XI.

ATATRK SONRASI TRKYE I POLITIKA

a) Ismet Inn Dnemi Atatrkn lmnden sonra, 11 Kasm 1938de Ismet Innnn cumhurbakanlgna getirilmesiyle Trkiyede yeni bir dnemin baladg sylenebilir. Atatrkn ldg sralarda Ismet Innnn Babakanlk grevinde bulunmamas ve bir anlamda uzagnda kalmasna karn, Innnn Cumhurbakan seilmesi hi de artc degildir. nk Ismet Inn 1937 ylnda Babakanlktan ayrlmakla birlikte, CHP iindeki gcn ve agrlgn korumu, orduyla olan temasn da hi kesmemitir. Bu anlamda partiye egemen olan Ismet Innnn, Atatrkten sonra oy birligiyle Cumhurbakan seilmesi dogal bir siyasi gelime olarak degerlendirilmesi yanl olmayacaktr. Ismet Inn, Atatrk kadar karizmatik zellikler tamasa da Kurtulu Sava yllarndaki askeri baarlar ve CHP iindeki etkinligiyle 1950 ylna degin lkeyi tek bana ynetmeyi baarm ve bu dneme damgasn vurmutur. 1924 Anayasasnn cumhurbakanlarna verdigi yetkilerin snrl olmasna karlk, Ismet Inn CHP ve meclis iindeki gcn korumu milli ef ve degimez genel bakan sfatlaryla lke kaderini dogrudan etkileyen kii olmutur. I politika asndan burada Ismet Innnn cumhurbakanlg yllar ile ilgili agrlkl temel konu olarak II. Dnya Sava ve ok partili siyasi hayata gei abalar ele alnacaktr. Ismet Inn cumhurbakan seildigi 11 Kasm 1938 tarihinden Ocak 1939a kadar Atatrkn son babakan olan Celal Bayar ile alm ve gerek d politika ilkeleri, gerekse ekonomik politikalar farkl olan bu iki devlet adam 2 ay kadar bir sre devletin zirvesinde bulunan ilk iki ismi oluturmulardr. Bununla birlikte Celal Bayarn kurmu oldugu yeni kabinede iki nemli degiiklik olmutur. Dahiliye Vekili (iileri bakan) kr Kayann yerine Refik Saydam, Hariciye Vekili (dileri bakan) Tevfik Rt Arasn yerine ise kr Saraoglu getirilmitir. Bu degiikliklerden, Ismet Paann cumhurbakan seilmesiyle birlikte, nceki dnemlerden farkl i ve d politikalar izlenecegi anlalmaktayd. Bir baka nemli olay ise 26 Aralk 1938de toplanan CHP nc Byk Kurultay idi. Bu kurultay Ismet Paann degimez genel bakan ve Milli ef ilan edilmesiyle sonulanmtr. Bylece Ismet Paa iin yaklak 12 yl srecek olan milli eflik dnemi balam oluyordu. Ancak Ismet Paann Milli ef seilmesi ve parti, hkmet ve devlet zerinde dogrudan etkili hale gelmesinin Atatrkn son babakan olan Celal Bayar memnun ettigi sylenemez. Sonuta kendisine yakn isimler olan kr Kaya ve Tevfik Rt Arasn bakanlktan ayrlmak zorunda braklmalar ve zerindeki basklarn artrlmas sonucu Celal Bayar babakanlktan ekilmi ve yerine 25 Ocak 1939da Refik Saydam yeni hkmeti kurmutur. Ismet Paann cumhurbakanlgnn ilk yllar ayn zamanda sava yllar

oldugu iin tm ekonomik ve siyasi giriimler, Trkiyeyi bu savan olumsuz etkilerinden uzak tutmak adna gerekletirilmitir. Ne zaman sonulanacag bilinmeyen sava nedeniyle ok sayda gencin askere alnmas ve temel rnlerle ilgili olarak devlet stoklarnn geni tutulmas nedeniyle i piyasada byk darlk yaanm ve rnlerin fiyatlar olaganst artmtr. Ayn dnemde hkmet stoku, karaborsac ve frsatlarla yogun bir ekilde mcadele etmise de, bu mcadelede toplumun geni katmanlarn tatmin edebilecek bir baar elde edilememitir. Refik Saydamn lm zerine 9 Temmuz 1942de babakan olan kr Saraoglu dneminin ekonomik alanda belki de en fazla aklda kalan ve tartmalar bugne kadar sarkan giriimi, Kasm 1942de karlan Varlk Vergisi Kanunu olmutur. Servetlerin bir defaya mahsus vergilendirildigi ve vergisini demeyenlerin bedensel almaya tabi tutuldugu bu uygulama byk tartmalara yol am ve sonuta 1944 yl balarnda kaldrlmtr. Tarm kesimiyle ilgili olarak ise Nisan 1944te aar vergisinin bir benzeri olan Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu karlmtr. Gerek 1946 ylnda kaldrlan bu vergi ve gerekse Varlk Vergisi, toplumun Inn dnemi hkmetlerinden sogumalarndan te nemli sonular dogurmamtr. Ekonomik alandaki tm olumsuzluklara karn devletin kontrolndeki dviz rezervlerinde olaganst bir art gereklemitir. Trkiye silah sanayinde kullanlan kromu savaan lkelere satarak nemli lde dviz elde etmeyi baarmtr. Sava yllarnda bir yandan ekonomik skntlar almaya ve savaa girmemeye allrken, diger yandan da Atatrk dneminde balatlan ve byk mesafeler kat edilen egitim ve kltr alanndaki abalar devam ettirilmitir. Inn dneminin en nemli egitim kurumu kukusuz Ky Enstitleridir. 1940 ylnda krsal kesime gretmen yetitirmek amacyla alan Ky Enstitleri, Trkiyenin dnya egitim tarihine kazandrdg en zgn modellerden biri olarak dneme damgasn vurmutur. Inn dnemindeki krsal kesimle ilgili abalar Ky Enstitleri ile snrl kalmamtr. Atatrk dneminde de gndeme gelen Toprak ve tarm reformu almalarna yeniden hz verilmitir. Ancak geni emlak sahiplerinin yogun tepkisi ve konuyla ilgili alt yap eksiklikleri nedeniyle topraksz kyl brakmama abalar bu dnemde de baarya ulaamamtr. Inn dneminin egitim ve kltr alanndaki diger gelimelerini, klasik mzik egitimine nem verilmesi, tiyatronun yaygnlatrlmas, yeni kitaplk ve ktphanelerin almas, dogu ve bat klasiklerinin Trkeye kazandrlmas eklinde sralayabiliriz. Ismet Innnn iktidardan ayrldg yl 1950 itibariyle Trkiyenin egitim ile ilgili

ulatg rakamlar yledir: 17.428 Ilkokul, 34.922 Ilkokul gretmeni, 406

Ortaokul, 4.364 ortaokul gretmeni, 88 Lise, 2.954 lise gretmeni

Bunlarn yannda 1950 ylna gelindiginde Ankara niversitesi, Istanbul niversitesi ile Istanbul Teknik niversitesinde toplam 1361 gretim eleman vard ve grenci says 20.469a ulamt. Yaklak 12 yllk bir dnemi kapsayan Inn dneminin i politikadaki en kayda deger olay, kukusuz ok partili siyasi hayata gei iin atlan admlardr. Aslnda demokrasiyle ilgili ilk admlar, Mays 1939da toplanan CHPnin 5. Kurultaynda hkmeti denetlemekle ilgili olarak 21 kiilik bir Mstakil Grubun kurulmasna kadar gtrmek mmkndr. Ancak hkmeti denetlemek ilevini stlenen bu giriim, CHPnin dogrudan denetiminde oldugu iin demokrasi konusunda umulan fayday getirememitir. Yine Atatrk dneminde siyasetten uzaklatrlm olan Kazm Karabekir, Fethi Okyar, Rauf Bey ve Ali Fuat Cebesoy gibi Kurtulu Savann nde gelen isimlerinin yeniden milletvekili yaplmalar da ciddi bir yumuama egilimi olarak grlebilir. Fakat demokratikleme yolunda asl ciddi ve kalc giriim 1945 ylnda i ve d dinamiklerin etkisiyle gereklemitir. Ismet Inny, daha dogrusu mevcut iktidar, bu karar almaya iten i dinamiklerin banda, II. Dnya Sava yllarnda izlenen ekonomik politikalardan dolay ortaya kan toplumsal tepki gelmektedir. Sava yllarnda uygulanan ve agrlkl olarak da krsal kesimlerde yaayanlarla, esnaf-tccar gibi gruplar olumsuz etkileyen ekonomik politikalar, toplumun bu kesimlerindeki huzursuzlugu arttrm ve iktidarn yeni siyasi zmlere ynelmesine neden olmutur. Bir baka i etken 1923ten beri iktidarda bulunan CHPnin ciddi bir ypranma srecine girmesi ve bu nedenle kendini yenileme, bir baka ifadeyle eki dzen verme ihtiyacn hissetmi olmasdr. Atatrkn izinde bir devlet adam olarak bilinen Ismet Innnn bu konuda Kemalist ilkelerle rten bir tutum sergilemesi de demokrasiye geii hzlandrmtr. Gzden karlmamas gereken bir baka etken ise Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas denemelerinin braktg heyecann hala sryor olmasdr. Trkiyenin demokrasiye ynelmesinde etkili olan d dinamiklerin banda, II. Dnya Savan A.B. D., Ingiltere ve Fransa gibi lkelerin oluturdugu demokratik blogun kazanmas gelmektedir. Gerekten de II. Dnya Sava ile birlikte Batda yeni bir dnya kurulmu ve yeni dengeler oluturulmutur. Trkiyenin bu yeni oluum iinde yerini alabilmesi iin Batnn hemen her alandaki norm ve standartlarn benimsemesi zorunlu hale gelmitir. Bu etkenin Trkiyedeki tek

parti iktidarn, halkn muhalefetinden daha fazla etkilemi oldugunu sylemek hi de yanl olmaz. Fakat Trkiyenin Batya ynelmesini hzlandran asl nemli gelime 1945 ylndaki Sovyet tehdididir. Stalin ynetimindeki Sovyet Rusyann 1925 ylndaki antlamay uzatmayacagn aklamas ve bununla yetinmeyerek Kars, Ardahan ve Artvini isteyen ve Bogazlarn ortaklaa savunulmasn neren bir nota vermesi Trkiyede byk bir tepkiye neden olmutur. Bu tehdit yzn zaten Batya dnm olan Trkiyenin bata A.B.D olmak zere, Bat dnyasyla ilikilerini gelitirmesini hzlandran temel etken olmutur. Ayn dneme denk gelen ve birbirleriyle ii ie gemi tm bu i ve d gelimelere bagl olarak Trkiyede, CHP dnda baka siyasal partilerin de kurulmas gerektigi yolundaki ilk ciddi aklama Birlemi Milletler rgtnn kuruluu iin San Fransiscoda bulunan Trk heyetinden gelmitir. San Fransiscodaki Trk temsilciler artk Trkiyede demokrasinin kurulacagn aklamlardr. Ismet Paann 19 Mays 1945te savan sona ermesiyle ilgili olarak yaptg konumada, demokrasiye geilecegini aklamas, ok partili siyasi hayata gei iin en ciddi bir gelime oldu. Bu gelimeleri tamamlayan en nemli olaylardan biri phesiz CHP Meclis Grubu bakanlgna verilen Drtl Takrirdir. Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Adnan Menderesin imzalarnn bulundugu bu takrirdir. Bu ekilde ok partili siyasal hayata gei iin bir nemli adm daha atlmtr. Bu lml havann etkisiyle ilk olarak 18 Temmuz 1945te Milli Kalknma Partisi kurulmutur. Bu srada Ismet Innnn 1 Kasm 1945teki TBMMni, a konumasnda demokrasi konusundaki kararllgn bir kez daha belirtmesi zerine bu yndeki almalara daha da hz verilmitir. Bu gelimeler sonrasnda Ocak 1946 da CHPden ayrlm olan Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuad Kprlnn nderliginde Demokrat Parti kurulmas demokrasiye gei abalarn geri dnlmez bir seviyeye getirmitir. Sava yllarnda ihmal edilen krsal kesimde yaayanlarla, yine savatan olumsuz etkilenen byk ve kk sermaye evreleri iin bir umut g olan DP, ayn zamanda demokrasiye susam aydnlar iin de ideal bir siyasi platform gibi grnmekteydi. DPnin kurulmasndan ksa bir sre sonra 21 Temmuz 1946 tarihinde ilk tek dereceli ve ok partili seimler yaplmtr. ogunluk sistemine dayanan ve ak oy - gizli tasnif esasna gre yaplan bu seimlerde CHP 390, DP 66, bagmszlar ise 7 milletvekili karabilmitir. Ak oy-gizli tasnif esasna gre yaplan bu seimler, sonular zerinde yarattg kukular nedeniyle gnmze degin devam

eden bir tartmalara da neden olmutur. Bu sonutan da anlaldg gibi DPnin halktan grdg yogun ilgi, seim sistemi nedeniyle imdilik sandga ve dolaysyla da parlamentoya yansmamtr. 1946 seimlerinden sonra kan degiikligine gitmek isteyen Inn, babakanlga kr Saraoglunun yerine Recep Pekeri getirmise de, DPnin bymesine engel olamamtr. Bir sre sonra bu kez Pekerin istifas sonucu 9 Eyll 1947de Hasan Saka yeni hkmeti kurmutur. Iktidar iinde kaynamalarn devam ettigi bir dnemde DP iinde de tartmalar km ve Fevzi akmak nderligindeki bir grup lml parti yesi, istifa ederek, 20 Temmuz 1948de Millet Partisini kurmulardr. CHP cephesinde ise Peker gibi sertlik yanls olmayan Hasan Saka da istifa etmek zorunda kalm ve yerine bu kez emsettin Gnaltay babakan olmutur. Gnaltay, Ismet Innnn son babakan olacaktr. Seim yasasnda yaplan degiikliklerden sonra 14 Mays 1950de yine ogunluk sistemine gre olmakla birlikte gizli oy - ak tasnif esasna gre yaplan genel seimlerde, bu kez DP stnlk saglam ve 23 yllk CHP iktidar sona ermitir. ogunluk sistemine gre yaplan bu seimlerin de milli iradeyi yansttg sylenemez. nk oylarn %53ten biraz fazlasn alan DP 408 milletvekili kararak parlamentonda %85lik bir g elde etmitir. %40 oy alan CHP ise 69 milletvekili kararak parlamentoda %15lik bir oranla temsil edilme durumuna gelmitir. Bu seimde MP (Millet Partisi) % 3.1 oyla 1 milletvekili karm, % 4.8 oyla da 9 Bagmsz milletvekili seilmitir. Ne olursa olsun seimler sonucu 1923 ylnda devleti kurmu olan CHP, kansz ve kavgasz bir ekilde iktidar Demokrat Partiye devretmitir. Bylece Trk demokrasi tarihinde yeni bir dnem balamtr. b) Demokrat Parti Dnemi 14 Mays 1950 tarihinde yaplan genel seimlerde elde edilen sonular sonrasnda DPnin seimi kazanmasyla Ismet Inn cumhurbakanlgndan ayrlm ve yerine Celal Bayar, Trkiye Cumhuriyetinin 3. cumhurbakan olarak greve gelmitir. Adnan Menderes babakan olarak atanrken, DPnin kurucularndan Fuat Kprl Dileri Bakan, Refik Koraltan ise Meclis bakan olmulardr. Byk umutlar ve beklentilerle iktidara gelen DPnin ilk yllarnda dtan, zellikle de ABDden gelen yardmlar sayesinde grlmemi bir bolluk yaanmtr. 1952 ylnda Natoya girilmesiyle, II. Dnya Sava sonrasnda yaanan yalnzlk tmyle sona ermi ve Trkiye, ABDnin yardmlarn daha yogun bir biimde almaya balamtr. D politikadaki bu gelimenin dogal olarak i politikaya da yansdg bu dnemde, DPnin gc ve toplumdan aldg destegi artmtr. On yllk Demokrat Parti dneminin sosyal, siyasal, kltrel ve ekonomik

alandaki grnts genel hatlaryla yle zetlenebilir: Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle 1923ten beri devam eden denk bte ilkesinden vazgeilmi, para ve maliye politikas tmyle degimitir. Ekonomik canlanmay gerekletirmeye alan yeni hkmet harcamalarn artrmtr. Bu da ilk yllarda ekonomik bymenin nceki yllara gre hzla artmasna yol amtr. Demokrat Partinin ekonomideki temel amac tm yurt apnda ekonomik kurumsallamay gerekletirmek ve zel sektrn gelimesine ncelik tanmak olmutur. Bunun sonunda ilk yllarda milli gelirde %15lik bir art gereklemi ve ekonomide ciddi bir hareketlenme ortaya kmtr. Fakat 1954 ylndan sonra ekonomide, zellikle de d ticarette denge bozulmaya yz tutmu ve sonuta hkmet kanlmaz bir biimde d borlanmaya ynelmitir. Ancak bu borlanma siyaseti de 4 Agustos 1958de devalasyon sonucu Trk parasnn degerinin drlmesine yol amtr. Ikinci Dnya Sava yllarnda ihmal edilen krsal kesim ve tarm alanlar, DPnin iktidar olmasyla canlanmaya balamtr. zellikle Marshall yardm sayesinde ilk yllarda bata traktr olmak zere, tarm aletlerinin yaygnlatrlmas gereklemitir. 1948 ylnda 1800 civarnda olan traktr says, 1957 ylna gelindiginde 44.000i amtr. Benzer art bierdver saysnda da grlmtr. 1950 ylnda yaklak 1000 olan bierdver says, 1957 ylnda 6000e ulamtr. Sanayileme konusunda DP nceligi zel sektre vermekle birlikte devlete ait ekonomik kurulular geniletmek ve yeni fabrikalar amaktan da geri durmamtr. Bu erevede 1950-1960 yllar iinde alan baz devlet iletmeleri unlardr: Makine Kimya Endstri Kurumu(1950), Denizcilik Bankas(1951), Et ve Balk Kurumu(1952), Devlet malzeme Ofisi(1954), Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklg(1954), Trkiye Selloz ve Kagt Fabrikalar(1955) ve Eregli Demir elik Fabrikalar (1960). Btn bu gelimelere karn 1957 ylndan sonra d kredi alnmasnn zorlamas, ekonominin iyice da bagml hale gelmesi ekonomik durumu olumsuz etkilemi ve yatrmlarda ciddi bir azalma grlmtr. Demokrat Parti dneminde ulam sektrnde de gelimeler grlmtr. Ancak bu dnemde Atatrk ve Inn dnemlerinin aksine demiryollarna degil, daha ok karayolu yapmna ncelik verilmitir. 1950 ylnda 1640 km. olan asfalt yollar, 1969 ylna gelindiginde 7000 km. gemitir. DP dnemin egitim politikas da ekonomik politika gibi CHPden farkl olmutur. Inn dneminin rn olan Ky Enstitlerinin kapatlarak gretmen okullarna dntrlmesi bu farkl politikann en arpc rnegidir. Btn bunlarla birlikte ilk ve orta gretimde okul, grenci ve gretmen

saysnda nemli artlar gereklemitir. Yksek gretim 1957 ylnda Ankarada Orta Dogu Teknik niversitesi, 1958 ylnda ise Erzurumda Atatrk niversitesi almtr Olumlu ve olumsuz eitli gelimeler karsnda DP yneticilerinin iktidara yeterince hazrlkl olmamalar ve CHPnin muhalefet deneyimsizligi, iki siyasal parti arasndaki ilikileri gn getike gerginletirmi ve lke ksa zamanda ksr siyasal ekimelere dogru srklenmeye balamtr. 1951 ylnn Agustos aynda Halkevleri ve Halkodalarnn devletletirilmesi ve kamu hizmeti yapan bu rgtlerin mal varlklarnn hazineye aktarlmas; 1953 ylnda CHPnin tm mal varlgnn haksz iktisap oldugu iddia edilerek Hazineye geirilmesi; yine 1953 ylnda Millet Partisinin kapatlmas; ubat 1954te Ky Enstitlerinin gretmen okullarna dntrlmesi ve nihayet basn zerinde basklarn arttrlmas iktidar- muhalefet ilikilerini kopma noktasna getirmitir. DPnin devr-i sabk yaratma politikas CHPnin iyice hrnlamasna yol amtr. Bu arada 1954 ylnda yaplan seimleri de DP kazanmtr. CHPnin meclisteki milletvekili saysnn 31e dtg bu seimlerde DP oylarn artrm ve oy orann %57ye ykseltmitir. CHP ise oylarn ancak %35ini alabilmitir. DPnin gcn artrmas, izlenen i ve d politikann toplum tarafndan onaylanmas anlam tamaktayd. Bu nedenle DP, muhalefet zerindeki basklarn 1954 ylndan sonra daha da artrmtr. Gazetecilere hapis ve para cezalarnn verilmesiyle CHP Genel Sekreteri Kasm Glekin bir gn gzaltnda tutulmas ve daha sonraki gnlerde 6 ay hapse mahkum olmas iktidarmuhalefet ilikilerini byk bir kmaza dogru srklemitir. 1954-1957 yllar arasndaki DP iktidarnn belki de en nemli olay 6/7 Eyll olaylardr. 6 Eyll 1955te Atatrkn Selanikteki evine bomba atldg ynnde kan haberler zerine galeyana gelen bir grup, Istanbuldaki Rumlarn ev ve iyerlerini tahrip etmi, mezarlk ve kiliseleri yagmalamtr. Ordu birliklerinin mdahalesiyle bastrlan olaylar sonucunda skynetim ilan edilmise de, Trkiyenin d politikada aldg yara kapatlamamtr. DP-CHP gerginliginin had safhaya ulamas ve iktidarn g kaybetmeye balamas nedeniyle seimler bir yl nceye alnarak 1957 ylnda yaplmtr. 1957 seimlerini de DP kazanmsa da, oylarnda byk bir d gzlenmitir. yle ki, bu seimler sonucunda DP %48 oy oran ile 424 milletvekili karrken, CHP oy orann %41e ykseltmi ve 178 milletvekilini Meclise sokmutur. Ayn seimlerde Cumhuriyeti Millet Partisi ve Hrriyet Partisi de 4er milletvekili karmlardr. Bu yeni dnemde DP iktidar ortaya kan ekonomik bunalmlar karsnda

aresiz kalm ve IMF ile Dnya Bankasnn dayatmalarna direnememitir. Yaanan dviz darbogaz dengeleri alt st etmitir. Komu lke Irakta 14 Temmuz 1958de darbe yaplmas ve ordunun ynetime el koymas, Adnan Menderes hkmetinin kukuya kaplmasna yol am ve bu nedenle potansiyel bir tehlike olarak grlen CHP ve basn zerindeki basklar artmtr. Bu kuku DPnin 12 Ekim 1958de Vatan Cephesini kurmasyla yeni bir boyut kazanm, lkedeki siyasal kamplama ve dolaysyla da gerginlik geri dnlmez bir duruma gelmitir. DP iktidarnn sonunu hazrlayan gelimelerin en nemlisi kukusuz 18 Nisan 1960ta Tahkikat Komisyonunun kurulmas olmutur. Bata CHP olmak zere Meclis ii ve d tm muhalefeti hemen her trl siyasi faaliyetten men etmeyi hedefleyen Tahkikat Komisyonu, sorunlar zemedigi gibi niversite grencilerinin sokaga dklmesine de neden olmutur. 28 Nisanda Istanbul niversitesinde bir grencinin ldg ve ok sayda grencinin yaralandg olaylar sonunda skynetim ilan edilmise de, olaylar Ankaraya sramtr. 21 Maysta Ankarada Harp Okulu grencilerinin yapm oldugu yryle de verilen mesajn iktidar tarafndan anlalamamasndan ksa bir sre sonra 27 Mays 1960ta gerekletirilen bir askeri darbe sonucu DP iktidarna son verilmitir. c) 1960dan 2000 Ylna Kadar Trkiye 27 Mays Askeri Mdahalesi sonucu DP iktidarna son veren gen subaylar, Milli Birlik Komitesi adnda bir grup kurarak lke ynetimini ele geirmilerdir. MBK bakanlgna, o dnemde emekli olmak zere izne ayrlm olan Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel getirilmitir. 38 subaydan oluan MBKnin direktifleri dogrultusunda hkmet yeleri ve DPli ok sayda milletvekili tutuklanm ve Yassadada yarglama sreci balatlmtr. Bu olaylarn gerekletigi dnemde, askeri mdahalenin ilk gnnden itibaren eitli kurumlarda sk bir ayklama politikas izlenmitir. Bu ayklamalar sonucu ok sayda st rtbeli subay emekliye sevk edilmi ve yine birok niversite gretim eleman grevinden uzaklatrlmtr. Bu arada Milli Birlik Komitesinde ortaya kan gr ayrlklar da had safhaya ulamtr. Komitenin bir sre daha iktidarda kalarak ekonomik, sosyal ve kltrel reformlar tamamlamasn savunan ve 14ler olarak bilinen bu grup, seimlerin hemen yaplmasn isteyenlerin oluturdugu lml grup tarafndan etkisiz hale getirilmi ve grup yeleri eitli grevlerle yurt dna srgne gnderilmilerdir. MBK iindeki tasfiye hareketinin tamamlanmasndan sonra daha rahat hareket etme imkan bulan askeri ynetim bu kez yeni anayasa iin kollar svamtr. Milli Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisinden oluan Kurucu Meclis 6 Ocak 1961de almalarna balam ve ilk i olarak hazrladg yeni anayasay 9 Temmuz

1961de halkoyuna sunmutur. Yeni anayasa %63 civarnda kabul oyu ile yrrlge girmitir. 1961 Anayasas ile sosyal devlet anlay ortaya km; grev, lokavt ve toplu szleme haklar getirilmi; ogulcu devlet anlayna geilmitir. Ayrca DP dneminin deneyimi sonucu yasama organn yarg yoluyla denetlemek amacyla Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Bir diger yenilik ise TBMMnin, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki kanada ayrlm olmasdr. Diger taraftan 14 Ekim 1960ta balayan yarglamalar 15 Eyll 1961de sona ermi ve 15 sank idama, 31 sank mebbet hapse ve 408 sank da eitli hapis cezalarna arptrlmlardr. Yarglamalar sonucunda verilen bu idam kararlarndan MBK tarafndan onaylanmtr. Bu onay geregi DP dneminin Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkann cezalar 16 Eyll 1961de, Babakan Adnan Menderesin cezas 18 Eyll 1961de infaz edilmitir Bayara verilen idam cezas ise yandan dolay hapis cezasna evrilmitir. Bu arada anayasann hemen ardndan nispi temsil sistemiyle seimler yaplm ve Inn babakanlgndaki koalisyon hkmetleri dnemi balamtr. 1961 seimlerinde CHP oylarn %36.7sini alarak 173 milletvekili karmt. DPnin devam niteligindeki Adalet Partisi %34.7sini alarak 158 milletvekili, Yeni Trkiye Partisi %13.9unu alarak 65 milletvekili ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi de %13.7 oy alarak 54 milletvekili karmlard. Trkiyenin en liberal ve zgrlk anayasas olarak nitelenen 1961 Anayasasnn yarattg ortamda toplumsal ve siyasal rgtlenmeler de hz kazanmtr. Gerek tek parti dneminde gerekse DP iktidarnda byk bask altnda tutulan sol hareketler de daha rahat rgtlenme ve seslerini duyurma imkanna kavumular ve bunun sonucunda 1961 ylnda Trkiye Ii Partisi (TIP) kurulmutur. Bu arada 1960 mdahalesi sonrasnda kapatlan DPnin devam olarak yine 1961 ylnda Yeni Trkiye Partisi ve Adalet Partisi adyla iki siyasal parti kurulmutu. 1961 seimlerine giren bu partiler, esasnda DPye oy veren tabana ynelik siyasi partilerdi. Ancak, henz gelimelerin ynn anlamakta glk eken bu tabann oylarnn blnmesi nedeniyle btnlgn koruyabilen tek siyasi parti durumundaki CHP seimlerden birinci parti olarak km ve Ismet Innnn Babakanlg altnda CHP-AP koalisyonu kurulmutur. Adalet Partisi, Sleyman Demirelin genel bakan olmasndan sonra glenmi ve yeni liderin etkisiyle 1965 ve 1969 seimlerde tek bana iktidara gelmeyi baarmtr. Bu durum 27 Mays 1960 askeri mdahalesi sonrasnda kapatlm olan DPnin bir gelenek yaratarak, Trk siyasal yaamna damgasn vurmu olmasn gstermesi asndan nemlidir. Bu arada 1965 seimlerinde TIPin oylarn %3n alarak 15 milletvekilini parlamentoya sokmas Trk siyasal hayatnda nemli bir gelime olarak degerlendirilebilinir. Nitekim CHP, bu gelime zerine Ortann Solu kavramn gndeme getirerek kendini solcu bir parti olarak tanmlamaya balamtr. Bu ayrmdaki temel mantgn, CHPnin temsil ettigi solun, bu sralarda

palazlanmaya balayan radikal sol hareketlerden farkllgn vurgulamak oldugu sylenebilir. Bu arada, CHP gerek 1965, gerekse 1969 seimlerinde oy kaybna ugramtr. 1969 ylnda %47 oy alarak tek bana iktidara gelen AP, ekonomik bunalmlarn etkisiyle ksa zamanda ypranmaya balam ve halktan grdg destegi yitirme durumuna gelmitir. 1970 ylnda yaplan devalasyonla 1 Dolar 9 TL.-den 15 TL.-ye ykselmitir. DP ile balayan ve ithal ikamesi o gnlerdeki popler deyimle montaj sanayi- politikas ve enflasyonist uygulamalar sonucu Trk parasnda grlen deger kayb, dogal olarak ekonomik dengeleri alt st etmi ve toplumsal degerler hzla degimeye balamtr. Ekonomik byme ve sivil toplum rgtlerinin hareketlendirdigi yeni siyasal gelimeler, APnin blnmesine ve 18 Aralk 1970de Demokratik Parti adyla yeni bir siyasal parti kurulmasna kadar uzanmtr. Parlamentodaki bu gelimelerin yan sra sokakta ii ve grenci hareketleri de yogunlam, lke ciddi bir kaosa dogru srklenmeye balamtr. zellikle 1968 ylnda Fransada balayan grenci hareketlerinin Trkiyeyi de etkilemesiyle ortaya kan grenci rgtlenmeleri iinde balayan radikalleme egilimleri, soguk sava yllarnn bloklar aras propaganda mcadelesine sahne olan Trkiyeyi kritik bir noktaya tamtr. Ekonomik ve toplumsal alanlardaki kkl degiimin ortaya kardg kyden kente g, arpk ehirleme, gelir daglmndaki dengesizlik gibi bir dizi sorun, mevcut krizi besleyip, yaygn bir hale getirmitir. Ekonomik krizlerin alamamas, ii ve grenci hareketlerinin durdurulamamas Demirel hkmetinin ypranmasna ve gzden dmesine yol amtr. Bu ortamda 12 Mart 1971de emir komuta zinciri erevesinde silahl kuvveler bir mdahale daha gerekletirmilerdir. Askeri mdahaleyle Demirel istifa etmi ve Nihat Erimin babakanlgnda partiler st bir hkmet kurulmutur. Askeri mdahaleye karn nne geilemeyen iddet eylemleri, skynetimin ilan edilmesi ve iktidarn daha da sert nlemler almasna yol amtr. 12 Martta babakan Sleyman Demirele verilen bir muhtra eklinde gelien askeri mdahalenin yn ksa bir sre sonra degimi ve iddet eylemlerinin nlenmesi amac zerinde yogunlamtr. Dnemin siyasal bakmdan en nemli gelimelerinden biri phesiz 5 Mays 1972de yaplan CHP V. Olaganst Kurultaynda Innnn yerine Genel Bakanlga Blent Ecevitin seilmesidir. Bundan sonra CHP, 14 Ekim 1973te yaplan seimlerde yeni lideri ile beklenenden ok oy alarak Millet Meclisinde en fazla sandalyeye sahip olmutur. 1973 seimleri 12 Mart dnemini sona erdirirken, 1980 ylna kadar devam edecek olan bir baka dnemin balangcn tekil etmekteydi. Bu arada Cemal Grselden sonra cumhurbakanlgna seilmi olan Cevdet Sunayn da grev sresi dolmu ve yerine Fahri Korutrk 6. Cumhurbakan olarak greve balamtr. 1973 seimleriyle balayan istikrarszlklar, 1977 seimleriyle de giderilememi ve Trkiye birbiriyle uyumsuz ve farkl temellere dayanan partilerin oluturduklar koalisyonlarla ynetilmitir. zellikle 1976 ylndan sonra balayan grenci hareketleri, zaman zaman bir

kaos havas ortaya karmtr. Parlamentodaki siyasal partilerin ksr ekimeler ierisine girerek, lke sorunlarn halledebilecek zmlerden uzaklamalar demokratik rejimi de ciddi bir bunalma sokmutur. Ayn tarihlerde balayan ii hareketlerinin ileri boyutlara ulamas ve lkenin iinde bulundugu ekonomik darbogazn alamamas sonucu, 12 Eyll 1980de Trk Silahl Kuvvetleri ynetime bir kez daha el koymutur. Sivil siyaset kurumlarnn sorunlara zm retebilme yeteneklerini ve aralarn kullanamamalar sonucu gerekleen 12 Eyll askeri darbesiyle TBMM feshedilmi ve siyasal partilerin tm kapatlmtr. Fahri Korutrkten boalan cumhurbakanlgna yaklak 6 ay kadar bir sre gemesine karn kimseyi seemeyen TBMMnin feshedilmesi ve toplumun en acil sorunlarna bile zm bulmakta aciz kalan siyasal partilerin kapatlmasnn toplumun btn kesimleri tarafndan onaylanm olmas, demokrasinin iine dtg durumu gstermesi asndan nemlidir. Askeri darbeden hemen sonra lke ynetimini, darbenin nderi Kenan Evrenin bakanlgnda oluturulan Milli Gvenlik Konseyi stlenmitir. Ksa bir sre sonra Deniz Kuvvetleri Eski Komutan Blent Ulusu yeni bir hkmet kurmakla grevlendirilmi ve bakanlar kurulunu oluturmutur. 12 Eyll darbesiyle yrrlkten kaldrlan 1961 Anayasasnn yerine yeni bir anayasa hazrlanmas iin Danma Meclisi toplanm ve bu meclisten kan bir komisyonun hazrlam oldugu anayasa, mecliste kabul edildikten sonra Milli Gvenlik Konseyi tarafndan onaylanm ve halkoyuna sunulmutur. 6 Kasm 1982de yaplan halkoylamas sonucu %93 kabul oyu alan yeni anayasa yrrlge girmitir. Ayn gn Kenan Evren de cumhurbakanlg grevine resmen balamtr. 1982 Anayasas dogrultusunda yeni kurulan siyasal partilerin katlmasyla 1983 ylnda yaplan seimlerde Turgut zaln genel bakan oldugu Anavatan Partisi, seime katlan Milliyeti Demokrasi Partisi ve Halk Partiye gre daha fazla oy alarak tek bana iktidara gelmitir. zal ile birlikte Trkiyenin d politika ve ekonomik politika tercihleri de ciddi biimde degimeye balam ve buna paralel olarak Trk toplumun degerlerinde bir farkllama ortaya kmtr. Mecliste ciddi bir muhalefet ile karlamayan Anavatan Partisi iktidar, da alma konusunda nemli hamleler yapm ve toplumdan aldg destekle 1987 seimlerinden de baaryla kmtr. Ancak bundan sonraki dnemde 1980de siyasi faaliyetleri yasaklanan liderlerin (Demirel, Ecevit, Erbakan ve Trke gibi) yeniden parlamentoya girmeleriyle Anavatan Partisinin Meclis stnlg sarslmaya balamtr. Buna karn 1989 ylnda Turgut zal, Kenan Evrenin grev sresinin dolmasndan sonra yaplan seimler sonucunda 8. Cumhurbakan olarak ankaya Kkne kmtr. 1960-1990 devresi Trkiyenin ciddi toplumsal bunalmlarla karlatg bir devredir. Hzla byyen Trk ekonomisi, dogal olarak toplumsal katmanlarn hareketlenmesine ve siyasal alanda yeni taleplerin ortaya kmasnda etkili

olmutur. Bu nedenle tm degien toplumlarda grlen iddet sreleri Trkiyede de kendisini gstermitir. Ancak yzlerce yllk devlet gelenegi, toplumsal dayanma ve toplumda var olan birlikte yaama arzusu gibi etkenlerin n plana kmasyla bu atmalar nispeten hafif atlatlmtr. 1991 seimlerinde hibir partinin tek bana iktidara gelememesi zerine Sleyman Demirel bakanlgndaki Dogru Yol Partisiyle Erdal Inn bakanlgndaki Sosyaldemokrat Halk Parti arasnda koalisyon hkmeti kurulmu ve Trkiyede yeniden koalisyonlar dnemi balamtr. Bu arada 1993 ylnda zaln ani lmnden sonra ise cumhurbakanlgna Sleyman Demirel seilmitir. lke 1993ten itibaren yeni koalisyon hkmetleriyle ynetilmeye balanmtr. Bu koalisyon hkmetleri arasnda ciddi uyum sorunlarnn bulunmas, Trkiyeyi yeniden ekonomik, siyasal ve toplumsal bunalmlarn eigine getirmitir. Bu arada 2000 ylnda grev sresi dolan Sleyman Demirelin yerine, Anayasa Mahkemesi Bakan olan Ahmet Necdet Sezer seilmi ve 10uncu Cumhurbakan olarak greve balamtr. Bu Blmle Ilgili Okuma Kitaplar ve Makaleler:
evket Sreyya Aydemir, Ikinci Adam, II. Cilt, Istanbul, 1967 Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), Ankara, 1986 Mahmut Gologlu, Milli ef Dnemi (1939-1945), Ankara, 1974 Ilhan Tekeli, Osmanl Imparatorlugundan Gnmze Egitim Kurumlarnn Geliimi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt. III. Sina Akin, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara, 1996 Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei(1945-1950), Ankara, 1979 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler (1859-1952), Istanbul, 1952 Tevfik avdar, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt, VIII. Trkiye Tarihi, 4. agda Trkiye(1908-1980), Yayn Ynetmeni, Sina Akin, Istanbul, 1989 Ilkay Sunar, DP ve Poplizm Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt, VIII. Korkut Boratav, Trkiye Iktisat Tarihi (1908-1985), Istanbul, 1995 Serdar Turgut, Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi, Ankara, 1991 Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, (ev. Yavuz Alagon), Istanbul, 1995 Yahya Akyz, Trk Egitim Tarihi, Ankara, 1982 Hseyin Bagc, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Ankara, 1990 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, Istanbul, 1992 Cem Erogul, Demokrat Parti Tarihi ve Ideolojisi, Ankara, 1990 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, Istanbul, 1976 Orhan Erkanl, Anlar, Sorunlar, Sorumlular, Istanbul, 1972 Dndar Seyhan, Glgedeki Adam, Istanbul, 1966