicacin, ya no tiene inters hoy pues
to que el espritu, despus de haberlo explicado todo, se ha conver
tido en lo que debe ser explicado (Bateson, l 0,pg. l0),ocurrien
do lo mismo desde ahora en lo que a la materia respecta.
Tampoco podemos aceptar que el camino de la ciencia lleve a
la eliminacin del espritu (A. Heyting), ni que el camino de la fi
losofa lleve a la eliminacin del cerebro.
Uno y otro son necesarios, aunque uno y otro sean insuficientes.
El espritu de los fil sofos necesita sus cerebros, el universo sin es
pritu y sin consciencia de los cientficos necesita su espritu y su cons
ciencia. An ms: toda negacin del espritu ilustra la asombrosa
potencia de la idea, y por tanto del espritu, puesto que es el espritu
81
`
el que rechaza su propia existencia para no afectar a la idea que se
hace de la materia!
Debemos partir pues del reconocimiento de l as dos realidades.
Estas dos realidades son inseparables: ninguna operacin del espri
tu escapa a una actividad local y general del cerebro, y hay que aban
donar cualquier idea de un fenmeno psquico independiente de un
fenmeno biofsico.
Debemos negarnos igualmente a cualquier subordinacin unila
teral del espritu al cerebro y viceversa, y concebir, mej or, una doble
subordinacin.
Para empezar, en un primer nivel, se impone una relacin irre
cusable de dependencia del espritu con respecto al cerebro. Se pue
den estimular, modificar, aniquilar todos los caracteres del espritu
actuando de manera qumica, elctrica o anatmica sobre el cere
bro. Se puede destruir l a consciencia mediante secciones o lesiones
en el cerebro, se puedeu modifica
r
los estados de consciencia con dro
gas, se puede manipular' la consciencia y hacerla inconsciente de las
manipulaciones que sufre; intervenciones elctricas o qumicas en de
terminadas zonas del crtex provocan visiones, alucinaciones, senti
mientos, emociones, lo que nos muestra que el espritu se modifica
a ciegas segn modificaciones fsico-qumicas. Aun ms, cada vez
aprendemos ms que los estados psicolgicos dependen estrechamen
te de la carencia o el exceso de tal o cual complej o neuronal (de este
modo, la depresin corresponde a una reduccin de serotonina en
el cerebro).
A l a inversa, l o que afecta al espritu afecta al cerebro y, va el
cerebro, al organismo por entero. De este modo, se ha establecido
que la pena por una muerte o la depresin grave debilitan el sistema
inmunolgico durante muchos meses ' y que los males del espritu
pueden convertirse en enfermedades del cuerpo (psico-somticas). El
condicionamiento del espritu por el espritu puede modificar, va el
cerebro, las actividades viscerales y humorales (Skinner); la hipnosis
puede desencadenar perturbaciones fisiolgicas y somticas; la au
to-educacin de la voluntad puede conducir a controlar los latidos
del corazn (yoguismo). An ms, el fenmeno ms intensamente
psicocultural, la fe, puede provocar la muerte o la curacin; de este
modo, los tabes, embrujamientos, malediciones pueden matar, los
milagros pueden curar, y los placebos son eficaces sobre un tercio
de los enfermos.
En adelante, la relacin del espritu con el cerebro no puede ser
concebida simplemente como la del producto con el productor, del
efecto con l a causa, de lo emanado con lo emanante, puesto que el
1
Bartrop et al., Depressed Lymphocyte Funtion after Bereavement>>. Lancet. 1 6
abril 1977, pgs. 834-836. Schleier et al., Depression and Immunity>>, Arch. Gen.
Psychiatry, 42, 1 985, pgs. 1 29- 1 33.
82
producto puede retroactuar sobre su productor y el efecto sobre su
causa. Todo ello nos indica una accin recproca, un efecto mutuo
una causalidad circular.
'
Al mismo tiempo, tenemos que concebir, en su misma dependen
cia, una cierta autonoma del espritu. De este modo, siendo que la
decadencia biolgica del cerebro comienza, segn parece, despus de
los veinte aos, el espritu contina su desarrollo, desarrollo que pue
de proseguir en la senectud.
Cmo comprender y explicar entonces la doble subordinacin
espritu/ cerebro
y la relativa autonoma de uno y otro? Con un neodualismo que in
sista en la complementariedad indisoluble entre l as entidades mate
riales -cerebro, organismo-y las entidades transmateriales -in
formaciones, smbolos, valores-? Pero este neodualismo escamotea
l a unidad misma del cerebro y del espritu. Con un neomonismo,
ni espiritual ni material, que propone fundarse en el identismo y
la ca-referencia, es decir en la ca-referencia de los estados mentales
a una misma identidad? Esta tesis es totalmente aceptable, pero a
condicin de reconocer a) que la identidad comn a que se refieren
espritu y cerebro an no ha sido identificada; b) que la identidad
del cerebro y del espritu comporta una contradiccin, puesto que
evidentemente se trata de la identidad de lo no idntico! Ahora bien,
no tenemos ni que escamotear, ni que evitar esta contradiccin, sino
por el contrario afrontarla.
De este modo, como tan lcidamente ha visto Andr Bourguig
non: La solucin al problema cuerpo-espritu no puede ser pues
sino contradictoria: el cuerpo (actividad nerviosa enceflica) y el es
pritu (actividad psquica) son a la vez idnticos, equivalentes y di
ferentes, distnto
.
s. Semejante soluc
.
i
.
impone no privilegiar n
U
a
uno de los termmos de la contrad1ccwn en provecho del otro. s'o
bre todo cuando se trata de investigacin cientfica (Bourgui
gnon, l - l )v
La contradiccin nos conduce a la circularidad paradjica entre
las nociones de cerebro y espritu. En efecto, si el cerebro puede con
cebirse como el instrumento del pensamiento, ste puede concebirse
como el instrumento del cerebro. La idea de cerebro ha sido efecti
vamente el producto de un largo trabajo del espritu, pero el espritu
es el producto de una evolucin del cerebro todava ms larga. La
actividad del espritu es una produccin del cerebro, pero la concep
cin del cerebro es una produccin del espritu. El espritu se nos
muestra como una eflorescencia del cerebro, pero ste se nos mues
tra como una representacin del espritu. As se constituye un cr
culo aparentemente infernal en el que cada trmino, incapaz de ex
plicarse a s mismo as como de explicar al otro, se disuelve en el
83
otro al infinito. Pero esta circularidad significa tambin la mutua ne
cesidad entre estos dos trminos.
El cerebro no explica al espritu, pero necesita al espritu para
explicarse a s mismo; el espritu no explica al cerebro, pero necesita
al cerebro para explicarse a s mismo. De este modo, el cerebro no
puede concebirse ms que va el espritu, y el espritu no puede con
cebirse ms que va el cerebro.
El problema se convierte entonces en: cules son la realidad del
cerebro y la realidad del espritu que hacen que se necesiten uno y
otro al mismo tiempo que tiendan a excluirse el uno al otro? Resul
ta claro ahora que cualquier concepcin que no pudiera considerar
el
,
ncul
a la
:sy
-
acioa, aaaoquelaconputac|oav|v|eate llevayconpottaea
s:nisnalaua|aaaaelsety aelcoaocet.
` Como ya hemos visto (El Mtodo 1, pgs. 4 1 3-41 5), la nocin de physs des
borda ampliamente la nocin de materia a la que engloba y provincializa.
86
kecap|tulenosloslogtosaelosaos pt|netos capitulos.
l. !oaoactob|olog|caneate otgaa|zaaotconpottauaaa|nea-
s|oacoga|t
.
|va,aaqu|t|eaaoaesaeesteagulouaseat|aotuettelatot-
nulaae
.
Pia
et. A uaac|ettaptotuaa|aaa,laotgaa|zac|oav|tal y
laotgaazae:oaneatalaocoast|tuyeas|aouaasolayn|snacosa.
Deestenoao,elcuetpoesuaatepubl|caaeaeceaasaen|lesaen|-
lloaesecelulas,
saec|taesetes-nqu|aaconputaatesycuyas|a-
tet-poh-conp
.
utacuaes otgaa|zac|oaales ptoaucea s|a a|scoat|au|-
aaa esta teah1
oaaeutetconputac|oaesaelasqueesalavezelpto-
auctoY elptuctot.Lsaec|tquelaotgaa|zac|oan|snaaelcuetpo
bunaaoconpottauaaa|neas|oacoga|t|va.
l. Ll apatato aeutocetebtal est coast|tu|ao pot celulas las
aeutoaas, que t|eaea el n|sno ot|gea y los n|snos cata.tetes
tuaaaneatalesque
lasaenscelulasaelcuetpo. soasetes-nqu|aa
c
.
onputaat
squeaisp
aaelan|sna|atotnac|oageaet|ca. Peto
t.eae
.
atu
.
acuaesespecuhzaaasquelespetn|teaconputac|oaesyco-
nuacacu
esabocaaas
top|ar
"
eatealasact|v|aaaes|atelectualesy
al peasanieato, ao seaiteteaciaaea absoluto ae las aens aeuto-
aas.a|aguaacategotiacelulat,a|aguat|poaec|tcu|topatt|culates
ptop|oaelcottex cetebtal(Cbaageux, l -l, pg. l l 4).
Conobenosv|sto|gualneate,laact|v|aaacoga|t|vaaelcetebto
aa|nalueae
etc
9
as|aetaaaco
9
ouaanegaconputac|oaqueabat-
c
.
a,aaahzaysutetizaconputacuaesaeconputac|oaes. laot|g|aa-
haaa aelapatato aeutocetebtal aelbonbte, coa telac|oa alaesus
pteae
.
cesotes,esa|spoaetaeuaaconple]|aaaotgaa|zac|oaalquele
p
.
etniteaesattoll
tynetanottoseatlasconputac|oaeseacog|ta-
cu
cceaealatenex|v|aaaaelsu]etocapazaepeasatsuptop|opea-
sanieatoalpeasatseasin|sno,esaec|taesaeelnoneatoeaque
a
cea
.
ecott
lat.vaneate alacoasc|eac|aaeloquesabeyalacoas-
cieaciaaes: nisno. Llleagua]ey la|aeattaastotnaalaconputa-
c|oaeacog|tac|oa.lacoasc|eac|attaastotnaelcomputo eacogito.
lacog|tac|oaenetgeaelaconputac|oa,petos|aquelaconputa-
c|oacese. losaos teaoneaossoa|asepatables.
J. Piaget, L naissance de l 'intelligence chez /'enant, Neuchatel, Delachaux
Niestl, 1 968, pg. 467.
` Las neuronas son clulas diferenciadas dedicadas a la intercomputacin y la in
tercomunicacin por el hecho de sus aptitudes para entrar en relacin con miles de
neuronas distintas con sus prolongaciones (axones y dendritas).
87
.. .
|
CUERPO . APARATO CEREBRAL . ---ESPRITU
intercomputaciones
celulares
computaciones
computacin de
computaciones
megacomputacin
. cogllacwnes
De est
m
do, el es
sos fsico
qumico-bio-socio-culturales necesarios para su emergencia, comen
zando por la dependencia para con el metabolismo oxidante (mien
tras que los msculos pueden funcionar durante breves periodos sin
oxgeno, la ausencia de sangre oxigenada entraa una prdida de
consciencia, apareciendo, pasados diez segundos, lesiones irreversi
bles que abolirn el espritu para siempre).
De este modo, aportamos un esclarecimiento, que no una solu
cin al problema de la relacin cerebro - espritu. Hemos visto
t_ __
que esta relacin de hecho es triple, ya que necesita la copresencia
de una cultura. Debemos considerar pues un macroconcepto de tri
ple entrada, que corresponde a las tres instancias interdependientes
y que se coproducen entre s:
CERE8RO ESP!RIJU
CULJURA -
en el que cada instancia contiene en s misma, en cierto modo, a las
otras dos. En el seno de este macroconcepto hay que introducir el
OPTO
OITO
Pero en esta concepcin racional sigue habiendo, como debe ocu
rrir, algo irracionalizado, un residuo que lleva en s el gran miste
rio de la existencia, de la organizacin, de la vida, del conocimiento.
Posibilidades de definicin
El aparato neurocerebral es el dispositivo computacional/ infor
macionalj comunicacional que organiza las operaciones cognitivas y
comportamentales del ser.
El cerebro puede ser reconocido como el computador central de
este aparato. Desde el punto de vista del organismo, es el rgano de
dicado al mandato motor, al anlisis sensorial, a la capacidad cog
nitiva.
Aqu, el espritu no es ni la emanacin de un cuerpo, ni un soplo
procedente de lo alto. Es la esfera de las actividades cerebrales, en
la que los procesos computantes adquieren forma cogitante, es decir
91
pensamiento, lenguaje, sentido, valor y en la que son actualizados o
virtualizados los fenmenos de consciencia. El espritu no es una sus
tancia pensante, sino que es una actividad pensante que produce una
esfera espiritual asimismo objetiva. Existe de hecho una realidad
objetiva del lenguaje, sus reglas, el pensamiento, las ideas, su lgica.
De ah la necesidad, para el conocimiento del conocimiento, de con
siderar tambin las cosas del espritu en el sentido objetivo de la pa
labra cosa (lo que se tratar en el libro Noosfera y noologm>). Es
tas cosas reales no tiene sin embargo realidad material, por ms
que nunca puedan ser separadas de los sustratos o procesos fsicos,
biolgicos, cerebrales.
Es cierto que el espritu implica siempre un individuo-sujetOy un
computo cogito;
pero las reglas del esgritu (lingstica, lgica) y las cosas del espritu
(
I N
IOUO
RIJU
CU JURA-SOCILOAO
ea la |uaaa|cac, y vo|vet a |ategtat la|uaaa|cac ea la aa|aal|-
cac, a |aque supetapeto que coat|eae y coasetva la|uaaa|cac
celcoaoc|a|eatoes,pues,|asupetac|eace|aaa|aa||cacce|coao-
c|a|eatoea|a|uaaa|caccelcoaoc|a|eato
94
FSPRIJU
i
cog|tac|ea
(peasaa|eato)
i
.
aactocoaputac|ea
(coaputac|eacecoaputac|oaes)
(cetebta|)
i ;
CLRL8RO
i ;
ORGANl SMO
i
|atetcoaputac|oaesce|ulates
i
.
COMPLJACION CLlULAR
C~ri:t(IV
La mquina hipercompleja
Para el hombre no hay estudio ms
vital que su propio cerebro. Nuestra
visin del universo depende por
completo de ello. F. LRlCK,
.
Ll|oabtees|atel|geate, petosucetebtocesaliaasu|atel|gea-
ci
a
.
Lste
osult|aosaos
(la:eutosc|eat|l|c 8oc|etycoatabacoa250 a|eabtosea 1 97 1 coa
8.000 ea 1 983). Pogtesaapotault|plesviascepeaettac|eaqu
co-
ttespoacea cacauaaauaocelosault|ples aspectoscelaaatuta-
lezaalavezl|s|ca,quia|cay b|o|eg|cacelcetebto. Petoestasaa-
c
ro
?
On el
.
conocimiento de algunas de nuestras ignorancias, la
con
c1
n equipo
tencialidad. Parece que, desde el nac1m1ento hasta la decimocuarta
semana los hemisferios son capaces cada uno de ellos de asegurar
indifere
,
ntemente un gran nmero de funciones. En caso de
_
d
n
su j oven cerebro, uno de los hemisferios puede asegurar cas1
s
minucin las funciones del otro. Se ve incluso que la laterahzacwn
puede invertirse en funcin de determinaciones lingsticas parti
u
lares En fin, a pesar de la lateralizacin, parece estar establec1do
que el hemisferio derecho puede hacer casi todo lo q
,
ue
p
uede hacer
el izquierdo . . . , leer, aprender, recordar, actuar por SI m1smo . . . d
n
tro de las limitaciones reconocidas por su grado de competencia
(1 Cohef1, 1 976, pg. 1 01 ) 4. As pues, la equipotencialidad e p
:
in
cipio sobrevive a la diferenciacin de hecho de los dos he
r
u
.
sfenos.
Su complementariedad es el principal hecho qu
se
:
a
.
mfle
_
sta en
los casos de split brain. La vozdel sujeto de hem1
_
sfeno lzqmer?m>
se torna sin expresi'n; desprovista de sus entonacwnes y vocahza
ciones; su audicin se torna incapaz de percibir la entonacin de una
voz su carcter masculino o femenino, aunque su agudeza perma
neza intacta; su vista no reconoce formas ni colores; lo concreto ha
desaparecido de su conocimiento y de l no queda ms
<
Ue el esqu
pciones concretas.
, .
La disimetra entre los dos hem1sfenos es programada genetlca
mente durante la embriognesis. Una hiptesis reciente atribuye a
una hormona sexual, la testonerona, el desarrollo preferencial de un
hemisferio, lo que querra decir que habr
_
a haido determi
acin
masculina o femenina innata en la dommanc1a de un hem1sfeno
o el otro. No obstante, como Danchin ha sugerido, es posible que
sea el desarrollo de la disimetra lo que regula la tasa de produccin
de la testonerona. De todos modos, existe dominancia de izquierda
` Los trabajos de T. Tsunoda han mostrado que los japoneses, que rienen una len
gua en la que dominan las vocales, lateralizan a l a izquierda el lenguaJe, los somdos
animales, las entonaciones humanas y l a msica, de tal suerte que los aspectos de la
sensibilidad que se hallan situados a la derecha en los occidentales, en los Japoneses
estn en l a izquierda; no se trata de un carcter gentico, sino
.
de un imprinting cul
tural de origen lingstico. ya que los Japoneses cnados en Amenca y l os occ1entales
criados en Japn obedecen al modelo hemisfrico de su medio de educacwn (cfr.
T Tsunoda Latralit du systeme auditif central et langue maternelle, L Genre
uumaine, 3'1 4, 1 982, pgs. 1 36- 1 37; T. Tsunoda. Du c
as
abs
actosY
.
s|apl|l|ca-
cotes ce lacasual|cac l|aeal, ce laespec.alzacua luacuaal, ce
la
local|zac|eane varietur, patacoaceb|tlaas|aettiacel
oscos|ea.s-
let|os Haasubest|aacolascual|cacescelacetec|a,
.gaotaacolas
pos|b|l|cacescesust|tuc|eayaoc|l|cac|ea,|aas|coc.egospatacoa
el]uegocoaple]osexo/ceterto/c
ultuta.N o
estaba
ptepatacospata
peasatala|saot|eap
`
la.ceat.cac lac.leteac.a,lacoapleaea-
tat|ecac, lacoacutteac.ay elaatagoasao
los cescubt|a|eatos eapit|cos soa los ue, coao cas. s.e
te,
|aa ab|etto los espit|tus l|a|tacos y |aaest|aulaco a losesput
s
ab|ettostevelaacolacoaple]|caccelatelac|eaeatte losc
s|ea:s-
let|os . A|otasettatacecoaceb|testacoaple]|cac,escec.tcoace-
b|tlac|aleg|cacoaple] a uelosasoc|ay opoae
Los dos sexqs del espritu
loscos|ea|slet|ossoaeu|poteateseapt|ac|p|o,y
ce|ec
.ees-
tac|leteac|acos.toao|eaosv|sto,soa|cat|cosyc.leteac.acos.
Aaeaucouaocoa|aaalotto lacoa|aaac|avatiasegu
acu
lse
a
elsexo, auaue taab|asegua los |ac|v|cuosy,eauaa.saouc:-
v|cuo, segualasc|tcuastaac|as'
la coapleaeatat|ecac ce aabos |ea.sletos esco
^
ple, a ea el
seat|coceuecoapotta,aaat|
aeacluso,
coacutteac.aY
.
aatago-
a|saopoteac|ales
los
cos|ea:
letos
lu
c.
aco
telacuaesao
selo ce est|aulacua, suo taab.ea ce u|.b.c.eate
.ptoa Doace
|ay coa|aaac|a, |aytelat|va|a||b|c|e
'
. ce las lua
uaa|
1
aces cel
|ea|slet|o coa|aaco 8abeaos ueex.steaatagoasao v.ttualea-
tte la|atu|c|ea y elclculo,eatteelattey lalabotcel expetto, Y
ue uao puece eaaucecetal
otto
Iaclusoeacoattaaoscoal:taacalaopos.c.oaclas
.ca
atteel
co-
tazeaylatazea,s|caaospotc|ettoueu
|ea.sletoluac
aa
s|aeaoc|eayelottoua|caaeatecoalaeaocua,eaestascoac.c.o-
aes cebeaosteaetlaexces|vacoa|aac|eaceuaouotto,yceseat
su
atagoa|saocoapleaeatat|o
oeael seao
e
uaacoapleae
tat|ecaces uaacoac|c|ea
celecu
c.cace
aateta
ce coaple]|cac El coaoc|a|eat
`
coaple]o aeces.ta
1
elc.alogo ea
bucle|a|atettuap|coce las apt.tuces coapleaeatatas/coacuttea-
' J. -... ......-.-. ............
,.....Medikon, 5 ...1 976. .,. 1 0- 1 4.
.
.suponer 4ue un ...-.
....
....... ........,.........Courner de 1 Unesco, ...
1 976).
102
tes/aatagoa|stasuesoaaal|s|s/siates|s,coacteto/absttacto,|atu|-
c|ea/clculo,coapteas|ea/expl|cac|ea
8e puece opoaetel peasacot al att|sta Peto se puece supoaet
g
uecoex|steapoteac|alaeateeacacauaoceaosottos,yuesetia
cuest|eace |acetloseattateac|logo ealugatce ue uao eaau-
cezca al otto, ce]aaco b|ea clato ue pata exptesatse pleaaaeate,
uaoceellosacu|t|tcoa|aaac|asobteel otto.
Al|gualueloscossexoscoex|steaeacacasexo,|gualaeatecoe-
x|steaeacacauaoceaosottos uaespit|tuaascul|aoyuaespit|tu
leaea|ao-Aa|ausetAa|aa-,lo|apottaateessuc|logo,elltu-
tocesuc|logo8etiaptec|sopocetv|v|tyvet|l|cateauao a|sao
laletaulaceV|c|elet!eagoloscossexoscelespit|tu '
8|esc|ettouelaspetsoaasce|ea|slet|o|zu|etcocoa|aaate
se vea llevacasce aaaeta aatutalal aal|s|s, laabsttacc|ea, el ot-
ceaaa|eatol|aeal,yuelas petsoaasce|ea|slet|ocetec|ocoa|-
aaateseveallevacasceaaaetaaatutalalos aocosglobales,s|a-
tt|cosycoactetoscecoaoc|a|eato,eatoacesestclatouelavet-
cac eacelaloep|steaoleg|ca tes|ce ea la aab|cextt|a cetebtal 8elo
stapueceptocuc|telpeasaa|eatocoaple] ouepeta|tecoaceb|tla
2. El cerebro trinico
Vac leaa, y cespus labot|t, u|s|etoacoas|cetat s| ste:|ca-
aeate losgtaacescoa]uatoscetebtalescesceelpuatodev|stacela
|eteac|al|logeat|ca Laeseseat|co,Vac leaac|sc|etnettescete-
btoseauao. 1 ) el paleoclalo (|eteac|a cel cetebto tept|leaao) ,
coael ||potlaao-lueatecel aagtes|v|cac,el celo,laspuls|oaes
pt|aat|as-,2) elaesoctalo(|eteac|acelcetebtocelos aat|guos
aaailetos) eael ue el||pocaapo patece ua|t el cesattollo ce la
alect|v|caccoaelcelaaeaot|aalatgoplazo,3) elcettexue,auy
aocesto ea peces y tept|les, se ||petttol|a ea los aaailetos |asta
abatcattocaslasesttuctutasceleaclaloylotaatloscos|ea|sle-
t|oscetebtales,cespus,eael|oabte,elaeocettex,uealcaazauaa
expaas|eaexttaotc|aat|aLlaeocettex,aactecela|aveac|eaypa-
ctecelaabsttacc|ea(Vacleaa. 1 976, pg 206), esellugatcelas
apt|tucesaaalit|cas,leg|cas,esttatg|casuele peta|teaal|oabte
abt|tseal auacolis|co ysoc|alueletocea, aaal|zatloealaaul-
t|pl|c|cac ce suscetallesylac|vets|cac ce sus esueaas ceotgaa|-
zac|ea(t|aageux, 1 983, pg 1 68) .
lacoacepc|eaceVacleaa,cesattollacapotlabot|t,aec|taca
potkoestlet,escesceacaealaactual|cac,lalsaeasuvets|eas|a-
` ........................ ....... ......
.. ...,............. .,
` - .............1 970, ..F. O. - ... The Neuros
ciences, Second Studv Program, .....U .....,-......
103
pl|l|cacota(ttes cetebtos
upe
.
tpuestos), eas
vet
| eacoaple]a(e
cetebtott|ua|co)tesultauut:|zablepataeluvest:gacotcelas
eu
toc|eac|as. A|otabea,estavets|eacoaple]a(uepotloceaases
lacela|sao Vacleaa)es |atetesaatepotuea su aaaetatevela
la|ategtac|ea eael Unitax multiplex cetebtal |uaaao ceuaa
.
|e-
teac|aaa|aalsupetacaauaueaoabol|c
.Lo
pott
aate,eala:ce
.
a
cel cetebto tt|ua|co, ao tes|ce ea uaa ttpatt:e:oa, suo eaua
tt-
a|cac ue,coaple] acoao ea el
cogaa
.
catel|co, es una al aisao
t|eapo ue es tt|ple. :os petaite coasicetat el cetebto |uaaao
coaouacoaple]o.
tept|l aaa|leto pt|at|co |uaaao
iacoattacelouenospatecet|aleg|co,aoex.ste]etatu|ata-
zea/alect|v|cac/puls|ea, o as b|e
ex|st
uaa]etatu|a|aestabe,
petautaate, totatvaeattelas
.
ttesustaa
:as, c
apleaeatate-
caces coacutteacias,aatagoasaosy, segualosuc:v:cuosolosao-
aeats, coa|a
c|eace uaa|astaac|ae|a||b|c|
celas
ottas.
Deesteaoco,pueceacoab|aatseocoabatitsettest.posceao-
t|vac|oaes, |ateac|oaes, ceseos.
.
Coao |eaos |ac|caco, el ||pocaapo patece uac.sco g.tatoto
eattelosaeasa]esceloba]oy losaeasa]eselo
al
losc
la
puls| eay loscela|atel|geac|a. Aceas, celausctpcu
uvett.ca
ce losetgaaosseas|blesy seasualesealoaltoy loba]oseces-
pteaceuaaatagoa|s
poteac|al.
.
iaelaeocettex,elcuetpoeste-
pteseatacotalcoaoucic
ael|oau
.
culoc
auesttosaaauales,o
P`
-
a|acoselabocaylaaatz alateguageatal-aaal,
to,eaelv.e] o
cetebto,ellebulol|ab|cosetepl|egay elollatopatt.c.pacelas
-
c|oaes otalesy gea|tales-aaales Loue u|zs aclate uaa opos:c:oa
asoabtosaeatteauesttocoapottaa|eatoaotaaly auesttocoapot-
taa|eatoetet|co.eaela|velas|uaaaoceauesttosety potell
o
ceauesttocetebto, |ay c|staac|a/|ottoteatte labocay laratz
potualaco,elaaoy elsexopotelott
'
,
9
etocuaacolasexua|
c
|avacebest|alaeatealset|uaaao,sub.taaeate|ay uaaattaccua
|ec||zaatecelabocay laaat|z |ac|ael sexoyelaao
Observaciones epistemo-trinicas
veaospuesue |ay ueua|ta la coaple] |cacb||ea|slt|cala
coaple] |cactt|ua|ca, lo ueaos|attocuce ea alguaosptobleaas.
J. Introduccin a las condiciones cerebrales de los caracteres
existenciales del conocimiento
a) Introduccin a la fragilidad de la racio
alida: la coaex|ea
coaple]aeattelasttes|astaac|asestableceala.saot.eapouaaco-
10
aex|ea coaple]aeatte tac|oaal|cac/alect|v|cac/puls|eaeael seao
celcoaoc|a|eato.
istacoaex|eau|etecec|teapt|aetlugatueelcoaoc|a|eato
tac|oaalaocoa|aapots|a|sao|aalect|v|cacy laspuls|oaespue-
cesetcoa|aacopotellas,suaetg|copotel|as ,o|aclusoso]uzgaco
potellas Iavetsaaeate,elcoaoc|a|eato,auaelastac|oaal,easu
pt|ac|p|o (aateat|co,c|eat|l|co,l|losel|co),aov|||zaalect|v|cac y
puls|oaes,uepoaeasusetv|c|o,petouepueceacesbotcatlo(agte-
s|v|cacy pas|eacelos aateat|cos,c|eat|l|cosy l|lesolos). 8epue-
ceeattevetcoaelloelcatctetalect|vocela|ceat|l|cac| eaceuao
a|sao coa las ptop|as |ceas, ce las ptop|as |ceas coa ua a|sao
a||cea, a|s|ceas . .
b) Introduccin a la agresividad ideolgica: laagtes|v|cac tep-
t|leaaase apocetaev|ceateaeatecelas|ceas. !eaeaos aaeauco
coapottaa|eatos tept||o-aaa|letos(|ateas|cac alect|va, seat|a|ea-
toceptop|ecacexclus|va)coatespectoaauesttas |ceas la|a|ta-
c|eagtegat|aseptocuceeaelplaaocelas|ceasylasteot|as(taa-
b|aealas ua|vets|caces), la|atoletaac|apatacoalas|ceasce los
ceass|acucalotaapatteceuas|actoaetept|lo-aaa|leto-|ceo-
leg|co.
e) Introduccin a las condiciones cerebrales de la creencia y la
certeza: la|apottaac|ace la coapoaeate alect|vaaaa|letaapa-
tecepatace]|caaeateeaelcoa|a|oasale] acocelaaa|leto,elce
la cteeac|a ea uaa |cea. Lo ue cacuetpo a auestta cteeac|aes la
ac|es|easub] et|vacetocoel setuecoal|eteev|ceac|a,coav|cc|ea
y cetteza,cettezatotalaeatec|st|atacelacelotcenacotue|ave-
t|l|caco suclculo.
`
2. Introduccin a los caracteres progresivos/ regresivos inheren
tes a la relacin trinica
Son progresivos: los |apulsos alect|vos ce tocoel set |ac|a
elcoaoc|a|eato.
Son regresivos: losso]uzgaa|eatoscelcoaoc|a|eatoalaspul-
s|oaesy suscelotaac|oaespot|aeaoc|ea.
!ocoellocoast|tuyeuaa|attocucc|eaep|steao-cetebtalalapto-
bleat|cacehoro sapiens demens: cetocosaocosveacual-
u|etcaso.laalect|v|caces|asepatable.auaueseloseaeacal|cac
ce acoapaaaate, ce|coaoc. a|eato y el peasaa|eato |uaaaos De
tocos aocos y eacualu|etcaso, |atac|oaal|cac es ltg|l, e |ace-
saateaeatecebesettellex|oaaca.teexaa|aaca,tecel|a|ca.auaas.
elcoa|a|ocelatazeasobtelaalect|v|cacaos|eaptepoct|ateco-
aocetse coa eetteza, coaotaapocopoct|asetcoas|cetacos|eapte
coaocoac|c|ea ept|aacelcoaoc|a|eato
105
3. La concepcin modular
Iaacoacepc|eaaoculat cel cetebto, ptopuestapotVou
t-
castleea1 957 coal|taacapotauaetososttaba]osycesattollacas:s-
teat|caaeatpotIocot(Iocot, 1 983), apottau:
av|s|eaauyea-
t|uececotacel Unitax multiplex cetebtalcoaple] o. Llcetebtoes-
tatiaotgaa|zaco eaua aosa|co ce aeculos pol|aeutoaales. Caca
aeculo estcoast|tu|co potuacoa]uatoce aeutoaas. a lavez
.
es
pol|coapeteate y espec|al|zaco, es telat|vaaeate auteaoao al a.s-
ao t|eajo ue estesttec|a y ault|pleaeate coaectaco c
oa
`
ttos
aeculos, y set|aa |as |atet-tetto-coaputac|oaes y co
uacacuaes
aoculates lasueotgaa.zat|aalos leaeaeaospetcept.vosylosle-
aeaeaos|atel|geates.
=
8eae]aate coacepc|ea, actualaeate explotacace aaa
a s.ste-
at|ca t|eaelaveata] aces|tuatelptobleaacelacoaple] .cacce-
tebtalauaa|vela|ctootgaa|zac|oaal,alavezaaal|t|coys|att|co,
al a|sao t|eapo ue teal|za la apettuta a las |atettettoacc|oaes
otgaa|zacotascecoaceeaetgealosteaeaeaosglobale
cela
.
pet-
cepc|ea o cel leagua]e. 8|a cuca es
U
Lo ue lleva a alguaas tellex|oaes |otaoao-ep|steaoleg|cas
sobteloscosestacosex|steac|alesopuestos,eatte losuepoceaos
osc|latceaocosc|vetsos.Potuaapatte,eluetetv|v|t,laa|egt|a
cev|v|tsoaaaatea|cospotlaautoest|aulac|eacelbucle
p|acet tecoapeasa teuetzo busueca
L. ce
potlaotta,latt| steza,laaelaacol|a,laceptes|easoaaaatea|casy
agtavacas potel bloueo ce acc|ea. :uesttas |ceas. auesttas pet-
cepc|oaes,auesttascoacepc|oaesaopueceaseta|slacass|aoauyc|-
t|c|laeate ce estos estacos ps|coalect|vos, as|a|sao u|a|caaeate
cepeac|eates,petoestau|a|cacepeaceasuvezcelascoac.c.oa.s
extet|otesueolteceaocas|oaesceplaceto. potelcoattat|o,apot-
taacolotyltusttac|ea.As|pues,lacoacepc|eacoap|e]acelos|a-
ces |otaoaales
aoceseabocaeauabobal|cea ceteta|a|saou|-
a|coce|as|otaoaas. s|aoeala|atettelac|eay|a|atetacc|eace|a
acc|ea, el peasaa|eato y el set ea el seao ce ua
atotao (aatutal,
laa|l|at,cultutal,soc|al).
l
5. El complejo de los complejos
Ll cetebto es as ue ua s|steaacoaple]o, es ua coaple]o ce
s|steaascoaple] os. Acabaaoscesoaceatao se|oel Unitax multi
plex cetebtal. s|ao uaa ault|pl|c|cac ce Unitax multiplex ea Una
(Ia|cac b||ea| slt|ca. Ia|cac tt|ua|ca, Pol|ua|cac |atetaoculat,
Ia|cual|cacce|os|aces|otaoaa|es).ueseeacabalgaa ycoab|-
aaaeatte s|. Ll Unitax multiplex ao selo ces|gaalaua|caccelce-
tebto yuaaault|pl|c|cac ce a|ve|esetatu|zacos, s|aotaab|a la
l'
. .. . .,.. . ...........,
. ...... ,... .. ... ,.... .... .. .
. ... ,. .... . .. .........
.....
I .........,.. ...... .. ... ...... .
........ ...........
107
ault|pl|c|cacce los s|steaascoaple]osuelotaaaea acelaate ua
s|steaa||petcoaple]o.
H|petcoaple]|cac. potu esapalabta: La pt|aetlugat pot-
ue|astaelpteseateaocoaoceaosaaca(peto,ucoaoceaos:)
ascoaple] oeaelua|vetsoueelcetebto|uaaao,aexcepc|eacel
Ia|vetsoue|aptocuc|coestecetebtoyuelocoat|eae.
Potueaosaatav|llacescubt|t.
ueuaalota|cablecoab|aatot|acec|tcu|toselctt|cosyu|-
a|cos,uepoaeaealuac|oaaa|eatoa|t|acascecoaex|oaesypto-
cesos, s|aultaea y cottelat|vaaeate locales, teg|oaales, globales,
acatt|cos, pol|catt|cos, ]ettu|cos, |etettu|cos, aatu|cos,
espec|al|zacos, pol|coapeteates, ao espec|al|zacos, aaal|t|cos, s|a-
tt|cos, ttaascuctotes, ttacuctotes y cottectotes, es aecesat|o pata
laaeaotp|zcacecoaoc|n|eato,
ueestaau|aa, ueselceattoce aaacocelset, aoc:s-
poae, pot su patte,ce a|agua ce:.tto ceaaaco, y ue este ceatto
pottaatoesalavezacatt|coypo||catt|co,
ue|ayceaoctac|acoaua|tat|aeattetocosloscoast|tuyea-
tes cel cetebto, coopetac|ea |atetaoculat s|a]etatu|a, al a|sao
t|eapo ue]etatu|as |aestables y totat|vas eatte loscos |ea|sle-
t|os,las ttes |astaac|as, los cos |aces,
- ueestaau|aaptocuce|ceasgeaetalesaec|aatea|t|acas
cecoaputac|oaesespec|al|zacas,ptocuc|eacolascoapeteac|asas
espec|al|zacas apatt|tcesusptocesosglobales,
- ueeallasact|v|caces|atelectuales|acesaateaeatesoapa-
tas|tacasyest|aulacasalavezpotcesetceaesytu|cos,laatasaas,
sueaos, |aag|aac|oaes, cel|t|os,
- uelaeaoc|ea,lapas|ea,elplacet,elceseo,elcolotlotaaa
pattecelptocesocecoaoc|a|eatoa|sao,
uelasasasoabtosascteac|oaescelatte,lac|eac|a,elpea-
saa|eato|aapoc|coeaaaatceestaau|aauecoapottataatos
aatagoa|saos,pos|b|l|cacescebloueosyceettot,
- ueuaa|acte|bleplutal|caccoast|tuyelaua|caccelMoi, y
ue las |a||b|c|oaes/teptes|oaes ce las |astaac|as cetebtales eatte
uaasyottaspeta|teaexttaotc|aat|asc|v|s|oaeseacoapatt|aeatos
ycaab|oscelugatcecoasc|eac|ae|acoasc|eac|a, cecoacetesulta
uao ce los leaeaeaos as coastaates y asoabtosos cel esp|t|tu
|
ceaaaetaaoselo|aepatab|es|aotaab|.
coacutteateyaatagoasta.
a
louao,locoble,loault|ple,
locatt|co,lopol|catt|co,loacatt|co,
lo ] ettu|co, lo pol|tu|co, loaatu|co,
lo espec|al|zaco, lopol|coapeteate,lo|aceteta|aaco,
lacausa, elelecto,
el aaal|s|s, las|ates|s,
loc|g|tal, |oaaaleg|co,
loteal, lo|aag|aat|o,
latazea, lalocuta.
loob,et|vo,losub]et|vo.
y,pataeapezatyacabat,elcetebtoyelesp|t|tu
Il. |--.
..-..- -.-.
Coav|eaept.,+a.a:eau| culessoalospt|ac|p|osce|atel|g|-
bi|cac ue puecec +yucamos acoaceb|tla||petcoaple]|caccete-
btal: Cteeaos |abe tecoaoc|co ttesue,coao veteaos esta|a-
tettelac|oaacos
l . Llpt|ac|p|oc|aleg|co.
2. |lpt|ac|p|otecuts|vo.
3. ilpt|ac|p|o |ologtaat|co
l. El princiio dialgico
||pt|acip|oc|aleg|copuecesetcel|a|cocoao
laasoc|ac|eacoa-
ple a(coapleaeatat|a/coacutteateaatagoa|sta)ce|astaac|as,aece-
satasconjuntamente necesarias patalaex|steac|a,elluac|oaaa|ea-
to y el cesattollo ce ua leaeaeao otgaa|zaco (clt. El Mtodo J,
pgs.426-427, El Mtodo 2, pg43 1 ).
La c|aleg|ca actua ea tocos los a|veles ce la otaa|zac|ea ce-
tebtal
-
.
a) Hay uta c|aleg|caaal|s|s /s|ates|s.|asepatableceuaa c|ale-
gicac|g|talaaaleg|ca' , uet|gelasopetac|oaespetcept|vas,cesce
losaaal|zacotesseasot|a|es|astalacoast|tuc|eaceuaatepteseata-
c|ea s|att|ca
?
Mientras que hay computadores digitales (que obedecen al clculo binario) y
computadores analgicos (que utilizan magnitudes que corresponden a las magnitu
des reales del objeto tratado), l a mquina cerebral combina de manera extremada
mente completa lo digital y lo analgico.
10
b) latelac|oaeatte las|astaac|asuecoast|tuyealaceaocta-
c|acetebtalesc|alog|ca, beaospuestocetel|eve
lac|alog|caeatteloscosbea|slet|os,
lac|alog|caeattelas|astaac|astt|ua|cas,
lac|alog|caeatteloscosbacesbotaoaales,
alouesepueceaac|tlac|alog|caeatteels|apt|co(ue
luac|oaapatalaacc|oacoagastoceeaetgla)yelpatas|apt|co(ue
luac|oaapatalosestacosceteposo).
c) 8|coas|cettaaosabotaauelloue,eatta|aoscetebtale
,
cottespoacetla a lo ue, eatta|aos cecoaputacotes, esellog:-
c|al ' 'aoscatlaaoscueataceue, ac|leteac|acelcoaputacotat-
t|l|c|al, elesplt|tu/cetebtoobecececelotaac|alog|ca.
- alospt|ac|p|os/teglasb|oaattopolog|cosbetec|tat|osuego-
b|etaaaelcoaoc|a|eatonuaaao,
- alos pt|ac|p|os/teglasuelacultutaceuaasoc|ecac|apt|-
aeealosesplt|tus/ cerebtoscesus a|eabtos,
- eveatual
.
aeate a los pt|ac|p|os/teglas ue el espit|tu |ac|v|-
cualba poc|colotaatsepotsl a|sao, celotaatelat|vaaeateau-
toaoaa, apatt|tcesu ptop|aexpet|eac|a.
lac|alog|caceestepol|log|c|alb|o-aattopo-cultutal-petsoaalse
|asct|be ev|ceateaeate ealac|alog|caluacaaeatal ce laauto-(ge-
ao-leao-ego)-eco-soc|o-otgaa|zac|oa,lacualse |asct|be asuvezea.
e) lac|alog|cageaetalotcea/cesotcea/otgaa|zac|oa(El Mto
do 1, pgs.76-84), ue,ealaesletaaattoposoc|al,secesattollapot
uaapattecesattollaaco lasapt|tucescelesplt|tu/cetebtobuaaao
patatoletat,captat,|ategtat,ttaaslotaatelcesotcea,ypotlaotta
cesattollaacolasv|ttual|cacescoapleaeatat|as|coacutteates/aata-
goa|stasptop|ascela|ac|v|cual|caccehamo sapiens / demens. Ob-
setveaos ea pt|aet lugat ue las coaputac|oaes, coaua|cac|oaes,
ttacucc|oaes |atetcetebtales seelectuaa coauagtaa tu|co. Ace-
as, apatt|tce losve|ate aos, auetealazat(random death) uaa
aeutoaa pot a|auto y ue, s| b|ea es pos|ble ue aazcaa auevas
aeutoaas, se opetatia eatoaces uaa suette ce general neuronal
turnover '. Abota b|ea, ptec|saaeate a pesat y a causa ce estos
tu|cos, cegtacac|oaes, turnover ce aeutoaas puecea auaeatatlas
coapeteac|asyteal|zac|oaes|atelectuales,e|aclusopuecete]uveae-
cetelesplt|tubastaealaextteaaseaectuccelcuetpo.
las act|v|caces cetebtales ao esta soaet|cas a estos cesotce-
aes ua|caaeate. |xpet|aeataa coa]uataaeate las |aestab|l|caces,
vat|ac|oaes,pettutbac|oaesealac|alog|cacelas aaatuias,pol|at-
` Conj unto de principios. reglas e instrucciones capaces de gobernar ' controlar
las operaciones cognitivas.
'` Seguimos una sugerencia de :ottcbohm que vio aparecer neuronas nueYas CH
determinadas regiones de los cerebros de los canarios (cit. l . Rosenfield, en The
New Braim>, New York Review of Books, 14 de marzo, 1 985, pgs. 38).
1 10
ulas, ]etatulas petautaa tes y totat|vas ue auttea a estas . (
caces.
+c||
A
los|esotceaes, |aestab|l|caces,
ettutbac|oaes ptop.os ce |a
aauuatacetebtalcottespoaceaoaaacea,eaela|velcelesp|t|tu
las|
coeteac|as,laatasa
s, sueos,]|to
esc|spetsosce |ceas u
ao solo uuacaa auestta v:ca aoctutaa, suo ue acoapaaa taa
b|aaauesttopeasaa|eatoc|utao.
Yaosolobayyuxtapos|c|oaytoletaac|a,s|aotaab|ac|alog|ca
eatte otcea y cesotcea cetebtal, c|scutso log|co y vapotes laatas-
at|cos,puc|eaco, ceatto ceesac|alog|ca,ttaaslotaatselo|aag|
aat|oea|aag|aac|oa, yla|cealocaest|aulatoeat|uecetalpea-
saa|eatotac|oaal.
loscesatteglosuepueceaexpet|aeatatlasc|vetsasc|alog|cas
potelelectoceexcesocecesotcea,otcea, aatagoa|saos,coacucea
a las pettutbac|oaes, double-binds (cobles coaa|aac|oaes coatta-
t|as), bloueos, tegtes|oaes, cateac|as aeatales, exttavlos, cel|t|os.
Peto,estoselectospetvet{,ceb|cosalascoaple]|cacescetebta-
les a|saas, s|a ce]at ce set petvetsos y coacuceates a ettotes,
bloueos,tegtes|oaes,etc., soaottostaatoscesaosueelespit|tu
puece altoatat eveatualaeate pata ttaaslotaat la s|tuac|oa o |a-
veatatuaasoluc|oa. Deeste aoco, laslueatescelbloueoycela
pettutbac|oa soal as a|saascelasupetac|oa y l a|aveac|oa. los
|acoavea|eatescelacoaple]|cac,s|ace]atceset|acoavea|eates,se
coav|etteaeaveata]as,laaatt|zcelategtes|oataab|aeslaaacte
celaptogtes|oa. . . 1ocoelloaoexpl|ca,petopeta|teeattevetuees
elesplt|tu/cetebtoa|saoeluec|spoaecepos|b|l|caces|aauc|tas
ceeluc|cac|oa,ce|atel|geac|ayce|aveac|oa, ala|saot|eapoue
cecel|t|oycegueta. . .
2. El principio recursivo
!ocoexaaeacelasact|v|cacescetebtalescebeut|l|zatboy ao
solo la|ceace|atetacc|oa, s|ao taab|alacetettoacc|oa, escec|t
ceptocesos ea c|tcu|to ea los ue los electos tettoactaaa sobte
suscausas(clt.El Mtodo !, pgs. 2 1 5, 295). Deesteaoco. bay
tettoacc|oaeatteacc|oaycoaoc|a|eato,coaopote] eaplocuaaco
eleaclaloylaaculaesp|aal eavlaasealesceaaacatoalosaas
culos,loscua|eslestea|tea|alotaacioauelespeta.teaa]ustates-
tas seales ce aaucato De aalt|ples lotaas, bay |atettettoacc|oa
teciptocaseatteteasyteg|oaescetebta|es,uetegu|aauaasaottas.
la|ceacebucletecuts|voesascoaple]ayt|caue|acebucle
tettoact|vo,esuaa|ceapt.aetapatacoaceb|tautoptocucc|oayau-
tootgaa|zac|oa Ya |a beaos eacoattaco ea aucbas ocas|oaes (El
Mtodo 1, pgs.21 5-2 1 7, 295, 305; El Mtodo 2, passim). olvaaos
acel|a|tlaesuaptocesoeae|ueloselectosoptocuctosala|sao
1 1 1
t|eapo soa causaatesyptocuctotescel ptocesoa|sao,yeaelue
los estacosl|aales soa aecesat|ospatalageaetac|oace los estacos
|a|c|ales. De este aoco, el ptoceso tecuts|voes ua ptoceso ue se
ptocuce/teptocuceasla|sao,ev|ceateaeateacoac|c|oacesetal|-
aeatacopotuaalueate,uaatesetvaouallu] oextet|ot.la|ceace
bucletecuts|voaoesuaaaoc|oaaaoc|aauesel|a|tataacesct|b|t
ua c|tcu|to, es aucbo as ue uaa aoc|oa c|betat|caue
.
ces|g-
aauaatettoacc|oategulacota, aos cesvelauaptocesootgamzacot
luacaaeatal y ault|ple ea el ua|vetso lis|co, ue se cesvela ea el
ua|vetsob|olog|co,yueaospeta|tecoaceb|tlaotgaa|zac|oacela
petcepc|oa (clt. pg. 1 05) y la otgaa|zac|oa cel peasaa|eato,
ue ao puece set coaceb|co s|ao coauabucle tecuts|voeaelue
coaputac|oa~ cog|tac|o
segeaeteaeattesl(clt.capltulos|gu|eate) .
3. El principio holo(gramtico 1 escpico 1 nmico)
Ll bologtaaaesuaa|aagealis|ca,coaceb|capotuabotue,a
c|leteac|acelas|ageaeslotogtl|casyllla|cas otc|aat|as,espto-
yectaco alespac|oeattesc|aeas|oaes,ptocuc|eacouaasoabtoso
seat|a|eatocetel|eveycolot. Llob]etobologtaaacoseeacueatta
test|tu|co,easu|aagea,coauaal|cel|cacaotable.
Lstebologtaaaescoast|tu|co apatt|tceuaaluzcobeteate(l-
set)yceuac|spos|t|vouebaceuecacapuatouecoast|tuyeesta
|aageacoateagauaaauesttacels|steaaceltaa] asce|atetleteac|a
ea|t|co pot los puatos celob]etobologtaaaco
3_
Coao c|ce P|asoa(P|asoa et al., 1985), caca puato cel ob]eto
bologtaaacoesaeaot|zacopottocoelbologtaaa,ycacapua-
tocelbologtaaacoat|eaelapteseac|acelob]etoeasutotal|cac, o
cas|. De este aoco, latuptuta ce la |aagea bologtaat|caao ce-
teta|aa |ageaes aut|lacas, s|ao |ageaes coapletas, ue se vuel-
vea cacavez aeaos ptec|sas a aec|ca ue seault|pl|caa. Llbolo-
gtaaaceauesttapueslateal|cactls|caceuat|poasoabtosoceot-
gaa|zac|oa,en la que el todo est en la parte que est en el todo, y
en la que la parte podra ser ms o menos apta para regenerar el todo.
Llpt|ac|p|o bologtaat|co geaetal|zaco ue vaaos a lotaulat
aulsupetaelaatcocela|aagealis|cacoasttu|capotlset' `, Qu|-
!"
Para comprender el principio de restitucin del objeto a partir de las interfe
rencias, se toma el ejemplo de las piedras lanzadas en un estanque; stas crean ondas
concntricas que al agrandarse interfieren entre s. Supongamos l a inversin del pro
ceso de formacin de estas interferencias: se volvera a la forma precisa de las piedras
en el momento en que penetran en el agua.
I
Grard Pinson ha introducido la problemtica hologramtica en mltiples do
minios, tericos y pedaggicos, y ha aportado una contribucin pionera a l a elabo
racin del principio hologramtico generalizado.
1 12
zseauapt|ac|p|ocosaolog|coclave' ' , Detocosaocos,coac|etae
alacoaple]|caccelaotgaa|zac|oav|v|eate,alacoaple]|caccela
otgaa|zac|oacetebtaly a la coaple]|cac soc|oaattopolog|ca. 8ele
puecepteseatatceesteaoco. el todo est en cierto modo incluido
(engramado) en la parte que est incluida en el todo. la otgaa|za-
c|oacoaple]aceltoco (halos) aeces|tala|asct|pc|oa(eagtaaa)cel
toco(bologtaaa)eacacauaacesuspattesues|aeabatgosoas|a-
gulates,ceesteaoco,lacoaple] |cacotgaa|zac|oaalceltocoaece-
s|talacoaple]|cac otgaa|zac|oaalcelas pattes, lacualaeces|tate-
cuts|vaaeatelacoaple]|cacotgaa|zac|oaalceltoco. laspattest|e-
aeasus|agulat|caccacauaa,petoaopotellosoaputoseleaeatos
o ltagaeatos cel toco, al a|sao t|eapo soa a|cto-toco v|ttuales.
Deabllat|uezacelasotgaa|zac|oaesbologtaat|cas
a)
.
laspattespueceasets|agulatesuot|g|aalesala|saot|eapo
uec:spoaeaceloscatactetesgeaetalesygeat|coscelaotgaa|za-
c|oaceltoco,
b) laspattespueceaestatcoucascetelat|vaautoaoala,
e) pueceaestablecetcoaua|cac|oaeseatteslyelectuat|atetcaa-
b|os otgaa|zacotes,
d) pueceaseteveatualaeatecapacescetegeaetateltoco.
La elua|vetsov|v|eate, el pt|ac|p|o bologtaat|co es el pt|ac|-
p|o clave celas otgaa|zac|oaes pol|celulates, vegetales y aa|aales,
cacaclula coat|eaeeasleleagtaaageat|coce toco elset,caca
clulas|gues|eacos|agulat]ustaaeatepotue,coattolacapotlaot-
gaa|zac|oaceltoco(ptocuc|caasuvezpotlas|atetacc|oaeseatte
clulas),uaapeueapattecela|alotaac|oageat|cauecoat|eae
se exptesa eal, peto al a|sao t|eapo s|gue s|eaco pottacota ce
las v|ttual|caces celtoco, ue eveatualaeate poctlaactual|zatse a
patt|t ce esas v|ttual|caces, ce este aoco setla pos|ble teptocuc|t
cloa|caaeatetocoelsetapatt|tceuaaclulacelotgaa|sao|aclu-
soextteaacaaeateespec|al|zacaopet|lt|ca.
Laluac|oaceestaapt|tucptocucealossetespol|celulatesclu-
lass|agulatesespecll|caaeatecec|cacasateptocuc|teltoco, losgt-
aeaes,gtaaosy,aatav|llabologtaat|ca,elbuevo,apatt|tcelcual
selotaatoco el set. Lagall|aa coat|eae al buevo uecoat|eaeala
gall|aa.
Lalo ue alcetebtocoac|etae,yasepuecesealatue el pt|a-
c|p|obologtaat|coseeacueattapteseateealatelac|oacelaaeu-
toaacoael otgaa|sao, yaueuaaaeutoaa,coaocacaclula,ce-
'' Cfr. la teora, hologramtica de hecho. del orden implicado (unjolded arder)
de David Bohm (Wholeness and the lmplicate Order, Londres, Routledge and Ke
gan, 1 980).
1 1 3
teata la |alotaac|oa geat|ca ce toco el otgaa|sao el otgaa|sao
estealaaeutoaaueesteaelotgaa|sao.
N o occutteloa|saocoalatelac|oacetebto;aeutoaaealaue
la|ceastricto sensu cebologtaaaaopatece coavea|t, sepueceao
obstaate,coaob|c|etalettw|aalcoastatatueuaaa|saaaeutoaa
pueceteal|zats|aultaeaaeatec|leteatesopetac|oaestelac|oaacas
coac|leteatesc|tcu|tos,tecoaocetla|aacecuac|oacecualu|etao-
celol|aealyevocatla|ceale|ba|z|aaaceaoaaca,ua|cacpt|ae-
taue,eac|etto aoco, coat|eaealtocouelacoat|eae.
8obte toco pata|ateatat coapteacetlatepteseatac|oa, la|as-
ct|pc|oaeaaeaot|aylateaeaotac|oa, poceaos,s|gu|eacoaPt|-
btaa, tecu,t|talpt|ac|p|obologtaat|co.
La rememoracin
oa Ioetstetsealoueelcetebtoaeaot|za, aolapetcepc|oa
easucoa]uato,s|aoua|caaeateceteta|aacasaatcaspatt|tcelas
cualespueceltest|tu|t,ealotaacetecuetco,elcoa] uatoceest
a
petcepc|oa. Lstas aatcas aas|casao estacolocacasea uasubsi-
teaaaptop|aco,s|aoueesta|asct|tasealasptop|aszoaascel
.
as
act|v|caces coga|t|vas, electuacose lateaeaotac|oa coa losa.s-
aosc|tcu|tosueasegutaalapetcepc|oaylacategot|zac|oa.
lasbleyaosttouesubs|steatasgosaas|cosauacuaacosesu-
pt|aauaapatte|apottaatecelcottex.Deablsub|potes|sceue
eleagtaaaaeaot|zacosetlapol|local|zacoteg|oaalaeateyuela
teaeaotac|oaseelectuatlaapatt|tceestapol|local|zac|oa.
Pt|btaa, ueluealuaao ce lasbley, llego a la|ceace ue la
aeaot|aesteg|sttacacelotaabologtaat|ca.Deesteaocoseea-
gtaaatlaa, ao lastepteseatac|oaes,s|ao las coaputac|o
esueea
elaoaeatocelapetcepc|oaestablec|etoalatepteseatacica,yue
peta|tea teal|zatel sutg|a|eato celtecuetco aec|aatetecoaputa-
c|oaes. De abl la|ceaclave. lo ue se alaaceaaesuaacoaputa-
c|oayaouateg|stto(Pt|btaa, 1 983, pg. 3 1 ). Deaaaetaas
.
ge-
aetal,elcoaoc|a|eatoesteg|sttacoeaelcetebtocoaouacoa]ua-
tocecoaputac|oaes
_
Apatt|tce abl,cualu|etteaeaotac|oaset,coaolate
tesea-
tac|oa petcept|va, uaa tecoasttucc|oa boloscop|ca, peto, aciletea-
c|acelapetcept|va,latepteseatac|oaceltecuetco setlatesuc|taca
pot|atetcoaputac|oaescea|t|acasceaeutoaasapatt|tcelas|as-
ct|pc|oaesbologtaat|cas.
l ^ Si efectuamos la operacin 2754. 39, sta no se halla engramada en el cerebro;
lo que est engramado son las operaciones aprendida> para efectuar la> multiplica
ciones o divisiones. Es decir que el saber es el saber de las operaciones que permiten
el saber.
1 14
Asl pues, s|ea lugat ce |ageaes, eagtaaaaos coaputac|oaes
aptaspatateptocuc|t|ageaes,sepuececoapteaceteatoacescoao
eaelaoaeatocelateaeaotac|oapuecea|atetlet|tycoaluac|tse
eatte sl eagtaaas vec|aos o eapateatacos, sua|a|sttaaco ce este
aocotecuetcos s|actt|cosues|aeabatgo cteeaosauteat|caea-
tel|eles.
Aceas, poceaos supoaet ue los laatasaas y sueaos ue aa-
ceaescapaacoalasv|g|laac|ascelesplt|tusecesattollaaeaua]ue-
gocoab|aatot|oeatte coaputac|oaesteaeaotat|vasc|vetsas, aso-
c|acas potelceseo, elteaoto s|apleaeatelasptox|a|cacescete-
btales, yueceesteaoco lotaaa|ageaesauevasue,eaelsue-
o, se|apoaeacoalaev|ceac|ay aaeaucolaptec|s|oacelapet-
cepc|oaceloteal.
Aslpues,tocopatececoacuc|taosbac|auaapetcepc|oacelaae-
aot|auealavezseacoaputaate,bologtaat|ca,tecoasttuct|vay
boloscop|ca.
Poceaosexttaetabotaelpt|ac|p|obolo(gtaat|co-escop|co-ao-
a|co).
!tes aocal|caces cepeacea cela|sao pt|ac|p|o, coaceta|eaco
cacauaaasuaaaetaalaau|aacetebtal . _
l . la modalidad holonmica ealaueeltocoeataatouetoco
gob|etaalasact|v|cacespatc|ales/ localesuelogob|etaaa(asl,elce-
tebtoeataatoue toco gob|etaalasteua|oaesceaeutoaasuelo
gob|etaaa),
2. la modalidad hologramtica ealaueeltocoeac|ettoaoco
est|asct|to1 eagtaaacoealapatteueest|asct|taeaeltoco,
3. la modalidad holoscpica ueteal|zalatepteseatac|oaglobal
ceualeaoaeaooceuaas|tuac|oa(teaeaotac|oay,coaovaaos
avet, petcepc|oa).
4. La trinidad:
dialgica -. recursin -. holo(gramia 1 escopia 1 nomia)
Al coapottatla|ceace la coble|asct|pc|oaceltocoea |aspat-
tesy celaspatteseaeltoco,el pt|ac|p|obologtaat|cocoapotta
al a|saot|eapo la|ceaceuaac|alog|catecuts|vapattes toco
(lotaacosee|tocoapatt|tcelas|atetacc|oaeseatte|aspattesy
tettoactuaacosobtelas pattes pata gobetaatsus|atetacc|oaes). De
este aoco, los ttes pt|ac|p|osse llaaaaeatte sl, al aeaos eacetet-
. 1 9 En lo que sigue de texto utilizar, para simplificar la lectura, nicamente el tr
mmo <<hologramtico para cubrir el conjunto de las tres modalidades.
1 1 5
a|aacoa|velcecoaple] |cacotgaa|zac|oaal,yselespuecetequet|t
coa]uataaeate pata coas|cetat la aqu|aa cetebtal. su tuac|oaa-
a|eatoestbecbocec|alg|cas,tecuts|oaes,|apl|cac|oaes,eacabal-
gaa|eatos, coao s| cualqu|et aoaeato o eleaeato celptoceso ea
sucoa] uato|apl|cataatocoslosceaseac|ettoaoco,ycoaos|
tocotuv|etalugatysecoasttuyetaealas|atetteteac|aseattetocos
losaoaeatos oeleaeatoscelptoceso.
Patacoas|cetatqupuecasetuaptocesoalavezc|alg|co,te-
cuts|voybologtaat|co,toaeaosele]eaplotaa|l|atcelleagua]e.
latextutaseaat|cacelleagua]easuaaaetaesbologtaat|ca.
cuaacobaceaosteteteac|aalc|cc|oaat|oceuaaleagua,veaosque
uaa palabtase cet|ae coa ottas palabtas, que a suvez secet|aea
coa ottas palabtas y, acetcacose caca vez as, lacet|a|c|a ce
cacapalabta|apl|caeasilaaayotiacelaspalabtasceeseleagaa-
]e. 8|leeaos uatexto, latotaac|ucelseat|coesuaptocesoc|a-
lg|co/tecuts|vo. las palab,as as usuales t|eaea aucbos seat|cos
v|ttuales,cepeac|eacolaptec|s|acelseat|coceuaapalabtaeauaa
ttasecelseat|cocelaspalabtasquetotaaapattecelaa|saattase
oela|saoc|scutso,elseat|coceestasc|teteatespalabtasacqu|ete
totaaeatuac|a cel seat|co global ce lattase o c|scutso, elcual
acqu|etetotaaeatuac|acelseat|copatt|culatcelasc|teteatespa-
labtas. Deesteaoco,coapteaceaoslattaseapatt|tcelseat|coce
laspalabtasala|saot|eapoqueelseat|cocelaspalabtassect|s-
tal|zaapatt|tcelqueeaetgecelattase.
Aacaaos que tecutt|aos al coatexto pata aclatat el seat|co
celtexto, cosaquebaceque toca lectutaceua textoc|tic|l o ce
uaa leagua exttaa]eta se baga a patt|t ce uaac|alg|ca tecuts|va
palabtas texto coatexto, basta elsutg|a|eato cet|a|t|vo cel
seat|co.
Lstee]eaplo,telat|vo alaestetaesp|t|tualqueeaetgecelaac-
t|v|caccetebtal,tea|te|ac|tectaaeateasta.Poceaossupoaetabo-
taquelaotgaa|zac|ab|petcoaple] acelespit|tu/cetebtoes|asepa-
tablecelcoaple]ott|a|tat|o.c|a|g|ca tecuts|a bologtaaa.
Puecequeele]eaplocelatepteseatae|apetcept|vaaosaclate
eaeseseat|co.
Ieccec/ony ceresentoc/on
Xuestto cetebto slo coaoce el auaco extet|ot v/o vat|ac|o-
aes/c|teteac|as,y,cacauaoasuaaaeta,losteceptotes seasot|ales
soaseas|bles alasvat|ac|oaesceestiaulos.
quia|cos(oltato,gusto),
aeca|cos(tacto,oico),
lua|aosos(v|sta) .
1 1 6
loque
sepu
cecectc
elauaao
xtet|ot,coaoaia|ao,esque
pteseataciteteacms,vatacuaes,siaihtuces,coastaac|as.lasvat|a-
c|oaes/c|teteac|as tec|b|cas/aaal|zacas pot los teceptotes seasot|a-
lessoacoc|t|cacas/ ttaasa|t|caseatotaaceottasc|teteac|as,celas
quelasaeutoaascoc|t|caalaaaga|tuc,aolaaatutalezacelaspet-
tutbac|oaesseat|cas.
ketoaeaoselcasocelav|s|a.
Lauapt|aetestac|o,lasclulastet|a|aaasespec|al|zacascoa-
putaaaaalit|caaeatelasc|teteac|asyvat|ac|oaeslua|aosas(ttataa-
coalguaasuaatotaa, ottasua agulo, ottasuaa liaeaceot|eata-
c|a), y ttaasa|tea sus |atotaac|oaes, eatotaa ce aoc|t|cac|oaes
ce lattecueac|acelos |apulsos elctt|cos (poteac|al ce acc|a) al
tea seasot|al cott|cal odhoc, que tea|te los aeasa]es, vueltos a
ttatat a c|teteates capas supetpuestas y a c|teteates teg|oaes cel
cetebto. las pol|coaputac|oaes cetebtales ttataa/ttaastotaaa/ot-
gaa|zaalasc|teteac|atec|b|caseatuac|acelospt|ac|p|ospol|lo-
g|c|ales cel espit|tu/cetebto basta establecet, ce totaacas| s|aul-
taea,latepteseatac|a,lapalabta,la|ceaqueeaetgeacelptoceso
cetotaalglobal.
Laelcutsoceestosptocesosce|atet-ttaas-coaputac|oaes|atet-
v|eaeaesqueaas,ottecnsycategotiasoc|oc|queteal|zaalategu-
lac|a celas apat|eac|as, testablecea las |ceat|caces a pesatcelas
vat|ac|oaesce losestiaulos, coast|tuyea|a vat|aazas
, coastaac|as
yestab|l|cacescelascosaseaelespac|oycoas|cetaasusaov|a|ea-
tosy ttaastotaac|oaes ea elt|eapo. Deeste aoco sepoaeea ac-
c|a uaaesttateg|ace tecoaoc|a|eato cela|ceat|cac a ttavs cel
caab|o,yuaaesttateg|aceceteta|aac|acelcaab|oattavscela
|ceat|cac.
Aestos ottecns/ esqueaastuacaaeatalesseaaceaycoab|aaa
ault|plesottecns/ esqueaas|atetaec|at|osy tlex|bles, que peta|-
tea|ceat|t|catuaob]etoauevoseguauat|po(s|lla,caaa)ototaas
auevas(esct|tutaeg|pc|ao cb|aa). losesqueaastecoga|t|vostlex|-
blesttataalastotaascelos ob]etoscescoaoc|coscoas|cetaacosus
s|aettias,c|s|aettias, aaalogias,c|teteac|as. Ia s|tuac|oaes|ac|tas
o aate cosas auevas se poae eaacc|a uaa esttateg|acogn|t|vace
apl|cac|a,aoc|t|cac|a,|aclusoce|aveac|aceesqueaas.Deeste
-U
Es cierto
.
que las inva
lauacoextet|ot.
latepteseatac|oaeaetgececoat|gutac|oaescetebtales,petose
ttatace
a
.
acoat|gutac|oaaeatalquetotaa|aagea, cuyaaatuta-
lezaesc:stutacelacelascoat|gutac|oaeseac|tcu|tos|atetaeuto-
aalescecoaceeaaaa.
tepteseatac|oaeselptocuctoceuaptocesoaottogeat|coy
sutet:co que la coasttuye ea totaace uaa |aageaglobal, seat|ca
|aaec|ataaeate alavezcoaov|s|oaob]et|vacelascosastealesy
coaoaptop|ac|oasub]et|vaceestav|s|oaob]et|va(tocapetcepc|oa
c
`
a
ottau
yope
c|bo|apllc|to). Y s|aeabatgoesealaapto-
piacua sub]etivaa.saa coace latepteseatac|oa es seat|ca coao
pteseac|a ob]et|vacelateal|cac celas cosas, y eaabsolutocoao
uaa|aagea. Pues esta|aagea,ptoyectacasobteelauacoexte-
t|ot, ocupatocoellugatcelauacoextet|ot,se|ceat|t|catotalaea-
tecoaesteauaco, escec|t|ceat|t|catotalaeateesteauacoasl.
Aslsecoast|tuye,pues,elbuclepetcept|vo,pattecelosestlaulos
tls|cos que tec|bea los teta|aales seasot|ales, coc|t|ca, ttaastotaa,
otgaa|za,ttacuce,vuelveattacuc|testosestlaulos,teal|zac|tcu|tos
|a
etcoa
utaates ea
ao
!
|eapoquelo
tecoaoce coao |aageaeaelseaoceuaauaco utetot. Llauaco
celtecuetcoesua|coceesteaoco a cos oabl|gos opuestos, uao
ealoasextet|otceuaauacoextet|otsepatacopatas|eaptece
sl potelt|eapo,elottoealo as|atet|otcel auaco |atet|ot.
Xuesttoslaatasaasysueostaab|easoatepteseatac|oaes,aua-
quelosptocuc|aosc|soc|acolosyl|betacolosceauesttaspetcep-
c|oaes. se cespl|egaaeauaua|vetsolaatasaaque,eaelsueo, ac-
qu|etelacoas|steac|acelateal|cac.
Desceeseaoaeato,cebeaospeasatalavezlaua|cacylacua-
l|caccelotealylo|aag|aat|o.
laua|cacluacaaeatalcelapetcepc|a, celtecuetco,cellaa-
tasaa, celsueoestealatepteseatac|a. Xoex|ste a|aguaac|le-
teac|a, |attlasecaa la imagen misma, eatte uaosy ottos, estaesla
taza ceque la aluc|aac|a se le|apoagaal aluc|aaco coao pet-
cepc|a vetcaceta, que ao coao |lus|a |aag|aat|a, la exc|tac|a
coaelecttocosceceteta|aacas teg|oaescelcttex bace sutg|tte-
cuetcos que se |apoaea coao petcepc|oaes, el ua|vetso laatasaa
celsueoesseat|cocoaotealcutaateelsueo. Hays|acucaua|-
caccelotealylo|aag|aat|oeaela|velcela|aageaaeatal.
121
1ocopasapotlatepteseatac|a. eselc|scog|tatot|o eatte pa-
sacoypteseate,eattev|g|l|aysueo.Potello,auaquelapetcepc|a
celotealseopoagaalasv|s|oaes|aag|aat|as,la representacin es
el acto constitutivo idntico y radical de lo real y lo imaginario.
.
Pet
el
spit|tubuaaaosabec|st|agu|t,easustepteseatac|oaes,
loiaaguato,elpasaco(tecuetco),loteal|aaec|ato.8abequetaa-
tasaeacoaeltaatasaa.8|b|ea|gaotaquesueaeasussueos bace
lac|st|ac|aeaelaoaeatoquesecesp|etta, yelloeatocaslsso-
ciecaces,|aclu|caslasatca|cas,coaceaosebacelac|st|ac|aeatte
teal|cace|lus|a, s|ao eattecos t|posceteal|cac.
Lspoataeaaeate,elespit|tubuaaaoc|sc|etaelasc|teteac|asea-
ttepetcepc|a, tecuetco,taatasaa,sueo,peto|gaotasuaatutale-
zace|aagea aeatal. lecaa lapetcepc|auaesta tusceteal|cac
pteseateptoyectaacola tepteseatac|a al auaco |aaec|ato, a|ea-
t
asqueeltecuetcoseeacueattatettoyectacoeauapasacocoavet-
ticoeataatasaa,eltecuercesecegtaca,petolasest|aulac|oaescot-
t|calescoaelecttoco
yaevocacasauesttaaquepuecevolvetaea-
coattatlaptec|s|aylav|tuleac|acelapetcepc|a. Potult|ao los
taatasaassoac|soc|acoscelapetcepc|aasicoaocelateaeo-
tac|
a,s|eacoveat|lacosauaua|vetsoqueesseat|cocoao|aag|-
aato.
8|
l espit|tubuaaaocoas|cetaceaaaetac|teteate sustepte-
seatac.oaes es potque el cetebto las ttatace aaaetac|teteate. lo
quec|teteac|alapetcepc|acelsueo,aosoaua|caaeatelascetet-
a|aac|oaesob]et|vascelauaco extet|otsobteelapatatoaeutoce-
tebtal,escottelat|vaaeateelcoattolotgaa|zacotcelasapat|eac|as
extet|otes pot c|cbo apatato. ste les |apoae los aatcos estt|ctos
cel espac|o y elt|eapo, les soaete a esqueaas ce|ceat|t|cac|a y
ob]et|vac|a,coaoloscecoastaac|a,coasttuyeacoceesteaocola
cobeteac|aylaestab|l|cacptop|aaeatepetcept|vas.Laelsueo,ea
caab|o,bayalavezcescoaex|acelotealextet|otyaplazaa|eato
celospt|ac|p|osotgaa|zacotescelapetcepc|a. losaatcosceles-
pac|oyelt|eaposoatela] acos,losesqueaasce|ceat|t|cac|ayob-
]et|vac|atuac|oaaaceaaaeta|ttegulato|ac|etta elcoattolcela
coastaac|a petcept|vapuece cestallecet, el ua|vets, al coavett|tse
eaalgobota|gueaateyaetaatt|co,p|etcesucobeteac|ayestab|-
l|cac. lo que ptocuce el seat|a|eato ceteal|cac ea la petcepc|a
es lacoptocucc|a pot el auaco extet|oty elespit|tu/cetebto ce
uaatepteseatac|aestableycobeteate.loqueptocuceelseat|a|ea-
toceteal|cac eaelsueoesla|atettupc|aceestacoptocucc|a,
s|eacoestacoptocucc|aloquepeta|tequelateal|cacaeatal|a-
coattolaatee|acoattolacacelsueose|apoagacoaoteal|cac.
..
latelac|aeattelotealylo|aag|aat|oes,pues,ceuaacoaple-
].cac asoabtosayaque soa alavez|guales,c|teteatesy opuestos.
loscosauacosaatagoa|stasycoapleaeatat|ospatteade lo mis
mo, uaocelapetcepc|ayexplotac|aeapit|co-tac|oaalceloteal,
122
elottoceltaatasaa,celsueoycela|to. coaoveteaos,seal|aea-
taa el uao al otto, aua as, s|eapte bay algo cel uao eaelotto.
Pottaato, labuaaa|cacvaacesattollatcoa las a|saasapt|tuces
cetebtaless|aultaeaaeateuacoaoc|a|eatocacavezasob]et|vo
celua|vetsoylost|aglacosastabulososceua|vetsos|aag|aat|os.
cosaexttaotc|aat|a,estoscoscesattollosvaaa|atettet|t|acesaate-
aeate.
III. LL GRAN PROBLEMATIZADOR SOLUCIONADOR
Un GPS hipercomplejo
Ll cetebto aa|aal, lo beaosv|sto,puece set coas|cetacocoao
uageneral problems solver, y loestaatoascuaatoaayotesseaa
susapt|tucesesttatg|caspatacoaocet actuat.Llboabtec|spo-
ae,coa,eay potsucetebto,aosloceesttateg|ascoga|t|vasces-
coaoc|cas ealos ottos pt|aates, s|ao taab|acelapos|b|l|cac ce
c
`
|tatsuscoaputac|oaes,escec|tceetectuatsusesttateg|ascog-
mt:vascoalaayucacelleagua]e,laspalabtas,losc|scutsos,las|ceas,
lalgca,lacoasc|eac|a,ypotellocelaayucapatlaate,|atel|geate,
coascieatecesuscoapaetossoc|ales.D|spoaecelapos|b|l|cacce
|ategtateasilaexpet|eac|apetsoaalylaexpet|eac|acolect|va/b|s-
tt|ca alaaceaacaealacultutaytec|stt|bu|caeacacaespit|tu, va
la ecucac|a-' D|spoaece la c|alct|ca
cetebto-espit|tu aaao ut|l,
queeapt|netlugatttaastotalataaaeabasta,lap|ectaeaataa
yque,ceptobleaaseasoluc|oaesycesoluc|oaeseaptobleaas ba
teal|zacolostaatst|coscesattollosptct|cosytca|coscelass.c|e-
caces buaaaas.
Co
aocualqu|etapt|tucatatesolvetlosptobleaaspatt|culates
aasc.vetsos, lac
ea
et
es
1
eelaac|a|eato,set|]aaeattelass|aaps|sviasycoaex|oaes
p
:legiac
s, ueexcluye
aottasviasycoaex|oaesueeauapt|a-
eipioetaa:gualaeatepos:bles Dea|ilacoasol|cac|eacelosao-
coscepetc|b|t,coaocet,cteet,peasatuevaaacoavett|tseeatu-
t|aas,t|g|ceces,cogaat|saos.
hoobstaate,eaelcetebtouecaatecescetotaablesytlex|bles,
pos|b
atatloauevos|asetpt|s|oaetocelasexpet|eac|aspa-
sacas.Deesteaoco,elespit|tucel|oabteueeave]eceaoestcoa-
ceaacoaeave]ecet.
Petosobtetocoeseala]uveatuc,espec|alaeatepotpattecelos
aal|ategtacosylosaatg|aales,coacelacut|os|cac,elespit|tuce
aveatuta, laault|pl|c|cac ce loscesalios, c|t|cultaces,ptobleaas,
eacueattos poaeaeaaov|a|eato laapt|tuc cel uP8 patatesolvet
losptobleaas
Loslia|tes,clausutas,coasttea|a|eatosueexpet|aeataeluP8
|uaaaosoaeu|l|btacospotsu||petcoaple]|cac,uelepeta|teto-
aatcoasc|eac|acesuslia|tesseasot|ales,cetebtales,leg|cos,cultu-
tales, es cec|t, aoseloteaetloseacueata, s|ao taab|acesattollat
su coaoc|a|eato|ategtaacoel coaoc|a|eatocesus ptop|os lia|tes
ysuptop|a|gaotaac|a.
ista||petcoaple]|cac cetebtal es a lavezt|ueza,tecuac|cac,
ceb|l|ca
,ttag|l|cac.Llevaeasiapt|tucescottectotas,esttatg|cas,
ptospectivas,|aveat|vas,auauetaab|at|esgoscetegtes|oaes,blo-
ueos,double-binds, aeutos|s. Las|atetteteac|as|acesaateseattela
petcepc|eacelotealy losbtotes|aag|aat|oscoacuceaala|avea-
c|eacteacota, auaue taab|a a|lus|oaesycel|t|os.
Pot ello teaeaos ue vet s|eapte los cos aspectos, coacuttea-
tes y a
les,cuatasceaeac|asv|v|cascoaovetcacesabsolutas|Qu
ptogtesioaes tabulosas y u tegtes|oaes espaatosas, |acluso ea el
coaoc|a|eato as ob]et|vo, coao auestta c|eac|a coateapotaea
(ctt. Vot|a, l l).
Yloasoabtosoptec|saaeateesue, eaocas|oaes,ealategte-
s|ea |ataat|l|zaate,laaeutos|stottutaate,lalocutalaaeatable, sut-
geauaav|s|ea|lua|aacota,uaa|ceatecuaca,uaatuptutaealaev|-
ceac|a obtusa. . 8i, ea la aveatuta cel coaoc|a|eato |ay uaatela-
1 24
c|eac|aleg|
ca, tecuts|vae|acluso|ologtaat|caeatteasap|eac|a
ylaceaeac:a|uaaaas(estaacolauaatotalaeate|asct|taealaotta
alaaaaetacely|ag-yaag)
La gran desconexin
La coaex|ea coaoc|a|eato acc|ea puece set etectuaca coa
uaaextteaatap|cezce|atetveac|ea.
a) pot losc|tcu|tos-tene] os |aaatos, patt|culataeate coace |ay
ua auaeto auy cb|l ce s|aaps|s eatte los teceptotes seasot|ales y
los ausculos(coaolacoattacc|eacelapup|lacoaotespuestaala
|lua|aac|eacelatet|aa),
b) potlosautoaat|saos acu|t|cos/ apteac|cos(tetle]oscoac|-
c|oaales) ,
e) potels|steaa|otaoaal ce|ac|tac|ea/exc|tac|ea.
istosautoaat|saos|atta-esp|t|tualeslepeta|teaalespit|tub|ea
seacos|cetatesttatg|caaeateelcoa]uatocelaacc|ea,b|easea|a-
clusol|betatsutenex|eauepuecetetet|tseaottosob]etosDeeste
aoco, el autoaat|sao ealacoacucc|ea ce ua autoaev|l peta|te
c
`
as|cetat b|easeael coa]uato celttayectoue uecapot |acet,
b:ea seaasuatos totalaeatea]eaos a lacoacucc|ea celautoaev|l.
istatelat|vacescoaex|ea eatteelespit|tuy el coapottaa|eato
selo es pos|ble potuelapatte cetebtal |atetaec|at|aeattelapet-
cepc|eaylaacc|ea,ueeahoro sapiens estcoas|cetableaeatece-
sattollac
a, c
oapottactcu|toseacabalgacosptotuacos,cas|a]eaos
alasexcitacuaesextetotesy alascec|s|oaesausculates.
ila|aoaacesubcoaectaco,lellevaaesesasegutatelcoattolce
s
cuetpo,el
s|actoa|saocesus
ov|a|eatos,lasopetac|oaesptc-
ticasy,ptecisaaeateeaestepetoco,escuaacoseautootgaa|zala
autoaoaiatelat|vacelespit|tu/cetebto, escec|tsuaocepeaceac|a
|aaec|atacoatespectoalaacc|ea.
Apatt|tcea|i,laspos|b|l|cacescecescoaex|eaeatteelespit|-
tu/cetebtoylaacc|eapeta|teacoapteacet,eael|oabte.
1) laptol|tetac|eataatasat|ca,aoseloaoctutaa,s|aotaab|a
c|utaa, |aclu|ca la v|ca cot|c|aaa act|va (easoaac|oaes) e |acluso
cuaaco|aycoaptoa|soact|vocoaelauacoextet|ot(ceesteaoco
eael cotazeacelabatalla, 8oaapattesueaaue|aceelaaotco
1oset|aa),
l) lapos|b|l|cac cecoaceb|typeasat |acepeac|eateaeatecela
acc|ea eacutso, |acepeac|eateaeatecetocaslas acc|oaes ys|at|-
aal|cac ptct|ca,
3) lapos|b|l|caccetetlex|oaatyaec|tatptotuacaaeate,
1 25
4) eaellia|te,lapos|b|l|cacceaec|tac|oaesttaasceaceatales
(queaaa|t|estaauaestacob|poaetabol|coopuestoalestacocealat-
aa)yceextas|s(quepoaeaalotgaa|saoyatocoelsetalsetv|c|o
ceuaacoaua|oaaetacoga|t|va).
Deesteaoco,elesplt|tu/cetebtobuaaaopuecel|btatseaact|-
v|caces pet|coga|t|vas (taatasaas), coga|t|vas, aetacoga|t|vas, ce
aaaetatelat|vaaeatel|betacaceloscoastte|a|eatoscelaacc|oa
y, ala|saot|eapo,celeatotao. la|ab|b|cc|oacelaacc|oa,expe-
t|
eatacapotttusttac|oa,ttacaso,double-bind, puecesusc|tateasl
a:saa la teuex|oa, la |aag|aac|oa que eveatualaeate peta|t|ta
supetat la
.
s|tuac|oa, es cec|tque coatt|buyea a lavez a lateue-
x|oayelttataa|eatocelascoattac|cc|oaescelaex|steac|apotpat-
tecelesplt|tu.
e
Asl pues,eluP8, ala|saot|enpoqueext|eace cas| al|at|a|to
sup
`
l|valeac|a pata tesolvet los ptobleaas ptct|cos, se eaaac|pa
telat:vaaeateea/pot/pataelcoaoc|a|eato,ycev|eaeaosolosolu-
c|oaacot,s|aotaab|eaplaateacotceptobleaasyptobleaat|zacot
cesoluc|oaes.Lasuaa,aosoloesuauP8, s|aoquesobtetocoes
uauP8, uagtaa
soluc|oaacot ptobleaat|zacot
Ltect|vaaeate,tocaslassoluc|oaesquebastaabotasebaaapot-
t
coalosptobleaasbuaaaosptct|cosycoga|t|vos,baabecbosut-
git auevos ptobleaas. Cottelat|vaaeate, el esplt|tu que se abte al
auacoysevuelvesobtesla|saovaaplaateatselascuest|oaestua-
caaeatalescelseat|coce lav|cay la auette,celaaatutalezacel
ua|vetsoycelateal|caccelateal|cac.
Deeste aoco,el coaoc|a|eato y lacoasc|eac|acelagtaaces-
coaex|oaaosllevaaala|ceacequelabuaaa|cacaosoloseplaa-
tea los ptobleaas que puece tesolvet, s|ao taab|ea, y sobte toco,
losqueaopuecetesolvet.
(Deabllaptol|tetac|oa|aauc|ta, eaelcutsocelaaveatutabu-
aaaa, celas 8oluc|oaes |aag|aat|as. . . Peto esto es otto capltulo. )
126
Crftio
Computar cogitar
L comptica desarrollada conduce
a la cogstica. PASK
L cogstica profundizada conduce a
la comptica. FODOR
Coaobeaosv|stoyvaaosavet,ealaact|v|caccelesplt|tubu-
aaaoaacaescapaalacoaputac|oa, auaqueeltococeestaact|v|-
cacaopoctlatecuc|tse alacoaputac|oa.
Operaciones computantes y operaciones cogitantes
lacog|tac|oa(peasaa|eato),queeaetgecelasopetac|oaescoa-
putaat
eslaaqu|aacetebtal,tettoactuasobteestascoaputac|o-
aes,lasuti|za,lascesattollaylasttaastotaatotaulacoseeaellea-
gua]e.
kecoas|ceteaoslapetcepc|oa,tepteseatac|oaesypalabtassella-
aaauaas a ottas. palabtas, |ceas, ttases seasoc|aalat|aaaeate a
latepteseatac|oacuyoseleaeatos,eveatos,acc|oaes,cosas,setesce-
aotaaycuyoseat|coglobalces|gaaa. Lsc|ettoqueeaelactocela
petcepc|oa bay aal|s|s y slates|s |attal|agulst|cos, peto elleagua]e
leapottaalapetcepc|oalapos|b|l|caccesett|aaaeateaaal|zaca
cesct|ta, coaua|cacaalosceas, tetlex|oaaca,cesetbecbacoas
c|ea te.
lac
.
og|
c|oasetotaul
potelleagua]e, elleagua]elepeta|te
a
.
acog:tacuae
.
l
ttatataosololoqueesaatet|otalleagua]e(laac-
cua,la petcepcua,eltecuetco, elsueo),s|aotaab|ealoquece-
peacecelleagua]ea|sao,losc|scutsos,las|ceas,losptobleaas.
127
lacog|tac|aaotept|ae alacoaputac|aeaabsoluto. 8ec.-
sattollaapatt|tcelacoaputac|aycesattollaastaeauaauevo
a|velce otgaa|zac|a, elleagua]eesalavezcoaputaco(eaelpt|-
aeta|velcelaatt|culac|acelossoa|cosotoaeaasycelasesttuc-
tutac|oaes s|atct|casptotuacas), y cog|taco (ea el a|velce latot-
aac|ace las palabtasy laeaetgeac|acel seat|co). Il c|scutsose
totaa ea uac|tcu|toce
coaputac|a cog|tac|a,
y setotaulaealacog|tac|acelseat|co.
lacog|tac|aapottaycesattolla, eas|ab|os|scoalacoaputa-
c|a, eltepettot|o ce las palabtas, laotgaa|zac|acel c|scutso, la
pos|b|l|caccecoas|cetatpalabtasyc|scutsoscoaoob]etosuepue-
cea set tetlex|vaaeate coas|cetados (ea suseat|co, su acecuac|a,
sucobeteac|a)yttatado(potottaspalabtasyottosc|scutsos). D|-
cboceotto aoco, lacog|tac|a ptocuceuaaauevaesteta,uaaue-
vo aoco ceotgaa|zac|acelcoaoc|a|eato, aluelacoaputac|
ptopotc|oaasuaococeotgaa|zac|aptop|o.Haypuesuabuclete-
cuts|vo|ac|soc|able.coaputac|a cog|tac|a.
Auaueaucboasceaple] o ue loscc|gosut|l|zacos potla
coaputac|acetebtal, elleagua]ees, coaoaullos, uas|steaace
c|teteac|ase |ceat|caces,ylacog|tac|acesattollacoao opetac|o-
aeslg|caspataelpeasaa|eatoloscost|postuacaaeatalesceope-
tac|oaescoaputaates. sepatat/asoc|at.
COMPUTACION COCIJACION
disociacin disyuncin
seleccin
afirmacin
rechazo/ exclusin
negacin
oposicin contradiccin
distincin/ aislamiento
separacin
(anlisis)
anlisis (por el lenguaje)
delimitacin definicin
distribucin
- s/ no s
- sujeto/ objeto
.
precategoras
- categoras
.
preciases, series - clases
128
COMPUJACION COCITACION
relacin conjuncin
dependencia causalidad
coordinacin
- interdependencia coordinacin de las pala-
- interaccin bras / ideas en discursos
- reunin
asociacin sintetizacin si stematizacin de las
- j erarqua ideas
- nucleacin
identificacin principio de identidad
semejanza, equiva-
lencia
asociacin condicional s. .. entonces
Deeste aoco, lasopetac|oaesasoc|at|vasyc|soc|at|vasacu|e-
tealatotaalg|cacecoa]uac|a,c|syuac|a,at|taac|a aegac|a
coac|c|a,coaautac|a,c|stt|buc|a,etc.Ilpt|ac|p|oce
|ceat|cac
elpt|ac|p|ocecausal|cacpueceaset totaulacosycespustotaa
||zacos. loseauac|acosyptopos|c|oaeseaacelaatesetaexaa|aa-
cosba]olacoas|cetac|acelovetcacetoolotalso. Ilb|coac|c|o-
aal(s|y slo s|), lacobleaegac|a,els|log|saocev|eaeaopetac|o-
aesespecit|cascelpeasaa|eato. la|acucc|apuecesetptact|caca
ceaaaetacacavezasptuceate(vet|t|cacota/explotacota)ycaca
vezasaucaz(b|pott|ca). lacecucc|asecoast|tuye coao ptue-
ba lg|ca. Il] u|c|o se cesga] a eataato ue tal toaaaco totaace
eauac|aco (elu|c|ces eateac|co auieael seat|co kaat|aao ta-
cultaccepeasatuapatt|culatcoaoalgo coatea|coeauaua|vetsal
cesubsua|telcasopatt|culateauaua|vetsal,cebuscatelua|vet
saleaelpatt|culat).
lac|alg|cacoaputac|oaaltuacaaeatal.
.
SFPARAR lO UNIOO
UNI RLO SEPARAOO
ueealacoaputac|acetebtalsecesattollaea
,ANALISIS*
(descomposicin, aislamiento, distincin)
* SI NTFSI S
(reunin, j erarquizacin, centramiento, globalizacin)
1 29
seault|pl|cay at|aaalcoavett|tse, potelleagua]e,ealacelpeasa-
a|eato, peto sta, coaoveteaos, solo tataaeate logta teal|zatel
pleao eapleocelac|alog|ca aal|s|s siates|s, asicoaocelac|a-
log|ca.
C
IVERSIFICAR (clasificar, seriar)
UNIFICAR (reunir, nuclear)
lac|alog|caceloa|saoyloc|teteate, uesecesattollagtac|as
alleagua]e,taapocologtateal|zatsupleaoeapleo.
_percepcin
_
de lo diferente en lo mismo
computacin:
percepcin de lo mismo en lo diferente
_Goncepcin de la unidad en lo diverso y lo mltipl
cogitacin:
concepcin de lo diversos y lo mltiple en lo uno
De tocos aocos, elpeasaa|eato c|spoae ea acelaate celapo-
s|b|l|cacceob]et|v|zatse, eoaocetse, coattolatseasia|saototau-
laaco yptec|saacoaosololasteglas ce lagtaat|caylas|atax|s,
s|aotaab|alospt|ac|p|os,categotias aocal|cacesuegob|etaaa
suotgaa|zac|oa.
Deesteaoco, ala|saot|eapouecoapottaptocesos|attal|a-
guist|cos, sublog|cose|acoasc|eates,elcoaoc|a|eatobuaaaopuece
cesattollatseealaestetaptopos|c|oaal(l|aguist|co-log|ca).
La instancia lgica
lacog|tac|oaeluc|calosptocesoslog|cos,loscoaceptual|za,los
estuc|a, les cavalotce aotaa, al a|sao t|eapo ue es aptapata
coas|cetatsuslia|tes.
Cuaacosetotaulaytotaal|za,lalog|cacoast|tuye,aoellog|-
c|alcelacog|tac|oa(elcuales coast|tu|co pot elcoa]uatocelos
1 Las categoras son los predicados ltimos y ms generales que se pueda atribuir
a una cosa (Aristteles) y, para Kant, las categoras designan, no ya el modo de ser
de la realidad, sino nuestro modo de conocimiento. Ejemplos de categoras aristo
tlicas: l a sustancia, la cualidad, la cantidad, la relacin, el lugar, el tiempo, la
posicin, la condicin, la accin, la pasin. Para Kant, cuatro triadas con doce
categoras: cantidad (unidad, pluralidad, totalidad); cualidad (realidad, negacin,
limitacin); relacin (sustancia e inherencia, causalidad y dependencia, accin rec
proca); modalidad (posibilidad e imposibilidad, existencia y no existencia, necesidad
y contingencia).
1 30
pt|ac|p|os/ teglas/ categotiasceleateac|a|eato),s|ao,en el seno y al
servicio de este logiciab>, uas|steaacept|ac|p|os/teglascoasagta-
cos a gu|aty vet|t|cat la coas|steac|a y elt|gotcelas opetac|oaes
ueceteta|aaa los eauac|acos, coattolacealgua aocolacoas|s-
teac|ay elt|gotcelos eacaceaaa|eatos coaputac|oaalesue ase-
gutaaelseat|cocelasptopos|c|oaes. Potloceas,lalog|cacoa-
teapotaea, eapatt|culatlalog|captopos|c|oaal,t|eaepot ob]eto
elclculc(lacoaputac|oa)celasptopos|c|oa.lasaotaascelope-
tac|oaal|sao(8t|caaa
) soaeteatocopeasaa|eatoalaval|cac|oa
cesuscoaputac|oaes.uacoaceptoess|aoa|aoceuaaset|eceope-
tac|oaes, y cebesetcet|a|co eatelac|oa a las opetac|oaese]ecuta-
caseaelcutso celaceteta|aac|oacesuapl|cac|oa(ceabilael|-
a|aac|oa, pot esta escuela, ce los coaceptos ao opetatot|os -ao
coaputables-,coaoelt|eapo absoluto oelespac|o absoluto).
Deesteaoco,veaosue tocacog|tac|oaaosoloseetectuaea
v|ttucce opetac|oaescoaputaates celo ba]o(|attal|aguist|case
|attalog|cas),s|aouetaab|aaeces|tauacoattolcoaputaatepot
loalto(log|ca). 8|esc|ettouelalog|caestableceteglascecoa-
|eato,yuestec|t|ge/coattolalasopetac|oaeslog|casueloc|-
tgeaycoattolaa,cosauehaceueeacoatteaosceauevoelbucle
coaput|ca/cogist|ca.(De|gualaoco,elclculoauat|co ylasaa-
tea
!
|casc
ast|tuyeaeaacelaateuaasupta-cog|tac|oaue|apoae
sus tgotes .aplacables a toco peasaa|eato ue le atecte, auaue
estasupta-cog|tac|oataab|acepeacecelacog|tac|oauecoast|-
tuye,taab|aeaestecoa|a|o,uaasupta-coaputac|oa.)
Pensamiento y lenguaje
Heaos v|sto ue ex|ste uaa |atel|genc|a aa|aal cesptov|sta ce
leagua]ey ue uaapatteceauesttopeasaa|eatoes subl|aguist|ca.
Petopoceaossegu|tlasat|taac|oaesalavezsegutasyaat|zacas
ceCboaskyyQu|ae.patauaabueaapattecelpeasaa|eatoaece-
s|taaos laaec|ac|oacelleagua]e(Cboasky,eaP|aget,Cboasky,
l --, pg. l), Apatt|tceceteta|aaco uabtalcecoaple]|cac,
2 Cfr. P. W. Bridgman y I. B. Cohen, ed. , The Logic ofModern Physics, Salem
(NY), Ayer Co, 1 980 (1 ed. , 1 927).
` El concepto de nmero no es primero para el nio (a no ser los nmeros del 1
al Y parece que la constitucin de series y clases sea anterior a su propia consti
tuCJon.
" Pensamos incluso
_
que
.
hay una ac
_
tividad cognitiva, inteligente y o intuitiva, que
n
.
o
uc|a, la
.
pet-
petuac|oa,elcesattollocelacultuta,cuaatopatalaute|ge
^
cia,el
peasaa|eatoylacoasc|eac|acelboabte,estaacoasustaacialalo
buaaaocelobuaaao,quesebapoc|cocec|tqueesel leag
a]eel
quebacealboabte.Petoesta|ceaaut|lauaavetcaccoaple] aque
bay que cestacat. el lenguaje ha hecho al hombre que ha hecho al
lenguaje; ce|gual aoco,el lenguaje ha hecho la cultura que ha pro
ducido el
l
enguaje.
Llleagua]eesvetcacetaaeateuac|scog|tatot|o.
- eatte coaputac|oa y cogitac|oa(coao acabaaos cevet, el
leagua]eesalavezcoutacoycog|taco),
.
- eattelo|aaatoyloacqu|t|co. laapt|tucpataelleagua]e(ac-
qu|t|cal|logeat|caaeateeaelcutsocelaboa|a|zacoa)es|aaata
eahamo sapiens, auaquetocaleaguacebesetapteacicaeaelseao
ceuaacultutaytocaleaguapeta|teacqu|t|ttocoaquelloqueuaa
cultutacoaoce,
- eattelo|ac|v|cualy locolect|vo,lopetsoaalylocultutal.Al
lotaatpattecelaaeaot|a|ac|v|cual,laspalabtaslotaaapattece
laaeaot|a colect|va, que se petpetuateptocuc|acosey ault|pl
|-
cacoseealasaeaot|as|ac|v|cuales.Ala|saot|eapo,elleagua]e
lepeta|tealacultuta|apt|a|tseealotaacesabetes,expet|eac|as,
aotaas, al|taac|oaes,ptob|b|c|oaes,eala|at|a|caccecacaesp|t|-
tu,yptopotc|oaacoaello acacaesp|t|tulaspos|b|l|cace
ptop|as
cel cesattollo, al a|sao t|eapo ue e]etce elcoattol soc:al sobte
estecesattollo.1aab|a,ala|saot|eapo,elleagua]epeta|teyase-
gutala|atetcoaua|cac|oaque,alavezqueasegutaelluac|oaaa|ea-
tocelaaaqu|aat|asoc|al, peta|telattaasa|s|oa, lacottecc|oa,la
vet|l|cac|oa ce lossabetese |alotaac|oaes, as| coaolaexptes|oa,
lattaasa|s|oayel|atetcaab|ocelosseat|a|eatos|ac|v|cu
.
ales.
.
Iacoble] uegoluacaaeatalseptocuceeatteelpeasaa:eatou-
c|v|cualylaotgaa|zac|oasoc|al. Llleagua]eesalavez|ac|
.
v|cual,
coaua|cac|oaal y coaua|tat|o(sololpuecelotaulatela:to lta-
tetaalque coast|tuyelasolcacutaceuaasoc|ecac).8oloelleagua]e
estequ|pacoalavezpataasegutatlateptocucc|oacultutal(esce-
c|tlapetpetuac|oacelacoaple]|cacsoc|al)ylasoluc|oa|ac|v|cual
celos ptobleaas (quelavotece elcesattoll
`
c
.
e
lacoa
)
le]|cac so-
c|al).8oloelleagua]epuecelotaulatl acesv:acua,lactt:ca,lacoa-
testac|oa,peta|t|acolesexpl|catse.
s En P. Jacob, De Vienne a Cambridge, Pars, Gallimard, 1 980, pg. 208.
132
utac|asalleagua]e.
- toca opetac|oa coga|t|va, tocologto,tocolaatasaa puece
set aoabtaco, clas|l|caco, alaaceaaco, teaeaotaco, coaua|caco,
exaa|aacolog|caaeate,puecesetbecbocoasc|eate,
las palabtas, aoc|oaes, coaceptos opetaa coao c|sct|a|aaa-
tes,selectotes, polat|zacotespatatocaslasact|v|cacescel esit|tu,
- el espit|tu puece coab|aat al |al|a|to palabtas y ltases,
explotaacoceesteaocoal|al|a|tolaspos|b|l|cacescepeasaa|eato.
Ll leagua]e ttacuce y ttaasl|ete ea eauac|acos l|aeales/ secuea-
c|alesloqueseaaa|l|estacoaos|aultaae|caceacabalgaca,eaelce-
tebto yealo teal. Deesteaoco,locoacoa|taate,lo|atet-tettoac-
t|vo,loault|ple,lo|astaataeosoaexptesacosealacolacelosc|s-
cutsos, a|eattas que laaega-pol|-coaputac|oa cetebtal teptocuce
s|aultaeaaeatelas|aultaae|cacault|plecelleaoaeaopetc|b|co.
las|apl|l|cac|oal|aeal/secueac|alapottaeaotaesveata]aspata
elexaaeacetallacoyasaapl|aaeatepataelpeasaa|eatoaaali-
t|co, petoestas|apl|l|cac|oaeaabsoluto|ap|cetest|tu|teaelt|ea-
poloqueess|aultaeoy eacoattat elb|loceloqueesteacabal-
gaco. Deesteaoco,obptoc|g|o,elc|scutsovaasetcapazceex-
ptesat secueac|alyl|aealaeateloaosecueac|alyloaol|aeal. aa
test|tu|t secueac|alaeate la s|aultaae|cac ault|le ce ua cuacto
coaoLas Meninas (ioucault),ovaacesct|b|teauaaltaseauylat-
galosc|vetsosy coattac|ctot|os seat|a|eatos queasaltaaala|sao
t|eapo auaa|saoesp|t|tu(Ptoust). Llleagua]ees,ceesteaoco,
uaas|apl|l|cac|oa coaple]|zaate quepeta|te ut|l|zat uaapattece
lab|petcoaple]|caccetebtal,coasttu|t/tecoasttu|tuaaauevacoa-
ple]|cac c|scuts|vay,c|alogatceesteaococoalacoaple]|cacce
loteal.
lacoaple]|caccelleagua]e(ycelpeasaa|eato,pottaato)selua-
caeauaac|alog|capetaaaeateces|apl|l|cac|oa/coaple]|zac|oa.Ll
leagua]eesptocuctotceabsttacc|oa,steess|apl|l|cacotealaae-
c|caeaque el|a|aalostasgoscoactetos, s|agulates yv|v|coscelo
queaptebeace,petoescoaple]|zaateeaelseat|cocequecteacoa
elcoaoc|a|eatouaaauevaesleta,coacelaspalabtas,coav|tt|aco-
seeaaoc|oaes y coaceptos, lotaaaualgebtaquesust|tuyeala
coapoaeate |soaotla cel ob]eto (Cbaageux, 1 983, pg. 1 88), coa-
v|tt|eacoeacoaoc|a|eatoteal|caces,cual|cacesoptop|ecacesabs-
ttactascoaoeltt|agulo,lapas|oa,latazoa.
Llleagua]epeta|te|gualaeate,potlat|uezacelvocabulat|oy
lasut|lezacelc|scutso,test|tu|tlocoacteto,escec|t,los|agulathic
et nunc; peta|te, pot ult|ao, ttacuc|t lo v|v|co, es cec|t los seat|-
a|eatos,eaoc|oaesypas|oaes. lac|alct|ca
easaa|eato/leagua]e
133
c|spoaece laapt|tuc pata cesattollat ao selo uaa coaple]|cac ce
lo absttacto, ao selo uaacoaple]|cac celocoacteto, ao selouaa
coaple] |caccelov|v|co,s|aouaac|aleg|cace
loabsttacto ~ coacteto v|v|co
ealaueelpeasaa|eatovayv|eaeceloasco:cteto, s|agulat,v|-
v|co,aloasabsttacto,ua|vetsal,tac|oaal,yte]ecoaellouaacoa-
ple] |cacptop|aaeatepeasaateue,auauesutg|cacel acoaple]|-
caccelaau|aacetebtal, aoestecuct|bleaella. Desceabota,el
set |uaaao puece |ateatat peasat suptop|a v|veac|ay sus|agula-
t|cac,alnusaot|eapoueseplaateaptobleaasgeaetalestelat|vos
asus|tuac|ea ealasoc|eca
c, ealav|cayeaelauaco.
La conscienciacin
lacoasc|eac|aes|asepatablecelpeasaa|eatouees|asepatable
celleagua]e. lacoasc|eac|aeslaeaetgeac|acelpeasaa|eatotelle-
x|vo cel su]etosobtesia|sao,sobtesus opetac|oaes,sobtesusac-
c|oaes. Coao |eaosv|sto, la aatutalezacel leagua]eoltece la po-
s|b|l|cacteuex|vauepetn|teuetocaslasopetac|oaescelespit|tu
se coav|ettaaeaob]etos cecoasc|eac|a. 8ecoast|tuye asi ua a|vel
cetellex|v|caceaeluelacoasc|eac|apuecelevaatatelvueloy,a
su vez, cesattollat la tellex|v|cac cel peasaa|eato sobte si a|saa,
uelacesattollatceauevo.
lacoasc|eac|a,coaotocalotaacecoaoc|a|eato,expet|aeata
uaa sepatac|ea all coace establece uaa coaua|cac|ea. De este
aoco,lacoaua|cac|eacoas|gosupoaela|astautac|eaceuaacua-
l|cac, |aclusoceuaaesc|s|ea|atetaa(coaoceciaCat!o8uates, el
Moi eslacual|cac |aexotable). Petoestaesc|s|eactea, ala|sao
t|eapouelostotaeatoscelacoasc|eac|asepataca,laspos|b|l|ca-
ces cecoaoc|a|eatocesi.
lacoasc|eac|aespottaatoauevacoaua|cac|ea,ala|saot|ea-
poueauevasepatac|eayauevac|staac|ac|eacesiasi, cesialos
ceas, ce sial auaco. iaestaauevacoaua|cac|ea/c|staac|ac|ea
vaa peta|t|t ellaelexaaea, el aal|s|s, elcoattol ce los c|vetsos
coapoaeatesce laua|caccoaple]aue es elactobuaaao ce co-
aoc|a|eato (la tepteseatac|ea, la petcepc|ea, elleagua]e, laleg|ca,
elpeasaa|eato). vaapeta|t|tla|attospecc|eayelauto-aal|s|s,va
apeta|t|tla|ategtac|eacelobsetvacot/coaceptuacotealaobset-
vac|eaylacoacepc|ea.
lacoasc|eac|aseauesttacapazcetettoactuatsobteelespit|tu,
aoc|l|catlo,telotaatlo,telotaaacocoaelloalseta|sao. Petoao
ce] aaeaosceocutt|tuelacoasc|eac|a|uaaaa,easusc|vetsaslot-
aas, auaaoseas|ao|ateta|teate, patpaceaate,ep|leaoaea|ca.
1 34
elo|eaos
et|co|attocuc|tauilasaoc|oaesceleg|ca,celea-
gu
]e,cepeasaaie
'
itoycecoa
c|e
|a,al|acetecoaocetyc|st|a-
gutlae
.
sl
teaoseael l|b
o3 (oosletayaoologia)ycoa-
sagta
ea
`
selcapitulo9 ceeste|bto ptaetoalpeasaa|eatoyala
eoaseieacia.
Cogito ergo computo ergo sum ergo
t 1
Coao kaat v|eta, toco acto otgaa|zacot ce coaoc|a|eato ea
taatouesiates|sceloault|ple,ptesupoaelaobtaua|l|caatece
su-
]etoc
aos
ceate,ue|a
otpotasu|ceat|caceaesteacto.latepte-
seatacuasieapteesatepteseatac|ea.
Deeste aoco, eaelaa|aal, uacomputo cetebtal lecetatocas
lasopetac|oaescoga|t|vas.Y,eaelboabte,uacomputo cogito.
. , El w_gilu deoevolv
r a ser puestosobtelosp|es(lacoaputa-
cua),aieattasuelalilosoliacelsu] etobaciaueaacatasobtela
cabeza(la
oasc|e
c|a). Pataesta,lacoasc|eac|acesietaoatoleg|-
caaeateptaeta,sieacoelcog|tosuexptes|eaev|ceate.Abotab|ea,
oaocteea
9
sbabetaosttaco(El Mtodo 2, pgs. 1 86-349), elsu-
]etoesaatetotal|oabteyalacoasc|eac|a,lacualseloeaetgecoa
lacog|tac|ea.
.
Detocos aocos,cebeaoscoapletatel cogito ergo sum catte-
siaao eauacogito ergo computo ergo sum. islaautocoaputac|ea
!
.
ueelectalas opetac|oaesluacaaeatalescec|st|ac|ea/ua|l|ca-
cuaaecesataspataelcogito yeslacog|tac|eaceestacoaputac|ea
loueeaetgecoaocoasc|eac|acesicelsu]eto. Cosa aca|table
l
s opetac|
xiste una
.
ualida entre 1
a laluz(Cuetpo/Lspit|tu, Aa|aal|cac/Huaaa|cac/8oc|al|cac,
8./Moij 8upetyo, Ltos/Psycb),y,coaesascoac|c|oaes,elps|coa-
al|s|saopucoelabotata|uaateotiab|o-aattopolog|cacelsu]eto,
a|uaateotiace latelac|oa cetebto/espit|tu. lalaatst|cabtecba
ueiteucabt|etapeta|t|olasaucaceszaabull|casceb|casala|aa-
gaac|oaespeculat|vace1uag,ieteacz|,kaakeatteottos,petotaa-
b.abubotecaicas,tegtes|oaes, c|spets|oa,celaeasa]eot|g|aalea
c|vetsosps|coaal|s|s,ueosc|latoaeatteScienza Nuovm> (uecoa-
c|belacoaple]|caccelapsycbe|ategtaalsu]eto),Scienza Vec
chim> (tecucc|oa|sao b|olog|co, y cespus esttuctutal|sta) y Xueva
V|tologia(elabotac|oa ce V|tosexpl|cacotes ce los a|tos cel |a-
coasc|eate), aceas , a aeauco bubocegtacac|oace la|atetpteta-
c|oac|alct|caeaetilismo racionalizador.
lacaateal|zoela|lagtoceeacataatealestosttest|posceps|-
coaal|s|s,petoelaeasa]eesttuctutal|stauetetuv|etoaaucbosce
susepigoaostecbazoalapet|let|alaaoc|oacesu]eto,pataaocoa-
141
s|cetatas ueua|acoasc|eate,tecuc|coauaaaau|aat|al|aguis-
t|caueobececiaaleyesaaea|aas.
Laauesttaop|a|ea, elps|coaal|s|sesuaac|eac|aaueva|aaca-
baca, cesv|ac
, c|slocaca, uealavezcebevolvetasuspt|ac|p|os
tuacacoteseutegtatlosceattoceuaacoacepc|eaasaapl|a. De
toco aocos,espos|;l
uaps|coaal|s|scelcoaoc|a|eato,yesae-
cesatopataelcoaociaieatocelcoaoc|a|eato.
Laestosaoaeatosyapoceaosaca|t|tueceseos,teaotes taa-
tasaas|at|lttaalas|casuecteeaosasputas,uelosatu-t|pos
ptotuacos aocelaa su ue lo sepaaos auesttav|s|ea cel auaco,
uelasexpet|eac|aspt|aotc|alescelapt|aeta|ataac|acoataa|aaa
eaptotuac|caclatelac|eacecacauaocoaelcoaoc|a|eato
Detocosaocos,aocebeaoscoas|cetatuaaceteta|aac|.aua|-
latetalcelopuls|oaalsobtelo|atelectual,s|aouac|tcu|toeabucle
ceuaoyotto,eacuyoseat|cosetectuaelc|tcu|tocecolaacabeza
ycecabezaacolacePtesa Psyc|eycePsyc|e aLtos. Llps|coa-
al|s|s apotte auy. ]ustaaeatela|ceacesubl|aac|ea, peto estaao
cebesetcoas|cetacacoaoep|teaeaeao o c|sttaz |ceoleg|co, s|ao
c
9
aoaetaaottos|sottaast|gutac|eacelal|b|couevuelvetecut-
siva
7
eatesobteauello ue laptocuce(ctt. Castot|ac|s, | -::,,ea
elaisaoseat|co,|eaosv|stoueloesp|t|tualaoeselep|teaeaeao
o elc|sttaz celo cetebtal s|ao, va aetaaottos|s y ttaast|gutac|o-
aes, sueaetgeac|aea elpleao seat|co ue |eaoscaco a este tet-
a|ao (El Mtodo 1, pgs. | -| :, De este aoco, auesttas |ceas
sputast|
aeac|ettaaeateuaatueate|aputa,petopueceaeaaa-
eipatsetelativaaeate,escec|teaaac|patsecesuscoac|c|oaesex|s-
teac|ales ce eaetgeac|a y, eveatualaeate, tettoactuat sobte estas
coac|c|oaesyaoc|t|catlas.
Potult|ao,aospateceueloscoaple]os,eaelseat|cotteuc|a-
a
celteta|ao(coaoelcoaple] oceLc|po),coast|tuyeaaucosgot-
ciaaosps|coatect|vosueaoseloal|aeataaela|to|atet|otcecaca
uao coa telac|ea al Pacte, alaVacte, altalo,alacasttac|ea s|ao
taab|eaalateat|caobses|vacetocopeasaa|eato,|aclu|co
lta-
c|oaalyc|eatit|co,sobteelOtcea, laAutot|cac, la1etatuiayello
aoseloealas|ceassoc|ales,s|aotaab|eaealacoacepc|eacelIa|-
vetso.
11. OBSESIONES COGNITIVAS Y ALEGRAS DE LA CERTIDUMBRE
Potottolaco,laetologiacelcoaoc|a|eatoaosllevaacoas|ce-
t
tuaapuls|eaptop|aaeatecoga|t|va,ueseaaa|t|estaeaapetea-
cias,ceseosyeveatualaeateeauaacescatgacoasua|sta(8|s|ot
| -:- Qu|zpoca
'
aospo
^
etestapuls|eacoga|t|vaea|atetcepea
s
.
obses|oaescogat|vas,coaceaoseloseexptesaalastotaases-
putualescelaaasiecacv|tal,s|aotaab|eaaeces|caces cateac|as
aagust|as. Aas|ecac,cateac|as, aeces|caces, aagust|as a
|aaaua
buuecaue asp|t
alakespuestaapac|guacota,segut|zaate, eu-
totzaate. la obsesiea coga|t|va ce ua |ac|v|cuo cottespoace s|a
cuca a ua coaple]o |c|os|acts|co, ea el ue las |atettogac|o-
aes/aagust|as|ataat|les|aa poc|co coasetvatseottaastotaatsece
aaaetas c|vetsas segualas|a||b|c|oaesosobteceteta|aac|oaesta-
a|l|ates y cultutales, ce tal suette ue alsal|tce la |ataac|a ea la
ecacacol
sceate,
.
uaceteta|aaco t|pocecuest|oaes aas|eg
aas y
ua cetetauaco tipocetespuestas al|v|acotas se |apoaeaea caca
uaocetotaa|apetat|va.
De este aoco se coast|tuyea los themata: soateaas obses|vos
uellevaaeasilasopc|oaespuls|oaales/ex|steac|ales|apetat|vasce
talocualt|poceespit|tuaatelasgtaacesaltetaat|vasuelospto-
bleaastuacaaeatalespteseataaaauesttaaeces|caccecoaocet.teis-
ao/a
.
teisac, l|bettac/ceteta|a|sao, esp|t|tual|sao/aatet|al|sao,
autotcac/ |bettac,etc.losthemata aa|aaae|aclusotecuacaatoca
|avest|gac|ea coga|t|va, |aclu|ca, coao|aaosttaco Holtoa la|a-
vest|gac|eac|eatit|ca-.
loueaa|aala|avest|gac|eaes|gualaeatelo uelapatas|tay
eagaa,cuaao la
uest|eaaas|egeaa,pottacotacelas aagust|asy
totaeatos exis
.
te
.
aciales, ceseacace.a autoat|ca y aecesat|aaeate
latespuesta aliviacota (ceseaca), ue |ace b|ea, ptocuta |acluso
uagoce psiu|co patec|coalgocens|co, cesceesemomeato,coao
lat
puls|vaexc|taaco suceattoceplacet,llegaaco
e
l|tetalaeatele
.
ctoga,y s|acucaasiescoaosecoast|tuyea, se
satistacea,seaaatieaeaysepetpetuaaeacacauaoceaososttoslas
obses|oaescoga|t|vas.
- G. Holton, L'lmagination Scientifique, Pars, Gallimard, 1 98 1 .
143
La doble posesin
Hay que c|st|agu|t la |cea ce vetcac cel seat|a|eato celavet-
cac. la|ceacevetcaccottespoaceauaatesoluc|oacela altetaa-
t|vavetcaceto/ talso, s|a que aecesat|aaeate aos veaaos coaceta|-
cos o atectacos potella. 8|a cesat, eacoattaaos o totaulaaos la
|ceacevetcaceaauesttosclculos, auesttaspetcepc|oaes,auesttas
obsetvac|oaess|aseat|taos|apl|cacoseaello.
betiapt|aatsobtelacecett|cuabteycottetelt|esgocecoattace-
c|tla,peto,lasascelasveces,laaeces|caccecett|cuabtesuaet-
geyc|egaalaaeces|caccevetcac.
Ll seat|a|eato cevetcac/cett|cuabte coapotta elseat|a|eato
celaev|ceac|a. 8|sbotevocalo que katl 8ublet llaaata laexpe-
` Aqu intervienen, en los debates de ideas, incluidos sobre todo los filsofos, ma
temticos y eruditos, las agresividades mamferas, trufadas de acritudes, maldades y
perversidades propiamente humanas.
14
t|eac|acelabcecoacesutge,ceaaaeta|ttes|st|blee|ac|scut|ble
laev|ceac|a(8|sbot,ibdem).
'
laev|ceac|ase|apoaeauao,seapocetaceuao. Hay ev|cea-
c|asc|vetsassegualas|c|os|actas|asylasobses|oaescoga|t|vas.Lv|-
ceateaeate bay que c|st|au|t eatte laev|ceac|a que |apoae la
ptueba log|ca o la vet|t|cac|oa eapit|ca y las ev|ceac|as que ao
t|eaea as ptueba que el seat|a|eato ce su ev|ceac|a, coao pot
e]eaplo la ev|ceac|a ce la Pteseac|a D|v|aa, que a veces agatta
al cescteico aa|qu|laaco su cuca coa la Cett|cuabte ce su
etcac.
8|sbotc|cequeelseat|a|eatoceev|ceac|aaacecelequ|l|bt|o
esttuctutal,celaataoaiaycelotcea,ycoacluyequeeault|aoaa-
l|s|sesteseat|a|eatoaocepeacecelaep|steaologia,s|aocelaes-
tet|ca,aobayqueolv|catquecepeaceala|saot|eapocelaex|s-
teac|al|caccel coaoc|a|eato y que s|acucatespoace a uaaobse-
s|oa coga|t|vaauy pocetosa que qu|ete |ceat|t|catetcac, Otcea
yAtaoaia.Deesteaoco,eaDescattes,laev|ceac|aaacecelacuet-
coqueseestableceeatteelOtceacelLspit|tu(las|ceasclatasyc|s-
t|atas)yelOtceacelIa|vetso. Puece|aclusoqueealabasecetoco
coaoc|a|eato|atelectual,laataoaiaquepateceestablecetsepotla
acecuac|oaeatteel|atelectoylacosa(cet|a|c|oacls|cacelavet-
cac)coapotteeasia|saaelseat|a|eatoceev|ceac|a.1eactiaaos
quecoas|cetatuaateaoaeaologiayuaaps|cologiacelaev|ceac|a,
petoeaestettaba]obeaos teauac|aco aello.
a|caaeateobsetva-
teaosquebayquec|st|agu|teattelasev|ceac|aspuatualesolocales
ylasgtaacesLv|ceac|asquetuacaatocouas|stemacepeasaa|ea-
to,coctt|aat|oo tel|g|oso. 8oaestaslasLv|ceac|asquecaapaz|a-
t|a|ta, alegtia|at|a|ta, oc|o|at|a|to. . .
La religin de la verdad y la verdad de la religin
1ocaev|ceac|a,tocacett|cuabte,tocaposes|oaposesacelavet-
cac estel|g|osaeaelseat|copt|aotc|alcelteta|ao.uaealsetbu-
aaao coa laeseac|aceloteal yestablece,asque uaaeoaua|ca-
c|oa, uaacoaua|oa.
8e ba cteico que se pociaa opoaet tac|calaeate coav|cc|oa
tel|g|osa y coav|cc|oateot|ca, patec|eaco ceaatutalezaex|steac|al
ua|caaeate lapt|aeta. De becbo, laiecelas gtaaces tel|g|oaes
ptocuta segut|cac, alegtia, l|betac|oa, la vetcac ce la 8alvac|oa
aseguta la v|ctot|a ce la Cett|cuabte sobte la cuca, y apotta la
espuestaalaaagust|aaateelcest|aoylaauette.Xoobstaate,ea
vutuccelseat|cocelteta|aotel|g|oatecoaoc|coaqui,pueceba-
betuaacoapoaeatetel|g|osaealaacbes|oaalas coctt|aas oteo-
tias,|aclu|caslasc|eatit|casyestacoapoaeatetel|g|osaptocecece
laaatutalezaptotuacacelseat|a|eatocevetcac.
l4:
Iaagtaa Doctt|aao1eotiacepeacecelptlaclp|oueleg|slay
gobletaaalauaco,ycoastltuyeuaanalogon absttacto/ |cealceltua-
cloaaa|eatocelIalvetso.Deesteaoco,peta|tecoateaplatlavet-
cacocultacel8etcelauaco,secoapteaceeaacelaateelseatlco
coateaplat|vo otlg|aalceltetalao teotia, ue laclcaelcatctet
ex|steac|alceesta. Aceas, coao beaos v|sto y volveteaos avet,
eael cotazoacelascoctt|aas oteotias bayuaaucleoce|ceastec-
totas, ue tespoaceaalas gtaaces obses|oaes cogaltlvas, asegutaa
uaacoaualoaoatologlcacoalotealyptocutaauaseatla|eato ce
plealtuc.Altececotceesteaucleoseattlculaa]ustltlcacloaeseapi-
tlcas,loglcas,|ceolog|casueestableceaaeatocoslosalveleslaace-
cuac|oaeattelateotiayloteal. Laestascoac|c|oaes,louesees-
tableceeatelateotiaylotealaoessolaaeateuaab|eaaveatutaca
yev|ceateataoaia,taableaseopetauaa|ceatlt|cac|oasecteta,pot
aag|aaaalo|ca,eattelanalogon teotlcoyelauacoteal.Laace-
Lnte, la teora 1e da alespitltu,easucoaua|cac|oauecevleaeco-
aua|oacoaelauaco,elseatla|eatoevlceateceposeetalauaco
y setposeico potel. Deesteaoco,lacoateaplac|oateot|cacela
vetcacsealiacoalaposesloaposeicaceestavetcac.
8eae] aateallaazaleptocutaalcoaoc|a|eatoteotlcouaacual|-
cacpteopetl-exts|ca,aist|calacluso. lacoapoaeatepte-extslca
yaistlcaaoseeacueattaealateotiaa|saa, evlceateaeate,s|aoea
laacbesloaasuvetcac.Laellia|te,elextasls(ex-stasis: estattueta
cesi) apatece cuaaco lalateaslt|cac|oacelatel|c|cacteot|cattaas-
totaalacoateaplacloa ea attebato. Iaavez as, cebeaos etec-
tuat aui uaa] uac|oaeattelas obses|oaescogalt|vas(themata), las
cuest|oaesy aaslecacesex|steaclalesylasptotuacassatlstaccloaes,
|aclusogocescuaslextslcosueapottalaetcaccoctt|aat|ao teo-
t|ca. 1ocateotiat|eae, easuaa, algo cepoteac|alaeateplatoalco
(peta|t|eaco coateaplatexttlcaaeate,ealasIceas, laLseaclace
lokeal) o,s|esaateaat|zaca,cepltagotlco(peta|t|eacocoatea-
pratexttlcaaeate, ea los Xuaetos, la Lseacla celokeal). 1oca
acbesloa a uas|steaacobeteate celceassobte el Vuacopetalte
coaceblt al Vuaco coao ua s|steaa otceaaco y pettecto. Laese
seat|co, lapas|oa pataea|c|aaa ce la Ialcac botta los cesot-
ceaes,lasplutallcaces,loscesatta|gos,laspatcelac|oaes,lac|spota
cetocaslascosas,ueeatoacesseae]aaapat|eaclassupetclales.la
secloglcacelaIa|cacestaab|eauaasecaist|ca.Laesteseat|co,
lgualaeate, la coacepcloa ce ua auaco ue tueta uaa au|aa
cetetalalsta |apecable sat|stace uaa obsesloa ce petteccloa y
ce|acottuptlblllcac. Potultlao, cuaaco la tacloaallcac secegta-
ca ea tac|oaal|zacloa, peta|te eacettat ce totaa ag|co/aaa-
loglca al Vuacoeael s|steaa coaceb|co pot el espitltu, lo ue al
alsaotleapopeta|teueelespit|tuposeaalVuacocuyaetcac
leposee.
146
ilaalaeate, ealaacbesloa a uaa teotiase aauca uacoaple]o
exlsteaclalauytlco,asoclaaco.
segutlcac(psiulca),
solucloa,
ataoaia(espitltu/auaco),
aptoplacloaego-ceattlca(lavetcacaepetteaece),
.
estacopetl-exts|co cecoaualoacoael 8et, la Lseac.a, la
etcaccelauaco.
8lacesat,seaaucaa,cesaaucaayvuelveaaaaucat,eaelcutso
celasaveatutascelcoaoc|a|eatobuaaao,patasutel|clcacypata
sulatel|clcac,lateasoscoaple]osex|steac|ales,uecoaptoaeteaa
tocoel sety ello aosoloaltececotcelos altosycteeac|astellglo-
sas, s|ao taablea altececot cecualulet acbes|oa a lavetcac, la-
clulcalac|eatitlca.
Goce psquico y xtais
Lstlacescatgacuaslelectt|cacel abueapottaal|v|oy sa-
tlstacc|oa.
Lstalasalegtiascelcoaoc|a|eato.
Lstalasebt|ecacesyexaltac|oaescelcoaoclaleato.
Lstelattebatocelcoaoc|a|eato(Xletzscbe).
Lst, cebeaos aaclt, elco|to psiulcoue apottaa la 8olu-
c|oa,l aIcea, laPalabta-kectota, y coace laplealtuctel|z celco-
aoclaleatoseexaltaeagocecuas|otgsalco.
Coaoeaelgocecelsexo,elgocepsiulcouaeeasipetc|cace
siyteal|zacloacesiyttacuce,ealoasaltocesialsao, potesa
beatltucuePascalexptesatataaveticlcaaeate.Alegtia,Alegtia,
lgt|aasceAlegtia,Cettlcuabte.
olveaosaeacoattataui,llevacaalpatoxlsao,lacoapoaea-
teaistlcaypte-exts|cauecoapottalacoateaplacloateotlcaea
sucoaua|cac|oa/coaualoacoalaLseaclacelokeal.
Xoobstaate,elcoaoc|a|eatoteotlcoauacapasaalextas|spto-
p|aaeate c|cbo. Patacoapteacetlo, bayue |ateatatconpteacet
elextaslsalsao.
i|scbetpattecelosestacosaotaalesceauesttasp
.
e
cpc|o-
aespatac|st|agu|teaelloscos gaaas. uaos, estacoscev:g:|aet-
gottoplcos(ergotropic arousal), soaestacosceb|petactlvlc
cpsi-
ulca, ce altateapetatutaaeatal, ue puecea set sobteexc:tacos
potctogasaluclaogeaasopotexaltacloa aistlca,yuecoacuceaa
extaslsceattebato(coaoea1etesaceAv|la),losottos,estacostto-
tottop|cos, soaestacosceb|po-act|vlcacpsiulcaue,|acuc|eaco
" R. Fischer, A Cartography of the Ecstatic and Meditative S tates)), Science, 1 74,
4012, 1 97 1 , pgs. 897-904. .
147
a uaalaseaslblllzacloaptogteslvatespectoce los estiaulosextetlo-
tes, coacucea a laaecltacloa seteaa, y pueceaceseabocatea los
estacos extslcoscelzazen ocelsamadh. 5 lascosviasseexcluyea
eattesi,coacuceaacos xtaslsclleteates,uaoceexaltacloalallal-
ta,ottocepazlallalta,auaueestoscosxtaslssevuelveaaeacoa-
ttat,aosoloealaplealtucueuaoyottoptocutaa, slaotaabla
ealasupetacloa o aalullacloacetocas lasesttuctutascogaltlvas
aotaales,baceasaltatlascategotiasclstlatlvasceauesttoualvet-
soleaoaalco (ob]eto, su]eto,tleapo,espaclo), abolea las sepata-
cloaes,asoclaalascoattaclccloaes,aezclaalologlcoyloaologlco
aatesceabolltlosasuvez, opetaalalusloacelsiycelauaco, cel
peasaaleaoycelset,yeacueattaalaIalcaclaelablettaslasapa-
tleaclas,loabsolutottaslocoatlageate,laLtetalcacttaseltleapo`.
` sta es la tabla establcida por Fischer.
l
norma
L
\ 1
?crccpIi0n
Self
R
3
<
<
:o
y
C
C
C
0
.
Se lb
6 En el mismo sentido que la tabla de Fischer, ha establecido Le Shan una escala
de estados de consciencia, segn grados decrecientes de unidad o conectividad:
1 ) Estados msticos, en los que todos los objetos/ eventos son partes de una mis
ma unidad y cada uno es lo uno y lo otro. Todo existe simultneamente en un nivel
supratemporal, y no existen fronteras espaciales o temporales.
2) Estados de transicin. Los objetos y eventos tienen su identidad separada, pero
no hay lnea de demarcacin clara con la unidad orgnica que les da realidad. El es
pacio y el tiempo existen, pero no tiene importancia real.
3) Estados mtico-mgicos. Las cosas separadas existen, pero se puede reducir su
separacin. No hay diferencia entre el objeto y el smbolo, el objeto y la imagen, la
cosa y el nombre, etc.
4) Estados fsicos (sensoriales). Todas las informaciones vlidas proceden directa
o indirectamente de los sentidos. Todos los eventos se producen en el espacio y el
tiempo. Todos los eventos tienen causas antecedentes. Los objetos/ eventos estn se
parados y pueden ser tratados separadamente, etc. Cfr. Le Shan, The Medium, the
Mystic and the Physicist, Nueva York, Ballantine, 1 982.
148
W
Abotablea,lasupetacloacelcoaoclaleatoas allcelocecl-
bleylocoaceptuallzableaalullaalcoaoclaleato. Llpeasaaleato
seaalullaas allcelpeasaaleato. laptclcacelaclleteaclay
lasepatacloaesalalsaotleapolaptclcacelcoaoclaleato.Llco-
aoclaleatosecesvaaecealpasatalabsoluto.Lsceclt,ueaoespo-
slbleasueealallaltacloaylatelatlvlcac.
8l elcoaoclaleatoteotlco puece llegat a estacos pte-extslcos
(ueseaaalllestaableaseapotlalateaslcaccelos coltospsiul-
cos, bleaseapotlaextteaacoaceattacloaaecltatlva),slpuecela-
clusoaclvlaatocetectatuaasallcelespaclo,celtleapo,cellea-
gua]e,aopuecelotaatseylotaulatseslaoeaelespaclo,eltleapo
y elleagua]e, es cecltlasepatacloa y laclstlacloa. Ls cletto ue
uaaovlaleatoexlsteaclaleapu] aalcoaoclaleatoasallcelase-
patacloatespectocesusob]etos,alalsaotleapoueauaalusloa
extslca coa lo kealo coa su Lseacla, peto suptoploe]etclclo lo
aaatleaeealaclstlacloa,aopueceslaoaptoxlaatsealacoaualoa,
aopueceslaoablsaatseealalusloa.
El error de la verdad
Laestecapituloaobeaosabotacolalceacevetcac,slaoelsea-
tlaleatocevetcac.steesuacoaple] oexlsteaclaluebeaoslatea-
tacotecoaocetevocaacoposesloayxtasls.Petocoacebayvet-
cacetaaeatextaslsesasallcelcoaoclaleato,ycoacebayvet-
cacetaaeateposesloaeseaellialteceste. locualaouletececlt
uetocaacbesloaalavetcaccoapotte uaacoapoaeateptoleslo-
aal,uaacoapoaeatepte-extslca,uaacoapoaeatesub-aistlca,uaa
coapoaeate sub-tellglosa(le, letvot, seatlaleato celo sagtaco), e
lacluso uaacoapoaeatesub-aglca. Deesteaoco, los Poseecotes
cevetcac soa los Poseicos, ue eacueattaa y vuelvea a eacoattat
pottocas pattes, slattegua,suetcac. Xo sabeauebaapetclco
elseatlcocelavetcacalbabetlaeacoattacoceeseaoco. Hayue
coapteacet,pues,bastaupuatoeslaetcaclalueateptlaclpa|
ceauesttosettotes,llusloaesycelltlos.
7 De todos modos, bien parece que nuestro conocimiento, que distingue los seres
de las cosas, aun cuando perciba su unidad y su comunidad, sigue estando funda
mentalmente unido a nuestra existencia prctica, que necesita distinguir los objetos,
y a nuestra existencia afectiva, que comporta relaciones entre individuos. De este
modo, est sin duda encerrado en una <<banda media entre exaltacin y meditacin,
aunque la banda media donde est encerrado nuestro conocimiento es la de nuestras
actividades y pasiones.
" Es posible que haya una Realidad ms all de lo cognoscible, y que el xtasis
sea un modo de relacin con esa realidad; lo que nos plantea, desde determinado n
gulo, el problema de los lmites del conocimiento, que es el problema permanente de
este trabajo, y que encontraremos en el captulo final de este libro.
1 49
Conclusin: Ms all del principio del placer
l . 1ococoaoc|a|eatocoapottacatactetes|ac|v|cuales,sub]et|-
vosyex|steac|ales.las|ceasqueposeeaosaosposeea.Xuesttaac-
bes|aaauesttas|ceas,auaqueaosetecuzcaua|caaeateaesteas-
pecto, t|eaeuacatctetpas|oaal/ ex|steac|al. Coaotocapas|a,la
pas|acelcoaoc|a|eato puece susc|tatuacoaptoa|socetocoel
set.Coaotocoaaot,elaaotce,ea,pot,coalavetcacpuecepto-
cutatlosasexaltacosgocesypuececoacuc|talextas|s.
1cceestoscatactetesex|steac|alespueceasetcetectacospotel
su]etocogncsceate.Pueceasetsupetacos(eaelseat|cobegel|a-
ao. ala|saot|eapoquesoacoasetvacos):
l. Llcoaoc|a|eatobuaaao,ce|gualaocoqueaopoctiaptes-
c|ac|tceuasu]eto,petocebelucbatv|talaeatecoattaelego-cea-
tt|sao, t|eaeuaa
.
aeces|cacv|talceatect|v|cac(pas|acecoaocet,
sec ce vetcac), petocebe lucbatv|talaeatecoattalaatect|v|cac,
puesestaexttavlay talsealapas|acecoaocety laseccevetcac
quebasusc|taco.Llcoaoc|a|eatobuaaaoaopoctiacespegatsece
laex|steac|a,petoaocebetiaeacaceaatseaella.
Poceaosaoestateacaceaacos. Auacuaacoaoestuv|etapto-
baco que uao ce auesttos cos bea|stet|oscetebtales tuac|oaas|a
eaoc|aa|eattasque el otto lobacecoaella, aostesultapos|ble
c|staac|ataosceauesttas pas|oaespotelespit|tu,s|aque potello
aquellasceseao s|qu|etaseaaateauacas. Poceaosv|v|talavezla
pas|a cel coaoc|a|eato y, pot y pata el coaoc|a|eato, coattolat
estapas|a.
4. Llaaaatequesabequeesloquelebacegozatyleptopot-
c|oaagocecoauacoasuaaaate|ateataptocuc|tyteptocuc|teste
goce. Ll aaaate celavetcac,potsupatte,cebecescoat|at celo
quelebacegozatpsiqu|caaeateybuscatlavetcacms all del prin
cipio del placer. Debeaaal|zatsu|c|os|actas|a|atelectualylas|ga|-
t|cac|acesusobses|oaescoga|t|vas,cebe|ateatateluc|catsuspto-
p|as cuest|oaesaas|geaasy sus ptop|as tespuestas apac|guacotas.
laaeces|cacceuaauto-aal|s|s,queeaglobatlapetoquesupetatia
la|avest|gac|aps|coaaallt|ca,se|apoae atocosycacauao, altas
autot|caces,|atelectualesyua|vets|tat|as,|aclu|cas,queceb|etaaset
laspt|aetaseapteocupatsepotseae]aateauto-exaaea.
9 Hay tambin otros factores de adhesin a nuestras ideas; desde el punto de vista
cerebral, la estabilizacin de los circuitos sinpticos que elimina la posibilidad de
otros circuitos (cfr. ms arriba); desde el punto de vista cultural, las improntas para
digmticas e ideolgicas sin retorno (imprinting); desde el punto de vista noolgico,
los fenmenos doctrinarios de reificacin de las ideas (cfr. libro 2).
1 50
. lapuls|aexplotacotacel aaaitetosebaaetaaottoseaco
eapas|a buaaaa ce coaocet, pas|aquev|ve sus peaas, sus ale-
gtias,susgoc
s
.
s
!
ts
o
.
|tos
.
La|cotazacees
apas|abay,eaal-
guaos,lapulsua unmta, usac.able,queeapu] aal su]eto abuscat
la/suvetcactuetacesl a|sao, as allcesia|sao, asallce
locoaoc|co,asallcelocogaosc|ble. . .
Ll ceseo |at|a|to cecoaoc|a|eato, el ceseo |apetat|vo cevet-
cac, queeapu]aaacoaocetpot coaocet, s|acu|cacocelascoase-
cueac|aset|cas,polit|casotel|g|osas,s|acucasoaelaototaspo-
teate celaaveatutacel coaoc|a|eato, t|eacea a supetattocos los
obstculosyal|betatsecelosimprinting soc|o-cultutales.Petoeste
a|saoceseo|at|a|to, |apet|oso, taab|eapueceeagaatalcoaoc|-
a|eato telegu|acolo bac|alosceseosaetas|cossectetae |acoas-
c|eateaeate|asct|tosalcoa|eazocelabusqueca. Vucbasbusque-
cas ce lavetcac teta|aaa coalatespuestaceseacace aateaaao.
Xoaebuscatlass|aoaebub|etaseacoattacoya. lavetcaceta
busquecaeacueatta, las as ce las veces, uaa cosa c|st|ata ce lo
quebuscaba.
1 51
1
'
CAPTULO II
Los dobles juegos del conocimiento
l. ANALGICO - LGICO
Las analogas
Llcoaoc|a|eatopotaaalogiaes uacoaoc|a|eatoce lo seae]aa-
te pot lo seae]aate que cetecta, ut|l|za, ptocuces|al|tuces ce
.
tal
suetteque|ceat|t|calosob]etosoteaoaeaosquepetc.beocoacibe.
Lltta|aoaaalogiacoat|eaec|teteatesseat|cos.
l . laaaalogiapueceestatealasptopotc|oaes (s|a|lates) y ea
las telac|oaes (|guales), coaopote]eaplo laaaalogiaeatteel mo-
v|a|eatoyelt|eapocetotac|oacelaagu] aceuatelo] , ylatota-
c|oaapateatecelsolaltececotcelat|etta.
. . .
l. laaaalogiapuecesetcetotaaso coatigutacuaes. Apatnt
ceestasaaalogias,sepueceaestablecet|soaott|saosyboaeoaot-
t|saos, que coac|beace aaaetas|steat|cay cobeteateestas aaa-
logias, coao lasquebayeatte losotgaa|saoscelospecesylosce
los cetceos, olasquebayeatte lasalascelosp] atosylascelos
autc|lagos.
3. laaaalogiapuece setotgaa|zac|oaaly tuac|oaal. Latoaces,
peta|teestablecetboaologias.Lstaspueceacottespoacetaboaeo-
aott|saos(coaoeatteelc|spos|t|vovolaatecelosp] atosyelce
losautc|lagos),auaquepueceacoaceta|taeat|cacesauyc|tetea-
tescotacasce|gualesc|spos|t|vosotgaa|zacotes,coao pote]eaplo
latettoacc|oaaegat|va(eed-back aegat|vo)queseeacueattaealos
s|steaastis|cosaatutales(asttos),att|t|c|ales(aqu|aas),ealoss|s-
teaasb|olog|cosyealoss|steaassoc|ales.
! 52
4 Potult|ao, bay]uegos ce aaalogias l|btes, espoataeas, que
t|eaeavalotsugest|vo,evocacot, atect|vo,coaolas aettotas po-
t|cas,l|tetat|as,ylascelleagua]ecot|c|aao.
Llespit|tu/cetebtobuaaaocetecta,ut|l|za,ptocu
e
:
coab|aaes-
tos c|vetsos t|pos ceaaalogias easus ptocesos cogativos. Deeste
aoco,losestiaulosque
.
atectaaalatet|a
soa
taastotaaos
aa-
log|caaeate ea aoculacuaes cettecueacia ce iapulsoselecttcos.
laelabotac|oa celapetcepc|oa se etectua pot aaalogia|ceat|t|ca-
cotacelastotaas petc|b|cascoaaocelos,patterns, esqueaasque
aos peta|teatecoaocetpetto,gato,caaa,s|lla. Llexaaeaceuaa
s|tuac|oatealzalasasc|vetsasseae]aazaseatteob]etos,setes,te-
aoaeaospetc|b|cosylosceauesttaaeaot|a,los|atettogaybusca
eaello uaaeasa]e,y elespit|tu, easusesttateg|as ceeluc|cac|oa,
ptact|casuputac|oaesapatt|tceaaalogias. Potult|ao,lasaetto-
tasaosacuceaespoataeaaeatepatacoactetatuaa|atotaac|oa(el
solselevaata),cal|t|cataottos(cetcovaca),oct|stal|zatuasa-
beteatotaaceptobetb|o(P|ectaaovec|za . . . II).
8epuececec|t,pues,quelosault|plesaocoscetecoaoc|a|eato
ycecoaoc|a|eatopotaaalogiasoa|abeteatesatocaact|v|caccog-
a|t|vay atocopeasaa|eato.Auaas.elespit|tuaobaceasque
setv|tse ce aaalogias, elt|a a|sao celaact|v|cac coga|t|vaess|-
aulat lo teal petc|b|co coasttuyeacoua analogon aeatal(late-
pteseatac|oa),y s|aulatlotealcoaceb|coelabotaacouaanologon
|ceal(teotia). Laestascoac|c|oaes,la aaologia, que apatecealco-
a|eazoy altta|aocelcoaoc|a|eato,coast|tuyealavezsuaec|o
y sut|a.
Lo analgico y lo lgico
laotgaa|zac|oacelcoaoc|a|eatobuaaaoaeces|taelttataa|ea-
to b|aat|o (c|g|tal) ce las |atotaac|oaes eatocos los a|veles ce la
coaputac|oacetebtal. Laelaoaeatocelapetcepc|oaodelacoa-
cepc|oa, laaltetaat|va b|aat|acelaexclus|oa o aceptac|oace uaa
aaalogia se|apoaecuaaco bay |acett|cuabte eala|ceat|t|cac|oa
ceuaatotaa(p] atootatapataelautc|lago,p] atoobipecote-
ttesttepataelavesttuz,etc.).
De este aoco, lac|sct|a|aac|oa altetaat|va |atetv|eae s|eapte
eaasoc|ac|oacoaelaocoaaalog|coce|ceat|t|cac|oa,yestac|sct|-
a|aac|oa,queaaal|zaycoattolaeleapleocelasaaalogias,obece-
cealospt|ac|p|os/teglasqueotgaa|zaaycoattolaaelcoaoc|a|eato
(ceeste aoco, clas|caaos los autc|lagos eatte los aaaitetosy
* N de la T: . . . Nunca moho cobija.
153
l
av
ttuceseat
Potult|no,
oy
lo
al
o. Coaelleagua]e, apateceyuac|oaas|atteguala
eucillal
gicauexotablecelaaegac|oa,s|enpte ptoataael|n|aat
lasinpettueatesaaalogias,yquealtaptec|saneateeaeluac|oaa-
n|e
ato
asques
ene]
ate,petoao:ceat:co. Vsanpl|aneate,al|attocu-
c.tsusexigeacia
cec
beteac|aeaelpeasan|eato,lalog|ca,ob|ea
tonpelaaaalogia,ob:ealaagtupaceattoceltazoaan|eato.
Deestenoco,losptiac||os/teglasqueotgaa|zaaelcoaoc|n|ea-
tobunaao|ast|tuyea,eaela|velcetebtalasiconoeaela|velnea-
tal/e
p|
|t
al,uaac|a|og|cacoopetat|vac|g|tal/aaalog|ca. Lstaco-
ble cialog
ic
escea
t
!
italezaconple]a, es cec|tque las telac|oaes
eatt
locigitalyIologico
ot
aapatteyloaaalog|co potlaotta,
aosolo
soaconpleneatatas, suoquesoatanb|acoacutteatesy
aatagoastas.
Alleaup|easaquebayuaalog|caaaalog|caqueseconpleneata
y se opoae a lacela|ceat|cac". La n| op|a|oa ao bayc|alog|ca
cecos(gcas,s|aoc|
lg|caeattelalog|ca|cea:|tat|aylosptoce-
sossub
egicosy netalog:coseatteelloslaaaalogia.
1ucitb 8cblaaget aos c|ce ptec|saneate que la aaalogia t|eae
usoscbatosy supet|ciales asiconousosptouacosycteacotes,
y
9
uees a vez |aev|t
e,pos|t|va, ecuacapatala|aveac|oay
laustautacu
elespa
ieutelectual[y]exttenacaneatepel|gtosa
pataelcoaocinieaton:snoP.
lbtac
taviesasuttabaso
.
atetas,espac|osyt|enpos. llevaeasi,potea-
c.alneate, ettot, cel|to, locuta, tazoaan|eato, |aveac|oa, poesia.
Desceelno
eatoeaque
.
seapl|caalaptct|ca,aeces|tasetcon-
ptobac
a,
vetcaca,telexuaaca,ycebeeattateac|alog|cacoalos
p
tocecinieato
ego
eael|tyvea|taaag|co-log|co,
elexcesoaaalog|coylaatto-
ialogicacoacuceaalcehto,petolabipettto|aaaalog|caylaatto-
1 Cfr. A. Wilden, Systeme et Structure, Montreal, Boreal Express, 1 983; P. Watz
lawJck et al., Une logique de la communication, Pars Ed. du Seuil 1 972.
2 S
e
.
tuviera a b
!
e
admitir que todos nuestros onocimientos 'reposan, en lti
o a
.
nahsJs,
eato
9
ue |ace
.
9
ue ua su]eto sea |atel|g|b|e ao selo pata otto
sujeto, suo taabiea pata toco auello ue est aatcaco pot la
sub]et|v|cacylaatect|v|cac. Ia coaoc|a|eatouesept|vatacela
coapteas|easeautoaut|latiayaut|latiaalaaatutalezaa|saacel
auaco aattoposoc|al, lo ue |a |ec|o uaa soc|ologia ue se |a
cteicoc|eatit|caalaovetealasoc|ecacasueob]etosyauaetos.
ilcoaoc|a|eatocoapteas|vo|atea|coueabaacoaatlaeluc|-
cac|ea cel ua|vetso aatutal, s| b|ea coat|aua apottacolepot|ca-
aeate el alaa, yaao puece apottatle uaa|atel|g|b|l|cac aa|a|sta.
Iacluso cuaaco secoaceattaealosteaeaeaos|uaaaos,potaece-
sat|aypetsp|cazuesea,lacoapteas|eacoapottalia|tesyt|esgos
ceettot, |aclu|coelt|esgoce|acoapteas|ea,yaueuaacoaptea-
s|eaaopuececoapteacetasueloue coapteace. lascostua-
btesexttaa]etas,los|b|toscescoaoc|cos,lost|tosc|teteatestesul-
taa|acoapteas|blese|aclusosusc|taala|acoapteas|ea
loexttaa-
]eto y lo exttaoc|tic|laeatepuecea set|aclu|cos eal
s c|tcu|tos
ceptoyecc|ea/ |ceat|t|cac|eay,eauaaa|saasoc|ecac,lasc|tetea-
c|as ce clase, estatus, sexo, ecac totaaa uaa batteta pata la coa-
pteas|ea.
" Cfr. M. Maffesoli, La procdure analogique, en L Connaissance ordinaire
Pars. Les Mridiens. 1 985.
'
1 5 H. G. Gadamer, Verdad y mtodo, Sgueme, Salamanca, 1 975, pg. 1 0.
162
l|btaca
lastuetzas
espoataeas ceptoyecc|ea/|ceat|t|cac|ea,
|acoapteasuacotteeltesgocelettot. laexpet|eac|aclaveceku-
les|ovao
|
eta|tetecoaocetalavezla]ustezayla|lus|eaueuaa
coapteasuapueceapottat.istec|aeastat|laeela|saogtaapla-
ao
y e
acuaes|
aaas|abia|tt|gacoalsu]etouesesupoaiaue
losvivra,los
eatiaieatosueceb|eta|abetseat|co,petoestaa|s-
aacoapteasiea |abia |apec|covetla|cat|ca|aexptes|v|cac cel
tosttocelactotealasttess|tuac|oaes.
Potult|ao,lospocetescelacoapteas|easoa|asut|c|eatespata
coapteacetlacoapteas|eaa|saa,cebeaosexpl|catlataab|apot
l acoaputac|ea cetebtal, laptoyecc|ea/|ceat|t|cac|ea, etc. , lo ue
aos auestta ue l acoapteas|ea ce lacoapteas|ea aeces|tataa-
b|alaexpl|cac|eacelacoapteas|ea.
!oco ello aos|ac|cauelacoapteas|ea cebe setcoab|aaca,
potuaapattecoaptocec|a|eatoscevet|t|cac|ea(potlost|esgosce
ett
9
e |acoapteas|ea),y potlaottacoaptocec|a|eatosceexpl|-
caeioa.
La explicacin
laexpl|cac|eaesuap
cescausalesaatet|ales ototaalesy/oeav|ttucceuaaacecua-
cuaaesttuctutasoaocelos.
lacoapteas|easeauevept|ac|palaeateealasestetascelocoa-
cteto,loaa
le
|co,la|atu|c|eaglobal,losub]et|vo. laexpl|cac|ea
seaueveptacipalaeateealasestetasceloabsttacto loleg|co lo
aaalit|co,loob]et|vo.
aco
9
pte
s|eacoapte
ace
av|ttu1cettaasteteac|asptoyect|-
v
s /
aticat
s. laexplicacua expl|caeav|ttuccelapett|aea-
eialogico-eapucacesusceaosttac|oaes.
V|eattasuecoapteacetescaptatlass|ga|t|cac|oaesex|steac|a-
lesceuaas|tuac|ea
ceuateaea
ao,expl|catess|tuatuaob]eto
o uaeveatoeatelacuacoasuotgeao aococeptocucc|ea sus
atteso coapoaeatescoast|tut|vos,sucoast|tuc|ea,suut|l|ca
_
,su
tual|cac(1aues8c|la
g
-
t, 1 983, pgs. 30-35); ess|tuatloceatto
c
.
e
uaacasal|cac ce
et
se
co
esexpl|cableoexpl|cacopotlateotia).
163
1
l
COMPRLNSION LXPLICACION
concreto abstracto
analgico lgico
captaciones globales captaciones analticas
predominio de la conjuncin predominio de la disyuncin
proyecciones/ identificaciones demostraciones
implicaciones del sujeto objetividad
pleno empleo desubjetivacin
de la subjetividad
.
Lltec
tso
lal|
li
ac esexpl|cat|voocoapteas|vo:Llpea-
saa.eato e.eat:lico clas.co tecbazabacoao aetatis|catocacausal|-
cacl|aal|tat|a,yelpasaa|eatecoapteas|voguatcabacelosaaeate
coao aoaopol|o la eluc|cac|oa pot las l|aal|caces. Abota b|ea,
coaobeaosv|sto(El Mtodo 1, pgs.l-yss. ), koseableutbyw|e-
ae
tebab|l|tatoac|eatll|caaeatelacausal|cacl|aal|tat|aapatt|tce
la:cea ceptogtaaa, que aua cuaaco ptesct|be las acc|oaes ce las
aqu|aasc|betat|cas, s|gues|eacouaacausal|cacceteta|a|stace
catctetlls|co.Despus,lab|ologlacoac|bealosv|v|eatescoaogoal
seeking machines cotacoscepurpose behavior, escec|tce|ateac|o-
aesyaetas. Deesteaoco,laexpl|cac|oa,al|gualquelacoaptea-
s|oa,puececoaceb|tlal|aal|cac,petolacaptaapatt|tcelosob]e-
tos que soa los ptogtaaas,elADX,los geaes, etc., a|eattas quela
coapteas|oalacaptaapatt|tcelos su]etos.
Desce abota, auacuaacoeaacelaatelal|aal|cacseacoauaa
laexpl|cac|oaylacoapteas|oa, aos peta|te coapteacetsuvetca-
ceta c|teteac|a. la exclus|oa ea uaa, la |aclus|oa ea la otta cel
su]eto.
La dialgica comprensin - explicacin
Ac|leteac|acelacoacepc|oaua|caaeateaatagoa|stacelatela-
c|oa coapteas|oa/expl|cac|oa, que ba s|co tetoaaca ottavez pot
voawt|gbt'` expl|cac|oaycoapteas|oaestaycebeaestatc|alo-
g|caaeate ua|cas.
Lapt|aetlugat,cualqu|etleagua]ebuaaaoesalavezaetalo-
tc
aal(log.co),ypottaatopoteac|alaeateexpl|cat|voy,coaoya
uc.ctaaos, latelac|oa ce los costta|aos loes a laaaaetacel
1 6 G. H. von Wright, Explanation and Understanding, Londres, Rootledge and
Kegan, 1 97 l .
1 6
W
y|a
yaag, co
La
.
electo, aobay coapteas|oas|aexpl|cac|oa. latepteseata-
cuaa.saaaoescoapteac|cas|aopotquebas|cootgaa|zacace
aaaetacobeteate eav|ttuc cept|ac|p|os/teglasque testablecea la
c
.
o
staac|aceos
b]etospetc|b|cos,escec|teav|ttucceuac|spo-
s.tivcp
e-exp|cat.voy,uaavezlotaaca,expet|aeatalosptocesos
expl|cat.vosc
lesplt|tuquelaestuc|ayaaal|za.De|gualaoco,ea
suesletaptop.a,lasptoyecc|oaes||ceat|t|cac|oaescesu]etoasu]eto
seelectuaaeauacoatextoceceteta|aac|oaesob]et|vasycecausa-
l|caces expl|cat|vas (asl, el |asulto tec|b|co expl|ca la bua|llac|oa
queyocoapteaco). Potult|ao,ealasa|lptct|cascelav|caco-
t|caa,bace
.
a
`
suabt|colagececoapteas|oayexpl|cac|oapataac-
quttcoaoc.a.eatoce ttucosy cb|saes,ceeste aoco,coaoce-
oselaototceauesttococbepotuaaaezclaceexpl|cac|oaestc-
a
xpl|cac|oaqueel aeca|coaoscacebesetcoapteac|-
ca,escec.tcaptacaceaaaetaluac|oaal(segualal|aal|caccelos
otgaaosy p|ezas potaaalogiacoauaotgaa|sao),v|acoseceeste
aocoua|coaauesttoua|vetsoceseat|cos.
V
all ce
toaatelptobleaacelasc|eac|asaattoposoc|ales, losa|saosle-
aoaeaos cepe
.
acea a la vez ce los c|st|atos esclatec|a|eatos y las
co
|
apleaeatatecacesce uaay ottay, s| b|ealosbuaaaos ao soa
ob]etos,t
ab|aueceaycebeasetcoas|cetacoscoaoob]etos.D|-
gaao
.
s
estaaoaboguealacoapteas|oa. Pues,a|eattasquela
ex|cacuauttocuceeatocoslosleaoaeaoslasceteta|aac|oaes te-
glas
aos
test.tuyelossetes,los|ac|v|cuos,lossu]etosv|v|eates.
Potult|ao,alcoas|cetatlacoac|c|oabuaaaa,cebetlaaoscu-
cata
aoscelasi
.
sulic|eac|ascelacoapteas|oaquecelosexcesos
ce la ucoapteasua. kesetvaaos auestta coapteas|oa solaaeate
pata
lguaosceaue
.
sttoscoapactes,cottel|g|oaat|os,coapatt|otas,
coageae
esylacec.caaosolaaeateaalguaosaa|aalestaa|l|ates.
Abota b.ea, estacoapteas.oacebetla, poctlaabt|tseatocosaues-
ttoscoagaetes,aauesttosbetaaaosbuaaaos,cebetlapocetsu-
pe
at,
^
o solol
cataoscutacelasub]et|v|cac, queescesptec|oy
oc.o,suotaab
.
.aacatagt|scelaob]et|v|cac,quees|ac|leteac|a,
u
.
1 1
queauesttaconpteas|oa,nsallceauesttos aa|naleslan|l|ates,
poctiaabt|tseaauesttos pt|nos los noaos, aauesttostioslosna-
niletosy,potelquetet-v|v|t,atocos lossetesv|v|eates. . .
latelac|oac|alog|caconpteas|oa/expl|cac|oaaopuecesets|ao
conple] a,escec|tconpleneatat|a,coacutteatey aatagoa|sta. Lsta
c|alog|ca ba vat|aco segua los noneatos, |ac|v|cuos y cultutas.
huacabaestacoequ|l|btacays|acucaauacapoctiaestatlo.Hoy
v|v|nos qu|zs uaac|syuac|oacenas|acoluette eatteuaacultuta
sub-conpteas|va (c|eatil|co-teca|ca) y uaa cultuta sub-expl|cat|va
(bunaa|sta). Laauesttaop|a|oa, setialecuacocesattollats|nult-
aeaneateelcanpocelaconpteas|oayelcelaexpl|cac|oa,lapto-
gtes|oac.
euaocelostetn|aoscelac|alog|caaocebetiaelectuatse
coalategtes|oacelotto,|aclusoeaelcotazoacelasvetcacescon-
pteas|vasex|stealgoqueebeexpl|catse,|aclusoeaelcoaoc|n|eato
expl|cat|vocelascosaslis|cas,
laagucezaceespit|tu,lasut|lezaps|-
colog|ca,la|atu|c|oneonoc|tiaL|aste|a ,queeac|ettonococe-
peaceacelacenpteas|oa,coast|tuyealavaaguatc|acelaexpl|ca-
c|oa. . .
Conpteas|oayexpl|cac|oapueceaycebeacoattolatse,conple-
tatsenutuaneate(s|apotelloel|n|aatsuaatagoa|sno)yten|t|tse
uaaa ottaeaua bucle coasttuct|vo cecoaoc|n|eato. laexpl|ca-
c|oaaopoctial|aalneaieexpl|catseasin|sna(losexplicanda soa
|aexpl|cables),laconpteas|oaaopoctial|aalneateconpteacetsea
sin|sna(los comprehenda soa |aconpteas|bles), peto pueceaayu-
catsenutuaneateacoaocetse. Potult|no, s|a quesepuecacoas-
t|tu|tuaneta-a|velquesupeteauaay aotta, sepuececoas|-
cetatsucoa]ugac|oaesttateg|caysucottecc|oanutua.
Conclusin
Delapetcepc|oaalpeasan|eatocoasc|eate, uaac|alog|cacog-
a|t|vaasoc|ac|vetsaneatelosptocesosaaalog|cos/n|net|cosypto-
cesos aaalit|cos/ log|cos, cos t|pos ce |ateleg|b|l|cac, conpteas|va
uaayexpl|cat|valaotta,soaalavezcoatea|cosuaoeaotto,opues-
tosyconpleneatat|os(y|ag-yaag).losvetenosealuac|oaan|eato
ealos cos gtaacess|stenascepeasan|eato,sutg|cosellosn|snos
celan|snalueate, coatea|cos uaoeael otto, opuestos yconple-
neatat|os. elpeasan|eato s|nbol|co/ n|tolog|co/ ng|co, y elpea-
san|eatoenpit|co/log|co/tac|oaal.
1 7 Para alcanzar estas leyes elementales (de la Naturaleza), ningn camino con
duca a ellas, sino nicamente la intuicin, apoyada en un contacto ntimo COD l a C~
periencia en G. Holton, L'Invention scientiique, Pars, PUF, 1 982, pg. 455).
166
CAPTULO iii
El doble pensamiento
(Vitos Lo,os)
Estas cuestiones de las mitologas
son las ms difciles de todas.
MAUSS (Carta a Radclife-Brown,
1 924).
huesttosaacesttoscazacotes-tecolectotesque,eaelcutsocece-
ceaascen|lesceaoscesattollatoalasteca|cascelap|ecta,yela-
botatoacespueslascelbuesoyelnetal,c|spus|etoa,y usatoa, ea
susesttateg|ascecoaoc|n|eatoyceacc|oa,ceuapeasan|eatoen-
pit|co/tac|oaal/log|coyptocu]etoa,alacunulatyotgaa|zatualot-
n|cablesabetbota|co,zoolog|co,ecolog|co,tecaolog|co,uaavet-
cacetac|eac|a.hoobstaate,estosn|snosatca|cosaconpaabaato-
cos sus actos tea|cos ce t|tos, cteeac|as, n|tos, nag|as, e |acluso
pucopatecetlesalosaattopologoscept|ac|p|osces|gloque,eace-
ttacoseauapeasan|eatonit|co-ng|co,estospt|n|t|vos|gaota-
baatocatac|oaal|cac.
ittac|oaales aattopologos que cteiaa ceteatatlatac|oaal|cac'
ialaat|les aattopologos quecteiaaestuc|atuapeasan|eato |alaa-
t|l! 8|npl|stasaattopologos|acapacescecoaceb|tquesuspt|n|-
t|vossenoviaaealoscospeasan|eatosconpleneatat|aneate,s|a
potellocoaluac|tlos!Desceeatoaces,sene]aatev|s|oalueabaaco-
aacapot laaattopologiacoatenpotaeaque |acluso batebab|l|-
tacoaln|tocec|vetsosnocos,petobayqueconpteacetpotque
eln|snosalva]equeapateateneate,patanatatasueaen|go,ttas-
pasa la|nageaceeste, coasttuye su cbozacenaaetab|eateal, y
1 67
''
,1
!
talla su llecba s|gu|eaco las teglas cel atte, y ao cono uaa el|g|e
(w|ttgeaste|a, 1977).
Ls el ptoblenaclavecelatelac|oaqueeacoattanos, eatocas
lasc|v|l|zac|oaesatca|cas,eattecosnocoscecoaoc|n|eatoyceac-
c|oa, uao s|nbol|co/n|tolog|co/ng|co, el otto enpit|co/teca|-
co/tac|oaal, potuaapatte,ex|steuaac|st|ac|oade Jacto nuyaeta
eatteestoscosnocos,potlaotta,seballaa|nbt|cacosconplenea-
tat|aneateeauate]|coconple]o, s|aqueuaoateaueocegtaceal
otto.
loscosnocoscoex|stea,seayucaanutuaneate,estaeacoas-
taate|atetacc|oa,conos|tuv|etaauaapetnaaeateaeces|caceluao
celotto,.eaocas|oaespueceacoaluac|tse,auaques|enptecena-
aetaptov|s|oaal(cualquetteauac|aalcoaoc|n|eatoenpit|co/tec-
a|co/tac|oaal coacuc|tia a los bunaaos alanuette, cualqu|ette-
auac|a a las ptop|s cteeac|as luacaneatales ces|ategtatia su so-
c|ecac).
Henosbablacocenococecoaoc|n|eatoyceacc|oa,abota
bayqueenpleattanb|eaeltetn|aocepeasan|eato, eaelseat|co
eaelqueelpeasan|eatocoast|tuyeelnocosupet|otcelasact|v|-
cacesotgaa|zacotascelespit|tuque,ea,potyattavescelleagua]e,
|ast|tuye su coacepc|oacelotealy suv|s|oa celnuaco. A patt|t
ceabota,pocenoscec|tqueelpeasan|eatoatca|coesalavezuao
ycoble(a|cual).
- enpit|co/teca|co/tac|oaal,
- s|nbol|co/n|tolog|co/ng|co.
Llcespeguecelasgtaacesc|v|l|zac|oaesb|stot|cas,queconeazo
bacec|ezn|lea|os,babecboevoluc|oaataloscospeasan|eatos,asi
cono a suc|alect|ca, cea|agua noco bacottoico alpeasan|eato
s|nbol|co|n|tolog|co|ng|co. Lstesebacesattollaco,ttaaslotna-
co e |ategtaco ea el peasan|eato tel|g|oso, que ba coat|auaco
|atetptetaaco y aconpaaaco tocos los actos ptct|cos ce lav|ca
|ac|v|cual y soc|al, aac|n|eatos, natt|noa|os, nuettes, cazas,
s|enbtas, tecolecc|oaes, guettas, etc. Ll peasan|eato enpit|co/
teca|co|tac|oaalbaelectuaconult|plesptogtesos, aosololuetace
laesletatel|g|osa,s|aotanb|eaeael|atet|otceesta. Deestenoco,
uaac|eac|aceobsetvac|oayclculoconolaasttoaoniaselotno
eattelossacetcotes-nagoscelaat|guoLg|ptoycelaaat|guaCalcea,
esttecbaneate nezclaca coa ua peasan|eato s|nbol|co/n|tolog|-
co/ng|co(asttologia).Potlocens,nucboss|gloscespusceque
se sepatatacelatel|g|oa,lac|eac|acelosasttoscoat|auoasoc|aa-
coeaellalaasttoaoniaylaasttologia.8olaneatecespuescehew-
toa acabatia, eaOcc|ceate, lac|syuac|oa tac|caleatte uaay otta.
Llect|vaneate, coalosult|noscesattolloscelab|stot|a occ|ceatal
secoast|tuyeuaaopos|c|oaeattelatazoayeln|to,ptocuc|eacose
latuptutaeattec|eac|aytel|g|oa.loslotn|cablescesattollosc|ea-
1 68
ti|cosyteca|ccs
.
eaabsoluto baattaicocoas|go s|aenbatgoelce-
cl|ve celas tehguaes o la nuette ce los n|tosy, pataco]|caneate,
ealoquelakazoaylaC|eac|avaaaeacoattatseclaacest|aaneate
patas|tacas poteln|toeseasupteteas|oacetegeatatygu|atala
bunaa|cac.
Auans,lacoast|tuc|oacelosLstacos/hac|oaesnocetaosse
bav|sto aconpaaca pot uaaauevay lotn|cablecoactec|oa n|-
tolog|co/tel|g|osa' Potult|no,eaauesttav|cacot|c|aaa,coex|stea,
s
sucecea,
senezclaacteeac|as, supetst|c|oaes,tac|oaal|caces,tec-
acas, nagias, y losns teca|cos ce auesttos ob]etos (auto, av|oa)
seballaa ellos n|snos enbeb|coscen|tologia.
Vucbosttaba]oscenuyc|vetsa|asp|tac|oa(eatteelloslosnios)
coavetgeapata subtayatlapteseac|aocultaceln|toeaelcotazoa
ceauesttonuacocoatenpotaeoy,nsptoluacaneate,lal|loso-
nabacescub|ettola|npottaac|aceln|toe|atettogacosun|stet|o
cesce el s|glo XIX. Pot ello, auaque auesttos espit|tus seaa nuy
c|leteat
|e
t
)
saoes,pues,ua|caneateuaptoblenaot|g|aalyuaptoblena
b.stotco cacuco, es ua ptoblena ce tocas las c|v|l|zac|oaes las
coatenpotaeas |aclu|cas, es ua ptoblena aattoposoc|al luca-
neatal.
I. LL PENSAMIENTO SIMBLICO
MITOLGICO .MGICO
Ptoblenaptel|n|aat.vetcacetaneatesepuecepeasatelpeasa-
n|eatos|nbol|co/n|tolog|co/ng|cocesceelpuatocev|stacelpea-
san|eatoenpit|co/tac|oaal:
Lasupt|netnov|n|eatoctit|co,esteaobav|stoeaelsinbolo
aac
squeevocac|oapoet|ca,eaeln|toaacansque|lus|oay
p
uet|cac,e
alanag|aaacansquesupetst|c|oaosupetcbetia.Ha
s.coaecesatalaanpl|ac|oaylaautoctit|cacelpeasan|eatoctit|co
pataqueeste|ateatata|atettogatseacetcacelaua|vetsal|cac elsea-
t|coylaptoluac|caccelpeasan|eaton|tolog|co. Peto,el|stet|o
cel n|to |avace a qu|ea lo coas|cetacesce el extet|ot s|eaco que,
cesceel|atet|ot,esten|toaoesv|v|coconon|to, s|aoconovet-
cac.De|gualnoco,latelac|oaeattemythos ylagos tesultaoscuta
cesce
|noneatoeaqueaosolosepetc|beasusaatagoa|snos,s|ao
tanbiea sus conpleneatat|ecaces y sus |atetleteac|as. Debenos
1 E. Morin, Sociologie, Pars, Fayard, 1 984, pgs. 1 29-1 39.
169
l
''
:
1
'l '
'
'1
aveatutataos,pottaato,ev|taacolaclat|caceacenasia,quenata
lavetcac,ylaoscut|caceacenasia,quelabace|av|s|ble.
El smbolo
Cacatetn|aosinbolo,n|to,nag|a,coat|eaeuaattanpa.
Coneacenospotlaaoc|oacesinbolo.
Conobenosv|sto, tocaconputac|oattataaecesat|aneates|g-
aos/sinbolos,asoc|oestoscostetn|aospotqueelces|gaollevaea
silac|st|ac|oauetteeattesuteal|cacptop|aylateal|cacquece-
s|gaa, y potque laaoc|oace sinbolollevaeasilatelac|oauette
eatte suteal|cacptop|ay lateal|cacqueces|gaa.
Cono|gualneatebenosv|sto,laot|g|aal|caccelaconputac|oa
cetebtal aocoas|steua|eaneate eattatatestos s|gaos/sinbolos ce
otnaexttaotc|aat|aneate comple]a,tanb|eacoas|steeaptocuc|t
tepteseatac|oaesque,.ealapetcepc|oa,septoyectaasobteelnuaco
extet|oty se|ceat||caacoalateal|cacpetc|b|ca.kesuc|tacapoty
ealatenenotac|oa, latepteseatac|oacoast|tuye,apesatcesuau-
seac|a,lapteseac|acoactetacelossetes,cosasys|tuac|oaesqueella
evoca.
Llespit|tubunaaobab|taelleagua]e,v|veceleagua]e,yseau-
ttecetepteseatac|oaes. laspalabtassoaalavez |ac|cacotes, que
ces|gaaalascosas, y evocacotes, quesusc|taalatepteseatac|oace
lacosaaonbtaca. Llaonbtet|eaeuaapoteac|al|cacs|nbol|ca|a-
nec|ataeaeseseat|coevocacotcoacteto,alaonbtatlacosa,bace
sutg|tsuaatasnay,s|elpocetceevocac|oaesuette,tesuc|ta,aua
estaaco auseate, supteseac|acoacteta. Llaonbteespues anb|va-
leatepotaatutaleza.De|gualnoco,toca|gutac|oa|coa|caesala
vezpoteac|alneate|ac|cat|vay s|nbol|ca,ypuecellegatasetuaa
uotta.
Laacelaate,pocenosc|st|agu|tyopoaetcosseat|cosealoque
]ustaneatebenosllanacos|gao/sinbolo.
l ) uaseat|co|ac|cat|voe|asttuneatal,eaelqueptecon|aala
|ceaces|gao,
l) uaseat|coevocacotycoacteto,eaelqueptecon|aala|cea
cesinbolo,pottacotyevocacotcelapteseac|aycelav|ttuccelo
queess|nbol|zaco(ctuzct|st|aaa,ganaca,celoteaa).
loscosseat|cosseeacueattaapoteac|alneateeacacaaonbte,
tocoaonbte,eaeecto,llevaeasilacopteseac|aceuas|ga||caate
(s|gao atb|ttat|o), ce ua s|ga||caco (seat|co) y ce uateeteate (el
setolacosaaonbtaca).Laelseat|co|asttuneatalcelaonbte,bay
uaauette c|st|ac|oaeatte els|gao (lapalabta ao es ns que uaa
palabta),elseat|co(queaoeslacosa)ylacosa,easuseat|coevo-
cacot,bayacbeteac|a,coatan|aac|oay,eaellin|te, coagulac|oace
uaa ea la otta eatte estas ttes|astaac|as,elsinbolose|npoaeea-
1 70
toacescono uaatt|a|cac coactetaea laqueelteeteate esteael
s|ga||caate,elcualesteaels|ga||caco. Deestenoco, pote]en-
plo,elaonbtecel astto Vatteesut|l|zacoeaelleagua]easttoao-
n|coceotna|asttuneatalconol aapelac|oacoaveatoaalceua
ob]etoceleste. Llsinboloasttolog|coVatte,eacanb|o,llevaeasi
|oscatactetesptop|oscelc|osbel|coso.elob]etocelestesecoauace
coauaex|steateaattoponoto,cotacoceuaav|cacosn|ca,queva
anatcatcoasus|gaoatocapetsoaaaac|caba] osu|alueac|a.
Llespit|tubunaaoexpet|neatas|acesatynuyc|vetsaneateel
coblepocetcelaspalabtas,taaptoatocon|aaelpocet|ac|cat|vo,
volv|eacoseteces|voov|ttualelpocetevocacot, taaptoatocon|aa
potelcoattat|oelpocetevocacot, poa|eacose asusetv|c|oelpo-
cet|ac|cat|vo.Deeste noco,eaauesttoleagua]e|ac|cac|oayevo-
cac|oaotnaaconouay|ag-yaag,alavez|asepatables,opuestosy
que secoatea|eaeaeluao eaelotto.Llb|lo cot|c|aaoceauesttas
palabtas,|ceas,peasan|eatos,ut|l|zalanscelasvecesalaspala-
btas easuanb|valeac|a,y auesttastasesseballaaea|ateteteac|a
coa auesttas tepteseatac|oaes, b|ea seaaconpaacolas,ces|gaa-
colasoconeatacolas,b|easeaptecec|eacolasysusc|tacolas.Peto
cuaacoelpeasan|eatosevuelveabsttacto oteca|co, naacaelpo-
cet|ac|cat|vocelaspalabtasytept|ne,coattola,atto|asuspotea-
c|al|caces sinbol|cas, laexttenaabsttacc|oabottalaspalabtas|a-
cluso eaptovecbo ce los sinbolos natent|cos, que ce becbo ao
soa ns que s|gaoseaestaco puto, eacanb|o, el pocet evocacot
celas teal|caces coactetay sub]et|vaneatev|v|cas secespl|egaea
el leagua]e poet|co y, sobte toco, ea el peasan|eato ]ustaneate
llanaco s|nbol|copotquesus aoc|oaes clave soasinbolos|ateasa-
neatecatgacoscelapteseac|a,lavetcacylav|ttucceloques|nbo-
l|zaa.
Laacelaate,elseat|co|ac|cat|vo/|asttuneatalcels|gaoyelsea-
t|coevocacotcoactetocelsinbolovaaate|aatcacauaoeacosua|-
vetsos,uaoelcelpeasan|eatoenpit|co/ teca|co/ tac|oaal,yelotto
elcelpeasan|eatos|nbol|co/n|tolog|co/ng|co.
De golpe, pocenos ac|v|aatque los cos seat|cos opuestos co-
ttespoacea a cos nocos ex|steac|ales, elpt|neto esuamoco |as-
ttuneatalcecoaoc|n|eatoquesee]etcesobtelosob]etoscelnua-
coextet|ot, elseguacoesuanococepatt|c|pac|oasub]et|vacela
coactetucyeln|stet|oceestenuaco.
Llptopos|toceestecapitulocoac|etaeev|ceateneatealsegua-
coseat|co celaaoc|oa cesinbolo. iateatenos tevelatsus pt|ac|-
palescatactetes.
| . Llsinboloconpottauaatelac|oace|ceat|caccoaloques|n-
bol|za (cosaque exptesalaotnaaaalog|cacecetetn|aacos sin-
bolos conolactuz)y,ealaplea|tuccesu uetza,elsinbolo eslo
ques|nbol|za.
1 71
2. Llsinbolosusc|taelseat|n|eatocepteseac|acoactetacelo
quees s|nbol|zaco y,ealaplea|tuc ce su luetza, coast|tuye, coa
uaasolapalabtaouaasolal|guta,uaa|npl|cac|oaocoaceattac|oa
bologtant|caot|g|aalcelatotal|cacqueelbacepteseate,ceeste
noco, eaelexttenoletvotcelacteeac|a,lactuzllevaeasilapa-
s|oa,lanuette, latesuttecc|oay elneasa]eteceatotce Ct|sto, ce
|gualnoco, eaelextteno letvotpatt|ot|co, labaacetallevaeasi
lasustaac|acelanacte-patt|aysepuece,cononuy]ustaneatese
c|ce,not|tpotlabaaceta.
3. Llsinboloesaptopatacoaceattateasiuacoagulum cesea-
t|co(Dupott, 1 98 1 ),escec|tuaacoastelac|oaces|ga|l|cac|oaesy
cetepteseatac|oaesapateateneatea]eaas,auaqueua|cass|nbol|ca-
neate p
'
Aln|snot|enpoquelaeagloba,e n|tosupetalaesetacelsin-
bolo. Coast|tuyeb|easeauatelato,b|easeauaaueatecetelatos,
ys|eltelato n|tolog|coeacaceaasinbolos, bay,eaesen|snoea-
caceaan|eato, uaasecueac|aeveaeac|al b|ea sea |nag|aat|a, b|ea
seab|stot|ca,b|easeauaayottaalavez,escec|tlegeacat|a.V|ea-
ttas que el peasan|eato estt|ctaneate sinbol|co cesc|ta sinbolos
(los asttos, lostatots, lasliaeas ce lanaao, las lettas/c|tascela
8|bl|a,etc.),elpeasan|eaton|tolog|cote]ecoa]uataneates|nbol|-
co,|nag|aat|oyeveatualneateteal.
lasn|tologiassoatelatos.Dequebablaa:Lsc|ettoquelosn|-
tos ns gtaaces o ns ptouacos cueataaelot|geacelnuaco,el
ot|geacelbonbte,suestatusy sucest|aoeal aaatutaleza,suste-
lac|oaeseoalosc|osesylosespit|tus.Petolosn|tosaobablaaua|-
caneatecelacosnogeaess,a|ua|caneatecelpasocelaaatutaleza
alacultuta, s|ao tanb|ea cetocoloquecoac|etaeala|ceat|cac,
elpasaco,elututo,lopos|ble,
lo|npos|bleycetocoloquesusc|ta
la|atettogac|oa,lacutlos|cac,laaeces|cac,laasp|tac|oa.!taasot-
naalab|stot|adeuaaconua|cac, c|ucac, pueblo,labacealegea-
cat|ay,cenaaetansgeaetal,t|eaceaacescoblattocoloqueocu-
tteeaauesttonuacotealyauesttonuaco|nag|aat|opataua|tlos
yptoyectatloscoa]uataneateeaelnuacon|tolog|co.
Llc|scutson|tolog|cusupeta|gualneatealsinboloealospt|a-
c|p|oscepeasan|eatoquelootgaa|zaa.Peto,culessoaestospt|a-
c|p|os:Conotecoaocetlos:Lln|toobececeauaalog|capatt|cu-
latqueao poctiasetce|a|caceotnalog|ca,uobececesubtett-
aeaneateaauesttalog|ca:Obececeateglasaalogasalascescu-
b|ettas potlal|aguist|caesttuctutal, obececeaottasteglas, ob|ea
secesattollaeaelcesatteglo:lat|quezaceln|toestoacosa,yle-
v|-8ttaussbasubtayacoquesuspatt|culates|atetptetac|oaesaopo-
ctiaabottatestat|queza. Lacuaatoaaosottos,aospatecequeel
n|toobececeauaapol|log|ca(aln|snot|enpoquetanb|eacon-
pottaalgocecoat|ageatey atb|ttat|o). Peto|gualneateaospatece
que ex|steapt|ac|p|osotgaa|zacotes suptenos que gob|etaaaesta
pol|log|ca,yquesoalosparadigmas eaelseat|coqueyabenosce-
|a|coestetetn|ao.uapatac|gnasecoast|tuyepotuaatelac|oaes-
peci|cae |npetat|vaeattelascategotias o aoc|oaes tectotas eael
seaoceuaaesetacepeasan|eato,yt|geestaesetacepeasan|ea-
tocetetn|aaacolaut|l|zac|oacelalog|ca,elseat|cocelc|scutso,
y|aalneatelav|s|oacelnuaco(b|eaeateac|coquel av|s|oacel
nuacosecoav|ettetecuts|vaneatetaatoeaelot|geacuaatoeael
ptocuctocelospt|ac|p|osquelaotgaa|zaa).
Llpt|netpatac|gnacelpeasan|eato n|tolog|co eselcela|a-
tel|g|b|l|cac potlov|v|eatey aopotlois|co, potlos|agulaty ao
potlogeaetal, potlocoactetoy aopotloabsttacto. Lltelaton|-
tolog|co, cuaacoseptopoaeaattatelaac|n|eatocelnuaco,elce
los c|oses, elot|geace lanuette,elcest|ao att|bu|co al bonbte,
1 74
etceteta, ao apelaeaabsolutoa uaa causal|cacgeaetal, ob]et|vay
absttacta. soas|enpteeat|cacesv|v|eates que, easus actos coacte-
tosyeasuseveatos s|agulates, cteaaelnuaco,susc|taatocoslos
eaoneaosybaceasub|stot|a.
Llseguacopatac|gnaeselpt|ac|p|osenat|cogeaetal|zaco,que
el|n|aatoco loqueaot|eaeseat|coylecas|ga||cac|oaa toco lo
que ocutte. ho ex|steaeveatosputaneatecoat|ageates. tocos los
eveatossoacebecbos|gaosyneasa]esquep|ceayobt|eaea|atet-
ptetac|oa. Llua|vetso n|tolog|coes ua en|sotceneasa]esycual-
qu|etcosaaatutalespottacotacesinbolos.Laeseseat|co,elpea-
san|eaton|tolog|cosecatactet|zapotuaaptol|etac|oasenat|ca
yuaexcesoces|ga||cac|oaes.
Llpeasan|eaton|tolog|cootceaasuv|s|oacelbonbte,celaaa-
tutaleza, cel nuaco, apatt|tceestoscospatac|gnas claves, eael
|atet|otceestapatac|gnatologiauacaneatal.
Ll pt|neto ce estos patac|gnas ce seguaco taago es, segua
aosottos, ua patac|gna aattopo-soc|o-cosnolog|co ce |aclus|oa
teciptocay aaalog|caeatte laesetabunaaay laesetaaatutal o
cosn|ca.Deellotesultaqueelua|vetsoc|spoaececatactetesaatto-
ponotosyqueteciptocaneateelbonbtec|spoaececatactetescos
nonotos.
Llua|vetson|tolog|co se aos nuesttaconouaua|vetso aa|-
n|staeaelseat|cocequeloscatactetesuacaneatalescelossetes
aa|nacosseeacueattaapteseatesealascosas|aaa|nacas.Deeste
noco, ealas n|tologias aat|guas o ealas n|tologias coatenpot-
aeasceottasc|v|l|zac|oaeslastocas,noataas,tiossoab|onotas
oaattoponotas,yelua|vetsoestpoblacoceespit|tus,gea|os,c|o-
ses,queestaeatocaslascosasocettscetocaslascosas. keci-
ptocaneate, elset bunaao puece seat|tse celan|sna aatutaleza
quelasplaatasyaa|nales,conetc|atcoaellos,netanotoseatseea
ellos, set bab|taco o poseico pot lasuetzas ce la aatutaleza. De
estenoco,latextutan|snaceesteua|vetso,cecatctetaaalog|co,
petn|telanetanotos|sealoscosseat|cos,eattebunaaospotuaa
patteyaa|nalesoplaatas,|aclusocosas,potlaotta.Lan|tocIave
ua|vetsal,ua|coaestapos|b|l|cac,eselcelaVuette-keaac|n|eato
eaelquenot|tesuaattaasotnac|oaquebaceteaacetcoaottaot-
na,vegetal,aa|nalobunaaa.
Lstas vets|oaes c|vetsas ceuan|snopatac|gnaaosnuesttaa
queelptocesouacaneatalceptoyecc|oa-|ceat||cac|oaseballaea
uac|oaan|eatoeacualqu|etn|tologia,yqueptoyectalasub]et|v|-
cac bunaaasobteelnuaco extet|otaatutal, natet|al o |ceal. D|-
cboceottonoco,eselpt|ac|p|on|snocelaconua|cac|oacoalos
cens ycelaconpteas|oacelos censlo que, alacqu|t|totna
` El mito no es una explicacin del mundo; elucida oscuramente, habla oracu
larmente y, por lo dems, puede ser por ello mismo reinterpretado sin cesar.
1 75
!
n|tolog|ca,seballaexteac|coeaelnuacoextet|ot,eapt|netlugat
el Umwelt (eatotao), cespues el Welt (nuaco), ce este noco, las
gtaacesteal|zac|oaesn|tolog|casestablecealaconua|cac|oaylaco-
nua|oaeattelobunaao(|ac|v|cuo,soc|ecac)yelnuaco. Laace-
laate,conovetenos,lobunaaopueceetectuatsuconetc|ong|co
yt|tual coaelua|vetso celosespit|tus,gea|osyc|oses.
laaaalogiaaattopo-soc|o-cosn|casebas|stenat|zacoconov|-
s|oa cel nuaco ea las c|v|l|zac|oaes b|stot|cas segua cos noca-
l|caces.
lapt|netaeslaasttologia. Lstaestableceuaacottespoaceac|a
cetetn|aaateeattelascoat|gutac|oaesoeveatoscelestesylosevea-
tossoc|ales,polit|cos,n|l|tates,ynspatt|culatneateelcest|ao|a-
c|v|cualeuasetbunaao, que cepeaceaosolocelacoa]uac|oa
asttalcesuaac|n|eato,s|notanb|eacelasnoc|t|cac|oaescesuc|e-
loeaelcutsocesuv|ca.
Cono sesabe,la c;eeac|aasttolog|catuenuytuetteealana-
yotiacelasgtaacesc|v|l|zac|oaesy,ealaauestta,cespuescebabet
pets|st|co basta
,1
o-
t|a).Puecesetsact||c|opatalacolect|v|cacosact||c|opataloscio-
ses. llevaeasia lavezlav|ttuc tegeaetacota o ecuacaatecela
nuette/teaac|n|eatoylav|ttuccetegoc|]atalosc|oses.Ptouaca-
neate |asct|to ea elua|vetso enpit|co pot el acto coacteto ce la
nuette,ptouacaneate|asct|toeaelua|vetson|tolog|coconot|to
ceteaac|n|eato/ ecuac|cacyconooteacaalosobteaatutal,elsa-
ct||c|oses|tuaealaeactuc|] acacecosua|vetsosaootnaacons
queuao, uaeauaoyottoeauaactosaa
teceBrder
ehaft, e
spteci-
so, coa utgeac|a, el pacto ce v|ca y nuette eatte el nito y el
bonbte.
Llnltoescoanovecot. 8ec|t|gealasub]et|v|cac,coac|etaeal
tenot,laaagust|a,laculpab|l|cac,laespetaazaylesapottatespues-
tas. Deestenoco,pataLl|ace,eln|toeseseac|alneate|ategtac|oa
celbonbteeaelcosmos. Debecbo,eln|toesceaatutalezacon-
ple] aytanb|eabablacesepatac|oayceces|ategtac|oa. Habl
.
ace
lastett|blescoavuls|oaescelacosnogeaes|s,celaslucbasbottbles
eatteD|osesot|g|aat|os,cespues,eatteestosD|osesysuptop|apto-
gea|tuta, celoscoal|ctos saagtaatesealos que
.
e asoc|aay co
-
bateaD|osesy nottales,y tanb|eabablacelexiho y lacecaceacia
bunaaa. Vucbos n|tos soa evas|vos, anb|guos, y nucbos ce los
que apottaalasalvac|oac|ceaeltett|bleptec|oquebay
uepagat.
losn|toslleaaalaseaotnesbtecbasquecescubtelautettoga-
c|oabunaaay, sobtetoco, septec|p|taaealabtecbaex|s
eac|alce
lanuette. Alli,aosoloapottaala|aotnac|oasobteelotgeacela
nuette s|aotanb|ealas oluc|oaalptoblenacelanuette, alteve-
latlavcacensallce lanuette.Yeect|vaneate,nsallcel a
nuette sebacoast|tu|co uag|gaatesco auco gotc|aao n|tolog|co
eaelquecoavetgeay se asoc|aaeln|tocelteaac|n|eatoyelcela
supetv|veac|acelcoble. Lstensallvaaeat|quecetsen|tolog|ca-
neate taato ealas c|v|l|zac|oaes b|stot|cas, queeaellas lanuette
secoav|etteeauaagu]etoaegtoeaelqueseeagull
la
.
tazoa. Pot
ello,eaelOt|eatenec|tettaeo,bacenscecosnileaos, loscos
gtaaces n|tos atca|cos ce l a nuette se taasotnaa uao a otto
otnaacouaasiates|squesupetalaanottahcaccelcobleyelteaa-
c|n|eatos|enpteteconeazaco,estasiates|s,asegutacagtac|asaua
D|os-que-nuete-y-que-teaace,eslatesuttec|oacelosnuettos,ea
sucatae |acottupt|ble cesceesenoneato, ceestenocoseotna
laauevan|tologiace la 8alvac|oa.
L magia
la nag|a |atetv|eae e acualqu|etpatte qu
bayac
seo, e
ot,
pos|b|l|cac,t|esgo,alea. Lsuapocetquesee]etce segua
.
tactic
.
as
t|tualesptop|asycubteuacanpoceacc|oanuyvasto.accuaacis-
178
taac|asobtelosv|vososobtelasuetzasaatutales,sonet|n|eatoce
losespit|tusocelosgea|os,ub|cu|cac,netanotos|s,cutac|oa,nal-
c|c|oa,ac|v|aac|oa,ptec|cc|oa,etc.
Lsconpletaneate|asu|c|eatecoaceb|tlanag|aua|caneateea
uac|oacelpt|ac|p|ocelceseo,eaeecto.a) eaa|aguaapattebaa
|ab|b|colasptct|casng|caselpt|ac|p|oceteal|cacalqueobe-
cecealasptct|casteca|cas,b) elceseocebeobececetateglasy
t|tospatateal|zatse,e) lanag|aobececeauaalog|cacel|atetcan-
b|oycelaequ|valeac|a.aacaseobt|eaepotaacay,pataobteaetlo,
s|enpteesptec|sopagatcoauasact||c|oocoauaaoteaca,d) la
nag|acottespoaceauas|stenacepeasan|eatoqueesptec|sanea-
teelpeasan|eatos|nbol|co-n|tolog|coy,conovanosavet,la na-
g|apuecesetcoas|cetacaconolaptax|sceestepeasan|eato.
l . lanag|aseuacaealae|cac|acelsinbolo,queeslaceevo-
caty,eac|ettonoco,coateaetloques|nbol|za. Potello,laacc|oa
ng|casobtelascosasysobtelossetesseeectuapotnec|ac|oace
sinbolos(|asct|pc|oaes,acnbtes,|ngeaes,estatu|llas,petteaeac|as
c|vetsas conouanecboaceloscabellosouatecotteceua,etc. ),
ypotopetac|oaessobteestossinbolos.
lanag|as|nbol|cacelhonbtesecoa]ugaaneaucocoala na-
g|aaeunt|cacelsoplo(exptes|oacelpt|ac|p|ov|talynaa|esta-
c|oa|atet|ot|zacacel coble) patacoast|tu|tlanag|acelaPala-
bta. Llhonbte c|spoaecelpocetceevocatlacosa aonbtaca, la
Palabtang|caaonbtay otceaa. !ocoslosaonbtesaot|eaealos
n|snospocetesytocoslossetesaopoctiaac|spoaetcelospoce-
tesng|coscelaPalabta.losgtaacespocetessoacoaceattacosea
honbtessectetos,eaPalabtas-kectotas,eaotnulast|tualesyqu|e-
aesceteataa estos pocetes soalos btu]oso los nagos. laPalabta
secoav|etteeaetbo potellosy,patael8|eao pataelVal,t|ge
alascosas,lasuetzasolosLspit|tusalosqueellaaonbta.8econ-
pteacequelasgtaacesV|tologiasgeaes|casbayaacotacoalasPa-
labtas-kectotascepocetessuptenosyqueeaelot|geacelVuaco
seauaetboc|v|aoloquecteatocaslascosasy tocoslossetesal
ptoet|t suhonbte,enpezaaco pot laluz.
2. lanag|aseuacaealaex|steac|an|tolog|caceloscoblesy
los espit|tus.
a) elbtu] oonagoactuab|easeapoa|eacoeaact|v|cacelpo-
cetsobteaatutalcesu coble, b|easeaactuaacosobteloscobles
celossu]etosquequ|etealcaazat(nuecaso|gutasquelostepte-
seatea),
b) tocanag|aseuacaeala|avocac|oacelosespit|tusy1osge-
a|os,a|acebacetlesteal|zatacc|oaessobteaatutales,
e) cuaacolasgtaacestel|g|oaessuplaateaalasnag|asatca|cas,
elcultoalosc|osesoasus|atetcesotes(ageles,saatos)sebatpot
1 79
l `
nec|ac|oaceestatuasytel|qu|asque,alavezcoblesysinbolos,lle-
vaaeasi, eac|ettalotna, lapteseac|acelsetveaetacoysol|c|taco.
3. Lanag|aseluacaeaelcatctetaalog|cocelpatac|gnaaa-
ttopo-soc|o-cosn|co.
a) eaelnalel|c|o,seluacaealaaatutalezaaaalog|cacelossin-
bolosl|gutat|vosconola|nageaolanueca,
b) ut|l|zalaaatutalezaaaalog|captoluacacelua|vetsopataope-
tateaelnetanotlos|s |ac|v|cuales, colect|vasolocales,
c) nuy a neauco ut|l|za, ea sus t|tos opetatot|os, lanines|s,
nuy]ustaneate llanaca nag|aaatutal pot Vetleau-Poaty, ce
estenoco,laagu]aquep|acbaauaanuecavaasusc|tatuaabe-
t|caealn|snopuatocelnalel|c|oealapetsoaal|gutacapotla
nueca. Lanines|sesut|l|zacas|stent|caycolect|vaneateealas
caazasyt|toscecaza,1eguetta,celecuac|cac. Potult|no,cuaa-
coveagalaetacelasgtaaces tel|g|oaes, lanag|an|net|caeacoa-
ttatuaateal|zac|aeceatotaealost|toseucatist|cos ce|acotpo-
tac|oacelasustaac|ac|v|aa.
4. Llsact|l|c|oesuaaopetac|oang|cataatonseseac|alcuaa-
toqueconpottauaavetcacn|tolog|caeseac|al. Lael|cac|acelsa-
ct|l|c|o,lobenosv|sto,espol|valeate.a) eacoalotn|caccoaeln|to
celanuette-teaac|n|eato, teauevalas luetzas cev|ca o apottala
lecuac|cac,b) agtacahlealosespit|tusyalosc|oses,obt|eaesupto-
tecc|oaosocotto,c) eveatualneatepetn|tettaaslet|telnalylacul-
pab|l|cac sobte uaavict|naexp|atot|ay, al bacetlo, put|l|ca a la
colect|v|cac. Pot ello, ea tocas pattes, ea la pteb|stot|a y ea la
b|stot|a, sact|l|c|os aa|nales y sact|l|c|os bunaaos baacettanaco
totteatescesaagtepatasalvatalosbunaaoscelacatestia,lase-
quia,las|auacac|oaes,lacettota,la|acett|cunbte,la|alel|c|cac,la
nuettey, le]oscebabetcecaico,lanag|acelsact|l|c|osebapet-
petuacoealotnaspatt|ot|cas,polit|caso|ceolog|cas.
5. Lasc|leteatesnag|ascelsinbolo,elcoble,laaaalogiasecoa-
]ugaaealanayotiacelasgtaacesptct|casng|casyeapatt|culat
eatocaslasopetac|oaessobtel|gutas,nuecasyestatuas.
6. Lx|stelanag|a|ac|v|cual|zaca,quesalvaop|etcealos|ac|-
v|cuos,yex|stealasnag|ascolect|v|zacas,queptotegeaalassoc|e-
cacesyqueopetaalategeaetac|oacelatelac|oaaattopo-soc|o-cos-
n|ca,potello,lost|tosn|net|cosysact|l|c|alesbaacoacutt|copot
tocaspattespataelcunpl|n|eatocelosgtaacesc|closcosn|cos,ce
estenoco,ealosaztecas,lacoat|auac|oacelnuacoaeces|tabael
sact|l|c|o pot n|les ce los acolesceates sobte la p|ecta-altat cel
1eocall|. . .
Lanag|aatca|cabacevea|cotes|cualypet|let|caealasc|v|l|-
zac|oaesealasquesebaa|npuestolasgtaacestel|g|oaes, auaque
M. Merleau-Ponty, Rsum du cours, Pars, Gallimard, 1 968, pg. 1 35.
1 80
e
tasb
a
.
|ategtacoycesattollacoeaellas,cenaaetaceattal,ptc-
ticasnag:casclaveyelsacetcote,sucesotcelbtu]o, bagaaacouaa
conua|cac|oanuypatt|culatcoauaD|osnuygtaace. . .
Delanag|asebac|cboqueetalacteeac|aealaona|poteac|a
celespit|tu.Lateal|cac,seluacaealapoteac|as|nbol|cacellea-
gua]e, lapoteac|aaaalog|caceln|no,y lapoteac|as|atet|cayes-
pecil|cacelt|to,queopetaelpaso,laconua|cac|oa,la|ategtac|oa
eaelua|vetso n|tolog|coy quepetn|teestablecetelconetc|ocoa
losespit|tus. . .
El pensamiento simblico 1 mitolgico 1 mgico
Las aoc|oaescesinbolo,n|to,nag|ase|npl|caauaasaottas.
Llsinbolo, quec|ettaneatepueceex|st|tcenaaetatelat|vaneate
autoaona, autte al peasan|eato s|nbol|co y lanag|ase autte cel
peasan|eatos|nbol|co-n|tolog|coyloautte. Hays|acucauapea-
san|eatoyuaua|vetsos|nbol|co/n|tolog|co/ng|co,ybayqueua|t
estasttesaoc|oaeseauanacto-coaceptopataquecacauaateaga
supleaateal|zac|oa, ce otto noco, elsinbolo quecacono uaes-
tacocealna,eln|toconouatelatolegeacat|o,lanag|acelabta-
cacabta.
Pasado y presente
Lln|toylanag|aaocepeaceasolaneateceuapasacocacuco.
Lsc|ettoqueelua|vetsoceauesttasc|v|l|zac|oaescoatenpotaeas
bas|co ceseacaatacoyquesolaneateealapoesialaaatutalezas|-
gueestaacopoblacacealnasysu]etaanetanotlos|s,petocebe-
cb
lan|tologiaaa|n|stasebattaaslotnacoycesplazaco. Lab|s-
totacoatenpotaea,aln|snot|enpoquec|suelvelasaat|guasn|-
tologias, segtega ottas auevas, y tegeaetace naaeta ptop|aneate
nocetaaelpeasan|eatos|nbol|co/n|tolog|co/ng|co. iad|quenos
aqui nuy tp|caneate sus pets|steac|as,tesutg|n|eatos,netanot-
los|syteaac|n|eatoscoatenpotaeos.
l . ho solo bay pets|steac|as ealasteg|oaestutales tettasacas,
s|ao tanb|eatesutg|n|eatosealas c|ucaces nocetaas ns evolu-
c|oaacas,celasn|tologiasylasnag|asatca|cascelosbtu]os,tau-
natutgos,becb|cetos,cutaacetos,v|ceates,ac|v|aos,laatasnas,es-
pecttos,cocos,asiconoelauevocespl|eguecelaaat|guaasttologia.
l. Auaque laaat|guaaaalogiaaattopo-soc|o-cosnolog|cabaya
nuetto eael plaao ce la cteeac|a, sus patac|gnas esta v|vos ea
auesttaexpet|eac|aalect|va,auesttosestacoscealna,ys|agulat-
neate ea lapoesiacoace lalueaten|snacelsinbolo,celn|to y
181
' '
l !
'
'
ce la nag|a batesutg|coeaelnocoestet|co,seteauevas|a ttegua
y aostettesca.
3. Alexplotatlapsycbe|ac|v|cual,elps|coaal|s|sbacescub|et-
to, cebecbo,lapteseac|a|acoasc|eate, petnaaeateycetetn|aaate
eaelespit|tubunaao,|aclu|coelnocemoy aculto,ceuaaesteta
s|nbol|ca/n|tolog|ca/ng|ca.
4. lasgtaacestel|g|oaescoast|tuyeatotnasb|stot|cascen|to-
logiaycenag|a,quelasttaastotnaaycesattollaa.lastel|g|oaes
ce 8alvac|oa, queapateceapocos s|glosaatesceauesttaetaeael
nuaco nec|tettaeo, setuacaaealanuette/ teaac|n|eato y exal-
taaauaD|ossact|t|c|al.la8alvac|oaautteyseauttecelagu]eto
aegtocelanuette,ylastel|g|oaescesalvac|oabaapetnaaec|co
v|vasajesat(yacausa)celosptogtesoscelpeasan|eatotac|oaal
yc|eatit|co.
5. laauevan|tologiacelJstaco/hac|oa,apatec|caeaOcc|cea-
tebacecos s|glos,t|uataboyeaelnuaco. LlLstaco/ hac|oacoas-
t|tuyeuaaeatcacaa|n|sta,|nptegaacacesustaac|apatetaal/na-
tetaal(lanactepatt|a),queseauttecelsact|t|c|ocesusbetoesy
ttaastotnasuH|stot|aean|to.
6. Cas|s|nultaeaneate,uaatotn|cablen|tologiacela8alva-
c|oatettesttebaenpteac|coelvueloapatt|tcelasgtaacesasp|ta-
c|oaes enaac|pacotasce auesttos t|enpos coatenpotaeos, se ba
cotacoceuaVesiasteceatot(laclaseobteta),ceuauuiaona|s-
ceatee|atal|ble(elPatt|co),ceuaacettezaabsoluta(lac|eac|anat-
x|sta)patatesolvettocoslosptoblenastuacaneatalescelabuna-
a|cac.
. Dena
aetansgeaetal,eln|toseba|attocuc|coeaelpea-
san.eatotacuaaleaelnoneatoeaqueesteleexpulsabacelua|-
vetso(ypuecequeacausaceeston|sno), n|eattasquelas|ceo-
logiasycoctt|aasabsttactasc|solviaalostelatosyleyeacascoacte-
tascelasn|tologiasaat|guas. la|ceasecoav|etteean|tocuaaco
eaellasecoaceattauatotn|cableaa|n|snoquelecav|cayalna,
se |nptegaa ce patt|c|pac|oaes sub]et|vas cuaaco ptoyectanos ea
ellaauesttasasp|tac|oaesycuaaco,al|ceat|t|cataoscoaella,lecoa-
sagtanosauesttav|ca,ceestenoco,lasaoc|oaessobetaaascelas
gtaaces |ceologias nocetaas (l|bettac, Denoctac|a 8oc|al|sno
iasc|sno)seauteolaacoauaatac|ac|oaacotableyla
aoc|oaesaa
t|aon|casaestasse catgaaceuac|abol|snooc|able,cetetn|aacas
aoc|oaes cesct|pt|vas oexpl|cat|vassettaastotnaaeasetes-su]etos
(elcap|tal|sno,labutguesia,elptoletat|aco),lasctit|castac|oaales
senucaaeacoaceaaset|casyloscoaceaacospueceasetsact|t|ca-
cosconovict|nasexp|atot|asycabezascetutco.loscoaceptoscla-
ve celas gtaacescoctt|aastac|oaal|stase|aclusoc|eatit|cas(cono
elcetetn|a|sno,elnatet|al|sno,eltotnal|sno)secoav|etteaeaPa-
labtas-kecttasquecoaceattaaeasicualqu|et8eat|coycualqu|et
etcac,teahzaacopotellouaaaptop|ac|oacuas|ng|cacelokeal
182
y bac|eacose pottacotes celas |ttuces n|tolog|cas cel etbo so-
betaao. lakazoaylaC|eac|an|snassecoav|etteaean|tosalba-
cetse Lat|caces suptenas que tonaa asu catgola8alvac|oacela
Hunaa|cac.
. Debenosconpteacetqueelpeasan|eaton|tolog|cobaevo-
luc|oaaco,sebacesplazaco,sebattaastotnacoybaptocuc|coaeo-
n|tos que quecaat|] acosealas|ceas. Llaeon|toao|attocuce ea
absolutolaexpl|cac|oapotlov|v|eate, los|agulat, locoacteto alli
coacete|aalaexpl|cac|oapotlotis|co,logeaetal,loabsttacto.8|ao
queeslocoactetov|v|coloque,al|at|lttatseeala|ceaabsttactao
geaetal, labace viviente. hoesquevuelvaa|attocuc|tlos c|osesy
losespit|tus.Lsp|t|tual|zayc|v|a|zala|ceacesceel|atet|ot.hoqu|-
taaecesat|aneateelseat|co tac|oaal cela|ceapatas|taca. le |ao-
culauaasobtecatgaceseat|coquelattaast|guta.
Deestenoco,lasn|tologias-telatoscelt|po aat|guosec|s|paa,
petolas|ceologiastecogeayautteaelnucleus celn|to,potellopo-
cenospteguatataoss|auesttos|glovetcacetaneateestneaosn|-
t|t|cacoquelost|enposn|tolog|cos.
las conb|aac|oaes cen|to y tac|oaal|cacpueceasetnuy c|-
vetsas. Lauaextteno,elaeon|tose|nplaataeala|ceatac|oaaly
laso]uzga,conoelv|tus so]uzga al ADhcelacelulaquebapata-
s|taco. Laelottoextteno,elaeon|tocav|caycalotala|ceata-
c|oaal,coatt|buyeacoasuc|tus|oaceestenoco. Latteloscosex-
ttenos, puecea opetatse asonbtosas s|nb|os|s eatte n|to y peasa-
n|eato tac|oaal, escec|tn|toyaat|n|to,queeatoacesttaba] aael
uaopataelotto,aln|snot|enpoquettaba] aaeluaocoattaelotto.
Deestenoco,latac|oaal|cacn|tolog|zacaconokazoaona|scea-
te coat|auaetectuaaco sus eluc|cac|oaes ptop|as al n|sno t|enpo
que ptopaga el n|to ce su ona|sceac|a, n|eattas que, ea c|etto
noco,eln|tosepoaealsetv|c|ocelatac|oaal|cacaln|snot|en-
poquelaso]uzga. . .
8etiauagtaveettot,pues,cteet( ys|acucasetiaestouaacteea-
c|anit|ca) que el V|to bas|co expulsaco pot latac|oaal|cac no-
cetaa,yquesuult|notetug|oeselte|aocelanuette.Lsc|ettoque
lanuetteesagu]etoaegtopatalatazoaytac|aatesolpataeln|to,
petoloteal,tetteaopt|v|leg|acocelpeasan|eatoenpit|co/tac|oaal,
es al n|sno t|enpo el naat|llo celn|to, eaetecto, lo teales aua
ns|asoacablequelanuette.s|acaso,sebaapoc|coeacoattatta-
zoaescelanuette,conoelseguacopt|ac|p|ocelatetnoc|an|ca,
petotocaviaaosebaeacoattacoa|aguaatazoaceset. Potello,
ealabunaa|cac,eln|toaosoloaacecelab|snocelanuette,s|ao
tanb|eaceln|stet|ocelset.
183
'
' '
1 ,1
1
,' .
! J
j
! ', 1
1 1
1
1
! '
1
i
El Arkhe-Espritu
los cos peasan|eatos, el tac|oaal y el n|tolog|co, que
.
e
.
las
c|v|l|zac|oaes atca|ca se conb|aaa esttecbaneate, ea las ervrliza-
c|oaes b|stot|cas secesattollaa s|nultaeaneate y eaauesttac|v|-
l|zac|oa coatenpotaeapueceas|nb|ot|zatsecetotnaasonbtosa,
t|eaea aatetoco lan|snatueate,yaoqu|etocec|tcoaelloua|ca-
neate
,
elespit|tu|cetebtoeageaetal,cosaqueesuaa
t|v|al|cac,s|ao
eseac|alneate los pt|ac|p|os tuacaneatales que gobietaaa las ope-
tac|oaescelespit|tu/cetebtobunaao.
lanitologiaesbunaaa.laconputac|oaaa|nal|g
ot
eln|to
ypotellopuecepatecetnstac|oaalqueauest
acogitacu
"
.o
-
taatenucbo t|enposebaquet|cocteetqueelnito etauaailusua
pt|n|t|va,aac|cace uaenpleo|ageauocelleagua]e. Vsb|e
bay
queconpteacetqueeln|toaocepeacetaat
9
ceuap
asanieato
atca|cosupetacocuaatoceuaAtkbe-Peasa
{
eatoquesiguee
a-
cov|vo.PtocececeloquesepoctiaceaonuatelAtkbe-Lsputu,
queaoesuaespit|tutettasaco,s|aouaLspit|tu-kaizque,eacoa-
totn|caccoaelseat|cotuetteceltetn|aoAtkbe,cottespoacealas
tuetzasytotnasot|g|aales,pt|ac|palesytuacaneatalescelaact|-
v|caccetebto-esp|t|tual,all donde los dos pensamientos todava no
se han separado. Deestanaaetavanosacoaceb|telpeasa
|eato
s|nbol|co/n|tolog|coconolanaa|testac|oay lacoasecueaciap
-
lat|zaca ce los pt|ac|p|os y ptocesos tuacaneatales cel coaoci-
n|eato.
l . LlLspit|tu-kaizesuaaucogotc|aaocetebto-espt|tuale
el
queaosolotocaviaaosebaasepatacoloscospeasanieatos,suo
yeaelqueacens.
. o
- lo sub]et|voylo ob]et|vo tocaviaaoseballaacisociacos
- latepteseatac|oasecoatuacecoalacosatepteseataca(siea-
coqueessuttacucc|oa),
#
- la|nageaylapalabtasoaalavezsigaos/ sino
.
olos/ cosas(te-
cotcenos que el sinbolo se totna ea la eactuci] aca coace se
asoc|aa el aonbte |avocacot, la|nagea evocacotay lacosa evo-
caca),
- elleagua]etocaviaaobac|soc|acoeasila|ac|cac|oaylaevo-
cac|oa,loptosa|coylopoet|co.
.
Deestenoco,eatocaact|v|cac neataleaestacoaacieatebay.
- teaceac|aalate|licac|oa(sustaac|al|zac|oa)celatepteseata-
c|oa,
- teaceac|aalacoagulac|oas|nbol|caeatte|nagea/ palabtay
cosa,
teaceac|aalaptoyecc|oa/|ceat|t|cac|oa.
l4
A patt|tce abi, pocenosconpteacetlatotnulace w|ttgeas-
te|asobtelan|tologiacelosptocesosneatalesylayac|tacaso-
htelan|tologiacelsinbolo, asiconolacoacepc|oaqueveelbe-
cbo pt|n|t|vo cel peasan|eato bunaao ea el bacet-sene] aate
(!. Cbateau, l -4).
2. la |atenpetaac|a senat|ca que naa|t|esta el peasan|eato
s|nhol|co/n|tolog|co es ua teaoneao ptotuaco que se eacueatta
|gualneateeaelpeasan|eato tac|oaalcuaacoestecegeaetaeata-
c|oaal|zac|oa. 1|eaepottueateelpt|ac|p|oceconputac|oaqueao
ttatans queua|cacescotacas ceseat|co,escec|t s|gaos/sinbo-
|os.Deabilateaceac|aespoataeaacteetqueelua|vetsoen|tes|g-
aos,y quetocoloqueptocece celua|vetsoess|gao(s|eacoquees
|aact|v|cac cetebtallaqueexttae los s|gaos celos eveatos yteao-
neaos). Lsta teaceac|aeacueattasusopotte y coat|tnac|oa eael
peasan|eaton|tolog|co.este,cuyopat+|gnatectotestablecelaco-
nua|cacaattopo-soc|o-cosn|ca,coac|bealua|vetsoconouaasuet-
tece|aneasocoageaetequeseexptesacoas|gaos,c|t|gecenaae-
taaatutal av|sos a los bunaaos, loscuales c|t|gea teciptocaneate
susneasa]esalaseat|cacesaattoponottascelua|vetso.
De este noco, el Lspit|tu-kaiz ptocuce espoataeaneate lo
queeln|tocoat|tnas|stent|caneate,escec|tlacteeac|aealoss|g-
aos (atnostet|cos,telut|cos, asttolog|cos, etc.),y ns anpl|aneate
lacteeac|acequetoco es s|gao (laapat|c|oaceuagato aegto, el
vueloceuacuetvo, elbululatceuaalecbuza). Y estaes latazoa
cequela|ceacelazatolaceeveatocesptov|stoceseat|cobayaa
s|co acn|t|castaatatcianeatey queauaseaataac|ic|lneate ac-
n|t|cas. loquelescoat|eteuab|petseat|coceav|so ocectetocel
cest|ao,ceneasa]eque enaaacelosespit|tuscelosD|oses,alos
eveatos|aespetacosyaotnalneate|aexpl|cablesessucatctetsot-
pteaceateycescoacettaate.
3. Llcoaoc|n|eatopotlosene] aateyla|ceat|t|cac|oapotaaa-
|ogiasoapt|ac|p|ostuacaneatalesqueut|l|zacualqu|etcoaoc|n|ea-
to, |aclu|co eltac|oaal,eaelquelatepet|c|oacelosene] aate aa|-
naala|acucc|oayeaelqueelttatan|eatocelasaaalogiaspetn|te
eltecoaoc|n|eatocelastotnas,peto,n|eattasquelaaaalogiaest
sonet|caauaestt|ctocoattolenpit|co/l og|co/ t|polog|coeaelpea-
san|eatotac|oaal,suev|ceac|ase|npoae|acoac|c|oaalneateeael
peasan|eatos|nbol|co/n|tolog|co.
4. lacteeac|aealasnetanottos|ssetuacaealospt|ac|p|osque
petn|teaquelapetcepc|oacoasetvela|ceat|caccelossetesy los
ob]etosattavescesuscanb|oscetotna,setuacacottelat|vaneate
ealaobsetvac|oace lasttaastotnac|oaes vegetales cel gtaao a la
tlot,celasnetanottos|sce|asectosybattac|os,|aclusoealasapa-
` La idea de que el universo est desprovisto de sentido es la ms tarda y ms
frgil de todas.
l
teatesttaastotnac|oaesceuacacaveteauabotn|gueocepats|-
tos. Llpeasan|eato n|tolog|co le ca alapos|b|l|cac cenetanot-
tos|s uaaexteas|oa|l|n|tacay alpt|ac|p|oce|ceat|cacuaa|asea-
s|b|l|cacpatacoalosnsexttaotc|aat|oscanb|oscetotna.Debe-
cbo, elpeasan|eaton|tolog|co ao secatactet|za pot elecl|pse cel
pt|ac|p|o ce |ceat|cac, s|ao pot suexttenacoasetvac|oa, yaque,
coa lasupetv|veac|acel coble o coa elteaac|n|eato, naat|eaela
|ceat|cac|ac|v|cualnsallcelanuette.
Lucuaato a la ua|cac y cual|cac s|nultaeas cel ua|vetso n|-
tolog|coy celua|vetsoenpit|co,sepuecepeasatqueeauapt|ac|-
p|ocepenceacelatelac|oaua|cualeattelatepteseatac|oayloteal,
latepteseatac|oaesuaa|rageaaaalog|caceloteal,sucobleque
es al n|snot|enpo |ceat|co a el, este coble puece cescoblatse ce
auevoealateneno
ac|oa,queacqu|etelateal|cacceuaa|nagea-
taatasna. V|eattasqueelpeasan|eatotac|oaalc|st|ague|nageay
teal,elpeasan|eaton|tolog|coua|t|caaaalog|cay s|nbol|caneate
lateal|cac y su |nagea, te|t|ca sus ptop|as |ngeaes, ca cuetpo y
v|ca teal a los petsoaa]esy eveatos ce su|aveac|oa, |astalacolos
easuespac|oyeasut|enpo,quesoay ao soalosauesttos.
laact|v|cacptocuctotacelosn|tos,o n|topo|es|s, t|eaetan-
b|easutueateeaelAtkbe-Lspit|tu,alli coace, aatescelasepata-
c|oa eatte lo tealy lo |nag|aat|o, latepteseatac|oa, eltaatasna y
elsueoesta,potas|cec|tlo,eael n|sno c|scog|tatot|o. Lln|to
b|eapateceestatbechocelan|snatextutaquelossueosylostaa-
tasnas, auaque estos s|gaa s|eaco estt|ctaneate |ac|v|cuales, se
c|spetsea, se cesvaaezcaa. Ll telato nit|co puece patecetse a ua
taatasnaoauasueo,peto,al|gualqueelpeasan|eatoenpit|co/
log|co/ tac|oaal, c|spoaece uaa otgaa|zac|oa, acqu|ete la coasol|-
cac|oaceloteal y est|ategtaco/es|ategtacotcelav|caceuaa
conua|cac. Lsuaua|vetsoquet|eaesuteal|cacy,auaquecespto-
v|stocecualqu|etcetetn|aac|oans|ca,esteua|vetsoesuaua|vetso
v|v|eate ,b|eaeateac|coquequ|eaeslecanosv|caaesteua|vetso
c|st|ato e |ceat|co alauestto sonos aosottos, eaauestto ua|vetso.
Llpeasan|eato enpit|co/ teca|co/ tac|oaalse polat|zaealaob-
] et|v|cacceloteal. Llpeasan|eaton|tolog|cosepolat|zaealatea-
l|cacsub]et|va.Ltectuaelpleaoenpleocelaconpteas|oa,escec|t
aosolocelaaaalogia,s|aotanb|eacelaptoyecc|oa/|ceat|t|cac|oa
" Universo viviente. Hay que remarcar aqu (para soar?, reflexionar?) que el
universo mitolgico, que se produce por desdoblamiento y se desarrolla por meta
morfosis, obedece a su manera a los principios mismos de produccin y desarrollo
de nuestro universo viviente, que son el desdoblamiento la duplicacin reproduc
tora de los seres celulares y la metamorfosis, es decir el transformismo que ha
generado la lujuriosa diversidad evolutiva de las especies vegetales y animales. El mito
es metamrfico como la evolucin biolgica, lo cual quiere decir que sta se parece
terriblemente al Mito.
186
y,alut|l|zatceestenocolosnec|oscelcoaoc|n|eatoylaconu-
a|cac|oa|atetsub]et|vas, establece laconua|cac|oacoaelua|vetso
sub]et|vaco, este, al n|sno t|enpo que s|gue s|eacoelauestto (el
celcoaoc|n|eatoenpit|co/ teca|co/ tac|oaal),yaaoeselauestto.De
esten
,ealasn|tologiasaat|guasocls|cas,elua|vetsosevuel-
veaanista.Lalasauevasn|tologiasyeaelaeon|to,elua|vetso
soc|alylaestet
|ceolog|caacqu|eteasustaac|av|v|eate,cotacace
alnaoceespittu.Yestaeslatazoacequeelpeasan|eatos|nbo-
l|co/n|tolog|coteagas|enpteuacatctetex|steac|al. ho se c|t|ge
alespit|tuputo,s|aoalaucogotc|aaoqueuaelapsycbeylaatec-
t|v|cac.hosolotespoacealascut|os|caces,s|aoalasexpectat|vas
llanacas,aeces|caces,asp|tac|oaes,tenotescelsetbunaao.Deest
noco,el n|to cepeaceal mismo tiempo de lo peasacoy ce lov|-
v|co, y cuest|oaaa toco el set ea supatt|c|pac|oa coaelnuaco.
Conobac|cboCass|tet,eaeln|tolo|npottaateesla|ateas|cac
coaqueesv|v|co,coaqueescteicoconoex|steateeaelnocoob-
]et|voyconoteal(Cass|tet, l -l).
11. LA UNIDUALIDAD DE LOS DOS PENSAMIENTOS
laob]et|v|cac y lasub]et|v|cac celcoaoc|n|eatoaocepeacea
ce cos conpatt|neatos c|st|atos a|cecostueates c|teteates, s|ao
ce uac|tcu|to ua|coeaelquevaa ac|st|agu|tsey cespues a opo-
aetseeveatualneate,autt|eacocacauaapt|ac|palneateuaocelos
cospeasan|eatos. Lstec|tcu|toua|coesuabucle geaetat|vo, que
aquibenosllanacoAtkbe-Lspit|tu,coacesetotnal atepteseata-
c|oayelleagua]e. Apatt|tceabi,elleagua]esec|v|ceeacoslea-
gua]esceusosytuac|oaestotalneatec|teteatesauaques|gues|ea-
coeln|snoleagua]e,yelpeasan|eatosec|v|ceeacospeasan|ea-
tosquesegu|tas|eaco s|anesesauacuaacosebayaavueltoaata-
goa|stas.
Pocenoscoaceb|tceestenocolaua|cacot|g|aal,ptotuaca,la
cual|cactac|cal,c|syuat|va,queseexcluyeauaaaottaeasupto-
p|otetteao,ylaconpleneatat|ecacaattopo-soc|olog|caaeloscos
peasan|eatos.
hottatateaqui elpeasan|eato enpit|co/teca|co/tac|oaal. Pot
uaapatte,els|gu|eatecapitulolecoac|etaenspatt|culatneate,y
pot la otta voy a estuc|ats|stent|cay s|sten|caneate sus nocos
ceotgaa|zac|oateot|cos,log|cosypatac|gnt|coseaell|btocec|-
cacoalaaoologia.8oypleaaneatecoasc|eatecel|acoavea|eateque
t|ea
|agu|at_logeaeta|
.
|oconua|tat|o--| osoc|eta|
' Es notable que el recurso a la adivinacin no est confinado a las capas retra
sadas de l a pobl acin, sino que tambin se vea practicado en carreras y profesiones
muy modernas sometidas a las incertidumbres de la suerte; de este modo, hombres
polticos, businessmen, actores de cine, para afrontar el alea, han recurrido a la vez
a las estrategias racionales y a la astrologa o a l a videncia.
1 89
DeciaLl|ace,Lstanosconpteac|eacoboy [. . . ]queelsinbolo,
eln|to y lo|nag|aat|o petteaecea a lasustaac|acelav|caesp|t|-
tual, queselespuececanutlat,nut|lat,cegtacat, petoqueauaca
selesext|tpat(Ll|ace, l --,pg. l l) .
w|lsoa(queeaabsolutosebaapetc|b|cocequetuacabasuso-
c|ob|ologiaeala|ceanit|cacelaona|sceac|acelosgeaes),v|oue
eln|toesua|agtec|eateceauesttasv|casy,apesatceualeagua]e
uapococenas|acocetebtonotto,c|ceexceleateneate.Laausea-
c|aceuaaest|nulac|oaotc|aat|aptoceceatecelextet|ot,conoocu-
tteeaelsueo, elcottexcetebtal [. . . ]tecuttea|ngeaescelane-
not|ay tabt|ca b|stot|as plaus|bles. Detotna aaloga, elespit|tu
s|enpteteatlanotal|cac,lan|tologiaylatel|g|oaylasal|nea-
tat cono tuetzas enoc|oaales. Cuaaco las|ceologias c|egas y las
tel|g|oaessoatecbazacas,ottassoanaautactutacastp|caneateea
sust|tuc|oa [. . . ]8|alespit|tusele|asttuyecequeestaact|v|cacpa-
ta-tac|oaalaopuecesetconb|aacacoalatac|oaal|cac,eatoacesse
c|v|c|tpotsim|snoeacosconpatt|neatos,cesuettequelascos
act|v|cacespuecaaptospetatcacauaapotsulaco
Debecbo,aoscec|canosb|easeaaconpatt|neatatloscospea-
san|eatoseaauestto espit|tu, b|easeaa asoc|atloseael. Doace-
qu|etaqueselebayacteicoexpulsat,elpeasan|eatos|nbol|co/ n|-
tolog|co/ng|cobavuelto, solapacaneateo potlatuetza. latotal
evacuac|oacelos|nbol|coylonit|copatece|npos|ble potque|a-
v|v|ble.setiavac|atauestto|atelectocelaex|steac|a,laatect|v|cac,
lasub]et|v|cacpataaoce] atlugatnsquealeyes,ecuac|oaes,no-
celos,totnas.8etiaqu|tatlescualqu|etvalotalas|ceas,alqu|tatles
losvalotes. 8etiacesustaac|al|zatauesttateal|cacys|acucalatea-
l|cac n|sna. Lsc|etto que toco aoesn|to y toco aoesns que
V|to. Petob|eapatecequeeln|toco-te]e,ao soloelte]|cosoc|al,
s|aotanb|eaelte]|coceloquellananosloteal.
El pensamiento y su doble
Ll peasan|eaton|tolog|cot|eaecateac|ass| aoescapazceac-
cecet alaob]et|v|cac. Llpeasan|eatotac|oaalt|eae cateac|ass|es
c|egopatacoalocoactetoylasub]et|v|cac.Llpt|netoseballaces-
ptov|sto ce|anua|cacenpit|co/ log|cacoattaelettot. Llseguaco
se balla cesptov|sto cel seat|co que petc|be lo s|agulat, lo |ac|v|-
cual, lo conua|tat|o Ll n|to autte peto aubla al peasan|eato, la
log|cacoattolapeto attot|aalpeasan|eato. Llpeasan|eatolog|co
aopuecettaaqueatelobstculocelacoattac|cc|oa,elpeasan|eato
n|tolog|co lottaaqueacenas|acob|ea.
" E. O. Wilson, L'Humaine Nature, Pars, Stock, 1 979.
190
1
Coast|tuyea los cos peasan|eatos cesv|ac|oaes ce ua peasa-
n|eatoconple]oquetocaviaaobub|etallegacoalaconpletuc:O
b|eaes|asupetableestacual|cac,yalosunopoctiasetbecbacoas-
c|eate,tetlex|oaacayconpleneatat|zaca:
Lllectotquebasegu|con|spalabtascesceelpt|ac|p|oac|v|aa
queaovoyyo acteeteauaasupetac|oatotal|zaate queeaglobata
atnoa|osaneate a uaay otta. lo que pueco y qu|eto coas|cetat,
potelcoattat|o, eselcesattolloceuaatac|oaal|cacconple] aque
tecoaozcalasub]et|v|cac,lacoactetuc,los|agulatyquettaba]ecoa
ello, eselcesattollo autoctit|co celattac|c|oactit|caque ao solo
tecoaoce los lin|tes ce la tac|oaal|cac, s|ao tanb|ea los pel|gtos
s|enpteteaac|eatescelatac|oaal|zac|oa,escec|tcelattaastotna-
c|oacelatazoaeasucoattat|o,eselcesattolloceuaatazoaab|et-
ta,quesepac|alogatcoalo|ttac|oaal|zable.
Laatazoaab|ettapuececonpteacetalavezlascateac|asylos
excesosceuaoyottopeasan|eatoPuececonpteacettanb|easus
v|ttucescoattat|as.Deestenoco,puececonpteacetqueelsinbo-
lo,las|npatia,laptoyecc|oa/|ceat|t|cac|oae|aclusoelaattopo-cos-
nonott|snopueceasetaecesat|ospatalaconua|cac|oaylacon-
pteas|oa.
i|aalneate,loqueaospuececoacuc|t,aosoloalasupetac|oa
celaaltetaat|va,s|aoalc|logocoasc|eateceloscospeasan|eatos,
a su coav|veac|ac|v|l|zaca, |acluso pueceque a lattaastotnac|oa
cel uao pot el otto, es el cesattollo ceuaa tac|oaal|cac capazce
ct|t|catalatazoa, aln|snot|enpoqueelcesattolloceuapeasa-
n|eato conple]o, petoeatoacesesaecesat|o,ao solo que latazoa
ab|ettacoac|baalsinbolo,eln|toylanag|a, s|aotanb|eaqueel
peasan|eatos|nbol|co/ n|tolog|copuecatazoaatse,escec|tcoace-
b|tseconopeasan|eatos|nbol|co/n|tolog|co.
u|zsbayanosllegacoalpuatoy alnoneatoeaelquepoce-
nosycebenosbacetquec|alogueaauesttosn|toscoaauesttascu-
cas,auesttascucascoaauesttosn|tos.1eaenosuaa|npet|osaae-
ces|caccelacottecc|oaenpit|ca/ log|ca/tac|oaalsobtetocasaues-
ttasact|v|cacesneatales,petotanb|eateaenosuaaaecesicacv|tal
ce natet|a |nag|aat|a/s|nbol|caque co-te]e auestta teal|cac, y ce
laque esta becbos los n|tos. We are such stuff as dreams are
made. Llpeasan|eatotac|oaalaeces|taasucoble
9 La poesa es la Palabra del Arkhe-Espritu. Es el pensamiento simblico I mito
lgico 1 mgico en estado naciente, sin la creencia ingenua>) en los mitos, pero con
una doble consciencia, plenamente participante y adherente una, y la otra, desdobla
da, en vigilia>). De este modo, permanecemos en nuestro mundo empricol racional
al mismo tiempo que vivimos nuestro mundo mitolgico en su status nascendi.
La poesa es, pues, a la vez el ms ac y el ms all del pensamiento simblico/ mi
tolgico 1 mgico; ms ac porque, como hemos dicho, es su nacimiento mismo; ms
all, porque supera las reificaciones mitolgicas y religiosas.
La poesa es desarrollo pleno de la comprensin, es decir de la proyeccin-iden-
191
Lasub]et|v|cact|eacea los n|tosy la ob]et|v|cact|eaceaces-
ttu|tlos.Petolaob]et|v|cacaeces|tauasu]etoyelsu]etoaeces|tala
ob]et|v|cac.Debecbo,elsu]etoqueseballaeael|atet|otcelpea-
san|eatos|nbol|co/n|tolog|co/ng|cocoattolacesceelextet|otel
peasan|eatoenpit|co/tac|oaal / log|coqueles|tvepata|npoaetsu
pocetsobtelascosas.
tificacin, es el desarrollo pleno no tanto del animismo (como en las poesas retricas
que evocan genios y espritus) cuanto del alma. Las palabras, liberadas del rgido cons
treimiento de la lgica y la denotacin, juegan, libradas a las asombrosas imanta
ciones y a las alquimias del Espritu-Raz.
La poesa est liberada a la vez del mito y de la razn, al mismo tiempo que lleva
en s su unin. Re-encanta a un mundo desencantado por la prosa conquistadora. Es
encantamiento sin rito y sin altar. Es pesada por el Secreto, lo Sagrado y el Misterio.
Llega al lmite de lo decible y lo concebible, en el no man's /and donde las palabras
hablan de lo que no se puede decir y traducen el silencio)). Nuestras verdades ms
profundas se buscan (se encuentran?) en la Poesa: Dichtung und Wahrheit.
192
CAPTULO l X
Inteligencia _pensamiento
consciencia
La|atel|geac|a,elpeasan|eato, lacoasc|eac|a, lobenostepet|-
co bastaate, soaemergencias sutg|cas ce n|t|acas ce|atettettoac-
c|oaes
conputaates cog|taates
que coast|tuyea las act|v|caces cetebtales, estas enetgeac|as esta
cotacasceuac|ettoaunetocecual|caaesptop|as,eatteellasuaa
telat|vaautoaonia,ytettoactuaaeabuclesobte lasact|v|aacesce-
tebtalescelasquebaa sutg|ao.
La|atel|geac|a,elpeasan|eato,lacoasc|eac|abunaaassoa|a-
tetcepeac|eatesycacauaasupoaeyconpottaalascens,bayque
|ateatatcel|a|tlas,pues,alaveztet|t|eacouaasaottasyc|st|agu|ea-
colos catactetes ptop|oscecacauaa. De estenoco, vanos aae-
t|a|tla|atel|geac|aconoatteesttatg|co,elpeasan|eatoconoatte
c|alog|coy atte aelacoacepc|oa,lacoasc|eac|acono atte tellex|-
vo,sab|eacoqueelpleaoenpleocecaaauaaaeces|taelpleaoen-
pleocelascens
l. LINTELIGENCIA DE LA INTELIGENCIA HUMANA
La|atel|geac|aesuaacual|caaaatet|otyextet|otalpeasan|ea-
tobunaaos|cel|a|nosla|atel|geac|aconoapt|tucpatapeasat,tta-
tat,te
olvetpt
blenaseas|tuac|oaesceconple]|cac(nult|pl|c|caa
celasutotnacuaes,eanataan|eatocelas|atettettoacc|oaes va-
t|ac|oaesealas|tuac|oa, |acett|cunbtesy aleas). Laelecto,|.nos
1 93
' '
l l) laapt|tucpatatecoaocetlo|npos|ble,c|sceta|tlopos|bley
elabotatesceaat|osque asocle lo|aev|tableylo ceseable,
l 4) laapt|tucpatabt|colat,escec|t.a) cesv|atuaob]eto,ua
|astteato, una|cea, uaa |ast|tuc|oa, etc., ce sus|stenace tee-
teac|aycesu|aal|cacptop|a,pata|ategtatloseauas|stenaauevo
ycatlesuaa|aal|cacaueva,b) ttaasotnatuacoa]uatoceelenea-
tospatacotatloceptop|ecacesy|aal|cacesauevas,
l ) acens,la|atel|geac|aconpottalaut|l|zac|oa|atel|geatece
lostecutsosao|atel|gentes celosquet|eaeaeces|cacy quesoala
|aotnac|oa, lanenot|a, laexpet|eac|ay la|nag|aac|oa. De este
noco, cebe ut|l|zat|atel|geateneate sunenot|a, cono aosnues-
ttaalosgtaaces]ugacotescea]ectezque,patasuputatsus]ugacas,
sabea tenenotat coa|gutac|oaes nuy conple] as, y ao eaotnes
caat|cacesce|aotnac|oaouag|gaatescocatlogoceconbiaac|o-
aes. De |gual noco, la|atel|geac|aao cebe |ategtat solaneate ea
nenot|aloquebav|v|co,ysacatlaslecc|oaescelaexpet|eac|a,
cebevettanb|eas|laexpet|eac|aaocebevolvetacuest|oaatlospt|a-
c|p|osqueguiaaalcoaoc|n|eatoy alconpottan|eatoo s|, ala|a-
vetsa,loscatosauevosaocebeavolvetacuest|oaatlaexpet|eac|a.
Pot ult|no, sabenos que la|nag|aac|oasolo puece ecuacat a la
|atel|geac|as|es captacae |ategtacacoa |atel|geac|aeaelcoaoc|-
n|eatoasiconoealaacc|oa.
la aatutalezaconple] acela|atel|geac|asupeta toca aptebea-
s|oa pot los coc|eates|atelectuales. la|atel|geac|aaoessolaneate
loquen|cea lostestsce |atel|geac|a, tanb|eaesloqueselesesca-
1 Palabra forjada por Horace Walpole en 1 757 a partir del cuento Ls tres prn
cipes de Serendip, en el que los tres prncipes descubren incesantemente, por su fine
za de observacin, cosas que no buscan; ejemplo: un prncipe descubre que un came
llo miserable, cargado de mantequilla en el lado derecho, y de miel en el izquierdo,
pas por su ruta porque la hierba haba sido comida en el lado izquierdo nicamente,
siendo que era mejor la del lado derecho, y porque en un cuarto de legua, haba visto
a la derecha del camino hormigas, que buscan la hierba, y a la izquierda moscas, que
buscan la miel.
196
pa.lasnec|c|oaesce|atel|geac|aaopueceateaets|aouavalotpat-
c|al, tagneatat|o, local, telat|vo. loqueeala|atel|geac|aes sut|l
yconple]o, aopuecesetevaluacocoacettezacoanec|osqueton-
pealaconple] |cac y que aopueceataaqueat losunbtalesce la
sut|leza. lapteteas|oacettatatla|atel|geac|aconoob]etotecuc-
t|bleasuscoast|tuyeateses poco|atel|geate.
la|atel|geac|aesLaa/Plutal. Lsuaametis (Det|eaae,etaaat),
que nezclaeasicual|cacesnuyc|vetsas,celasquealguaaspate-
ceatepuls|vaseattesi,petocuyaasoc|ac|oaletesulta|ac|speasable.
Ls ab|ettay pol|nota, coasttuct|vay cesttuct|va(ctit|ca),conb|-
aatot|a (que att|cula coa]uataneate las cual|caces |atel|geates) y
eveatualneate totat|va (que sabe bacet que estas cual|caces se su-
cecaa segua los eveatos y las noc||cac|oaes ces|tuac|oa). Ll atte
cela|atel|geac|aestanb|easabeteleg|t|atel|geateneatelosnec|os
|atel|geates ptop|ospatattatatespeci|caneate uaas|tuac|oacaca.
Suertes y desventuras de la inteligencia
Caca set bunaao c|spoaecetebtalneatecetocas las poteac|a-
l|caces|atel|geates. Peto,conocoasecueac|acecetetn|aac|oaesbe-
tec|tat|as, an|l|ates, cultutales, b|stot|cas, yceeveatos/acc|ceates
petsoaales,c|spoae|asu|c|eateneateceellasylasexptesacena-
aetaces|gual. la|atel|geac|aaeces|tacecetetn|aacascoac|c|oaes
pataa|tnatseycesattollatse,aeces|tasetautt|cacoaeveatosyot-
talec|ca coa ptuebas, aeces|ta autonaateaetse ea su e]etc|c|o n|s-
no. lacultuta,queavoteceelcespettatcela|atel|geac|a,estan-
b|ealoquela|ab|beal|npoaetlesusseat|cosua|cosysusseat|cos
ptob|b|cos.8|auesttac|v|l|zac|oaactualestelat|vaneatepocopto-
b|b|t|va,aoce]aneaoscebacetexpet|neatatalas|atel|geac|asl|-
n|tac|oaesespec|al|zacotasquelaatto|aa.8a|at-Lxupetybablaba
celVozattases|aacoquebayeacacauaoce aosottos. Pueceque
tanb|eabaya,eacacauaoceaosottos,el|ac|ases|aaco.
Lsexcepc|oaal que bayaexpaas|oas|nultaeay pleaoenpleo
cetocas lascual|caces|atel|geates. laconple]|cac|asu|c|eate,la
acvets|cac|asu|c|eateatto|aala|atel|geac|a,petocenasiacacon-
ple]|cac ycenas|acaacvets|caclaaplastaa.hapoleoagaaotocas
lasbatallascelacanpaaceitaac|aea l l ,peseaqueaopocia
sets|aoveac|copotelaunetoce|avasotes.
loquecebeasonbtataos,|aalneate,esalavezlosptoc|g|os
ylascteac|ascela|atel|geac|abunaaa. 8eballanacobtise cesa-
cettacaneate a aquello que coast|tuye, ao algua tes|cuo ce los
exttavios y ceguetas betecacos ce auesttaaa|nal|cac, s|ao a los
exttaviosyceguetasptop|oscelespit|tubunaao.labtise eslaex-
ptes|oace uettescateac|aseaalguaasce las apt|tucesclave cuya
conb|aac|oacoast|tuyela|atel|geac|abunaaa,ycecateac|asuet-
tes eaestaconb|aac|oan|sna.
197
'
'
'
i
l
Deestenoco,pote]enplo,labetise cottespoacea.
la|acapac|cac ceapteacetcelaexpet|eac|ay sacatptove-
cbocelosptop|osettotes,
- la|acapac|cac ce noc|t|cat losptop|os esquenas neatales
eatuac|oacelac|vets|cacylaaovecaccelass|tuac|oaes,
- laselecc|oacetalsosptoblenasycetalsosct|tet|oseacett|-
neatocelosvetcacetosylaacunulac|oacecatos|aut|les,
- lapetc|cacev|stacelost|aeseae|usocelosnec|os y la
|acapac|caccecoaceb|tnec|osacecuacosalost|aes.
8e puecetenetque,a|licoaceao se puecaeluc|tlaconple]|-
cac,asiconoealosnoneatoscec|s|vosyctuc|a|esealosquesut-
ge |o cescoaoc|co, |o|aespetaco, loauevo,las naa|testac|oaes ce
btise seaanucbonsttecueatesquelasce|atel|geac|a . . . Yestaes
latazoace que lacoasc|eac|ace lo que attot|a o |ab|be la|atel|-
geac|aseauaaaeces|cacv|talpataelcesattollocelas|atel|geac|as.
ilptoblenacela
.
|atel|geac|acoac|etaec|tectaneatealpto ble-
na cel coaoc|m|eato. il coaoc|n|eato cepeace ce la|atel|geac|a,
que asuvez cepeaceceloscoaoc|n|eatosceque puecac|spoaet.
lasceb|l|caces,ttacasos,cateac|asce|a|atel|geac|atepetcuteaea
elcoaoc|n|eato. la|ate||geac|aptocucecoaoc|n|eatos, seauttey
setottalece coa coaoc|n|eatos, al n|sno t|enpo que es apta pata
ptesc|ac|tcecetetn|aacoscoaoc|n|eatos.Peto,cacala|asut|c|ea-
c|acelas|atel|geac|aspatt|culatesyloscoaoc|n|eatospatt|culates,
elcoaoc|n|eatoyla|atel|geac|at|eaeaaeces|caccoa]uataneatecel
|atetcanb|oyelc|alogo.
11. DEL PENSAMIENTO
Cun grande es por su naturaleza,
cun baja por sus defectos! 1ASCAL.
ilpeasan|eato esuaa act|v|cac especit|cace|espit|tubunaao
que,conocua|qu|etact|v|cacce|espit|tu,se cesp||egaea|aesteta
ce| |eagua]e,ce lalog|cayce lacoasc|eac|a,al n|sno t|enpoque
conpotta, cono cualqu|et ottaact|v|cacce|espit|tu,ptocesossub-
l|aguist|cos,subcoasc|eates,subonetalog|cos.
ia su nov|n|eato otgaa|zacot/cteacot, el peasan|eato es uaa
c|a|og|caconple]aceact|v|cacesy opetac|oaesque poaeaeatua-
c|oaan|eatolasconpeteac|asconp|eneatat|as/aatagoa|stasceles-
pit|tu/cetebtoy, eaese seat|co,elpeasan|eatoeselpleaoenpleo
c|a|og|coce|asapt|tucescog|taatescelespit|tubunaao. istac|a-
log|caelabota,otgaa|za,cesatto|la,eaelnococe|acoacepc|oa(tet-
n|aoquecet|a|nosealapg|aal0l),uaaestetacenult|plescon-
peteacias,especu|ativas,ptacticasytecaicas,queesptec|saneatela
celpeasan|eato.
1 98
..
L dialgica pensante
iaauesttaaacacuta, benoseacoattaco|oscoast|tuyeatesaela
c|alog|ca que e|peasan|eato poaeea nov|n|eato y que |a poaea
eanov|n|eatocono|ac|caelcuactos|gu|eate.
istatab|a,quepoctiaconpletatse,aos|ac|cayaelcatctetcon-
p|e] oce|aact|v|cacpeasaate.estaasoc|a|acesaateneateeasi,ae
naaeta conpleneatat|a, ptocesos v|ttua|neate aatagoa|stas, que
teacetiaa a exc|u|tse nutuaneate. De este noco, e| peasan|eato
cebeestab|ecetttoatetasyattavesat|as,abt|tcoaceptosycettat|os,
|tcel toco a|aspattesyce|aspattesal toco, cucaty cteet, aebe
tecbazaty conbat|t |acoattac|cc|oa, auaque a| n|sno t|enpo la
asunayseauttacee||a. iaeseseat|co,e|peasan|eatocoast|tuye
ua c|aan|sno c|a|og|co |a|atettunp|co, uaa aavegac|oa eatte las
Cat|bc|sy|asisc|lascoattat|asbac|acoace|ocepottacualqu|etbe-
genoaiaceuaocelosptocesos aatagoa|stas.
O!LOCO OLLPLNSAMILNJO
distincin
diferenciacin
anlisis (parte)
individualizacin
particularizacin
abstracto
precisin
certidumbre
deduccin
particular general
lgico
lgico
explicacin
separacin
objetivacin
verificacin
racional
racional
racional/ emprico
consciente
relacin
unificacin
sntesis (todo)
generalizacin
universalizacin
concreto
vago2
incertidumbre
induccin
general ~ particular
analgico
translgico
comprensin
participacin
subjetivacin
imaginacin
emprico
irracionalizable
simblico/ mtico
inconsciente
2 La dialgica vago/ precisin ya merece algunas indicaciones. El pensamiento.
como el conocimiento, lucha contra lo vago y busca precisin y exactitud. No obs
tante, muchos fenmenos se encabalgan, interfieren y enmaraan, muchas nociones
indispensables no podran tener fronteras precisas entre s: de este modo, no podra
haber una frontera, de no ser convencional, entre amor y amistad, entre colina y mon
taa, entre talla pequea, mediana y grande. Por ello debe usar el lenguaje califica-
199
: 1
'
J'
:! 1
' '
l
: . . i :
i t
' ,
, :
De a|l las cateac|as ce peasaa|eate cuaace |ay uaa exclus|ea
ceuaptecesepetsuaatagea|sta. Deesteaece,laabsttacc|easela
aata aeselaaeateleceactete,s|aetaab|aalceatexte, a|eattas
que|ceacteteseleaatala|atel|g|b|l|cac. Llal|s|ssleces|ate-
gtalaetgaa|zac|eaqueuae|eseleaeatesaa
|zaces, a.e
ttasque
laslates|sselaecultalateal|cacce les ceastituyeates. la:ceaea-
a|peteateceacuceal|ceal|sae(eacettaa|eateceletealeala|cea),
la tazea ae tegulaca pet la expet|eac|a ceacuce a la tac|eaal|za-
c|ea. !ece ptecese cepeasaa|eate,s|est a|slace, ||pestas|acey
eseapu] aceal lla|te, escec|t,s| ae estc|aleg|caaeateceattela-
ce, ceacacea |aceguetae al cel|t|e.
Las carencias en la dialgica del pensamiento
CARLNCIA DIAlOGICA CARENCIA
prdida de la r
Llpeasaa|eateseautegeaeta,pettaate,apatt|tceuac|aaa|s-
nec|aleg|ce|a|atettuap|ce,quetetnauabucletecuts|ve,e ns
b|eauatetbell|ae. Cene teces les pteceses tetbell|aesces, aua-
queasunaaetaptep|a,elpeasan|eatev|veaecesat|aaeatele]es
celequ|l|bt|e.!|eae,pues,uaapetnaaeateaeces|caccetegulac|ea.
Lacueatta esta tegulac|ea ea pt|net lugat ea su c|lege cea la
teal|cac extet|et, eacueatta tanb|ea su tegulac|ea |atetaa ea y
petel]uegetetbell|aesceceles aatagea|snescenpleneatat|esque
se ceattelaa eatte si (aal|s|s/siates|s, ceapteas|ea/expl|cac|ea,
etceteta).
Lltetbell|aecelpeasaa|eateseveaa|nacepetuaaev|n|eate
esp|tal. 8ecesplazaceaeel c|clea. huacaesputaneatetepet|t|ve,
y el peasaa|eate se apaga al aac|aceaeat senp|tetaaneate la
n|saa vetcac acqu|t|ca. Ll kL cel tetetae tecuts|ve es el ce la
te-ge-aetac|eacespuscecacaauevelegte,cecacaaec|t|cac|ea
expet|aeataca,cecacatutbuleac|aeaceattaca.Lsteptecesetetbe-
ll|aesce es ptecuct|ve ce este aece. ptecuce peasaa|eate, es
cec|tlattaastetaac|eaceleceaec|ceeaconcebido.
Cenetecetetbell|ae,eltetbell|aece peasaa|eateesc|laeatte
ces ces|ategtac|eaes, uaa pet |asut|c|eac|a, y laetta pet excese e
tutbuleac|a. Lltetbell|aeseceav|etteeatutbuleac|acuaaceles
teta|aesce lac|aleg|cace]aace tegulatse nutuaaeate e cuaace
lasceattac|cc|eaesseeatteataacenaaetav|tuleata,cesaqueecu-
tteeapatt|culatalaccecetalesgtaacespteblenas,estescepettaa
alpeasaa|eatealastteatetascelecec|ble,leleg|ce,leexpl|cable,
y|aceasutg|tceattac|cc|eaestac|cales,cuyesc|equesptevecaaea-
teacestutbuleac|asealasqueelpeasan|eatecetteelt|esgeceab|s-
natse.
Llpeasaa|eateaepueceev|tatelt|esgecelcesattegle,escec|t
celalecuta.Auaas,elpeasan|eatev|vepeaeaecesat|aaeateea
tuac|eaan|eate pteceses ce aute-cesttucc|ea (escept|c|sae, telat|-
v|sne,autectlt|ca),easusptecesesn|saesceauteceasttucc|ea. Ls
cec|tqueae puece el|n|aatelt|esge ceautecesttu|tseeaelaev|-
n|eate a|sne petelque|ateataauteceasttu|tse.Cene|eaeses-
ct|te, elua|ce peasaa|eate quev|veesaquelqueseaaat|eaeala
tenpetatutacesuptep|acesttucc|ea(Ll Mtodo 1, pg. l).
respecto de los lenguajes formalizados o tecnificados, en los que el rigor extremo, til
para tal funcin especializada o tal uso abstracto, se convierte en rigidez excesiva
para los usos polivalentes, no slo de la vida cotidiana, sino tambin del pensamiento
reflexivo.
` Guillaume emplea espontneamente el trmino de turbulencia para hablar del
pensamiento y, para l, lo que calma esta turbulencia es la representacin (G. Gui
llaume y R. Valin, Principes de linguistique thorique, Pars, Klinsieck, 1 983, p
gina 242 y ss. ).
201
L concepcin
lacoacepc|oattaasotnalocoaoc|coeacoaceb|co,escec|tea
peasaco.
Lal a|ceacecoacepc|oasepueceeacoattat.
la|ceaceeageactan|eatooceptocteac|oa,
la|ceaceotnac|oacecoacepto,
- la|ceatec|eate,auaquepett|aeate,cediseo, escec|tcoa|-
gutac|oaot|g|aalquecoast|tuyeua nocelo pata coa]uatos,uob]e-
tos auevos.
Laglobaaco estosttes seat|cos,pocenosce|a|t lacoacep|oa
conoeleageactan|eato, potuaespit|tubunaao,ceuaacoaigu-
tac|oaot|g|aalqueotnaua|cacotgaa|zaca.
Hay quetenatcatenpt|net lugatque lacoacepc|oacubteto-
cosloscanpossoc|ales,polit|cos,ptct|cos,teca|coscelaact|v|cac
bunaaa.ceestenoco, lacoast|tuc|oaceuaakepubl|ca,elptogta-
na ceuapatt|co o ce uagob|etao, laelabotac|oace uaa teotia,
ce uaa obta ce atte, ceuaplaa ce utbaa|sno, la|aveac|oa ce
.
ua
|asttuneato oceuaanqu|aa, lapuestaeaesceaateattalocue-
natogt|casoa obtacelacoacepc|oa. Acqu|ete aquiuaseat|co a
la vez nuy uette y nult|ple la aoc|oa ce gea|o, taa]ustaneate
puesta cetel|eve pot 1eaa-lou|s le Vo|gae (s|aqu|eaaobub|eta
coaceb|coyolaaoc|oacecoacepc|oa). Llgea|o(celgt|egogeneia)
t|eaeeln|snoot|geaquegeaes|sygeaetac|oa,esuaaaoc|oaclave
quellevaeasila|ceace geaetat|v|cac y quecubtetocoslos ean-
poscelaotnac|oa y cela otgaa|
.
zac|oa. Llgea|o, elcelos
.
|age-
a|etosasicono elgea|ocelosgeaoscelatteoelcelosgeaosce
lac|eac|aes,s|enpte,uaattececoacepc|oa,elaonbteceleoaat-
coca |ac|, cono b|ea tenatcata le Vo|gae, aos s|tuaealaea-
ctuc|] acacetocosestosgea|os, |lun|aaacoceestenocoelnucleus
geaetacotcelaaoc|oacecoacepc|oa.
lacoacepc|oaut|l|zatocoslostecutsoscelespit|tu,celcetebto
ycelanaaocelbonbte.conb|aalaapt|tucpataotnat|ngeaes
neatalescoalasapt|tucespataptocuc|t|ngeaesnatet|ales(c|bu-
]os, plaaos ceatqu|tectos, naquetasce|agea|e
o, no|los t
|-
cos),ut|l|zalas palabtas, |ceas, coaceptos,teotas,ut:hzaelJUiCIO
(evaluac|oa,elecc|oaceloseleneatosycel
.
nococe
.
otga|za
|oa),
ut|l|zala|nag|aac|oaylasc|vetsasesttategiascelautehgeacia.lo
quegeaetalacoacepc|oa,eselpleaoenpleocelac|alog|capeasaa-
te, coacepc|oaquegeaetaestepleaoenpleo.
.
r
Auaquebayacoacepc|oaesuetacelleagua]e,laotnulacuace
estas coacepc|oaesaeces|tacelleagua]e.Peto,ev|ceateneate,coa-
" Por tanto la concepcin de una mquina concebida para concebir.
202
ce el leagua]e es eseac|al es ea la coacepc|oa cec|caca al coaoc|-
n|eato. Lsc|ettoquelasc|eac|as,las|losoiasptocuceacacauaa
suptop|oleagua]e,petoestosleagua]esteca|cosyespec|al|zacossoa
tanaspatt|culatescelleagua]ellanacootc|aat|o.h|aguapeasa-
n|eato, a|aguaacoacepc|oa, pueceptesc|acitcel leagua]e otc|aa-
t|o, el cual, pol|sen|co pot aatutaleza, est apto pata aavegat ce
otna|a|atettunp|caceloptec|so a lo vago, celo coacteto a lo
absttacto, ce lo ptosa|co o lo teca|co a lo poet|co. Lste leagua]e
esaecesat|opatalaexptes|oan|snacelosleagua]esotnal|zacos,
y s|a ttaasotnatse se vuelve poet|co, es el ua|co que puece at-
t|culat ea siy eatte ellostocos los s|stenas ce coc|gos, sinbolos,
|gutac|oaesqueut|lizaelespit|tucoaceptuacot.
Laestettaba] oaoaoscoasagtatenoss|ao alacoacepc|oaque
secec|caalcoaoc|n|eato,y soloeaell|bto3 aoscoasagtatenosa
laotgaa|zac|oacelacoacepc|oa(teotiasycoaceptos).
Concebir la concepcin
Llespit|tubunaaocoac|beuaeaoneaoouaptoblenaeaua-
c|oacept|ac|p|os/teglas,teotias,|ceas,aoc|oaes,palabtas,c|scut-
sos, y a patt|tcenetocos oesttateg|ascoga|t|vas. lacoacepc|oa,
clato est, puece set |asu|c|eate, |aacecuaca, ettoaea. !onenos
conoe]enplola|atel|geac|aatt||c|al.conocoaceb|tla:Apatt|t
ce los pt|nc|p|os c|betaet|cos:Apatt|tce uaateotiacela|atel|-
geac|a:Ycul:Aclatauoscuteceestaelptoblenacela|atel|gea-
c|a bunaaa: lo aclata al n|sno t|enpoquelooscutece:Cono
coaceb|tlatelac|oaylaaotelac|oaeatteelcetebtoyelotceaacot:
hosbenosequ|vocacoobenosacettacoalpoaeteaelcotazoace
esteptoblenalaaoc|oaceconputac|oa:
Laeste e]enplovenosque lacoacepc|oanov|l|zalostecutsos
celpeasan|eato,quecepeacecelasteotiasylospatac|gnasealos
quese|asct|be,yqueev|ceateneateestsu]etoaltacasooalettot.
Coas|cetenoslo nscecetca. pocenoscoaceb|tla|atel|geac|aat-
t||c|alb|easeasolaneateconoeaoneao,b|easeaconoeaoneao
queplaateaptoblenas. Laelpt|netcaso,lacoacepc|oasel|n|tat
auaacesct|pc|oaatt|culacacelhardware, elsoftware ylaspos|b|-
l|cacesyptocesosceconputac|oa. Laelseguacocaso,laconpu-
tac|oacebetteal|zatuate-exaneacelasteotiassobteelatteacto
y sobteelcetebto ceque c|spoae, ceseacaceaaaco eveatualneate
uaate-elabotac|oateot|caypoa|eacotalvezeacuest|oacenaaeta
nsuacaneatal(patac|gnt|ca)lospt|ac|p|osquelepetn|teacoa-
ceb|tuaateotia(quepotlocensesloqueaosbaocutt|coeael
cutsoceestettaba]o).
Asipues,venosquebayc|vetsosa|velescecoacepc|oa.elpt|-
netoeselceuaacoacepc|oaeaelseaoceuaateotiaquepetn|te
203
'
'
coaceb|t,elseguacoeselcelacoacepc|oaquepetn|tecoaceb|tuaa
teotiaaueva,acecuacaaloscatosoaloseaoneaosqueex|geaset
coaceb|cos, eltetceta|veleselcelacoacepc|oacelacoacepc|oa,
eaelque secoac|beay vuelvea a poaeteacuest|oalospt|ac|p|os
otgaa|zacotescelasteotias.
lacoacepc|oacelacoacepc|oacubtelateotiacelcoaoc|n|ea-
to,laep|stenologia,lalog|ca,lapatac|gnt|ca,escec|ttocoloque
vaa|ateatatcoaceb|tcenaaetaatt|culacaelcoaoc|n|eatocel co-
aoc|n|eato.
lapett|aeac|ayelseat|coceuacoaoc|n|eatosecec|ceaeael
a|velcelacoacepc|oa,lapett|aeac|ayelseat|coceuaacoacepc|oa
aosolosecec|ceaeaela|velenpit|coylog|co,s|aotanb|eaeael
a|velcelacoacepc|oacelacoacepc|oa.
Ars cogitandi
Llpeasan|eatoesalavezuao/nult|ple,pol|noto,ab|etto,vet-
st|l,pueceapl|catseatocoslos ptoblenasypottaatoatocoslos
ptoblenascelcoaoc|n|eato(cesct|pc|oa,|avest|gac|oa,coaceptua-
l|zac|oa, algot|tn|zac|oa,teot|zac|oa, etc.). Puecenoc|catsuses-
ttateg|asyut|l|zatceotnasc|vetsassusapt|tucesseguaelt|poce
ptoblenasqueeacueatte,ceestenoco, sel|n|tataestablecetua
otcea secueac|alcottecto patacoaceb|tua|t|aetat|o cecatteteta,
coaceattat sus apt|tuces aaalit|cas pata |ceat||cat los c|eteates
actotesque |atetv|eaeaeauaas|tuac|oacaca, pt|v|leg|atsusap-
t|tucess|atet|caspatacoaceb|telcoa]uatoceestas|tuac|oa,nov|-
l|zattocas sus apt|tuces pata atoatatlaconple]|cac ceeveatos
que |atetactuaa uaos sobte ottos ceotnas|nultaeay aleatot|a,
poacteauac|oaan|eatosusv|ttucesctit|casycteacotaspatavol-
vetacoaceb|tlospt|ac|p|osquegob|etaaaasusptop|ascoacepc|o-
aes. D|cbo ce otto noco, ceuaan|snay ua|caueatecepeasa-
n|eatopueceasutg|tnocoscepeasan|eatonult|ples.
i|aalneate,elpeasan|eatoesconouaanqu|aace1ut|ag,po-
l|valeatey pol|geaetacota, que puc|etacesct|b|t, conpteacet, ex-
pl|cat coa nec|os coacept|vos (aoc|oaes, |ceas, c|scutsos, teotias
n|tosytanb|easinbolosnatent|cos,plaaos,c|bu]os)tocoloqu
puecesetcesct|to,conpteac|co,expl|caco coa tales nec|os.
ho obstaate, a c|eteac|aceuaanqu|aace1ut|ag, elpeasa-
n|eato bunaao es uaacosa que cuca, que coac|be, que a|tna,
quea|ega,quequ|ete,queaoqu|ete,quetanb|ea|nag|aa,ques|ea-
te
.
(Descattes, Meditaciones, l). Iaclusoelns especulat|vopeasa-
n.eato|loso|coonatent|cocuca, qu|ete,|nag|aa. Ac|eteac|a
ce uaa nqu|aa ce1ut|ag, el peasan|eato estconptonet|co ea
tocoelsetypuececonptoneteteaelatocoelset.Caca|ac|v|cuo
ut|l|zaasunaaeta,seguasu|c|os|actas|a,sub|stot|apetsoaal,su
2
otnac|oa, su ptoes|oaal|zac|oa, las pos|b|l|caces c|alog|cas cel
peasan|eato.Ac|eteac|aceuaanqu|aace1ut|ag,elpeasan|ea-
toesuaattequecacavezcebe|aveatatsucoacepc|oaceuaeao-
neao,ceuaeveato,ceuaptoblena.
Llars cogitandi, tep|tnoslo,esuaattec|alog|cocelacoacep-
c|oa, quepoaeeaact|v|cactocaslasapt|tucesyact|v|cacesceles-
pit|tu/cetebto. lacoacepc|oaaeces|taua espit|tu|agea|oso(easu
esttateg|a), |agea|eto(easuapt|tuc otgaa|zacota)y,easusnsal-
tasotnascteacotas,gea|al.
El pensamiento creador
Cono ba c|cbo 8zeat-uyotgy, el cescubt|n|eato coas|ste ea
vet loque tocoelnuaco bav|sto y peasatloque aac|e bapea-
saco.
etloquetocoelnuacobav|sto:Lllos|ga||cavetloque,
eauaapetcepc|oaaotnales|av|s|ble,yttaasotnatlav|s|oaceua
eaoneaoev|ceateea v|s|oace ua eaoneao asonbtoso. Deeste
noco, el] oveahewtoaealacaicace uaanaazaaaaosolovela
caicaceuaanaazaaa,s|aotanb|eaelnov|n|eatoqueattaeelcuet-
po bac|alat|etta.Pataquev|etaceestaotnaloquetocoelnua-
co veia s|a vet ba s|co aecesat|a uaa aueva coas|cetac|oa, que
cestt|v|al|zata su petcepc|oa, lo que supoae que se pteguataba y
coneazaba a peasatlo que aac|e babiapeasacotocavia. Cuaaco
|aalneate vea ea la caica ce uaa naazaaa uaa naa|estac|oa
patt|culat ce la gtav|tac|oa ua|vetsal, set que ya ba otnaco la
coacepc|oa aueva que le petn|te vet ce otto noco lo que toco
elnuacobav|sto.Debecbo,vetloquetocoelnuacobav|sto
aeces|talaauevacoacepc|oa(peasatloqueaac|ebapeasaco),la
cual ceseacaceaa la|ategtac|oa ea la petcepc|oa, y coa ello su
noc||cac|oa, celoque aatet|otneatetesultaba|av|s|ble, auaque
v|sto. D|cboceottonoco, bay|atetcepeaceac|aeattevetloque
tocoelnuacobav|stoypeasatloqueaac|ebapeasaco,ely
queasoc|aloscoseauac|acoscebesetconcebido conouaviaculo
queopetauabucle,eaelquelav|s|oaceuaaev|ceac|aaov|stace-
tetn|aalacteac|oaceuaacoacepc|oaeaabsolutoev|ceate,lacual
cetetn|aauaaauevacoas|cetac|oa que bace petc|b|t laev|ceac|a.
Deestenoco,tococescubt|n|eato,enpezaacopotelceuaacosa
v|s|blepatatocos,esuaacoaqu|stacoga|t|vaqueconpotta|avea-
c|oaycteac|oa.
Iaveac|oaycteac|oasoacostetn|aosqueseeacabalgaayque
aopueceasepatatsepotuaatoateta.8elespuecec|st|agu|taoobs-
taatete|t|eacoseasucoaaotac|oacon|aaate.ealaaoc|oace|a-
veac|oa bay uaa coaaotac|oace |agea|os|cac y ealacecteac|oa
uaacoaaotac|oacepoteac|aotgaa|zacotas|atet|ca.Laeseseat|co,
205
i
pocenospolatlzatl alceacelaveacloabaclaelatteesttateglcoypo-
latlzatlacteacloabaclal acoacepcloa.Laacelaate,cacoqueele]et-
clclo claloglco cel peasanleato sutge celatte y caco que suteall-
zacloaealacoacepcloasutgecelacteacloa,pocenoscecltquela-
veacloay cteacloa soalattiasecosalpeasanleato.
Lvlceateneate, bayclteteates nocos,tlpos y alvelescelavea-
cloaycecteacloa(cecetalle, cecoa]uato,tecalcalltetatla,tlloso-
tlca, cleatitlca, etc.). las laveacloaes y cteacloaes que,se lasctlbea
ea losptlaclplos, teglas, esquenas, teotias pteexlsteates cepeacea
ceuaalaveatlvlcacocteatlvlcacttlvlal,cotlclaaalacluso. Vsta-
tas soa laslaveacloaesquettaasgtecealasteglas y lascteacloaes
que las tevolucloaaa. las cteacloaes ns cteatlvas soa las que
coaclbeauaauevocoacepto,coastltuyeauaauevoslstenacelceas
(teotia), apottaa ua ptlaelplo ce latellglblllcac que nocltlca los
ptlaclplos y teglas que gobletaaa las teotias. Lstas cteacloaescel
peasanleatocanblanlnlsnotlenpoauesttavlsloacelascosas,
auesttacoacepcloace|nuaco,ylateallcacnlsnaceestenuaco.
Copetalco, uallleo,keplet,hewtoa, Plaack,Llastela, 8obteagea-
ctatoacacauaoceellosuanuacoauevo. Lsaotablequelospto-
gtesos cel coaoclnleato ob]etlvo aecesltea lnaglaacloa cteatlva.
kecotcenoslo. ao solo los gtaaces slstenas tllosotlcos, tanblea
los cescubtlnleatos cleatitlcos apateateneate ns evlceates a
posteriori, conoloscelaattaccloaualvetsalolaequlvaleaclanasa/
eaetgia, soattuto ceuaalnaglaacloa asonbtosa. lalnaglaacloa
elabotatotnasotlgutasauevas,laveata/cteaslstenasapattltcelos
eleneatos captacos aqui o all o apattacos ce los slstenas ce
losquetotnabapatte,loquecoatltna,ealaestetacelpeasanleato,
elcatctetcebtlcolagecetocaevolucloacteacota.
Aleacoattatsecoaptoblenasquelateatatesolvet,elpeasanlea-
toeacueattatuptutas,bloqueos,expetlneatatutbuleaclasytotnea-
tos,cotteeltlesgocelategtesloaoelcelltlo.lalnaglaacloacotte
eltlesgocelallusloa. lacteacloaaneaucobaeageactaconoas-
ttuos.
8olotataneatellegaelpeasanleatoacesplegatsuconple]lcac
claloglcaysus aptltuces cteacotas. Peto, auasleacotatoy clticll,
aopotello quecaacaatoaacoeauasectotespeclallzacoad hoc que
setialatllosotia. Vuytellzneate,baypeasanleatovlvoealasclea-
clas, lastecalcas,lavlcacotlclaaa,baypeasanleatoealos aaalta-
betos,eatocosaquellosquepetclbeapotsinlsnos,coaclbeapot
sinlsnos,tel!exloaaapotsinlsnos.Laeseseatlco,elpeasanlea-
toesyslguesleacouaaactlvlcacpetsoaalyotlglaal.
206
111. LA CONSCIENCIA
L consciencia de la consciencia
Llpleaocesattollocelespitltuconpottasuptopla
.
tet|
xlvlcac,
escecltlacoascleacla. Latocossusaspectos,lacoascieaciaespto-
cuctoyptocuctotaceuaatet|exloa,elte
nlaoteueloapueceset
tonacoeauaseatlcoaalogoalcelespe] o olaleatllla,petoeael
alvelcelespitltulatet|exloaesbleaclstlataceua]uegooptlco.es
lavueltacelespitltusobtesinlsnova elleagua]e5; estavueltapet-
nlteuapeasanleato
.
celpeasan
leatocapazcetetto
ctuatsob
eel
peasanleato, y petnite cottelativaneateuapeasanieato ce sica-
pazcetettoactuatsobtesi.
. .
lateuexloaslgaltlcacescoblanieatoceloquetetlexuaaeate-
uexloaaco,yelpuatocevlstatetlexlvocoa
.
stltuyeuanet
.
apuatoce
vlstaeatelacloacoaelpuatocevlstateuexuaaco.Lxanuenoses-
tos cos catactetesptoploscetocacoascleacla.
l . la coascleacla cescobla tocas las actlvlcaces y tocas las
cosas cel espitltu que coaslceta (Hegel cecia]ustan
ate que el
bonbte,eataatoqueespitl
u,s
.
ecesc
bl
). Vucbo
as.ce
.
naae-
tacuasllaneclataescoascieaciacesinisna,escecitquesienpte
estcescoblaca,slace]atpotellocesetuaa,es
aeslatazoaceque
lacoascleaclacequesonoscoascleatesseaos inpoagacenaaeta
alavezevlceatey nlstetlosa.
.
lacoascleaclaessub]etlva,petoelcescoblanieatoqueopetale
petnlte al su]eto ob]etlvaty ttatat sub]etlvaneate, ea uase
uaco
gtaco,tocassusactlvlcacespsiq
lcasytocossus
.
cet
pottanie
tos
sub]etlvos,acens,elcescoblanieatocelacoascieacialepetnitea
lacoascleaclattatatse ob]etlvaneate asinlsna.
. .
Llcescoblanleatocelacoascleaclaconpottatanbiea,eaciet-
tonoco,sepatacloayclstaaclacloa,cesi
.
asiyce sia
.
l
9
s ob]etos
cecoaoclnleato.Abotablea,loquecoastituyelascoacicieae
tua-
caneatales ce auesttas poslblllcaces ctitlcas y autoctitlca
.
s, sulas
queaobabtiatacloaa|lcac,eslaob]etlva
loayclstaac
ac
oateue-
xlva ce si a si, asi cono ce si a toco objeto ce coaocinieato Y a
tocopeasanleato.
. . .
laconple]lcacpataco]lcacelacoascieaciaconieazaaenetget
ceestenoco, esalavez.
- slenptesub]etlvay slenpteob]etlvaate,
- clstaatee latetlot,
` N d tomar conciencia de la consciencia sino con la ayuda de la palabra
o se pue e .
1
consciencia)), lo que quiere decir que el lenguaJe 1 es
.
necesano a a consc1enc1a para
poder reflexionarse, es decir para manifestarse a b m1sma.
207
a]eaaeiat|aa,
pet|et|cayceattal,
ep|eaoaea|cayeseac|al.
l. Heaosc|cboqueelcescoblaa|eatocecoasc|eac|alepeta|te
alsu]etottatateaelseguacogtaco,coaoob]etos,tocassusact|v|-
caces,|aclu|caslascoga|t|vas. Lstepuatocev|stacescoblacocoas-
t|tuyeuaaetapuatocev|sta,quealavezsupetayeaglobaaestas
act|v|cacescoga|t|vas,al mismo tiempo que forma parte de ellas. A
este titulo, lacoasc|eac|aescoaouaa|tacot,quelepeta|teales-
pit|tucoas|cetatseasi a|saocesceuapuatocev|stasupet|ots|a
potelloce] atceestateael|atet|otcesia|sao.hoobstaate,ac|-
eteac|aceuaa|tacot,lacoasc|eac|aaoeseaabsolutouaec||c|o
|] oyestable. Lsuabucle auto-(cetebto-ps|co )-ptocuctotque,easi
a|sao, coast|tuye elaeta|steaasupet|ot auaque |atet|ot als|ste-
aacetebto-esp|t|tual, y que pera|telaautocesct|pc|oa, laautoco-
ttecc|oa y el autocesatzollo cel coaoc|a|eato, cel peasaa|eato, ce
laps|cologiaycelcoapottaa|eatocelsetcoasc|eate.
lacoasc|eac|a,lobeaosv|sto,puececescoblatse|aaec|ataaea-
teeacoasc|eac|acelacoasc|eac|a,ypuececoas|cetatsetaab|eapot
taatouaaetapuatocev|staa|eattass|gues|eacoellaa|saa.Peto
aopoctiatt|pl|catse,cuactupl|catse,etc|scec|tqueaopoctiaba-
betuaaaetacoasc|eac|aquesetiauaaetapuatocev|stacetetcet,
cespuescuatto,cespuesqu|atogtaco,yasisuces|vaaeate.lacor-
c|eac|a ce lacoasc|eac|a ce la coasc|eac|a ao puece s|ao c|ua|-
aatse y c|s|patse ea uaa telex|v|cac al |a|a|to ea la que setia
tele] o ce tele]o ce tele]o ale] acose cacavez as ce su ceatto
telex|oaacot telex|oaaco.elsuietoysupeasaa|eato.
t 1
la telex|v|cac cel espit|tu sobte sia|sao coast|tuye ua bucle
tecuts|vo queptocuce,seguala|ateac|oa celsu]eto,lacoasc|eac|a
cesi,lacoasc|eac|acelosob]etoscesucoaoc|a|eato,lacoasc|ea-
c|ace su coaoc|a|eato, lacoasc|eac|ace su peasaa|eato, lacoas-
c|eac|ace su coasc|eac|a. Laese seat|co, lacoasc|eac|apuece set
coaceb|cacoao|ateac|oaal|cacteaceatept|ac|palaeateb|easea
alob]etocecoaoc|a|ento,b|easeaalptocesocecoaoc|a|eato(que
eatoacessecoav|etteeasu ptop|o ob]eto),b|easeaalosestacosy
coapottaa|eatoscel su]etocogaosceate,queceeste aocosecoa-
v|etteeasu]eto/ob]etocesia|sao.
lacoasc|eac|aao|atetv|eaeua|caaeatea posteriori: taab|ealo
baceeaelcutso a|saocelcoaoc|a|eato,celpeasaa|eato ocela
acc|oa,ceesteaoco,elpeasaa|eatopuecepeasatsealbacetse,ea
suaov|a|eatoa|sao,poceaos,s|acesat,poaetauesttopuatoce
v|staealaotb|tacelaetapuatocev|sta(telex|vo)ybacetlevolvet
al puato cev|stap|loto, |ategtacole lalecc|oa celatelex|v|cac.
escec|t, aoc||caacosucoaoc|a|eato,su peasaa|eato o suacc|oa
eav|ttuccelatoaacecoac|eac|a.
208
Patecebabetcostaaasealacoasc|eac|a.potuaapattelacoas-
c|eac|acoga|t|va(coaoc|a|eatocelasact|v|cacescelespit|tupotes-
tasa|saasact|v|caces),potl aottalacoasc|eac|acesi(coaoc|a|ea-
totelex|vocesi),petoaospatecequeesta|aclu|casuaaeaotta,
a laaaaetacely|agy elyaag, y que lacoasc|eac|acesis|eapte
estv|ttualaeatepteseateealacoasc|eac|acoga|t|va.lacoasc|eac|a
que sec|t|ge a uaob]etose c|t|ge ala|sao t|eapo a sia|saaea
v|ttuccelaecesat|otetotaocelbucletelex|vosobtesia|sao.
Llcesattollocel acoasc|eac|acoga|t|vaaocoallevapotelloel
cesattollocelacoasc|eac|acesi,yteciptocaaeate. k|etkegaatc se
butlaba celpeasacotoaa|coasc|eate quesetotaa|acoasc|eate ce
su ptop|a sub]et|v|cac. Lx|steaault|ples coasc|eac|as que puecea
setauyces|guales,ealaua|caccelacoasc|eac|a.
lacoac|eac|ac|oacelcoaoc|a|eatopuecettaasa|t|tseyease-
atsecoaocualqu|etotto coaoc|a|eato. Petobayptobleaas os|-
tuac|oaesqueaeces|taauaatoaacecoac|eac|apetsoaal.Lsc|etto
quesepueceayucatalosceasaquetoaeacoac|eac|a,petouaa
toaacecoac|eac|aesasqueuaaacqu|s|c|oacecoaoc|a|eato.es
uaactotelex|voqueaov|l|zaalacoasc|eac|acesiycoaptoaete
alsu]etoauaateotgaa|zac|oactit|cacesucoaoc|a|eato,|aclusoa
uaaauevapuestaeacuest|oace suspuatoscev|stauacaaeatales.
8|b|eabayuacoaoc|a|eatoua|vetsalalaaceaacoealaseac|clope-
c|as y ea las b|bl|otecas, ao poctia babet, s|ao aetaot|caaeate,
coasc|eac|a ua|vetsal. Iac|etta, l|a|taca, tg|l, lacoasc|eac|a|ac|-
v|cuals|gues|eacola|astaac|asupteaacelespit|tubuaaao,ysolo
los|ac|v|cuospuecea|ateatatasua|tlacoasc|eac|a.
El iceberg de inconsciencia
loa|stet|osoaoesel|acoasc|eate,eslacoasc|eac|a,cecia8a-
tesoa( I -,pg. l 4).Yoc|tiaas,esuao yotta,ylatelac|oace
uaoy otta.
lacoasc|eac|aeaetgeceuaoaco|acoasc|eateseguauapto-
ceso|acoasc|eate,coaocecia8cbopeabauet,eslaeloteseeac|asu-
pteaacela|acoasc|eac|a. lo quees|acoasc|eate eaaosottos ao
esua|caaeatelaotgaa|zac|oay el uac|oaaa|eato ce auestta aa-
qu|aat|acotpotal,|aclu|ca,sobtetoco,lacelcetebto,aoesua|ca-
aeateauesttottasoacopsiqu|co,estaab|ealoeseac|alceauesttas
act|v|caces coga|t|vas. Pot si a|saa, auestta coasc|eac|a ao sabe
aaca ceauestto otgaa|sao, el cetebto, lasoc|ecac, el auaco, las
opetac|oaescelpeasaa|eato. h|s|qu|etasabeaacacesia|saa.
lacoasc|eac|aesuaaavaazacatetatcatat|a. ptececeal|acoas-
c|eate, coaovaaguatc|acelespit|tu,petoal a|sao t|eapovace-
ttsceel,coaotetaguatc|a,|ateataacotecupetatuaota|cablesa-
bet |acoasc|eate que la evoluc|oa b|olog|ca ba acuaulaco basta
20
homo sapiens laclulco. laaocloacecoascleaclasolotec
btenu
\
patclalneate lace coaoclnleato, y 8anue
l 8utletbapocico ce
cit
lacluso queceloque sonos neaoscoasc.eatesesceloquene]ot
coaocenos. Ll coaoclnleato se coasttuye lacoascleateneate y la
coascleaclaaotonaa sucatgo nqueuaapatte ce este. Cono
clce8atesoa,uaapatteceloslaputsesesctutacapotlacoasclea-
clacespuescebabetslcottatacapotelptoceso lacoascleatecela
petcepcloa (8atesoa, l -c, pg. l -). ho
sonos coascle
ates ns
que cel catctet global ce auesttas seasacuaes. te
go tto, calot,
banbte, sec, ao ne sleato blea, paso cetoco. las utet-tetto-na-
cto-conputacloaes cetebtales soa lacoascleates pata aosottos, la
nayotpatte ce auesttosnovlnleatosvoluatatlos co
scleates s
a,
easuotgalzacloa,lavoluatatloselacoascleateso,ne]ot,conocice
Delgaco, el papel ptlaclplce lavoluatac (coascleate) esces
aca-
ceaat necaalsnos lacoascleats (Delgaco, l -l). las opetacuaes
loglco-llaguistlcascecaceenetgeaauesttosclscutsosypeasanlea-
tosaosoaaltotalalaecesatlaneatecoascleates,yestaeslatazoa,
potlocens,c quelasactlvlcaceslatelectualespuecaacoatlauat
ycesattollatsecutaateelsueo. auans,cscutln
leatos
olu-
cloaes a ptoblenaspuecea apatecetcono ilunuacuaessub:tas
altetnlaoceualatgo ttaba]olacoascleate(H. Polacate).
laslaveacloaesycteacloaespueceacoaslcetatseconolosptocuc-
tos ns enlaeates ce la coascleacla bunaaa, peto estas clnas ce
lacoascleacla soalasepatables ce uasutginleato y ce uattaba]ola-
coascleate, o ne]ot ce uaa claloglca coascleacla lacoascleacla.
la cteacloa sutge, ea las ttaa]as ce latetteteacla eatte el coascleate
y el lacoascleate, quiz ce ua eacueatto tutbuleato eatte la bus-
queca coascleate pot uaa patte, la actlvacloa ce las tueates lna-
glaatias/oaitlca pot la otta, y, pot ultlno, el cespettat ce los
tecutsos atcalcos celespitltu. lo que se llanagealo ptocece ce ns
all ce lacoascleacla, llunlaa la coascleacla, se llunlaa pot lacoas-
cleaclayescapaalacoascleacla.
La ua ptlaclplo la coascleacla es eplteaonealca. ho obstaate,
pueceexteacetsepocoapocobastacubtlttocaslasactlvlcacescel
espitltu, tocosloscoaoclnleatossobteelnuacoy
obtesi
nlsno.
lacoascleaclapuecetettoactuateatoacessobteelucoascieatece
coace ptocece. 8utglca cono eplteaoneao, se coavlette eatoaces
eauateaoneaotelatlvaneateautoaono,capazcecoattolatlascoa-
clcloaescelasquecepeace.Peto,eaestaautoaonianlsna,lacoas-
cleaclaaoce] acecepeacetcelosptocesoscelosqueenetge,pue-
cevetseatectaca pottocoloque atectaalasalucneatalytislca,
" Esta dialgica, de donde nace el pensamiento creador, comporta sus antagonis
mos: la consciencia corre el riesgo de esterilizar las virtudes inconscientes, y la m
consciencia corre el riesgo de sumergir las virtudes conscientes.
210
elaclusocotteeltlesgocevetsealtetacapotuanialnocesatteglo
quinlcoealanqulaacetebtal.
.
Lattela estetalacoascleateptotuacay laestetacelacoasc.ea-
ciacoascleatecesinlsna,exlsteuaazoaavaga,queaopuecella-
natsesubcoascleate,ycoacepueceauultytet|ultcoascleaclaela-
coascleacla.Lsceclt,quelaestetacelacoascleaclaesnovll,puece
cesattollatse o attotlatse.
la aveatuta ce lacoascleacla, ualca a la aveatuta cel peasa-
nleato,esalavezcetetnlaacaycetetnlaaateeaelseaoce|aavea-
tutabunaaa. Lstacobleaveatutaao solo cotteeltlesgocetecai-
casytegtesloaes,tanbleacotteeltlesgocelasllusloaescel a)alsa
consciencia, que espeotque lalacoascleacla,potestatcoaveaclca
cesetla coascleacla. losptogtesoscelacoascleaclavaaualcosa
los celcoaoclnleato,peto,conobenosvlsto,losptogtesoscelco-
aoclnleato ao eattaaa aecesatlaneate los ce la coascleacla. De
este noco, los totnlcables ptogtesos cel coaoclnleato cleatitlco
baa slco anblvaleates cesce el puato ce vlsta ce la coascleacla.
Haa suscltaco tonas ce coacleacla tuacaneatales, peto tanblea
baa cetetnlaaco tegtesloaes ce coascleacla y talsas coacleaclas.
tocoloqueclvlceytablcaloscoaoclnleatos,tocoloqueatto] aala
sonbtaalsu]etoy alacoascleaclanlsnaaopueceslaoattoatla
coascleacla.
L consciencia de s
lacoascleaclacesiaospateceslenptelatultlvaoevlceate,peto
ba] oestaapateatelatulcloaestlaexpetleaclatetlexlva,cecatctet
tecutslvo,ealaquelaualcaccel<<e secescoblaalob]etlvatseea
uamoi> y seteualtlcaallceatltlcatestos costetnlaoseaua<<e
suis moi>> (Plccatco). Deeste noco,lacoascleaclacesiteposaso-
bteelptlaclplotuacaneatalcelaautoconputacloaycelaautoco-
gltacloa.
Ls aotable que la ptlneta naaltestacloa aalnal coaoclca ce
coascleaclacesibayasutglcoceuaasltuacloaqueaecesltoalavez
elespe]oyelleagua]e. Laetecto,losuatcaetlebabiaaeaseacoa
su] oveacblnpaace,wasboe,ualeagua]egestuallaspltacoeaelce
los sotconucos, que conpottabaclettoaunetocepalabtas,eatte
ellaselnlsnoaonbtecewasboe, yuacialeteacletoauaespe]o,
bacleacoleestapteguata.uleaes:,aloquewasboetespoaclo.
eswasboe,establecleacoceestenocoelviaculotetlexlvoeatte
sulnageaextetlotysuset(uatcaet,eaVotla,Platelll, l -4,p-
glaall).
ConoestuclanoseaEl hombre y la muerte, lastotnasatcalcas
celacoascleaclacesiesta ualcas ualvetsalneate alaexpetleacla
celcoble,especttocotpotalclstlatocesialnlsnotlenpoquesl-
21 1
guesleacolceatlcoasi, quesenaaltlestaeaeltetle] ooealason-
bta,ysesepataceauesttocuetpocutaateauesttossueos.bee
te
noco elcobleeslateltlcacloacelMoi> ob]etlvacoeaelcitcuto
tel!ex|vocesia si, ylatelacloacesicoasucobleobececealptla-
clplotuacaneatalce la ualcac/cuallcac y ce la lceatlcac/clstla-
cloaeatoco coaoclnleato, tocacoacepcloay tocottatanleatoce
sipatasinlsno.
Llcoblesebacltunlaaco,latetlotlzaco,espltltuallzaco(alna,
espitltu),bapetclcosucatctetcotpotal.Alnlsnotlenpo,lacoas-
cleaclacesisebalatetlotlzaco y espltltuallzaco, petoslguecon-
pottaacotuacaneatalneatelaualcuallcaccelmoi yelcllogocoa-
slgonlsno(ctt. lavozlatetlotyelinner speech celutla).
Allgualquetococoaoclnleatosupoaeyaecesltaclettasepata-
cloaeatteelcogaosceatey locoaoclco,soloesposlblelacoasclea-
clacesisleaclettonocoslgueestaacosepatacacelospllatesb-
slcos celespitltu/cetebo, sleaclettaneclcaslgue sleaco a]eaaa
si, y eaclettosentlco slgue sleacoeplteaonealca. Laacoascleacla
queabatcataatocoelespitltu,uaacoascleaclaabsolutaseabolltia
eaelactonlsnocesuteallzacloa,elestacocenetacoascleaclaque-
caeagulllcoeaelestacocelattacoascleacla,ceestenoco,laputa
coascleaclacelsamadhi seobtleaecoaelcesvaaeclnleatocelacoas-
cleacla. Lltlacelacoascleaclasepatacaeseltlacelacoascleacla
eageaetal.
Deestenoco conpteacenosuapoco ne]otqueauesttacoas-
cleaclaaostesultealaveza]eaaeiatlna. Laetecto,enetgleacoa
lapetltetlacelcoaoclnleato,caeaelblaaco celcotazoanlsnocel
egoceattlsno,allicoaceelsu]etosesltuaeaelceattocesunuaco.
Lnpezanosaconpteacet,lgualneate,quecacauaosecoaoceasi
nlsnotaatoytaapoco,taableaytaanal . . . Cacauaotleaesobte
sinlsnoelcoaoclnleatonsiatlno,secteto,petsoaal,petoalnls-
notlenpocacauaoseequlvocayeagaasobtesinlsno. hosea-
coattanos coaelteaoneao aattopologlco capltalcelaseldecep
tion, neatltapatacoauaonlsno,quetesultace laaatutalezayla
esttuctutacelacoascleacla. Lstanosalavezcenaslacole]os(pot
eplteaoneaallcac)y cenaslaco cetca(potegoceattlsno) ceaoso-
ttosnlsnos.Lsteale] anleatocenaslacogtaacecebllltayestpto-
xlnlcaccenaslacogtaace petvlette aauesttacoascleacla. Deabi
laaeceslcaccecesattollatelcllogocelacoascleaclacoaslgonls-
na, ale] acoaos ne]ot y acetcacoaos ne]ota aosottos nlsno
.
Lllo cebetialacltamosacultlvatauesttaaptltuc pataelautoaah-
sls, al nlsno tlenpoque tecuttlnos a lalatetveacloa slnptlcay
ctitlca ce los cens. el auto-exanea ao puece set ns que auto-
beteto-exanea.
212
1
L brecha
hopocenoscecltque los aalnalesvlvaa eauaetetaopteseate
puesto que ttataa su nenotla cono uaa nenotla, sleatea sus te-
cuetcosconotecuetcos,yeaabsolutocoatuacealoquebaocuttl-
co coaloqueocuttlt. hoobstaate, loquelastltuyelacoascleacla
celpasacoconoloabollcopataslenpteylacoascleaclaceltututo
conolo queao baocuttlcoes lacoascleaclabunaaa. Potello,al
nlsno tlenpoquetestauta sla cesatlaualcac cel moi attavesce
l aclvetslcaccelasexpetleaclasvlvlcasylaevolucloacelapetso-
aa,lacoascleaclalastautaeacacauaouaasepatacloaltteneclable
eatte pteseate, pasaco y tututo, lo que auneatalaclstaacla/sepa-
tacloacesiasiqueellalasctlbeeaelseaonlsnocelalceatlcac.
los aalnales coaocea la nuette, la ptesleatea, le buyea, la
conputaa,petoaolacogltaa.Llespitltubunaao,potsupatte,ac-
cece alacoascleaclacelanuette. laenetgeaclaaattopologlcace
la coascleaclaes alnlsnotlenpo la enetgeaclace la coascleacla
celanuette.Lleacueattoeattelacoascleaclacesiylacoascleacla
celtlenpocetetnlaalacoascleaclacevlvlteaeltlenpoyceteaet
queexpetlneatatlanuette.lacoascleaclacelanuettelattocuce,
eaelcotazoacelalceatlcaccelsetyeaelcotazoacesuualvetso,
elaauaclocelapetclcaltteneclablecelalceatlcac,celsety cel
ualvetso,abtelabtecbaabsolutaeaelcotazoacelacoascleaclacesi.
De este noco, la coascleaclacesi-ea-el-nuaco escesgattaca,
cesgattacota. 8econpteace que lacoascleaclasusclte aagustla, y
conocoattapattlca,laseclaseasataceloquellbetacelaaagustla.
Alnlsnotlenpo,loqueptovocategtesloaescelacoascleaclaesel
catctetaagustlaate,lasopottablelacluso,celacoascleacla.laste-
gtesloaescecoascleaclaceblcasalacoascleaclasoacottleatesyao
tatislnasy, lo queptovocalosnayotesbuaclnleatoscecoasclea-
cla, ce coace btotaa losnltos gtaaclosos, clatoest, es lacoas-
cleaclacelanuette.Debenosconpteacetpuesabsolutaneateque
' De este modo, como hemos indicado anteriormente (El Mtodo 2, pg. 342), la
consciencia fue invadida desde su nacimiento por la idea de la muerte, que no deja
de provocar en ella enormes perturbaciones y no deja de entraar esas regresiones de
consciencia que son los mitos de despus de la muerte ... La consciencia de la muerte,
que surge lo ms tarde en horo sapiens neanderthalensis, introduce l a desolacin y
el horror en el corazn mismo del puesto egocntrico, en el corazn subjetivo del mun
do: el ser-para-s se sabe en lo sucesivo ser-para-la-muerte y, en adelante, la muerte
y los exorcismos contra la muerte, ritos, funerales, entierros, cultos, tumbas, plega
rias, religiones, salvacin, infierno, paraso van a marcar a cualquier cultura, a cual
quier individuo. El ms humilde, el ms modesto de los humanos experimenta la ago
na a lo largo de toda su existencia, y cada uno lleva, con su minscula muerte, un
cataclismo de fin del mundm).
213
la aptitud para la regresin y para la perversin es inherente a la
consciencia.
El subdesarrollo de consciencia
Horo sapiens c|spoaecelapos|b|l|caccecoasc|eac|a.Petoao
puece
eb|stot|alacoasc|eac|a: 8| lacoasc|eac|aaostesultaep|teaone-
aca
c|laate,patpaceaate,s|pueceapagatseo|lun|aatse,s|
puecepatas:tatauesttasv|cascuaacoescoasc|eatecelanuette y
s|espatas|tacapotauesttosegoceatt|snos|acesaateneate,s|s|ue
s|eacoceuaattag|l|cacexttena,s|sucegetaes|aauc|taealoque
s
t|eteas
9
scoac|
|oaes,sus
cetetn|aac|oaes,suslin|tes,suspo-
srbihcaces,siaopetcibelosagu]etosaegtosce|acoasc|eac|aquelle-
vaeasi, s|selepueceenbaucatys|ellan|snapueceenbaucatse
laneatableneateealaneat|taasin|sna,aoaos ballanostoca-
viaea la eta|ataat|lybtbatace lacoasc|eac|a:
lacoasc|eac|aauaes uaa etlotesceac|a |ac|etta y vac|laate, s|-
gueconpottaacolosnayotest|esgoscetegtes|oaycegueta.Yaao
sepuececteeteaelcesattollos|nultaeocelab|stot|a,celatazoa
y celacoasc|eac|a. 8epuececec|t, cono W|ll|an 8uttougbs, que
lenptesacelaIaqu|s|c|oay celpocetcelaIgles|abacesapate-
crco potque lacoasc|eac|abunaaasebacesattollaco ns all.
" J. Jaynes, Te Origin of Consciousness in the Break down of the Bicameral
Mind, Boston, Houghton Miffin, 1 982.
214
1 1
Lsc|etto. . . Peto ealos t|enposnocetaossebaacesattollacoaue-
vastotna
ce|aq
|s|
|oay auevospocetesoscutaat|stas,yauevas
totnasceucoascieaciabaatonacoellugatcelasaat|guas.Dea|a-
guanococ|goyoqueaopuecaptogtesatlacoasc|eac|a.D|goque
susptogtesossoac|lic|lesy aleatot|os.
hoobstaate,lacoasc|eac|apoctiaycebetiaalcaazata|velesce
eluc|cac|oa,cebusquecayceconple]|cacsupet|otes.Poctiayce-
betiaactuatytettoactuatne]otsobteauesttasacc|oaesyconpot-
tan|eatos. Poctiay cebetia, aosolo coattolaty cotteg|tne]ota
auesttospeasan|eatos,s|aotanb|eaeattat eac|logo coa latabu-
losaaoosteta,becbacen|tosyce|ceas,que aos poseeycoattola
nsce loque aosottosaposeenos y coattolanos a ella(ctt. l|-
bto l). Poctiaycebetiacesattollateltetotaoteuex|vocelcoaoc|-
n|eat
sobte
.
elcoaoc|n|eato,celpeasan|eatosobteelpeasan|eato,
y alnisnotienpolaautoob]et|vac|oacelespit|tubunaao. Poctia
cesattollatauevaszoaasce|atetveac|oaeaauesttas|ceas auesttas
v|cas,aosolopetsoaales, s|aotanb|eapolit|casysoc|ale..
Lstoscesattollos cecoasc|eac|aao aeces|tatiaa la teabsotc|oa
cel|acoasc|eateealos|nbol|co/n|tolog|co/ng|co,s|aoelcesatto-
llocelc|logocoalosptocesos|acoasc|eatescelosquebasutg|co,
quelaautteayqueal n|snot|enpopueceaabogatla,eaelc|tcu|to
tecuts|vo
coasc|eac|a |acoasc|eac|a
es coace las poteac|as |acoasc|eates ptotuacas puecea eat|quecet
a lacoasc|eac|a, que a su vez puece eluc|caty est|nulat el]uego
celaspoteac|asptotuacas.Lasene]aatec|tcu|toescoacelacoas-
c|eac|apuecebacetsecacavezneaossupett|c|alypet|tet|ca,aosolo
ea el e]etc|c|o cel peasan|eato, s|ao tanb|ea ea la v|ca ce los
|aciv|cuosyeaelcevea|tbunaao.
Petoesvaaoespetatelte|aosobetaaoe|atal|blecelacoasc|ea-
c|a. Conotocaetlotesceac|ault|nacelaconple]|cac,conotoco
loqueeslonsptec|osoyne]ot,lacoasc|eac|aaopuecesets|ao
ttg|l y,tep|tnoslo,las aptitudes para la regresin y la perversin
son inherentes a la consciencia. Desce luegoquecuaato nscon-
ple]asea, ns c|spoactce lostecutsos |aveat|voscelaconple]|-
cac patalucbat coattaloque t|eace a cottonpetla. Peto aopot
elloce]atceconpottatlin|tesqueletesultaa|asupetables.Al|gual
La consciencia, la libertad, la verdad, el amor son frutos, flores. Los encantos
ms sutiles, los perfumes, la belleza de los rostros y de las artes, los fines sublimes a
los cuales nosotros nos abocamos son las eflorescencias de sistemas de sistemas, de
emergencias de emergencias de emergencias . . . Representan lo que de ms frgil, ms
alterable hay: un nada las desflorar, la degradacin y la muerte las golpearn en pri
mer lugar, siendo que nosotros las creemos o las querramos inmortales (El Mto
do 1, pg. 1 35).
215
|
'
que lacoasc|eac|acelnuacoaopuece s|ao l|n|tatseauapequeo
pecuaculo cas| sepataco celnuaco, lacoasc|eac|acesi ao puece
sets|ao uaapequeapatte cas| sepatacaceuasiques|gue s|eaco
|acoasc|eate. laspos|b|l|cacescelatetlex|oacelnuacoealacoas-
c|eac|abunaaay celateuex|oacesiealaptop|acoasc|eac|asoa
|ttenec|ableneatel|n|tacas.
1ea|eacoeacueataestoslin|tes,pocenosespetatuagtaapto-
gtesocelacoasc|eac|a,quesetiacottelat|vaneateuagtaaptogteso
eaelcoaoc|n|eato(celnuaco,celasoc|ecac,celbonbte,cesi)y
uaptogtesobac|aelcop|lota]e cel bonbteycela soc|ecac potla
coasc|eac|a. Llcevea|tcelabunaa|cacse]uegapotelloeaelce-
vea|tce
lacoasc|eac|a.
Conclusin: L lech.uza de Minerva
la |atel|gen|a, elpeasan|eato, la coasc|eac|asoa las act|v|ca-
ces supet|otescelespit|tu. Laela|velceestas act|v|caces supet|o-
tes, coast|tuyea ua Ptoblenat|zacot/8oluc|oaacor pol|valeate y
pol|notto apto pata plaateat y tesolvet ptoblenas ce toco t|po,
patt|culates o geaetales, teca|cos, ecoaon|cos, polit|cos, c|eatit|-
cos,t|losot|cos,y cuyaapt|tuc ns televaate es la ce plaateatpto-
blenas queaopuecetesolvet, escec|t |atettogat lo|acogaosc|ble
ylo|acoaceb|ble.
ESFERA EMPRICA
FENOMENOS
ESFERA ONRICA
.
.......
(nu|inc!(comuna
RACIONALIDAD
I MAGINACIN
LGICA FANTASMAS
la|atel|geac|a,elpeasan|eato,lacoasc|eac|aaosolosoa|atet-
cepeac|eates.cacauaoceestostetn|aosaeces|tacelosottospata
setcet|a|coycoaceb|co.Deestenoco,elpeasan|eatoaeces|taatte
y esttateg|acoga|t|va, es cec|t |atel|geac|a. la|atel|geac|aaeces|ta
peasan|eato, escec|tc|alog|caspol|nottas celespit|tu, y aeces|ta
celaapt|tuc pata coaceb|t. lacoasc|eac|aaeces|tasetcoattolaca
216
!~
}"
j
potla |atel|geac|a, la cual aeces|tatonascecoac|eac|a. Ll peasa-
n|e
toaeces|tatetlex|oa(coasc|eac|a)ylacoasc|eac|aaeces|tapea-
sanieato.
Iatel|geac|a
`
peasan|eato
coasc|eac|a
c
beasetasoc|acasauaac|alog|caeattetac|oaal|cac' e|nag|aa-
cua.
Deestenoco,pocenoscoaceb|tlas act|v|caces supet|otes cel
espit|tuseguauaacoastelac|oace|astaac|as|atetcepeac|eates ne-
]ot,ce|astaac|asqueseptocuceauaasaottaseauabucletecu:s|vo.
laconb|aac|oaeattelascual|cacespuestaseatuac|oaan|eato
senoc|t|casegualosptoblenas,lasapt|tucesconb|aatot|asvatiaa
segual
.
os|
c|v|cuosys
gualac
utaquelosbatotnaco.Hayuaa
gtaac.vetsicacceestilos cogmtivos, escec|tceest|los ce|atel|-
geac|a,cepeasan|eatoycecoasc|eac|a.Lstapote]enplolosbo-
hstas(global le
.
arners), quecaptaaloscoa]uatosytotnasglobales,
petoque
o:i nupespataloseleneatoscoast|tut|vosyloscetalles,
y los setahstas (step by step learners), queaeces|taacan|aatce
eleneatoe
eleneato,ceestenoco,uasetbunaaovesusptoble-
nas,lasociecac,elnuacoseguasuest|locoga|t|vo.
D|cbo esto, aobayque eacettat a los|ac|v|cuos ceatto ceua
est|lo coga|t|vo, cacauaot|eae uaest|locon|aaate, auaqueevea-
tualneatepuecaut|l|zatcenaaetasecuacat|alos cens est|los. A
la|avet
a,baytact
^
tes,|ac|v|cualesycultutales,cet|g|c|t|cac|oao
escletosiscelosest.loscoga|t|vos(eave]ec|n|eato coatotn|sno es-
pec|al|zac|oa).
De abi la |npott
.
aac|ace
.
lascoattoatac|oaes y c|scus|oaes,ao
s
9
opataestablecetutotnacuaescottectasyconpletas,s|aotan-
b
e
"
ysobtetocopataqueuaaconpleneatat|ecaccelosest|loscog-
mt;vospuecatavotecetuacoaoc|n|eatoyua peasan|eato nsco-
ttectay conpletaneate otgaa|zacos. Conovetenos eaell|bto s|-
gu|eate,elpleaoenpleocelpeasan|eatot|eaeconocoacic|oaae-
c
at|a(peto a
9
.
sut|c|eate) el c|logo, lacoattoatac|oay lac|scu-
sua, conosuguetaPoppet, elcoaoc|n|eatoc|eatit|coesc|eatit|co
aosole potque obececeacetetn|aacasteglas,s|aotanb|eapotque
estas teglas
.
petn|teael]uego ptocuct|vocelos aatagoa|snos (ce
lascoacepcuaesylasteotias)atb|ttacolosytegulacolos.
lU
Como veremos seguidamente, la racionalidad tambin debe concebirse como
una doble dialgica: a) entre :1 pensamiento que elabora concepciones coherentes y
lo real que nu
ca se d
oc|
cetebtocelquebasutg|co. huesttoesplt|tu,easucon|a|opto-
pio,patecenuysubcesattollacocoatelac|oaaauesttocetebto taa
ces
.
ttollacoeasuon|a|o
ptop|o.Deestenoco,lanactoco
pu-
tacuacetebtalteahzaacnitableneate,eaela|velcel atepteseata-
c|ca petcept|va, la c|alog|caceloaaallt|coy los|atet|co,cela|sla-
nieato y la coatextual|zac|oa ce los ob]etos o eveatos petc|b|cos.
Petoelpeasan|eatosololleganuynal,nuytataneate,attacuc|t
ycesattollat,eaypotlas|ceas,lac|alog|caqueaa|nalaneaotce
uesttaspetcepc|oaesv|suales,ae]etcetsuptop|ac|alog|cayaut|-
hzatpleaaneatesuspoteac|al|cacesconple] as. Deestenoco,aua-
qu
nu
bon
s avaazacay c|v|l|zacaquelaconputac|oa,lacog|-
tacu
sig
los |a|c|os ce
aaotgaa|za
.
c|o
pa
at
9
aeutocete
talpataquel aotgaa|zac|oapol|celulatpuc|eta
ustituitsuconple]icacptop|a.Llesplt|tu,enetgeac|ault|nacelce-
sattollo cetebtal, tocavlaaose ballans que ealos|a|c|osce su
ces
ttolloptop|o.Ys|gues|eacobtbatopotque|aagutalatasesu-
petot ce peasan|eato/|atel|geac|a/coasc|eac|a. Pot ello cteenos
tocavlaestaexttaotc|aat|aneatesubcesattollacasauest
aspos|b|
l|
cesesp|t|tuales,ylasc|v|l|zac|oaes,bastaelpteseate,aobaapet-
nit:consquecesattollosua|c|neas|oaalesceestas.
lacoasc|eac|a,la|atel|geac|a,elpeasan|eatoceloqueocutte
eaauesttaptop|av|ca, ealasoc|ecac,ealab|stot|a eaelnuaco
s|enptellegaanuytatce. lalecbuzaceV|aetvase
elevacuaaco
elcavaabuac|tseycas|tocoest|ttenec|ableneatebecbo.lle-
gataaaatescequesebuacaeln|lea|o,la|atel|geac|a,elpeasan|ea-
to,lacoasc|eac|aqueptec|sanos:
219
CONCLUSIONES DEL LIBRO PRIMERO:
Posibili}ades- lmites
del conocimiento humano
l . LS CONDICIONES DEL CONOCIMIENTO
La actividad cognitiva
ilcoaoclnleatoesalavezactlvlcac(cogalcloa)yptocuctoce
estaactlvlcac.iaesteptlnetllbto|enosexanlaacoloscatactetes
bloaattopologlcoscelaactlvlcaccogaltlva.
ilcoaoclnleato espltltualeselcoaoclnleato ptoplaneate |u-
naao. Petoelcoaoclnleatoespltltualeslaenetgeaclaultlnaceua
cesattollocetebtal,coaceseacabalaevolucloablologlcacela|o-
nlalzacloayconleazalaevolucloacultutalcela|unaalcac. ilco-
aoclnleatocetebtaleseasinlsnouacesattollopattlculatneateotl-
glaalceuacoaoclnleato la|eteate atoca otgaalzacloavlvleate.
Laactlvlcacconputaate,eaetecto,catactetlzacenaaetaotlgl-
aatlay tuacaneataltocaotgaalzacloablologlca,yconpottaea si
uaaclneasloacogaltlva.iaeseseatlco,aosepuecevlvltnsque
coaelcoaoclnleato. l) lavlcaaopueceautootgaalzatsensque
coaypotlaconputacloa,l) elsetvlvleateaopuecesobtevlvltea
uaeatotaonsquecoaypotuacoaoclnleatoceesteeatotao.Sin
conocimiento la vida no es ni viable ni vivible.
ilespitltu |unaao, que solo pueceenetget ea uaa cultuta, es
lacoaceblble slaelcetebto,queeslacoaceblblesla|atet-tetto-poll-
conputacloaes.ilcoaoclnleato |unaaoes alavezcultutal, espl-
tltual,cetebtalyconputaate.
Conotococoaoclnleatovlvleate,elcoaoclnleato|unaaoesel
220
1'
.
coaoclnleatoceualaclvlcuoqueesalavezptocuctoyptocuctot
ceuaptocesoauto-(geao-teao-ego)-eco-te-otgaalzacot` Conotoco
coaoclnleatolaclvlcual,elcoaoclnleato|unaaoesalavezsub]e-
tlvo(catactetlzaco potelego-geao-soclo-ceattlsno)y ob]etlvo(ca-
tactetlzacopotlaopetacloaallcacylaecaclaeaelttatanleatoce
susob]etos).
Conotococoaoclnleatocetebtal,elcoaoclnleato|unaaoes,
ea su otlgea y easus cesattollos, lasepatable ce laaccloa, cono
tococoaoclnleatocetebtal,elabotayutlllzaesttateglaspatatesol-
vetlosptoblenasplaateacospotlalacettlcunbteylalaconpletuc
celsabet.
Conotococoaoclnleatocetebtal,elcoaoclnleato|unaaoot-
gaalzacono tepteseatacloa(petcepcloaes,tenenotacloaes)lasla-
totnacloaesqueteclbey los catoscequeclspoae. Peto, acltetea-
clacecualquletottocoaoclnleatocetebtal(aalnal),elcoaoclnlea-
to |unaao asoclatecutslvaneateactlvlcacconputaatey actlvlcac
cogltaate (peasaate), ptocucleaco cottelatlvaneate tepteseata-
cloaes, clscutsos, lceas, nltos, teotias, clspoae cel peasanleato,
actlvlcac claloglca ce coacepcloa, y ce la coascleacla, actlvlcac
tetlexlva cel espitltu sobte si nlsno y sobte sus actlvlcaces, el
peasanleato y lacoascleacla utlllzaa aecesatlaneate, uaoy otta,
losclsposltlvosllaguistlcos-loglcos,sleacoestosalavezcetebtales,
espltltualesycultutales.
Losptocesoscogaltlvossoaalavezptocuctotesyptocuctosce
laactlvlcac|lpetconple] aceuaapatatoqueconputa/cogltacena-
aetaalavezlatotnacloaal/tepteseatacloaal/lceal, clgltal/aaalogl-
ca,cuaatltatlva/cualltatlva,loglca/aloglca,pteclsa/lnpteclsa,aaali-
tlca/slatetlca, clasltlcaate/cesclasltlcaa te,totnallsta/coacteta, lna-
glaatlva/ vetltlcacota, tacloaal/nltologlca. 1ocos estos ptocesos
tleacea acoasttultttacuccloaes petceptlvas, clscutslvas o teotlcas
celoseveatos,teaoneaos,ob]etos,attlculacloaes,esttuctutas,leyes
celnuacoextetlot,ceestenoco, elcoaoclnleatotleaceacesco-
blatelualvetsoextetloteauaualvetsoneatalquepoaealespitltu
eacottespoaceaclacoalo queelquleteocteecoaocet.
il coaoclnleato pueceenaaclpatse telatlvaneate ea uaavlca
|unaaa,petoaopoctiallbetatsecelavlca.secoaocepatavlvlt,y
cespues,cuaacoelcoaoclnleatoseenaaclpa,sevlvepatacoaocet.
1 La elaboracin de nuestra concepcin del conocimiento ha sido inseparable de
la elaboracin de una teora de la organizacin viviente (El Mtodo 2); se constituy
de este modo un bucle en el que el conocimiento de la organizacin viviente gener
una teora de la organizacin del conocimiento. Nuestro conocimiento de la organi
zacin viviente produjo la teora en cuyo producto se convirti. Este bucle sera vi
cioso si no permitiera dar el salto hacia una nueva rbita, donde nuestro conocimien
to pueda considerar, no nicamente su fuente y su principio, sino tambin sus formas
y desarrollos propios, de tal modo que pueda desembocar en el conocimiento del co
nocimiento.
221
Auaqueaopuecasetsepatacocelsu]eto,elcoaoc|n|eatoseob-
]et|va.cehecho,elcoaoc|n|eatoob]et|voestpteseateeatocaslas
soc|ecaceshunaaas,|aclu|caslas atca|cas y las tel|g|osas. Petola
sub]et|v|cachunaaatanb|eas|gueestaacopteseate,aosoloeael
|atet|otceln|to,s|aocettscelcoaoc|n|eatoob]et|vo.hosolot|ea-
ceacoattolatynaa|pulatlascosass|tv|eacoseceestecoaoc|n|ea-
toob]et|vo,tanb|eaestaa|nacapotlapas|oacecoaocetylabus-
quecacelavetcac.
1oco coaoc|n|eatoob]et|votelat|voalsu]etohunaaovuelvea
elconouabunetaagpatapettutbatloonoc|t|catlo,ceestenoco,
lacoasc|eac|aceauesttat|a|tucyceauesttanuettehatettoactua-
coys|guetettoactuaaco cenaaetaptotuacasobte auesttasv|cas,
auesttos conpottan|eatos, auesttas |ceas, y auestta coasc|eac|a
n|sna.
Llcoaoc|n|eatoque ptocuceelotceaacotaospatecel|betaco
cetocasub]et|v|cac.Elotceaacotaogozaa|sutte potsucoaoc|-
n|eato.h|susetn|sucoaocett|eaeac|spos|c|oaotuac|oaegocea-
tt|ca,ysu|atel|geac|aaoestalsetv|c|ocesuset,s|aocel log|c|al
quelev|eaecelextet|ot. Y eseston|snoloqueestableceelcatc-
tet|asttuneatalylacepeaceac|acelotceaacot,esestoloqueleso-
netealas|ateac|oaes,ceseos,ptoyectos,t|aal|cacescelossetesy
losgtuposhunaaosquelo haacteacoylout|l|zaa.Lscec|tqueea
elestac|oevolut|voactual,elcoaoc|n|eatopototceaacots|gues|ea-
co ua apeac|ce opetac|oaalcel coaoc|n|eato hunaao. tocaviaao
eselpt|netnoceloceuacoaoc|n|eatosobtehunaao.hoestpto-
h|b|cocoas|cetatpataeltututonqu|aascogaosceates,att|t|c|ales
eauapt|ac|p|o,yquecespuesse autootgaa|zataaycotataace|a-
c|v|cual|cac. Peto eatoaces secoavett|tiaaeaauevossetes-su]etos
quegozatiaaysutt|tiaapot suscoaoc|n|eatos, qu|zs ptocuc|tiaa
susptop|osn|tosypoctiaaeatoacesnaa|pulatasuvezlascosas,
|aclusoalosn|snoshunaaos.
Potult|no,lospt|ac|p|os/ teglasquegob|etaaaelcoaoc|n|eato
hunaaoaoestaconoeaelotceaacot|asct|toseaualog|c|al. 8e
ttataceuaconple]opol|log|c|alcept|ac|p|os/teglas/aotnas/esque-
nas/categotias, alguaos |aaatos, ottoscultutales, elabotacos ottos
potlaexpet|eac|av|v|cacelos|ac|v|cuos,las |astaac|as quecoas-
t|tuyeaesteconple]opol|log|c|alseteuaea, att|culaayeacabalgaa
uaasa ottas, cetotnaaosolo conpleneatat|a, s|ao tanb|ea coa-
cutteateyaatagoa|sta,patagobetaatlasopetac|oaescelespit|tu/ce-
tebto.
Inherencia-separacin-comunicacin
Conocualqu|etottocoaoc|n|eatoytocavianuchons,elco-
aoc|n|eatohunaaosupoaealavez|aheteac|a,sepatac|oayconu-
222
1
a|cac|oa.la|aheteac|as|ga|t|calapetteaeac|aauan|snonuaco.
Llcoaoc|n|eatocelascosasIs|cassupoaelapetteaeac|aauanua-
cous|co,elcoaoc|n|eatocelosteaoneaosv|v|eatessupoaelapet-
teaeac|ab|olog|ca,elcoaoc|n|eatocelosteaoneaoscultutalessu-
poaelapetteaeac|aauaacultuta.8|a|aheteac|a,haysepatac|oaab-
soluta,ypottaatoaohayconua|cac|oapos|ble.hoobstaate,eael
seaoceesta|aheteac|a,hayaecesat|aneatesepatac|oaeatteelcog-
aosceateylocogaosc|ble,escec|tuaacual|cacptev|ae|asupetab|e.
8|aoex|stec|ettasepatac|oa,eatoacesyaaohaya|su]etoa|ob-
]etocecoaoc|n|eato,yaao haya|ut|l|cac |atet|otcecoaoceta|
teal|cacextet|otacoaocet.lacual|caccoga|t|vaaoesteabsotb|ca
s|aoqueestevelacapotelactocecoaoc|n|eato. apatt|tcesuse-
patac|oa,esteteal|zalaconua|cac|oaeatteelsu]etoyelob]etoce
coaoc|n|eato,tococoaoc|n|eatosepatayuaealsu]etoyalob]eto
ea el seao ceua ua|vetso conua. Lsta sepatac|oa/conua|cac|oa,
que se naa|t|estacesce laconputac|oacelulat, se cesattollaeael
estac|ohunaaoealasepatac|oa/conun|cac|oaespit|tu/nuaco.
De|gual noco, hay, eatte|ac|v|cuosceuaan|snasoc|ecac,
uaa telac|oa ce |aheteac|a/sepatac|oa/conua|cac|oa que ao solo
petn|tesunutuocoaoc|n|eato,s|aotanb|eaqueconpattaa,|atet-
canb|eayvet|t|queasuscoaoc|n|eatos. Detotnansasonbtosa
tocavia, lasepatac|oa/conua|cac|oase hallaeael|atet|otcelset
cogaosceate, s|eaco |atet|ot a su coaoc|n|eato n|sno. De este
noco,eaelseaocelaconua|cac|oaeatteelcetebtoyeltestocel
otgaa|sno,labattetahenato-eacetl|cat|lttalaspequeasnole-
culasceoxigeao,|np|c|eacoquelanayotiacelasnoleculasns
gtaaces, pteseatesealasaagtepetotox|caspatalasaeutoaas,pa-
seaalcetebto. Lx|ste sobte toco lasepatac|oa|aauc|taeatteaues-
ttoespit|tuyauesttocetebto,ques|aenbatgoaototnaas|aouao,
celn|snonocoqueeatteauesttoespit|tuyauesttoptop|oset.ce
este noco, auestto espit|tu solonuytec|eateneate ha apteac|co
quecepeaciacelcetebto,yaocelhigacoocecualqu|etottootga-
ao, ytocavianstec|eateneatehaapteac|coqueauesttootgaa|s-
noestcoast|tu|copotceceaascen|lescen||loaescecelulas.Pot
ult|no,elsu]etoquequ|etacoaocetsecebe,eac|ettonoco,c|staa-
c|atsecesin|snopatacoavett|tseeasu ptop|o ob]etocecoaoc|-
n|eato.Deestenoco,elauto-coaoc|n|eatocebeteptocuc|teln|s-
nolascoac|c|oaessepatacotascetococoaoc|n|eato.Y, cescelue-
go,elcoaoc|n|eatocelcoaoc|n|eatocebe|asct|b|tse|gualneateea
coac|c|oaesce|aheteac|a/sepatac|oa/conua|cac|oa.
Cottelat|vaneate,elcoaoc|n|eatosupoaealavezc|etteyapet-
tuta cel s|stena coga|t|vo. Lsta apettuta/c|ette cottespoace a la
apettuta/c|ettecetocosetauto-eco-otgaa|zacoteaelseaocesuea-
totao.Conohenosv|sto,elcetebtoeselot|geaectocetn|co(apet-
tuta)petosucesattollosehateal|zacoeael|atet|otcelaca]acta-
aeal (c|ette). Lste eac|etto aoes solaneate la |astautac|oa ceuaa
223
ptotecc|oaaecesat|apataelcap|talotgaa|zac|oaalynenot|alcesu
coaoc|n|eato. Ls tanb|ea la|astalac|oaceua PC patapetaco que
puecaobsetvatycoattolatelnuacoextet|ot.Ltect|vaneate,elce-
tebtoconua|ca|ateasaneatecoaestenuaco,celqueseeacueatta
sepataco, pot uaapattecoasusaateaasseasot|alesqueleabteaa
lasv|btac|oaescesueatotao,potlaottacoaelconpottan|eatoac-
t|vo que el t|ge. De este noco, c|ette y apettuta cetebtales esta
ua|cos -
La c|etto seat|co, el coaoc|n|eato bunaao es elns cettaco
pos|ble puesto queelnuaco extet|otsolo le llegaeatotnacelas
ttacucc|oaes ce ttacucc|oaes ce ttacucc|oaes que soa las tepte-
seatac|oaes, palabtas, |ceas y teotias. Peto, al n|sno t|enpo, este
coaoc|n|eatoeselns ab|ettopos|bleaate tocaslascosasceeste
nuaco y aate este n|sno tnuaco, ao solo pot lo que le abte, es
cec|t, las cut|os|caces, las vet|t|cac|oaes, lasconua|cac|oaes, s|ao
tanb|eapotloqueloc|etta,escec|t,elleagua]e,las|ceas,lasteo-
tias. Deestenoco,elcoaoc|n|eatobunaaoesab|ettoealoquele
c|ettaycettacoealoqueleabte. Peto,aln|snot|enpo,cotte|a-
cesaateneate el t|esgo ce eacettatse ealas cteeac|as y op|a|oaes
cuaacolas|ceasylasteotiasp|etcealaconua|cac|oacoasusteteteates. . .
los ptogtesos cel coaoc|n|eato auneataa l a pataco]a ce la
sepatac| oa/ conua| cac|on y cel c|ette/apettuta. cuaato ns
ot|g|aal, s|agulat, |ac|v|cual, cettacasobtesin|sna,sepatacacel
nuacotesultalaotgaa|zac|oacoga|t|va,nsaptaestpatabacetse
ob]et|va,colect|va,ua|vetsal,ab|ettayconua|caatecoaestenuaco.
Cottelat|vaneate,cuaatonsbaaceatuacoelbonbtesuc|teteac|a
y natg|aal|cac coatespectoalaaatutaleza,nsbaauneatacosus
pos|b|l|cacescecoaoc|n|eato sobte laaatutaleza. Cuaato ns se
ba coast|tu|co ua ua|vetso autoaono, s|agulat, auevo (cultutal,
aoolog|co, teca|co), ns capaz se ba nosttaco ce cescubt|t el
cosnos...Ltect|vaneate,elapatatocoga|t|vosebacoasttu|co,otgaa|za-
co, cesattollaco evolut|vaneate sepatacose y a|slacose cel ea-
totao,petopatane]otaptebeacetloyttacuc|tloeacoaoc|n|eatos.
Pocenoseattevetboyelestatusce|abeteac|a/sepatac|oa/conu-
a|cac|oa ptop|o cel coaoc|n|eato bunaao. 8onos,
eaetecto,iate-
gtaneatelosb|]oscelcosnoseaauesttaspatticulas, tonos,nole-
culasquesetotnatoaeaelcutsocequ|acen|ln|lloaesceaosce
' Los procesos cerebrales son cierres de apertura y aperturas de cierre. Los ter
minales sensoriales estn abiertos al exterior, pero Jos estmulos exteriores son tra
ducidos/ transformados/codificados, y la actividad cerebral que computa estas tra
ducciones en un circuito cerrado se convierte en el cierre de un cierre. A partir de
estas computaciones cerradas, esta actividad produce una representacin del mundo
exterior que vuelve a abrir el conocimiento. En ese sentido, la sucesin de cierres apa
rece como algo necesario para la ltima apertura, la cual no por ello anula Jos cie
rres. De este modo, la actividad cerebral se abre al mundo al mismo tiempo que se
mantiene cerrada a l.
224
geaes|s cosn|ca, sonos iategtaneate elttutoce uaaevoluc|oab|o-
log|casoloacuyo tetn|ao aos c|teteac|anos pata coavett|taosea
bunaaos sapiens. hos benos vuelto cacavezns cesv|aates, s|a-
gulates, ot|g|aales,exttaos,exttaa]etoseaelcevea|tcosn|co,b|o-
log|co cespues. hosbenos sepataco ceel coasttuyeacocultutay
aoosteta.Y,coaesta|abeteac|ayestasepatac|oaua|cas,aosbenos
becbocapacescecoaocetycoas|cetatestecevea|t.. .
De estenoco, baycottelac|oaeattee l auneatoce l ac|staac|a
celnuacoyelauneatocelcoaoc|n|eatocelnuaco,coast|tuyea-
colasepatac|oaalavezlacoac|c|oayla|npettecc|oacelcoaoc|-
n|eato.8upoa|eaco,cecia8peacet8towa, queelcosnoslocesea-
ta,aopoctiacoaocetseasin|snoc|tectaneate.patapetc|b|tse, le
batia talta ale] at uaa patte ce si n|sno ce totna que estuv|eta lo
sut|c|eateneate c|staate patacoas|cetatlo, y lo sut|c|eateneate se-
patacopataob]et|vatlo. Aacanos.setiaptec|soqueestapequea
pattepuc|etacoast|tu|tseuaapatatocoga|t|vo quesetiataatons
poteatecuaatonss|agulattueta.Laacelaate,esteobsetvatot|ove-
tiaelnuacoetect|vaneateeatuac|oacesusesttuctutascoga|t|vas
s|agulates,peto,eael noneatoquelopetc|b|eta,elobsetvatot|ose
al|eaatiaceelyescapatiacelnuacocoav|tt|eacoseeasuobsetva-
cot exttao. elcosnos, t|aalneate, ao poctiacoaocetse, a neaos
quesec|staac|ataysepatataeac|ettonococesin|sno,petoea-
toaces,pt|vacocesupattecoga|t|vaex|l|aca,ttacasatiaeaeln|sno
noneatoeaqueestalogtatapetc|b|tlo.
Lacoattanoscoaestetoceola|ceaclaveloua|vetsalaopuece
a| coaocetse a| peasatse, solo uapatt|culatpuece peasat (auaque
|npettectaneate)loua|vetsal. lo Absolutoy loLtetaoaopuecea
coaocety coaocetse,solopueceabacetlolotelat|voylotenpotal.
IaD|os ona|sceateaopuecesetceestenuacoy,s|tuetaceeste
nuaco,sucoaoc|n|eatocelnuacoysucoaoc|n|eatocesin|sno
ao puecea set s|ao |aconpletos (y ea ese seat|co, etect|vaneate,
D|osaeces|taalos bonbtes). Deeste noco a|ealat|etta, a|el
c|elo,a|nsallcelosc|elos,baycoaoc|n|eatoabsoluto,petobay
uacoaoc|n|eatotelat|voysobtetocotelac|oaalapatt|tcelatela-
c|oaaattopocosn|cace |abeteac|a/sepatac|oa/conua|cac|oa.
Aacanospotult|no.la|abeteac|aaoestua|caneateeaaues-
tta patt|c|pac|oa iategtacelaaatutalezatis|caceeste nuaco, esta
tanb|eaealapteseac|a cel!oco eataato que !oco eaelseaoce
lasiat|naspatcelascosn|casquesonosaosottos.iaetecto,s|b|ea
laotgaa|zac|oaecolog|caest|asct|taealaauto-eco-otgaa|zac|oav|-
v|eate, al n|sno t|enpo el !oco cosn|co, ce alguaanaaeta (ces-
coaoc|co, petoquepetn|teelcoaoc|n|eato), est|asct|toealaot-
gaa|zac|oacetebtalceloscoaoc|n|eatos.Dealguaanaaeta,elcos-
3 G. Spencer-Brown, Laws of Form, Nueva York, Bantam Books, 1 972.
225
aosestatiabologtaat|caaeatepteseateeaa|otgaa|zac|oacoga|-
t|va, que,al a|sao t|eapo, setialacosaas s|agulat, ot|g|aal, |a-
clusoexttaa,queex|st|etaeaestecosaos Ystasetialatazoace
quelutaaoslossetesascogaosceatesquebayeaelauaco.
Latelac|oaaattopocosa|cace|abeteac|a/sepatac|oa/coaua|ca-
c|oaeslaquealavezpeta|teyl|a|taelcoaoc|a|eato.escec|tque
la|apetlecc|oacelcoaoc|a|eatoest|aclu|caealapos|b|l|caccel
coaoc|a|eato,lacualest|aclu|caeasul|a|tac|oa.
Deesteaoco,eatocoslosa|velescelcoaoc|a|eato,bay,segua
aocosylotaasc|leteates,alavez
E
sepatac|oa coaua|cac|oa
. L=
INHERENCIA eiette
apettuta
c|staac|a pteseac.a
Construccin - traduccin
La pt|aeta coasecueac|a ce lasepatac|oa/coaua|cac|oa y cel
c|ette/apettutaptop|oscecualqu|etc|spos|t|vocoga|t|voesqueste
aocoaocelateal|cacc|tectaaeate,s|aopotlaaec|ac|oattacucto-
taceseales/s|gaos/siabolos.
Deesteaoco, los s|gaos/siaboloscoast|tuyea las ua|cas teal|-
caces |aaec|atas que ttata el c|spos|t|vo coga|t|vo, y se bayaa
cesptov|stas ce la teal|cac ce la que soa ttacuctotes Y s|a ea-
batgo,elcoaoc|a|eatoaccecealateal|cacattavsceesalaltace
teal|cac.
Ll apatato coga|t|vo buaaao ptocuce coaoc|a|eato coasttu-
yeaco, a patt|t ce ttataa|eatos ce seales/s|gaos/siabolos, las
ttacucc|oaesquesoalastepteseatac|oaes,c|scutsos, |ceas, teotias.
Lscec|t, queelcoaoc|a|eatobuaaaoaopoctiasetottacosaque
uaattacucc|oacoasttu|cacetebtalyesp|t|tualaeate.
Haceaucbot|eapoquelal|losoliactit|caaoseaseoqueelco-
aoc|a|eato aoesuaaptoyecc|oace lateal|cacsobteuaapaatalla
aeatal, s|aolatesultaateceuaaotgaa|zac|oacoga|t|vaque opeta
sobteloscatosseasot|ales. Hoy, lasaeutoc|eac|ascoa|eazaaaba-
cetaos coapteacet coaosecoasttuyelattacucc|oacelasteal|ca-
cesextet|otes Llcoaoc|a|eatocetebtaleseapt|ac|p|ouaattacuc-
4 Y, como hemos visto a lo largo de todo el libro, y volveremos a verlo, no puede
haber conocimiento ms que si ste puede establecer separaciones y asociaciones en
tre las cosas, los seres, los fenmenos. Lo primario no es ni la separacin, ni la aso
ciacin, sino su conjuncin: separar ~ asociar.
226
v|ca.
Laestascoac|c|oaes,lacoaputac|oav|v|eateaospeta|tecoa-
ceb|tlaeaetgeac|as|aultaea, |usepatable y c|st|ata celsu]etoy
celob]eto. Aceas,auaques|gaas|eacoc|st|atos,elsu]etoyelob-
]etoesta|aclu|coseluaoeaelottoalaaaaetacely|agyelyaag.
elsu]etoes aecesai|aaeate uasetob]et|vo y ob]et|vable, a|eattas
ueelob]etocecoaoc|a|eatocoapottaaecesat|aaeateeasilasope-
tac|oaes/ coasttucc|oaes/ ttacucc|oaes cel su]eto. taca uaa ce las
cos aoc|oaes es a lavez aecesat|ae |abeteate alaottaeael seao
cela|saobuclec|alog|co.
lacoacepc|oaceestebucleaosbaceescapatalaaltetaat|vaes-
tt|leatteel|ceal|saosol|ps|sta,ueeac|ettaalcoaoc|a|eatoeael
su]eto, y el teal|sao|ageauo(coaoc|a|eato-tene]o), ue excluye
alsu]eto coasttuctot/ttacuctot/coaceptuacot.
los pt|ac|p|os otgaa|zacotes celcoaoc|a|eato buaaao soalos
a|saosuepeta|tealacoasttucc|oasub]et|vacelaob]et|v|cac.Ls
c|ettoueuasu]etoa|slacoaopueceaccecets|ao|apetlectaaeate
alcoaoc|a|eatoob]et|vo.!|eaesteaeces|caccecoaua|cac|oaes|a-
tetsub]et|vas, coaltoatac|oaes y c|scus|oaesctit|cas. (Yeselcesa-
ttollob|stot|coceestosptocec|a|eatos|atetsub]et|vosceob]et|va-
c|oa lo ue bacaco aac|a|eato a laesletacultutalce ob]et|v|cac
c|eatil|ca)
Lsvaaopottaato|ateatatluacateicoaoc.a|eato b|easeaeael
Lspit|tu,b|easeaealo keal. Llcoaoc|a|eatoaot|eaeluacaaeato,
eael seat|col|tetalcel tta|ao, petot|eaelueatesc|vetsasy aace
cesucoallueac|a,eaelc|aaa|sao tecuts|vo ceuabucleeaelue
eaetgeacoa]uataaeatesu]etoyob]eto,estebuclepoaeeacoaua|-
cac|oaespit|tuyauaco,inscritos el uno en el otro, eauaaco-pto-
cucc|oa c|alog|ca ce la ue patt|c|pa caca uao ce los tta|aos y
aoaeatoscel bucle. los pt|ac|p|ostecuts|vo,c|alog|coybologta-
at|co cebeasust|tu|tala|ceas|apleceluacaaeatocelcoaoc|-
a|eato, peta|t|acoaoscoaceb|tsuspataco]aspt|ac|pales.
elcoaoc|a|eato ob]et|voseptocuceealaesletasub]et|va,la
cualses|tuaeaelauacoob]et|vo,
228
- elsu]etoestpteseateeatocoslosob]etosuecoaoceylos
pt|ac|p|oscelaob]et|vac|oaestapteseateseaelsu]eto,
- auesttoespit|tus|eapteestpteseateeaelauacouecoao-
ceaos,yelauacoestpteseatecealguaaaaaetaeaauesttoespi-
t|tu.Lstacoblepteseac|aseelectua,aotaatoealuac|oaceuaaaaa-
logiaeattea|ctoyaactocosao,cuaatoeav|ttucceuaacoble|as-
ct|pc|oa.
!ales soalas coac|c|oaescel coaoc|a|eato. Peto,ucoaoc|-
a|eato:Deuteal|cac:huesttocoaoc|a|eatoctealapos|b|l|cac
ce alcaazatlaob]et|v|cac cel ob]eto, peto esto aocoast|tuye pot
ellolapos|b|l|caccecaptatlacose|caccelacosa. 8oala teal|-
cac auesttasteal|cacescoaoc|cas:hosveaostea|t|cosalapat-
bolacelacavetaa. s|aocoaoceaosc|tectaaeatelas cosas, s|aosu
ttacucc|oaea|ageaes(tepteseatac|oaes)osiabolos(|ceas),aose-
taauesttastepteseatac|oaese|ceass|aosoabtasptoyectacasso-
btelapateccelacavetaaealaueestaaoseacettacos:hosetiaa
lassoabtaslasua|casptesascelasuepuc|etaapocetatseauestta
sec cecoaocet(clt. peasaa|eato, pg. llly ss.):
El espritu est en el mundo que est en el espritu
toaob|eav|etakaat,aopoceaoscoaocetelauacocelosle-
aoaeaos a ao set ue auestto espit|tu opete ea l su |atetveac|oa
otgaa|zacota.
Peto,seguakaat-ysteetas|acucaelseat|cocesutevolu-
c|oa copeta|caaa, el coaoc|a|eato tac|oaal ao |ategtaea abso-
lutoeaelespit|tu laslotaasyesttuctutascelauacoextet|ot,s|ao
ue, potel coattat|o,elespit|tucoaoce|apoa|eacoal auacosus
ptop|asesttuctutas.Deesteaoco,el!|eapoyelLspac|oaocoas-
t|tuyeacatactetes|attiasecoscelateal|cac,s|aocelaslotaasa prio
ri celaseas|b|l|cac.Ptececeaacualu|etexpet|eac|aylotaaapat-
teceauesttacoast|tuc|oasub]et|va.De|gualaoco,lacausal|caco
la l|aal|cac coast|tuyea categotias a priori cel |atelecto. De este
aoco,elespac|o,elt|eapo,lascategotiasluacaaeatales(caat|cac,
cal|cac, telac|oa, aocal|cac)aoaosces|gaaaelaococesetcela
teal|cac, s|aoauestto aoco ce coaocetla. tottelat|vaaeate, cual-
u|etusocel|atelecto,escec|tcualu|etsiates|sceloault|ple,s|ea-
pteptesupoaeuaaopetac|oaceua|l|cac|oapotpattecelsu]etocog-
aosceate, uayo p|easo (cosaueauibeaoscoaceb|cocoaoua
computo - CORito).
Deeste aoco,el su]etottasc|eace laexpet|eac|aseas|bleeasu
aocoa priori celotaatelcoaoc|a|eato.
8eae] aatecoaoc|a|eatopueceycebesetob]et|vo,petoestaob-
]et|v|cac coac|etae aauesttas telac|oaes coa el auaco, es cec|t a
229
auesttaspetcepc|oaesce los leaoneaos,ao alnuacoeasi. Lstees
|aacces|ble pata auesttas lacultaces coga|t|vas. las esttuctutas ce
auesttoespit|tu,quepetn|teaelcoaoc|n|eatocelosleaoneaos,lo
bacea |acapazce llegat ns all o ns ac, ealaaatutalezapto-
luacaceloteal.
Aatesceabotcatelptoblenaclaveceuaateal|cactaatoneaos
cogaosc|blecuaatonstealsea,coav|eaequeaospteguatemospot
lavetcacetaaatutalezace latelac|oaeatte el espit|tu y elnuaco
ce los leaoneaos. kaataove nsquela|nptoataotgaa|zac|oaal
celespit|tubunaaosobtelosleaoneaos,s|acoa
cebt
lapos|b|lc
ac
ce ua bucle tecuts|vo/geaetat|vo eatte laotgaazacua cel esputu
ylaotgaa|zac|oacelnuacocogaosc|ble.
Abotabiea.steeselptoblenaclave.Decoaceptoceceaaues-
ttas esttuctuts neatales:De coace ptocece auestto espit|tu,
capaz ce |alotnat la expet|eac
.
|a: ho ba sutg|co cel nu
co
aatutal:ho batea|couaevoluc|oaaatutal/cultutaqueba
s.co
lotnacotacelespit|tu lotnacot: Llnetapuato cev
stakaatiaao
cel espit|tu que coas|ceta al espit|tu s|gue esta
.
aco eiego te
p
.
ecto
celascoac|c|oaesaoesp|t|tualescelaex|steac.ay celaactiv.cac
celespit|tu.Llkaat|sno aoscoacuceua|caneatealpt|netttn|ao
celapalaco]aluacaneatalcelcoaoc|n|eato.auestto
uacoespto-
cuc|co potauestto espit|tu, peto |gaotaquesteba s.co coptocu-
c|copotauesttonuaco.
huesttaaacacutapostulaque, auacuaacos|guebab|eacouaa
teal|cacptoluacansallonsaccelotceaycelaotgaa|zac|oa
espac|o-tenpotalcelnuacocelosleaoneaos(b|potes|scoalaque
estanoscoalotnes conosevetnsacelaate),estenuacocelos
leaoneaos s|acoat|tu|tpotelloLakeal|cacoToda teal|cac,coas-
t|tuye s|anbatgo una c|ettateal|cacy una teal|ac c|etta, y que
elotceaylaotgaa|zac|oaespac|o-tenpotalescoastituyeacatactetes
|attiasecosce estateal|cac.Laacelaate,pocenossupoaetquelas
esttuctutas coga|t|vas bayaa poc|colotnatse y cesattollatse eael
cutsoceuaac|alog|caauto-eco-ptocuctotaealaquelosa p
i
p
ri
ce
laseas|b|l|cacycel|atelectosebabtiaaelabotacopotabsotcuau-
tegtac|oa/ttaaslotnac|oacelos pt|ac|p|osceotceayceotgaaza-
c|oa cel nuacoleaona|co.
Conobenosv|sto,tococesattollov|v|eateobececealalog|ca
auto-eco-otgaa|zacota que |asct|be los pt|ac|p|os otgaa|zac|oaales
cel nuaco extet|ot ea el |atet|ot cel set. De este noco, sabenos
quelaaltetaaac|acia/aocbeasiconolacelasestac|oaesse
.
ballaa
|ategtacasealaotgaa|zac|oa|atetaacelosvegetal
sylosa
.nale
.
Laelplaaocelcoaoc|n|eatocet
bta,lacoastaac.a
etceptivaex.-
gesetcoaceb|caeaeln|snoseat.coutegtacot. Lsei
tto
e
.
c
9
as-
t|tuyeelltutoceuaaptoyecc|oa
celosesquenaseutehgi-r.cac
a priori sobte los catos ptopotcuaacos pot las celulas t
tiaaaas
cuaaco testablece eaauesttav|s|oala|ceat|cacceuaob]etooce
230
uasetsust|tuyeacosuslotnas yc|neas|oaesapateatesycanb|aa-
tespotsuslotnasyc|neas|oaespetnaaeates. Petoestaptoyecc|oa
cebe setcoas|cetacaella n|sna elltuto ceuaa|ategtac|oa auto-
eco-otgaa|zacota,eaypotelc|spos|t|vocoga|t|vo,celospt|ac|p|os
cecoastaac|aytegulat|cacalosqueobececeaotgaa|zac|oaalneate
losob]etosylossetescelnuaceleaona|co.De este modo, las for
mas ontogenticamente apt|ot|son filogenticamente a postet|ot|.
Lla priori kaat|aaoesuaa posteriori evolut|vo.Llpt|ac|p|oceau-
to-eco-otgaa|zac|oaexpl|ca,]ust|l|ca,l|n|ta,ct|t|ca,supetaela prio
ri kaat|aao. Petn|tecoas|cetatuaa evoluc|oa cteacotaque|ategte
y ttaaslotne las capac|caces ce otcea y ce otgaa|zac|oa, ecolog|-
cas, b|olis|cas ycosn|cas,eacapac|cacesps|cocetebtalesotgaa|za-
cotascelcoaoc|n|eato.
Aqui, pocenoscoaceb|tvetcacetaneateelcatctetbologtan-
t|cocela|ategtac|oacelotceaotgaa|zac|oaalb|o-lis|co-cosn|coea
elapatatocoga|t|vocelosvettebtacos,naniletospt|natesyl|aal-
neatebunaaos.Lsteapatatocoga|t|vosebacoasttu|coeaelnua-
cotecoasttuyeacoasunaaetaalnuacoeasi. Haptocuc|cosupto-
p|ootceaysuptop|aotgaa|zac|oapot|ategtac|oa/ ttaaslotnac|oa
ceotceayotgaa|zac|oa|abeteatesasueatotaoynsanpl|aneate
alcosnos. 8|elotceaylaotgaa|zac|oacelnuacoextet|otsecoas-
t|tuyeaeaauesttoespit|tu potquestele|npoaealosneasa]essus
seat|cos,susteglas,lotnas,esquenas,categotiasa priori espotque
estasteglas,lotnas,esquenas,categotiassebaaelabotacoevolut|-
vaneateexttayeacoceestenuacoextet|otsuspt|ac|p|osceotcea
yotgaa|zac|oa.Potque,eac|ettonoco,el otceaylaotgaa|zac|oa
cel!ocoestaealapattecogaosceate,puecestacoasttu|tcelot-
nas|agulatyot|g|aallasttacucc|oaesaaalog|casubonolog|cascel
nuacoleaona|co.
los ac|t|vos que esttuctutaa y otgaa|zaa la petcepc|oa ao soa
ua|caneate ptoyecc|oaes cel espit|tu/cetebto, soa pt|ac|p|os y es-
ttuctutaseac|ettonocoaalogosubonologos(eav|ttuccelac|a-
log|caevolut|vaauto-eco-otgaa|zacota)aloscelnuacoleaona|-
coyqueceestenoco soa aptos pataptocuc|ttepteseatac|oaesea
c|ettonocoaalogasalosleaoneaosyalasteotiaseac|ettonoco
bonologasasuotceaoasuotgaa|zac|oa.Laacelaate,aosolopo-
cenos tecoaocetlapos|b|l|cac ce uacoaoc|n|eatoob]et|vo,s|ao
tanb|aacn|t|tqueestecoaoc|n|eatoob]et|vopuecatespoaceta
cetetn|aacoscatactetes|attiasecosceuaateal|cacextet|ot.Degol-
pe, pocenos conpteacet que la |nagea o la absttacc|oa puecaa
coast|tu|tcoaoc|n|eato
Pottaato,patacoaocetaosoloteaenosquecoc|l|cat,s|aotan-
b|a|nag|aal|zatyabsttaet.escec|tquelotealaecesat|aneate,pata
set coaoc|co, cebe irrealizarse ea s|gaos/sinbolos, tepteseatac|o-
aes, c|scutsos, |ceas. Llcoaoc|n|eato accece a la teal|cac pot su
|tteal|cac,petoesta|tteal|caccebeotgaa|zatse,yelcoaoc|n|eato
23 1
eatta ea cottespoaceac|a coa la teal|cac ea y potesta otgaa|za-
c|oa reab>.
Pocenos conpteacet, ceeste noco, ue auestto apatato cog-
a|t|vobayapoc|cosepatatse,a|slatseyc|teteac|atsecelnuacoex-
tet|otptec|saneate|ategtacoloeasi. 8uot|g|aal|caces|asepata-
blecesuapt|tucpatacoateaeteasi,eac|ettonoco, alnuaco.
le|ba|zbabiatotnulacolapt|netacoacepc|oaeabuclecelate-
lac|oaeatte elespit|tuyloscatosptopotc|oaacospotlosseat|cos.
eaelespit|tuaobayaacaueaobayaestacocoaaatet|ot|cacea
losseat|cos,aaosetelespit|tun|sno.Petotanb|eaesptec|so,ea
v|ttuccelpt|ac|p|oc|alog|co/tecuts|vo/bologtant|co,te|attocuc|t
al espit|tue
.
aelnuacoy al nuacoeael espit|tu, y eauac|atcon-
pleneatat|aneate. elnuacoesteaauesttoespit|tuueesteael
nuaco. U|ganos ce otto noco. auesttonuaco esteacettaco ea
auestto espit|tu/cetebto, el cual
s, c
losob]etos,s|tuac|oaes,leaoneaos,conpottan|eatos,ot-
gaazacuaes.
Deestenoco,latepteseatac|oaylateotiapueceasetcoas|ce-
tacas,cacauaaasunaaeta,conouaatecoast|tuc|oas|nulacota,
coacteta/s|agulatuaa,absttacta/geaetal|zaa telaotta.
lacottespoaceac|acoga|t|vaqueseestablececeestenocopue-
cesetcoas|cetacacono uaasuettecepuestaea tesoaaac|a eatte
el cogaosceate, su coaoc|n|eato, y lo cogaosc|ble, |aclu|co eaello
elcoaoc|n|eatoteot|co.Conosug|ete1eaalact|ete,lacottespoa-
238
!
ceac|aeatteelotgaaoacoaceptualcelateotiaylotealaoeslaque
uaeauacuacto coa loquecesct|be,s|aoloqueuae cos c|spos|t|-
vososc|latot|oseveatualneatenuyc|leteates,petocuyopet|ococe
v|btac|oaluetaeln|sno
.
la acecuac|oa coga|t|va a ua leaoneao ao poctia set s|ao
patc|al,localo ptov|ac|al,|aclu|couaob]eto patc|al, localy pto-
v|ac|al, yaque este ao puece vetcacetaneate set coaoc|co |ace-
peac|eateneatecesucoatexto,ce|gualnoco,uaateotiaaopuece
teptocuc|t ns que uaa absttacc|oa nocel|zaca ce la teal|cac.
Potult|no,a|aguacoaoc|n|eatopoctiaaptebeacetlateal|cacque
seeacueattacettsoba] oelleaoneao.Lscec|t,queeaa|aguacaso
poctiaelcoaoc|n|eatoagotatalleaoneaoquequ|etecoaocetyque
uaavetcactotal,exbaust|vaotac|cales|npos|ble.Cualqu|etptetea-
s|oacetotal|cacoceluacaneatal|cacaopoctiasets|aoao-vetcac.
Pottaato,eacualqu|etcaso,ycetocosnocos,elcoaoc|n|eato
estableceuaconpton|so,becbocecoaces|oaesnutuasyceteaua-
c|asteciptocas, coalateal|cac.
laacecuac|oa celcoaoc|n|eato alnuaco leaonea|co se elec-
tuanec|aateelpeasan|eatotac|oaal/ enpit|co/ log|coqueeln|sno
e]etce,potasicec|tlo,ealabaacanec|acelespit|tu,s|tuacoseea-
tteeleasan|eatos|nbol|co,nit|coooet|co,otuaaatte,las co-
nua|cac|oaes|acec|blescelextas|s,potlaotta '
Lscec|tquelas acecuac|oaescelpeasan|eatotac|oaal/enpit|-
co/ log|coaosolosoalocalesyptov|ac|ales,s|aoqueexpet|neataa
susptop|as l|n|tac|oaes. Lsasl|n|tac|oaesseagtavaacoav|tt|eaco-
seeacateac|ascuaacoestepeasan|eato,obecec|eacoauaas|npl|-
l|cac|oa exces|va, opeta b|ea seaua|caneate ce lotna aaalit|ca,
c|syuat|va, tecuctota, b|ea sea ce lotna ua|caneate s|atet|ca
global.Aacanosya(cosaquesetexan|aacacenaaetaltoatalea
ell|bto l)quelaopetac|oaal|cac celalog|ca, l|n|tacaaloseaua-
c|acos segneatat|os,eacueattasuslin|tescesceelnoneatoeaque
apatece el auco conple]o ce los ptoblenas y cesce el noneato
eaquesealcaazaalascapaspt|notc|alescelateal|cac.8eabteaqui
elptoblenacelcesaliocelaconple]|cac,quebenoseacoattaco
uaayottavez,s|attegua,aatescettatatloeaeltetn|aoceCoaoc|-
n|eatocelcoaoc|n|eato.
Desenbocanospues,nsalltaatocelteal|sno|ageauocuaa-
tocel teal|sno ctit|co, ns allcel |ceal|sno cls|co y cel ct|t|-
c|sno kaat|aao, eauarealismo relacional, relativo y mltiple. la
I U
J. Ladriere, Reprsentation et Connaissance, Encyclopaedia Universalis.
l l
Adems, no podemos excluir que se verifique la pertinencia de determinados
fenmenos psi (transmisin de pensamiento, videncia, premonicin); en ese caso
quedara comprobado que disponemos de aptitudes cognitivas, marginales oj y atw
fiadas, que eventualmente permiten cortocircuitar las contradicciones espacio-tempo
rales del mundo fenomnico.
239
telac|oaal|cac ptocece ce la |acesgattable telac|oas
ta/ob]eto Y
espit|tu/nuaco. la telat|v|cac pto
e
.
ce ce la tela
ivicac ce l
s
nec|oscecoaoc|n|eatoycelatelativicaccelateahcaccogaosci-
ble.lanult|pl|c|caccepeacecelanult|pl|c|caccelosa|velescetea-
||cacy, qu|z,ce lanult|pl|c|cacce las teal|caces. seguaest
tea-
l|snotelat|vo,telac|oaalynult|ple,auestto nuaco tea
eacoes
teal, auaque telat|vaneate teal, e|aclusoceeno
tela
ivizataues-
ttaaoc|oaceteal|cacacn|t|eacoeaellauaaitteahcacutetaa.Lste
teal|snotecoaoceloslin|tescelocogaosc|bleysabequeeln|ste-
t|ocelotealeaabsolutoesagotablepotelcoaoc|n|eato.
11. LMITES, INCERTIDUMBJES, CEGUERAS, MISERIAS
DEL CONOCIMIENTO
El conocimiento d? los lmites del conocimiento
laua|caccelaspos|b|l|cacesy lin|tes celcoaoc|n|eatoes|a-
cesgattable.loquepetn|teauesttocoa
c|
|eatol|ntaauesttoco-
aoc|n|eatoyloquel|n|taauesttocoaocinieatopetniteauesttoco-
aoc|n|eato.
Llcescubt|n|eatoceloslin|tescelcoaoc|n|eatoesnucbo
s
que ua cescubt|n|eato ce los lin|tes. Coast|
u
)
e ua logto c
ap
tal
pataelcoaoc|n|eato.hos|ac|caqueel
o
9
cinieatocelos
utes
celcoaoc|n|eatoforma parte de las poszbzlzdades del
o
n
oczmznt
?
yteal|zaestapos|b|l|cac. supetalos lin|tescelcoaoci
nieatohn:-
tacoquesecteia|l|n|taco. hosbacecetectatuaateahcacqu
e
.
ex-
ceceauesttaspos|b|l|cacescecoaoc|n|eato,aos coacuceaeciticat
uanetapuatocev|sta, elcelcoaoc|n|eato
celcoaoc|n
|eato,cesc
coasicetatse
.
a si
n|sno easus pt|ac|p|os, teglas, aotnas y posibihcaces, al nis
no
t|enpo que coas|cetasu telac|oa c|alog|cacoa
el
uacoexet
ot.
hoscanoscueatacesceabotacequela|acoascieaciaceloshn:tes
celcoaoc|n|eatoetael nayot lin|tecelcoaoc|n|eato. la|ceace
queauesttocoaoc|n|eatoes|l|n|tacoesuaa|ceal|n|taca
.
lce
a
ce que auestto coaoc|n|eato esl|n|taco t|eae coasecueaeias |l:n:-
tacas.
Las relaciones de incertidumbre
Al|gual queelceloslin|tes,elptoblenacelasac
tt|cunbtes
cepeacecelascoac|c|oaestuacaneatalescel
ocinieatoy pesa
eatocoslosa|velesytocaslastotnascecoaocinieato. lastueates
ce|acett|cunbte soa nult|ples,solovanos atecotcatalguaas.
240
A. Incertidumbres inherentes a la relacin cognitiva (separa
cin/ comunicacin/ traduccin).
Lstas|acett|cunbtesptocecea.
l) ceauestta|acapac|caccecoaocetceottonocoquepotcon-
putac|oaces|gaos/sinbolos,loquebace|ac|ettalaaatutalezapto-
tuacacelateal|cac(pocenoscetetn|aatlaob]et|v|caccelatea-
l|caccoaoc|ca,aolateal|cacceestateal|cac),
l) celost|esgosceettotquevaaua|cosacualqu|etconua|ca-
c|oa.Lacoatotn|caccoalateotiasbaaaoa|aaa,tocaconua|cac|oa
conpotta el t|esgo ce cegtacac|oa cel neasa]e pot etecto cel
tu|co, es cec|t, el t|esgo ce |acett|cunbte o ce ettot (ctt. El
Mtodo ], pg. l--). Ll coaoc|n|eato bunaao aeces|ta |aaune-
tablesconua|cac|oaes, ao soloeattelosteceptotesseasot|alesyel
nuacoextet|ot,s|aotanb|eaysobtetocoeael|atet|otcelapatato
aeutocetebtal, asi cono conua|cac|oaes eatte |ac|v|cuos, lo que
nult|pl|calost|esgosce|acett|cunbteyettot,
l) celos t|esgosceettotycetotnac|oaquevaa ua|cos atoca
ttacucc|oa.
8. Incertidumbres que dependen del entorno
Lste conpotta s|enpte eveatos aleatot|os, cesotceaacos, anb|-
guos patauaobsetvacot,yescit|c|l(o|npos|ble) cec|c|ts|uate-
aoneaoaleatot|oobececeoao auacetetn|a|snoocultoys|uate-
aoneaocetetn|aacocepeaceo ao ce uaot|geaaleatot|o.
C. Incertidumbres unidas a la naturaleza cerebral del conoci
miento
Lstas|acett|cunbtesptocecea.
l) celatelat|vaclausutacelapatatocoga|t|vo,
l) ceauesttoslin|tesseasot|ales,
l) celanult|pl|c|caccelas|atetconua|cac|oaes(ctt.supra) y
ce las |atetttacucc|oaes cetebtales (tecotcenos que los estinulos
seasot|ales soa ttacuc|cosy tettacuc|cos a neasa]es |atetaeutoaa-
les, los cuales soattacuc|cosatepteseatac|oaes,loscualessoatta-
cuc|cosapalabtas, c|scutsos,|ceas. . . );
4) celaaatutalezacelatepteseatac|oa,
a) cacaslassusttacc|oaesyac|c|oaesqueetectualapetcepc|oa
coatelac|oaalosneasa]esseasot|ales,
241
b) cacala conpoaeate aluc|aatot|ace lapetcepc|oa (que aos
|acevetloqueaovenos),
c) cacalaconpoaeate||stet|cacelatepteseatac|oa(quecatea-
l|cacaloquees|nag|aat|o),
d) cacalaua|cac celotealy celo|nag|aat|oeaelseao ce la
tepteseatac|oa(ctt. pgs. l l --l l0),
e) cacaslasateac|oaesselect|vasy lastac|oaal|zac|oaesceot|-
geacultutaleaelseaon|snocelatepteseatac|oa,
celas|at|cel|caces, olv|cos y cetotnac|oaescelanenot|a.
D. Incertidumbres que dependen de la hipercomplejidad de la
mquina cerebral humana
istas|acett|cunbt
sptocecea.
l) celas|aestsb|l|cacesc|alog|caseatteloscos|en|stet|os(ea
patt|culatealatelac|oaaal|s|s/siates|s,absttacto/coacteto) y ea-
ttelasttes|astaac|as(puls|oaes,pas|oa, tazoa),
l) celost|esgos|aev|tablesquecebeacottetlasesttateg|ascog-
a|t|vas ealass|tuac|oaesconple]asqueconpottaaaleas|aauneta-
blesy s|tuac|oaes eacabalgacas,
3) celac|t|cultaccecos|t|catlaaeces|cacces|npl|t|cat(pata
logtatuaob]et|votp|caneate)y conple]|zat(patateaeteacueata
tocoslosaspectosceuaas|tuac|oa).
i. Incertidumbres que dependen de la naturaleza espiritual del
conocimiento
istas|acett|cunbtesptocecea.
l) celaaatutalezan|snacelasteotias,|aclu|caslasc|eatit|cas.
tocateotiaes|ac|etta, ao solo potqueaopuece exclu|tlapos|b|l|-
caccetetutac|oapotuaaauevateotia,s|aotanb|eapotqueteposa
eapostulacos|acenosttablesy eapt|ac|p|os|avet|t|cables,quecoa-
c|etaea a laaatutalezaptotuacacelotealy alatelac|oaeatte el
espit|tuy loteal,
l) cela|gaotaac|acelptec|o coaque se pagaelcoaoc|n|eato
teot|co(ceseacataac|oaceloteal),
3) celoslin|tese|asut|c|eac|ascelalog|ca(esteptoblenaset
exan|aacoeaell|bto3, L organizacin del conocimiento, Noosfe
ra y noologa);
4) celas apuestas que a|agua peasan|eato puece ev|tat |acet,
) c
loscoatl|ctosqueteaaceauaay ottavezeatteloenplt|co
y lotacuaal(cuaacouaaobsetvac|oaouaaexpet|eac|acoattac|-
242
e noco
el c
9
aoc|n|eato conpotta, easupt|ac|p|o n|s-
no,telacuaesceucett:cunbte,y, easue]etc|c|o,uat|esgoceettot.
isc|ettoquepueceacqu|t|tcettezas|aaunetables,peto] anspo-
ctel|n|aatelptoblenacela|acett|cunbte. 8olopoctia|acetlo
s| abol|eta la sepatac|oa eatte el cogaosceate y lo coaoc|co, cosa
que,alabol|tsuptop|aotgaa|zac|oa,aln|snot|enpoleabol|tiaa
eln|sno.
.
La|acett|cunbteesalavezt|esgoy pos|b|l|cacpataelcoaoc|-
nieato,petoaosecoav|etteeapos|b|l|cacs|aocuaacoestelate-
coaoce.Laconple]|zac|oacelcoaoc|n|eatoes]ustaneateloquelle-
vaaestetecoaoc|n|eato,esloquepetn|tecetectatne]otestas|a-
cett|cunbtesy cotteg|tne] otlosettotes.
V|eattasquela|gaotaac|acela|acett|cunbtecoacucealettot
elcoaoc|n|eatocela|acett|cunbteaosolocoacucealacuca s|a
tanb|eaalaesttateg|a. La|acett|cunbteaoessolaneateelc
acet
q
e toe
alcoao
|n|eato,tan
|eaessutetneato.es loqueenpu] a
a uvest.gat, vetcat, conuacat, teuex|oaat, |aveatat. La|acett|-
cunbteesalavezel|ot|zoate,elcacet,eltetneato elnototcel
coaoc|n|eato. Potellottaba] ay ptogtesaesteeaopos
c|oa/colabo-
tac|oacoala|acett|cunbte.
Los agujeros negros del conocimiento
1tas elptoblenataacoaoc|co y petnaaeate ce la|lus|oa cel
neaosptec|o,celatalsacoac|eac|a,seocultaelptoblenaaon
aos
petnaaeateauaqueaotaab|eacoaoc|cocelasel-deception, elau-
to-eagao oelneat|tseasin|sno.isc|ettoqueesteptoblena|a
243
s|co b|eacetectaco potlos ps|coaal|s|s, auaque estos lo s|npl|l|-
queatecuc|eacoloalascapac|cacescel|acoasc|eateolasatguc|as.
8ettata,cebecbo,ceuaptoblenaaattopolog|co nucbo nslua-
caneatalyconple]o.
Ptocece,lobenosv|sto.
- ce laaatutalezay laesttuctuta celcetebto (sepatac|oaes y
c|alog|cas eatte lasc|vetsas|astaac|ascetebtales),
- celaua|cual|cacespit|tu/cetebto, escec|tcelacoble oscu-
t|cac teciptocaceluaoalotto,
- celanult|pl|c|cacv|ttualcelaspetsoaal|caceseaelseaoce
uaon|sno,
celaaatutalezan|snacelacoasc|eac|a,s|enpteep|leaone-
a|cayeac|etto nocoseparacaceaosottos n|snos yque, apesat
ce sus|acet|cac y atcot, puece equ|vocatse y equ|vocataos, cono
seveealas Confesiones de 1eaa-1acqueskousseau.
8teveneate,la
.
sel-deception eacueattasuslueatesealanult|-
pl|c|cacconple]acelsetquecoaoce.hostevelaelexttao]uegoce
astuc|as,c|s|nulos,|lus|oaes,eagaosquesel|btaeatteauesttosc|-
leteatesaosottosn|snos.8|esc|ettoqueaac|eneocultaanin|s-
no s|ao yon|sno,ce ello tesulta queelpeot eaen|go ceauestto
coaoc|n|eato esteaaosoitosn|snos. Aeste titulo, la sel-decep
tion constituye un problema clave que concierne a cada cual. Igao-
tacapotlasteotiascelcoaoc|n|eatoylasep|stenologias,s|npl|l|-
cacaynut|lacapotlosps|coaal|s|s,cebecepeacetcelaep|steno-
logiaconple] a.
Veac|oaenos,|gualneatecelotnaaat|c|paca(esto setexan|-
anb|eatal(tes|steac|ay coas|steac|ace
lascosas).
l. D|spoaeacene|os ptct|cos ce |avest|gac|oa, ptospecc|oa,
obsetvac|oa, naa|pulac|oa,expet|neatac|oa, vet|t|cac|oa. Lacoa-
]uac|oaceestosnec|ospetn|teua|tlasexpet|eac|asob]et|vasala
expet|eac|apetsoaalcelsu]eto.Laacunulac|oaceattoceuaacul-
tutacelostesultacos asiacqu|t|coscoast|tuyeuasabetttaasn|s|-
blecegeaetac|oaeageaetac|oa,suacunulac|oaeauaav|capetso-
aalcoast|tuyeloque]ustaneatesellanalaexperiencia.
l. D|spoaeacelaspos|b|l|cacesce|atetcanb|os|atet|ac|v|cua-
l
patce|anos|otea|ya.s|anosuaob]e-
toce|tococe|quetotnapatte.Petopocenosatt|cu|atauesttossa-
betes ttagneatat|os,teeocet|aste|ac|oaestoco/pattes,conp|e]|-
zat auestto coaoc|n|eato y asi, s|a pocetaoobstaate tecoast|tu|t
|astota||cacesa||a1ota||cac,conbat|te|patce|an|eato.
8o|o pocenoscoaocet,cetotnac|atayc|st|ata, a|guaastea||-
cacesteaonea|casptop|asceuaa baacanec|a,y auesttoeatea-
c|n|eato so|oses|eateagustoceattoce|natcoce|ageonettiaeu-
c||ceaaa. Peto benos poc|aoconputaty coaceb|t ns acy ns
a||ce|abaacanec|a,benospoc|coe|abotatgeonettiasaoeuc||-
ceaaas,yqu|zbayanoscetectacouaakea||cacnsaconsa||
ce|Lspac|oye|1|enpo.
huestta|og|caobecece a|ospt|ac|p|osce|ceat|cac,cecoatta-
c|cc|oa, cetetc|o exc|uso. Peto pocenoscoas|cetat ottas |og|cas,
pattu||atpotuano man s land nsa||ceauestta|og|ca,y ttaas-
gtec|t|ac|usoauestta|og|capottazoaes|og|cas.
huesttasexp||cac|oaesaopueceaexp||catauesttospt|ac|p|osce
exp||cac|oa.huesttosexp||caates(causa,|ey,otcea,tazoa)soa|aex-
p||cab|esy,cuaacosonos|acoasc|eatescee||os,secoav|ettea,cono
nuy]ustaneate c|ce Vaaue| D|guez, eaico|os. Peto pocenos
tonatcoasc|eac|ace|a|aconp|etucce|aexp||cac|oayce|a|ae||-
n|aab|||cacce|oexp||cab|e,|ac|usoeae|cotazoace|aexp||cac|oa.
Henoscescub|ettoqueauesttaspos|b|||caces|ate||geatesteaiaa
|in|tes,petoesesto]ustaneate|oqueaospetn|teacqu|t|t|a|ate-
||geac|ace|os|in|tes.
huesttoespit|tuptocucea|aveze|ettoty|acottecc|oace|ettot,
|aceguetay|ae|uc|cac|oa,e|ce||t|oy |a|nag|aac|oacteacota,|a
tazoay|as|atazoa. Vsptotuacaneate,cebenossabetquehoro
esa|avezsapiens ydemens, que|ate|ac|oaeatteestoscostetn|-
aosaoesce opos|c|oa ua|caneate, s|aotanb|eace|asoc|ab|||cac,
ceconp|eneatat|ecacyceanb|guecac,y queaoex|steuaattoa-
tetaaetaeatte tazoa y s|atazoa(ctt. El Paradigma Perdidf, pg|-
aasl 0-- l 4). loqueaoscoacucea|aspa|abtasc|avecePasca|sobte
248
|a coac|c|oace|bonbte, uezce tocas |as cosas,|nbec|||onbt|z,
cepos|tat|o ce |o vetcaceto, c|oaca ce |acett|cunbtes y ettotes.
Ltect|vaneate,easupt|ac|p|on|snoese|coaoc|n|eatotuetteyuo-
]o, g||yacbacoso,v|gotosoyceb||,aucazytin|co,|ttespetuosoy
tespetuoso,|uc|coyc|ego.Lasupt|ac|p|o||eva|acec|c|b|eneate|o
vetcacetoy|ota|so. huesttoespit|tucebesabetqueescapazcetot-
nat|asns aucacescoacepc|oaesy teso|vet |os ptob|enasapatea-
teneate|aso|ub|es,petocebe sabet a|n|snot|enpo queaoex|ste
uaaso|uc|oaa priori ce|ptob|enace|ovetcaceto, queaobayco-
aoc|n|eato abso|uto,yque|o|acoaceb|b|ese ba||aeae|bot|zoate
cetococoaoc|n|eato.Debesabetquee|coaoc|n|eatoaoseacaba,
s|aoquese|aacabaeae|onb||goqueuaecoa|ocescoaoc|coyqu|-
z coa |o |acogaosc|b|e. ho obstaate, cutaate auestto v|a]e ba
poc|cobacetsetuetteeaaosottosuaacoav|cc|oa,|aceque,pataces-
coaocetseneaosycoaocetsene] ot,e|coaoc|n|eatocebecoaocetse.
III. 1kxsi+o
Los fundamentos de un conocimiento sin fundamento
hosbenos p|aateaco, eaeste ||bto pt|neto, e|ptob|enapata-
co]|coce|ostuacaneatos(b|o-aattopo|og|cos)ceuacoaoc|n|eato
s|atuacaneato.
A cec|t vetcac, cesce e| |a|c|o babianoscescattaco |a|ceace
tuacaneatoeae|seat|co a|ba||yatqu|tectoa|coce|tetn|ao,ybe-
nosbuscaco a|goc|st|atoce|ostuacaneatos. Henos buscacoco-
tte|at|vaneate|oseata|zan|eatosy|osc|aan|snosptocuctotesce|
coaoc|n|eatobunaao.
l . Henos coas|cetaco ua po||-eata|zan|eato aattopo|og|co
(cetebta|/esp|t|tua|/cu|tuta|/soc|a|), e| cua| aeces|ta ua po||-eata|-
zan|eato lIs|co/b|o|og|co/zoo|og|co, y benos puesto ce te||eve |a
aoc|oa|gaotaca,o|v|cacaona|conpteac|caceconputac|oav|v|eate.
Henospoc|coot|g|aatceeste noco e|coaoc|n|eatobunaao,
pocenos|ac|uso,cego|pe,ot|g|aatauestta|avest|gac|oaapatt|tce
|acut|os|cac o |apu|s|oaexp|otacota aa|na|, que cesenboca
ea e|espit|tu|avest|gacoteae| bonbte, y cespues ea|a|avest|ga-
c|oapot|a|avest|gac|oa,ce|acua|estettaba] oesuaaexptes|oas|a-
gu|at,b|stot|ca,cu|tuta|,aattopo|og|ca,pt|nt|caynaniteta. Po-
cenos|gua|neate|asct|b|tel Conocimiento del conocimiento cea-
ttoceuaaesp|ta|tet|ex|vasutg|cace|osotigeaesce|av|ca
1 2.
1 2 De este modo:
- el unicelular se autocomputa, lo que constituye el origen prerreflexivo de toda
reflexividad;
- el aparato cognitivo animal computa las intercomputaciones cerebrales;
249
l. Henossust|tu|co la |cea ce tuacaneato potel pt|ac|p|o ce
la auto-eco-otgaa|zac|oav|v|eate,ueeasi n|snoconpottalac|-
neas|oacoga|t|va,y,apatt|tceestept|ac|p|o,benos poc|co coa-
ceb|tlaauto-eco-ptocucc|oaceloscoaoc|n|eatosbastalac|alog|ca.
Honbte(cetebto/ espit|tu) - Vuaco
El fundamento sin fundamento de la complejidad
lo benosv|sto. cuaataconple]|cacpatauaas|nplepetcep-
c|oa,patauas|nple|cea' uetabulosacoa]uac|oacecoac|c|o-
aesis|cas,electt|cas,uin|cas,aeutoaales,cetebtales,conputaates,
cog|taates, esp|t|tuales, l|agist|cas, cultutales, soc|ales pataue se
coast|tuyay petpetueuas|nplesabet| uenult|pl|c|caccetot-
nas conb|aatot|as, ascc|cas, conpleneatat|as, aatagoa|stas, ces-
celatepteseatac|on bastaelc|scutso, eln|to,lateotia|
8|elcoaoc|n|eatoex|steespotueesotgaa|zac|oaalneatecon-
ple]o. istaotgaa|zac|oaconple] a, alavezc
ttacaya
h
|etta,cepe
-
c|eate y autoaonaesla ue puece coasttutttacuccuaes apatnt
ce uaa teal|cac s|aleagua]e, estacomple]|cac otgaa|zac|oaales la
uellevaeasilasnayotesapt|tucescoga|t|vasy lost|esgos|a|ate-
ttunp|cosynult|plescecegtacac|oaceestasapt|tuces,escec|tlas
pos|b|l|caces|aauc|tasy lasttag|l|caces|aseasatascelcoaoc|n|ea-
tobunaao.
iltecoaoc|n|eato ceestaconple]|cac aoteu|eteua|caneate
laateac|oa a lasconpl|cac|oaes, a los eacabalgan|eatos, a las |a-
tet-tettoacc|oaes, a los aleas ue te]eaelteaoneaon|sno celco-
aoc|n|eato,teu|etealgonsueelseat|cocelas|atetcepeacea-
c|as y ce lanult|c|neas|oaal|cac cel teaoneao coga|t|vo, y algo
ns ue eleatteatatse coalaspataco]asy aat|aon|as ue se pte-
seataaalcoaoc|n|eatoceesteteaoneao. keu|eteeltecutsoaua
peasan|eatoconple]ouepuecattatatla|atetcepeaceac|a,lanul-
- el espritu humano cogita las computaciones cerebrales necesarias para esta co
gitacin;
- el ser humano de las sociedades arcaicas se concibe a la vez como uno y como
doble, y se reconoce en su dobe));
- el observador f conceptuador humanista)) se incluye en la observacin/ concep
cin, en primer lugar como individuo si
!
lgular concreto (Montaigne, etc.), de
pus
como sujeto pensante (Descartes); en el s1glo ?? el observador/ conceptuador centl
fico comienza a incluirse en su observacin/ concepcin;
- el espritu/ cerebro del hombre estudia de manera en primer lugar disociada el
espritu y el cerebro del hombre, y despus el conocimiento cientfico intenta reunir
los conocimientos relativos al conocimiento (cognitive sciences );
- actualmente, algunos espritus marginales todava intentan articular en un bu
cle recursivo y reflexivo el conocimiento del conocimiento)).
250
t|c|neas|o
ste
ob]eto.
istoaeces|ta,conosebav|sto,latotnac|oa,latotnulac|oay
elpleao e
pleoceu
Acens,suapt|tucpatacoaceb|tlas|atetcepeaceac|asylosbu-
clestecuts|voscoacucealpeasan|eatoconple] oaestablecetuaaae-
cesat|aconua|cac|oa eatte elcoaoc|n|eato esp|stenolog|co tetet|-
c
oal
coaoc|
atoc|eatit|coyloscoaoc|n|eatosacu|t|cospotlas
cieaciascogat:vas.
ia etecto, cualu|etcoaoc|n|eato ue se acu|ete sobte el co-
aoc|n|eatosecoav|etieeauanec|ocecoaoc|n|eatoueaclataal
coaoc|n|eato ue lebapetn|t|co acu|t|tlo. Pocenos aac|tea-
toaces uaavi
acetetotr
o alseat|coua|coep|stenologia-c|eac|a,y
etectuatpasa]esceuaavelcecoaoc|n|eatoalottoyv|cevetsa.Po-
cenosaln|snot|enpocoas|cetatuacesattollottaastotnacotea
el
elcoaoc|n|eatoueelabota|ateatacoaocetseapatt|tcelco-
aocinieatouebaelabotaco,ueceestenocotesultacolaborante.
Dees
l
e
tel!
x|v
(c|neas|oa t|l
os
t|ca), elcoaoc|n|eatoenpit|co
(cineasuacieatil:ca)yelcoaocinieatocelvalotcelcoaoc|n|eato
(c|neas|oa ep|stenolog|ca) patacoast|tu|telbucle coat|auaneate
teal|neatacocoacoaoc|n|eatosyteuex|oaes,celcaoc|n|eatocel
coaoc|n|eato.
Asipues,benosv|stoueelcoaoc|n|eatocelcoaoc|m|eatote-
u|eteuapeasan|eatoconple]o, elcualteu|eteaecesat|aneateel
coaoc|n|er
ocelcoao
|n|eato.Aln|snot|enpo,venosuelaau-
to-gea
etacuaceuan
t
9
coaptopatapeasatlaconple]|cacpuece
cu
nphtuaaetapacecisivaeaelcotazoacelptoblenacelcoaoc|-
nieato.
L humanidad del conocimiento
Hayua|vetsalesaattopolog|coscelcoaoc|n|eato. aaua|cos a
la |ceat|cac, eatocala espec|e bunaaa, cel apatato seasot|al, cel
251
cetebto, cel s|stenace tepteseatac|oa, ce la telac|oacetebto/esp.-
t|tu (computo f cogito ), ce la ut|l|zac|oa cel l
ea
ua]e ce
o
.
ble
tt
-
culac|oa ce la apt|tuc pata lotnatuacoaoc:nieatoenpuco/ log:-
co/ tac|o
oetas,elcelos
l|los
9
losy
los |agea|etos. Lscec|tuelouepetn.telaexttenac:vets:cacy
s|agulat|caccelosespir|tus|ac|v|cualeseslaLa|caccelcetebtobu-
naao. .
Llcetebto, ueeaelaac|n|eatoaot|eaensueel+apot |a
cesupeso,secesattollapotla
atbot
ea
c|asaxoaalesy
eactt:-
cas las lotnac|oaes ce coaexuaes suapticas, las lotnacuaes ce
n|l|aaaltececotcelos axoaes(Cbaageux, | -s, pg. l),uese
electuaaptec|saneateeay potlas|atetacc|oaeseatteel|ac|vcuo,
ln|snos|agulatgeat|cayleaotip|caneate,coaloseveatossi
'
iu-
lates ce su expet|eac|apetsoaal eael seao ce sueato
ao lani|at,
cultutal, aatutal,s|agulat. D|cboce otto noco,los uavetsales aa-
ttopolog|cos, al n|sno t|enpo ue las c
c|c|oaes luacaneatales
cel coaoc|n|eato bunaao, cteaalas coac:cuaes ce loscesattollos
c|vetsosys|agulatesceestecoaoc|n|eato.
. .
Aui, bay uebacet|atetvea|talacultuta, aoealasu
tl:c:e,
s|aocenaaetaluacaneatal.Hayuetonpetcoalacoacepcuaue
coas|cetalos ua|vetsales aattopolog|coscelcoaoc|n|eatocono|a-
vat|aatesc|vetsaneatenoculacossegualasvat|aatescultutales,so-
c|ales, b|stot|cas. Potelcoattat|o,la expresin de estos universales
depende de las condiciones culturales particulares que a su vez de-
penden de la expresin de estos universal
s.
. .
Laelecto los ua|vetsales cetebto/esputuales cel coaoc:nieato
solo pueceaxptesatseeay potcoac|c|oaessoc|o-cultutaless|agu-
lates y patt|culates, aua ns, el conocimiento humano nunca ha
dependido del cerebro solamente; el espritu se forma Y emerge
cerebro-culturalmente, en y por el lenguaje que es necesariamente
social t 3 y, viael espritu (aprendizaje, educacin), la cultura de una so-
'` No olvidemos que la formacin del cerebro de horo sapiens es inseparable de
una evolucin bioantroposocial que hace emerger y desarrollarse a la cultura, . Y que
ha podido aparecer en el seno de una cultura homnida ya otada de lengua
J
e De
este modo, la evolucin cerebral slo ha podtdo acabarse gractas a una evolucwn cul-
252
ciedad se imprime literalmente en el cerebro, es decir inscribe en l
sus rutas, caminos, encrucijadas.
Habianosc|cbo.elnuacoesteaelespit|tuue est eaelnua-
co. Dacoue,pataaosottos,elnuacos|enpteescultutaltambin,
pocenoscec|t |gualneate. la cultutaesteaelespit|tuueestea
lacultuta. Daco ue,conoacabanosce|ac|cat,lacultutatanb|a
esteael cetebto, pocenos tecoaocetue la cultura forma parte
del cerebro tanto como el cerebro forma parte de la cultura.
Potlocens,eaestel|btocoasagtacoalaaattopologiacelco-
aoc|n|eato, ao baa ce] aco ceestatpteseatesl acultutaylasoc|e-
cac. Desce el |a|c|o, benos coas|cetaco ue el coaoc|n|eato bu-
naao estgobetaaco pot uapol|-log|c|al, coast|tu|co pot la con-
b|aac|oaconple]a(conpleneatat|a,coacutteate,aatagoa|sta)ceua
cuas|-log|c|alsoc|ocultutal. Lscec|t,ueaosoloel log|c|alcultutal
le es aecesat|oalcetebtobunaaoyue los log|c|alescetebtalesle
soa aecesat|osalacultuta, s|ao tanb|auelas coac|c|oaessoc|o-
cultutales cel coaoc|n|eato ao solo actuaa cono cetetn|aac|oaes
extetaasuel|n|taayot|eataaalcoaoc|n|eato, s|aotanb|acono
poteac|as|atetaas|abeteatesatococoaoc|n|eato.Potello,pataao-
sottoslasoc|ologiacelcoaoc|n|eatoaocoac|etaeua|caneatealas
vat|ecaces y vat|ac|oaes cel coaoc|n|eato segua sea l ac|vets|cac
ce las coac|c|oaes soc|ocultutales, tanb|a es la ptosecuc|oa cel
estuc|o celascoac|c|oaesluacaneatalescelotnac|oacelcoaoc|-
n|eato.
Ll espit|tu, acens, ao solo es co-gobetaaco, tanbia est
ot|g|aat|aneate ca-ocupado pot la soc|ecac, lo ue aos
-
petn|te
conpteacetuepuecasetposedo, ealavotceestaocupac|oa,pot
D|oses,V|tos,Iceas.
Deestenoco,eacualu|etcaso,labunaa|caccelcoaoc|n|ea-
toaosolo seaos nuesttacono laua|oa |ac|solublecelaaa|nal|-
cacylabunaa|cac celcoaoc|n|eato, s|ao tanb|a conola ua|oa
|ac|solublecelabunaa|cacylacultutal|caccelcoaoc|n|eato.
8|lacultutaylasoc|ecacseballaapteseateseaestel|btocoa-
sagtacoalaaattopologiacelcoaoc|n|eato,el|ac|v|cuo,elcetebto
yelespit|tu segu|taestaaco pteseateseael l|bto s|gu|entecoasa-
gtaco a la soc|ologia cel coaoc|n|eato. 8u pteseac|a es lo ue
aos petn|t|t plaateat los ptoblenas |av|s|bles pata las soc|olo-
giasnecaa|c|stasue|gaotaalastelat|vaspos|b|l|cacesceautoao-
nia|ac|v|cualylastelat|vaspos|b|l|cacesceautoaomiacelcoaoc|-
n|eato.
loueteactenosue|attocuc|tynaateaeteaell|btos|gu|ea-
tesetaosolaneatelacut|os|cacysec|ac|v|cualcecoaoc|n|eato,
set tanb|a lapos|b|l|cac aattopolog|ca clave ce cescoaectat el
tural, y sta slo ha podido proseguir gracias a un cerebro de horo sapiens (cfr. Mo
rin, 1 973, pgs. 93-1 06).
253
cerebrum celsensorium yelmotorium, escec|t,nsanpl|aneate,la
pos|b|l|cac queelespit|tu bunaao
t|e
^
e ce
cescoaecta
a lavez
celpteseate|anec|atoyceloespacialune
ciato,laposibihca|que
elpeasan|eatot|eaececescoaectatse
.
t
at:vaneatecela
8oc
iec
c
yelVuaco,ycottelat|vaneatelaposibihcacqu
lacoascieaciatie-
aecec|staac|atsetelat|vaneatecesin|snaysituatsecononeta-
puatoce v|sta . . . 8|estaspos|b|l|c
ces
o soacoa
c|as,teco
oc|-
cas,coaceb|cas,eatoacestocasoculogiacelcoaocinieatobatacel
|ac|v|cuo uaa nqu|aa cetetn|a|sta tt|v|al tegulaca pot lanega-
nqu|aacetetn|a|statt|v|alqueeslasoc|
cac.
. .
Potelcoattat|o, pata aosottos, la soculogiacel coa
cinieato
aosolosetelestuc|ocelascoac|c|oaespatt|culates-sociales,cul-
tutales b|stt|cas-queso]uzgaaalcoaoc|n|eatoyalpeasan|eato,
s|ao tnb|ea el estuc|o celas coac|c|oaes patt|culates -soc|ales,
cultutales, b|stot|cas- que petn;t|tiaa uaaeveatualenaac|pac|oa
celcoaoc|n|eato yelesan|eato.
Tendremos que situar, esta vez, en sus condiciones culturales, so
ciales, histricas, el problema clave de las posibilidades y lmites del
conocimiento que este libro primero ha planteado en sus condicio
nes bioantropolgicas.
Poctenosplaateataoseatoacesttescuest|oaesquecoac|etaeaa
cualqu|etenptesacecoaoc|n|eato,|aclu|calaauestta.
l . laautoaoniacelcoaoc|n|eato, s|espos|ble, aopueces|ao
cepeacetcecetetn|aacascoac|c|oaescultutalesysoc|ales.8epue-
ceacetetn|aatlascoacic|oaes,|aclusonatg|aaleso aleatot|as,ce
sene] aateautoaonia:
l. Pocenostonatcoasc|eac|avetcacetaneatecelascoac|c|o-
aesb|stot|cas,soc|ales,cultutaleseaquesecetetn|aaaauesttaspo-
s|b|l|caces actuales ce coaoc|n|eato, e |aev|tableneate pot taato
auesttaenptesacecoaoc|m|eatocelcoaoc|n|eato :
l. Lstateua|casealaactual|caclascoac|c|oaescultutales,so-
c|olog|cas e b|stot|cas ce uaa aattopologiacel coaoc|n|eato y ce
uaasoc|ologiacelcoaoc|n|eato:
Lstaenptesa,quet|eacealavetcac,escec|tauacoaoc|n|eato
queaoseas|etvocesuscoac|c|oaesb|stot|co-soc|o-cult
atalescetot-
nac|oa cebe tecoaocetea pt|netlugat,y pot ellonisno,susce-
peacea|ascoatespectoasuscoa|
|oaes. Debeplaateatsealns-
not|enpo elptoblenacelasposibi|cacescesuvetc
c, es
cecit,
eapatt|culat,laspos|b|l|cacesttaasb|stot|cascesupettueacm.
1 4 De este modo, por ejemplo, lo que nos ha permitido concebir el carcter pri
mario de la computacin para cualquier conocimiento es el des
|co
pasatcelaconple]|cac|acoasc|eate(celcetebto)alaconple]icac
coasc|eate(celespit|tu)Degolpe,auesttapos|b|l|caccetututoces-
caasaeaaquello quecoast|tuyeauesttot|esgopteseate. eltettaso
ceauesttoespit|tutespectocesuspos|b|l|caces.
l -4-l -, l -l-l -
z::
1
Bibliografa
ALLEAU, R. , La Science des symboles. Contribution a l'tude des prncipes
et des mthodes de la symbolique gnrale, Pars, Payot, 1977.
ANDERSON, A. R. , Pense et Machine, Seyssel, Champ Vallon (diff. PUF),
1 983.
ANDERSON, B. F. , Cognitive Psychology. The Study ofKnowing, Learing
and Thinking, Londres, Academic Press, 1 983.
ANOKHIN, P. K. , La formation de l'intelligence naturelle et de l'intelligence
artificielle, lmpact, Science et Socit, XXIII, 3, pgs. 21 3-23 1 , 1 973.
BATESON, G. , Vers une cologie de / 'esprit, t. I y II, Pars, Seuil, 1 977, 1 980
( 1 973, Steps to an Ecology ofMind).
BENVENISTE, . , De la subjectivit dans le langage, en Problemes de lin
guistique gnrale, Pars, Gallimard, cap. XXI, pgs. 258-266, 1 966.
BERLIN, N. , KAY, P., Basic Color Terms, Berkeley, University of California
Press, 1 969.
BISHOF, N. , en Piaget, Chomsky, pgs. 345-347, 1 979.
BORILLO, M., Raisonner, calculen>, en Raisonnements et Mthodes math
matiques en archologie, Sminaire l du Laboratoire d'informatique
pour les sciences de l'homme, Pars, CNRS, 1 977.
BoURGUJGNON, A. , Fondements neurobiologiques pour une thorie de la
psychopathologie, Psychiatrie de l'nfant, XXIV, 2, pgs. 445-540, 1 98 1 .
BOUVERESSE, J . , 1 977, L'animal crmoniel, Wittgenstein et l'anthropolo
gie, Actes de la recherche en sciences sociales, !6, pgs. 43-54, 1 977.
BRUNER, J. S. , Le Dveloppement de l 'enfant. Savoir faire, savoir dire, Pa
rs, PUF, 1983.
BUNGE, M. , The Mind-Body Problem, a Psychobiological Approach, Mon
tral, Me Gill University, 1 980.
CAILLOIS, R. , L Mythe et l'Homme, Pars, Gallimard, nueva edicin, 1972.
CASSIRER, E. , La Philosophie des formes symboliques, t. II, La Pense
mythique, Pars, Minuit (ed. alemana, 1 925), 1 972.
- Langage et Mythe, a propos des noms de dieux, Pars, Minuit, 1 973.
CASTANEDA, H. N. , n the logic of the Self-Knowledge, Nous, I, 1, pgi
nas 9-21 , 1 967.
CASTORIADIS, C. , pilgomenes a une thorie de ! 'ame que l'on a pu pr
senter comme science, L'lnconscient, II, 8, reimpr. en 1 978, Les Carre
fours du labyrinthe, Pars, Seuil, 1968.
257
- L 'Institution imaginaire de la socit, Pars, Seuil, 1 975.
La psychanalise, projet et 1ucidation. "Destin" de l'analyse et respon
sabilit des analystes>>, Topique, 19, pgs. 25-75, 1977.
Les Carrefours du labyrinthe, Pars, Seuil, 1 97
.
8 .
. . , .
CERDA, F. R. , La aportacin de M. Yela a la defm1c1o
?
operativa del con
cepto de inteligencia>, Anthropos, 23, Barcelona, pa
s. 3-3 1 , 1983 .
.
CHANGEUX, J. -P., DANCHIN, A. , Se1ective Stabilisat10n of Developmg
Synapses as a Mechanism for the Specification of Neuronal Networks>>,
Nature, 264, 5588, pgs. 705-71 2, 1 976.
CHANGEUX, J.-P., L'Homme neuronal, Pars, Fayard, 1 983.
CHATEAD, J. , Le Rel et l'lmaginaire, Pars, Vrin, 1 946.
CHOMSKY, N. , Language and Mind, Nueva York, Harcout race J. , 1 968.
COHEN, G. , Te Psychology of Cognition, Londres, Academ1
Press
.
' 1 977.
CoHEN, J. , Bomo psychologicus>>, en Bulletin de Psychologze, Pans, 287,
XXIV 1 - 1 2 1970-1971
e
COHEN, 1, LACASTER, L. , The
.
emispheric Basis of S patio-Temporal
Judgements>> MedikQn, 5 de d1c1embre de 1 976.
CORBIN, H., Mndus imaginalis our l'Imaginaire et l'lmaginab>, en Face de
Dieu Face de l'Homme, Pars, Flammarion, 1 979.
DELGAD, J. M. R. , Le Conditionnement du cerveau et la ibert de /'es
prit, trad. del ingls de M. Gramlich, Bruselas,
re Mar
?
ada
( 1 969, Physical Control ofthe Mind: Toward a Psychoczvzhzed Soczety),
1 972. . . ,
d 1
The Neurobiological Basef of Spiritual Activities, co
umcac10n
.
e
o-
loquio de Fez (Conferencia Internacional sobre la umdad de la c1enc1a),
1 983.
DENES, G. , GALZIGNA, L. , MNDELLA, F. , SOMENZI, V. , UULTA,
en
G. Fava, ed., La Conoscenza del/a Mente, Verona, Bertam (coloqmo de
Padua 29-30 de abril de 1 978), 1 978.
DTIENNE, M. , VERNANT, J. -P. , Les Ruses de l'intelligence, la Mtis des
Grecs, Pars, Flammarion, 1 974.
DIGUEZ M. de Une histoire de l'intelligence, Pars, Fayard, 1 986.
DUPORT-ROSANJ. P. , Morphogenese du symbole, les rglations symbo
lique et formelle>>, Cahiers internationaux du symbohsme, 42-43-44,
pgs. 55-68, 1981 .
. ,. . . ,
DURAND, G. , Les Structures anthropologzques de l zmagznazre, Pans, Bor-
das, 1 960.
. .
EDELMAN, G. M. , MUNCASTLE, V. B. , The Mindful Bra
n: Cortz
.
cal Orga
nization and the Group-selective Teory of Higher Brazn Functwn, Cam-
bridge (Mass.), MIT Press, 1 978.
o ,
ELIADE, M. , Aspects du mythe, Pars, Galhmard, col lcees>>, _63.
,
- Images et Symboles. Essais sur le symbolisme magzco-rehgzeux, Pans,
Gallimard col. Tel)) ( l . ed. , 1 952), 1 979.
ELKANA, Y., Ihe Problem of Knowledge in Historical erspectives, 1 973.
FAVRE, D. , L'hologrammorphisme crbral)), en Demmlly, Favre (repro
ducido en Pinson, G. et al., 1 985), 1982.
FERGUSSON M. , La Rvolution du cerveau, Pars, Calmann-Lvy, 1 974.
FLORES, C.
,
F., WINOGRAD, T., Nature of Cognitive Science, Adlex, Nor-
wood, N. J., 1 985.
.
FODOR, J. A. , The Language ofThought, Cambridge (Mass.), Harvard Um
versity Press ( 1 . " ed., 1 975), 1979.
258
- The Modularity ofMind, Cambridge (Mass.), MIT Press, 1 983.
FOERSTER, H. von, Memory Without Record), 1 965, reproducido en Foers
ter, H. von, 1 982, pgs. 91 - 1 37.
From Stimulus to Symbol: The Economy of Biological Computatiom>,
pgs. 47-62, en Kepes, G. , ed. , Sign, Image, Symbol, Nueva York, Geor
ge Braziller, 1 966.
Thoughts and Notes on Cognition), en Garvin, P. , ed., Cognition: A Mul
tiple View, Nueva York, Spartan Books, pgs. 25-48, 1 970.
- <<n Constructing a reality), en Preiser, W. F. E., ed., Environmental De
sign Research, vol. 11, Nueva York, Hutchinson Ross, 1 973.
- Notes pour une pistmologie des objets vivants), en Morin, E. , Piate
lli-Palmari, M. , L'Unit de l'Homme. Invariants biologiques et Unive
saux culturels, Pars, Seuil, pgs. 401 -41 7, 1 974.
Formalisation de certains aspects de l 'quilibration des structures cog
nitives), en pistmologie gntique et Formalisation, Hommage a Jean
Piaget, Neuchatel, Delachaux-Nietsl, 1 977.
Epistemology of Communicatiom>, en Woodward, K. , ed., Te Myths
oflnormation, Londres, Routledge and Kegan Paul, 1 980.
Observing Systems, Seaside (Ca.), Inter Systems Publications (donde es
tn reunidos los artculos antes citados).
FOURASTI, J. , Comment mon cerveau s'informe. Journal d'une recherche,
Pars, Laffont, 1 974.
FROMM, E., Le Langage oubli, Pars, Payot, 1 975.
GABEL, J. , La Fausse Conscience, Pars, Minuit, 1 962.
GADAMER, H. G., L'Art de comprendre, Pars, Aubier, 1 982.
GARDNER, H., The Mind's new Science, Nueva York, Basic Books, 1 985.
GARVIN, P. L., ed., Cognition: A Multile View, Nueva York, Spartan
Books, 1 970.
GAUTHIER, J. -Y. , LEFEUVRE, J.-C. , RICHARD, G. , TREHEN, P. , cotholo
gie, Pars, Masson, 1 978.
GAUTHIER, J.-Y., Sociocologie. L'nimal social et son Univers, Toulouse,
Privat, 1 982.
GLOBUS, G. , et al., ed., Consciousness and the Brain: A Scientiic and
Philosophical Inquiry, Nueva York, Plenum Pub., 1 976.
GREGORY, R. L., Te Intelligent Eye, Nueva York, Mac Graw Hill, 1 970.
GRIFFIN, D. R., The Question ofAnimal Awareness, Nueva York, Rocke-
feller University Press, 1 976.
- Animal Mind, Human Mind, Nueva York, Springer-Verlag, 1 982.
- Animal Tinking, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1 984.
RECAEN, H. , Le cerveau et le langage), La Recherch, 27, pgs. 829-837,
1 972.
RECAEN, H., LANTERI-LAURA, G. , Ls Fonctions du cerveau, Pars, Mas
son, 1 983.
RINDE, R. A. , STEVENSON, J. C. , Les motivations animales et humaines)),
La Recherch, mayo de 1 97 1 .
HFSTADTER, D. , Godel, Escher, Bach: les brins d'une guirlande ternelle,
Pars, Interditions, 1 985.
ISAMBERT, F. A. , Rite et Eficacit symbolique: essai d'nthropologie socio
logique, Pars, CERF, 1 979.
JANTSCH, E., s. d., Se/-Reference and Se/- Transcendance, Berkeley, Uni
versity of California.
259
JoHNSON-LAIRD, P. N., Mental Models, Cambridge (Mass.), Cambridge
University Press, 1984.
JASTROW, R., Au-dela du cerveau. De l'intelligence biologique a l'intelligen
ce artificielle, Pars, Mazarine ( 1 981 , The Enchanted Loo m: The Mind
in the Universe), 1 982.
KANDEL, E., Les petits systemes de neurones, en Pour la Science, nmero
especial, Le Cerveau, noviembre de 1 979, pgs. 37-50.
LABORIT H. , Bases neurophysiologique et biologique des comportements
d'evitements actifs et passifs. Consquences somatiques, Anne mdi
co-psychologique, 1 33, 5, pgs. 573-603, 1 975.
LACAN, J. , Le Sminaire, livre /. Les crits techniques de Freud, Pars, Seuil,
1 975.
LAZORTHES, G., L Cerveau et /'Esprit: complexit et mallabilit, Pars,
Flammar
l
on, 1 982.
LE MOIGNE, J. -L., Les Fondements pistmologiques contemporains des
sciences du gnie, Universidad d'Aix-Marseille III, GRASCE,
_
1984
:
- Mthodes de concept.et Libert cognitive du concepteur, Umvers1dad
d'Aix-Marseille III, GRASCE, 1 985.
- lntelligence et conceptiom>, en Le Moigne, J.-L., ed. , In
;
e?ligence rti
ficielle et Sciences de la cognition. La Nouvelle Encycloped1e des Sclen
ces et des Techniques, Pars, Fayard, 1 986.
LENNEBERG, E. E., Biological Foundations ofLanguage, Nueva York, Wi
ley, 1 967.
LVI-STRAUSS, C., La Pense sauvage, Pars, Plon, 1962.
LICHNEROWICS A. PERROUX, F., GADOFFRE, G., ed., Analogie et Connai
sance, t. 1 y
'
n, introduccin de Gadoffre, G. , seminarios interdisciplina
res del Colegio de Francia, Pars, Maloine, 1 980 y 1 98 1 .
LORENZ, K. , Esais sur le comportement animal et humain, Pars, Semi,
1 970.
LUMSDEN, C. J., WILSON, E. 0., Genes, Mind, Culture. The Coevolution
ary Process, Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1 981 .
LURIA, A. R. , Les Fonctions corticales dans l'omme, Pars, PUF, 1978.
MAC LEAN, P. D. , The Triune Brain, en Smith, F. 0., ed., The Neuros
cience, Second Study Program, N u e va York, Rockefeller U niversity
Press, 1 970.
- The Imitative-Creative Interplay of our Three Mentalites, en Harris,
H., ed. , Astride the Two Cultures, Nueva York, Random House, 1 976.
MARR, D., Vision: a Computational Investiga/ion into the Human Repre
senta/ion and Processing of Visual lnformation, San Francisco (Ca.),
W. H. Freeman, 1 982.
MATURANA, H. R., Biology of Cognition, Urbana (Ill.), Urbana Biological
Computer Laboratory, 1 970.
Neurophysiology of Cognition, pgs. 3-23, en Garvin, P., ed. , Cogni
tion: A Multiple View, Nueva York, Spartan Books, 1970.
Stratgies cognitives, pgs. 41 8-442, en Morin, E., Piattelli-Palmarini,
M. L' Unit de l'Homme, Pars, Seuil, 1974.
The Biology of Language: the Epistemology of Reality, en Rieber, D. ,
ed. , Te Biology and Psychology of Language, Nueva York, Plenum
Press, 1 978.
What Is It to See, Arch. Biol. Med. Exp., 16, pgs. 255-269, 1983.
MEY, M. de, The Cognitive Paradigm, Boston, Reidel, Dordrecht, 1 982.
26
MORIN, E., L'Homme et la Mort, Pars, Corra (nueva edicin, Pars, Seuil,
1 970), 1 95 1 .
Le Cinma ou l'Homme imaginaire, Pars, Minuit, 1956.
Le Paradigme perdu, Pars, Seuil, 1973.
Science avec Conscience, Pars, Fayard, 1 982.
MORIN, E., P!ATTELLI-PALMARINI, M., l'Unit de l'homme, Pars, Seuil,
1 974; reed. , 1 978, vol. III, Le Cerveau humain, Pars, Seuil, col. Points.
NAUTA, W., FEIRTAG, M., L'organisation du cerveam>, pg. 51 -64, Pour la
Science, nmero especial, Le Cerveau, noviembre de 1 979.
NELSON, P. , Neuro-physiologie des instincts et de la pense, Pars, Maloine,
1 982.
NEWELL, A., lntellectual Issues in the History of Artificial Intelligence, en
Machlup, F. , Mansfield, U., ed. , The Study oflnformation, Nueva York,
Wiley Intersciences, 1 983.
ORTIGUES, E. , Le Discours et le Symbole, Pars, Aubier-Montaigne, 1 962.
PAILLARD, J. , Les sciences du systeme nerveux et le formalisme du hasard
organisationnel, en Dumonchel, P. , Dupuy, J. -P. , ed. , L'Auto-organi
sation, coloquio de Cerisy, Pars, Seuil, 1983.
Pask, G. , A Fresh Look at Cognition and the Individual; Learning Stra
tegies and individual Competence, lnterational Journal of Man-Ma
chine Studies, 4, 3, julio de 1 972, pgs. 21 1 -253.
Conversation, Cognition and Larning, Nueva York, Elsevier, 1 976.
PIAGET, J. , La Psychologie de l'intelligence, Pars, Colin, 1 947.
Naissance de l'intelligence chez l'enfant, Neuchatel, Delachaux-Nietsl,
1 948.
Psychologie et Epistmologie gntiques, Pars, Dunod, 1 966.
Logique et Connaissance scientiique, Pars, Gallimard, col. Encyclop
die de la Pliade, 1 967.
Psychologie et pistmologie, Pars, Gonthier, 1 970.
Biologie et Connaissance. Essai sur les relations organiques et les pro
cessus cognitifs, Pars, Gallimard, col. <des, 1 973.
PIAGET, J. , CHOMSKY, N. , Thories du langage, Thories de l'pprentissage,
debate entre J. Piaget y N. Chomsky organizado y recogido por M. Piat
telli-Palmarini, Centre Royaumont pour une science de l'homme, Pars,
Seuil, 1 979.
PIATTELLI-PALMARINI, M., L'entrepot biologique et le dmon compara
teun>, Nouvelle Revue de psychanalyse, nmero especial, Mmoires, 1 5,
pgs. 105- 1 23, 1 977.
P!CCARDO, P. G. V. , s. d. , gostructures, Monte Olimpino.
P!NSON, G., DEMAILLY, A., FAVRE, D. , La Pense. Approche holographi
que, Lyon, PUL, 1 985.
PITRAT, J. , Textes, Ordinateurs et Comprhension, Pars, Eyrolles, 1 985.
POPPER, K. R. , La Connaissance objective, trad. del ingls por Bastyns, C.,
Bruselas, Complexe (ed. inglesa, 1 972), 1978.
- L'Univers irrsolu. Plaidoyer pour l'indterminisme, trad. del ingls por
Bouveresse, R. , Pars, Hermann (ed. inglesa, 1 982), 1 984.
POPPER, K. , EccLEs, J. C., The Self and its Brain, Nueva York, Springer
Verlag, 1977.
POUNDSTONE, W. , The Recursive Universe, Cosmic Complexity and the
Limits of Scientiic Knowledge, Nueva York, William Morrow,
1 985.
261
PRIBRAM, K. H. , Conjlicting Patters of Thought, Washington, Public Af
fairs, 1 949.
Languages ofthe Brain: Experimental Paradoxes and Principies in Neu
ropsychology, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N. J., (5.a ed., 1982, Nue-
va York, Brandon House), 1 977.
.
The Role of Analogy in Transcending Limits in the Brain Sciences,
Daedalus, nmero especial, Jntellect and Jmagination, primavera de
1 980, pgs. 19-38.
Esprit, cerveau et conscience. L'organisation des competences et des
comportements, en Scince et Culture, Les deux lectures de l'univers,
coloquio de Cordoue, Pars, Stock, pgs. 393-408, 1 980.
- Non-Locality and Localization, a review of the Place of the Hologra
phic Hyppthesis of Brain Function in Perception and Memory, X con
ferencia internacional sobre la unidad de la ciencia, Corea, Sel, no
viembre de 1 98 1 .
The Brain, Cognitive Commodities and the Enfolded Orden>, e n Boul
ding, K. E. , y Senesh, . . , ed., Te Optimum Utilization of Knowledge,
Boulder (Co.), Westview Press, pgs. 29-40, 1 983.
PRIOR, A. N., Egoentric Logic, Nous, 11, 3, pgs. 1 91 -207, 1 968.
.
- le, Revue philosophique de la France et de l'tranger, CL VIII, 4, pgi
nas 427-437.
PUTNAM, H. , Mind, Language and reality, Cambridge (Mass.), Cambridge
University Press, 1975.
RICOEUR, P., Le Conflict des interprtations, Pars, Seuil, 1969.
ROITBLAT, H. L., The Meaning of Representation in Animal Memory,
Te Behavioral and Brain Sciences, 5, pgs. 353-406, 1 982.
RosE, S., Le Cerveau conscient, Pars, Seuil ( 1 973, The Conscious Brain),
1 975.
RYLE, G. , La Notion d'esprit. Pour une critique des concepts mentaux, Pa
rs, Payot ( 1 949, Concept ofMind), 1 978.
SHAW, R. , BRANDFORD, J., ed. , Perceiving, Acting and Knowing, L. Erl-
baum ass., Hillsdale, N. J. , 1 977.
SCHLANGER, J. , Une thorie du savoir, Pars, Vrin, 1 978.
- Objets idels, Pars, Vrin, 1 978.
SCHLANGER, J., L'invention intellectuelle, Pars, Fayard, col. Essais>>, 1 983.
SCHRODINGER, E. , Mind and Matter, Londres, Cambridge University Press,
1958.
SIMON, H. A. , The Sciences ofthe Artiicial, Cambridge (Mass.), MIT Press,
1 969.
- Quelques remarques historiques sur la science de la cognitiom>, en De
mailly, A. , Le Moigne, J.-L. , ed., Sciences de l'intelligence, Sciences de
l'artiiciel, Lyon, PUL, 1 986.
SKYVINGTON, W., Machina Sapiens. Essai sur l'intelligence artificielle, Pa
rs, Seuil, 1976.
SPERBER, D., Le Symbolisme en gnral, Pars, Hermann, 1974.
TABARY, J.-C., Auto-organisation a partir du bruit et systeme nerveux,
en Dumonchel, P., Dupuy, J. -P. , ed., l'Auto- Organisation, colloque de
Cerisy, Pars, Seuil, 1983.
TIBERGHIEN, G. , Psychologie cognitive, Science cognitive et Cognitivisme,
Laboratoire de Psychologie Exprimentale, Universidad de Grenoble II,
1983.
262
VALABREGA, J. -P. , Phantasme, Mythe, Corps et Sens (une thorie psycha
nalytique de la connaissance), Pars, Payot, 1980.
WESTON, P. E. , FOERSTER, H. von, Artificial lntelligence and Machines
that Understand, Annual Review ofPhysical Chemistry, 24, Palo Alto,
Annual Review Inc., 1974.
WIGNER, E. P., Remarks on the Mind/ Body Questiom>, en Good, l. J. ,
The Scientist Speculates, Nueva York, Basic Book, pgs. 284-302, 1 962.
WITELSON, S. , Les diffrences sexuelles dans la neurologie de la cognition,
en Sullerot, E., ed., Le Fait fminin, Pars, Fayard, 1 978.
WITTGENSTEIN, L., Rtmarques sur le Rameau d'or de Frazen>, en Actes de
la recherche en siences sociales, 1 6, septiembre de 1 977, pgs. 35-42.
WOJCIECHOWSKI, J., Knowledge as a Source of Problems: Can Man Sur
vive the Development of Knowledge?, Man-Environment Systems, 8,
pgs. 3 1 7-324, 1 978.
263
S
e puede comer sin conocer las leyes de la di-
gestin, respirar sin conocer las leyes de la