l

Textos sobre deseo

us Seoane

Tipografas empregadas
Ttulos, portada:
Futura Condesend ExtraBold 700 pt. Interlineado 840 pt. Futura Condesend ExtraBold 90 pt. Interlineado 180 pt. Futura Medium 30 pt. Interlineado 36 pt.

Encabezamientos: Futura Condesend ExtraBold 13 pt. Interlineado 15,6 pt.

Bembo St Italic 12 pt. Interlineado 14,4 pt. Bembo St Bold 12 pt. Interlineado 14,4 pt. Indce: Futura Condensed ExtraBold 20 pt. Interlineado 24 pt. Futura Medium 14 pt. Interlineado 16,8 pt. Futura Medium 10 pt. Interlineado 12 pt.

Cuerpo del texto: Bembo Std Regular 12 pt. Interlineado 14.4 pt.

Ps de pgina y foto - Bembo Std Regular 10 pt. Interlineado 12 pt.

Deseo e Maquetacin: Laura Pintos Pereira

Todos os textos que aparecen nesta publicacin foron extrados do caderno Alicerces n18, editado polo Museo do Pobo Galego no ano 20101, ags o Manifesto do Laboratorio de Formas, que foi extrado dunha separata includa no n1 dos Cuadernos del Laboratorio de Formas de Galicia, editado por Edicins do Castro no ano 197o. dos textos: Fundacin Lus Seoane das imaxes: Os seus autores Esta publicacin o resultado dun exercicio prctico da asignatura Publicidade, Artes Grficas e Tipografa, impartida no 4 curso do Grao en Publicidade e Relacins Pblicas na Facultade de Ciencias Sociais e da Comunicacin da Universidade de Vigo, Campus de Pontevedra. Esta publicacin ten un obxectivo exclusivamente didctico e non comercial.
1. FANDIO, Xos Ramn e LPEZ, Gloria. Lus Seoane.Terico do deseo grfico. Alicerces n18, Museo do Pobo Galego, Santiago de Compostela, 2010.

ndice

Libros e autores galegos -

pag 5 pag 15 pag 21

Das imprentas e as mias tapas -

Breve crnica en relacin comigo e as artes grficas Manifiesto del Laboratorio de Formas pag 26

Libros e autores galegos

Primeira exposicin organizada polo Centro Galego de Bos Aires Da de Galicia de 1948 Breve historia do libro galego Galicia, un dos pobos mis antigos da Pennsula Ibrica e que mis aportaron historia da sa cultura, non poda deixar de conservar, por medio do libro e a travs do tempo, o pensamento dos seus homes mis ilustres. Por isto, a Xunta Directiva do Centro Galego de Bos Aires, de acordo coa sa Comisin de Cultura, ao organizar esta primeira mostra do libro galego, sen poder contar para iso coa riqueza bibliogrfica que se conserva en Galicia, e recorrendo aos escasos exemplares que se gardan nesta cidade, espera dar sen embargo ao pblico culto de Bos Aires idea aproximada do valor do libro en Galicia, as coma salientar o extraordinario aporte deste pas cultura da Pennsula Ibrica. Non contando, como non se conta neste caso, co apoio de entidades oficiais nin, por conseguinte, con envos desde Galicia de exemplares raros, esta exposicin non se debe de considerar, senn coma un primeiro intento destinado a ser superado nos anos vindeiros. En Galicia existen verdadeiras xoias bibliogrficas, entre elas algns cdices exemplares, dos que, dos seus miniados, detalles ornamentais, caligrafa, etc., limitarmonos a dar o seu aspecto fotogrfico. Agardamos, pois, que nos anos prximos, logo deste intento primeiro, se realice mis completa unha nova mostra do libro galego. Con respecto a esta primeira exposicin suficiente, para a entidade organizadora, con que o pblico arxentino nos acompae coa sa curiosidade e a sa simpata. Da mis antiga Galicia celta, aquela que conquistaron os romanos, non se conservan obras escritas. Sbese polos historiadores latinos que os galegos tian unha literatura oral, que por desgraza non se conservou e a penas nos queda memoria das primeiras obras que se fixeron nos comezos da Idade Media. Foron os monxes, antes de que a imprenta entrase en Galicia, quen se dedicaron copia de Cdices e por eles qudannos fragmentos dalgns himnos compostos polos poetas discipulos do herexe galego Prisciliano, os once opsculos deste, as como a memoria dalgns daqueles homes de letras que o acompaaban, coma o caso do

poeta Arxirio. No sculo IV florecen dous grandes escritores galegos, o historiador Paulo Orosio, natural da Galicia Bracarense, autor do Cronicn que relata a invasin dos suevos en Galicia. Desta poca o curioso libro titulado De Peregrinatione silviae, da monxa galega Eteria, obra incompleta traducida no sculo XIX a distintos idiomas europeos e que relata a peregrinacin desta santa muller galega pennsula arbiga, onde estivo ao p dos montes Sina e Nebo visitando a tumba do apstolo Toms e do rei Abgar, as como conta a sa viaxe a Carres para venerar a memoria do patriarca Abrahm e as sas visitas despois a Exipto, Mesopotamia e Dumea antes de retirarse a escribir estas memorias na cidade de Constantinopla.

Do sculo VII consrvase o libro do monxe galego San Valerio, titulado Ordo Qureimonia e logo das invasins rabes que se deteen en Galicia, pero que paralizan toda manifestacin literaria e cultural, aparece o Epitalamio da princesa galega Leodegunda, filia do rei de Galicia Ordoo II, e o poema do bispo composteln Munio Afonso De Consolatione Rationis. No sculo IX florece en Galicia unha escola de Cdices na que se destacan, ademais do monxe galego Fritoso, o pictor que ilumina o libro de rezos de Fernando I con preciosas miniaturas, a escritora Leodegundia de Bobadela que escribe os seus tratados en caracteres suevo-galaicos e da que se conserva a sa obra na Biblioteca do Escorial, ademais doutros monxes coma Estevo de Celanova, Trasmondo de Samos e o bispo de Mondoedo Rudecindo.
Miniatura do Libro de horas de Fernando I, do sculo XI, que se conserva na Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela.

Neste sculo IX o dicono Miguel recompilou o Cdice dos Concilios coecido por Cdice Lucense, desaparecido no incendio do Escorial, pero do que se supn que existen copias na Biblioteca do Vaticano. De finais do sculo XI a primeira composicin potica universal de Galicia convertida mis tarde na oracin mis fermosa dos catlicos co nome de Salve Regina e o seu autor o bispo de Compostela procedente das montaas de Curtis, San Pedro de Mezonzo2. Anterior a todos eles e acusado de priscilianista o telogo Bachiario, que escribiu en Roma Confessio fidei e De Reparationes Lapsi. En Santiago, Bernardo deu comezo primeira historia da sa igrexa, monumento literario importantsimo ao que debemos grande parte dos coecementos que temos sobre as orixes e primeiros bispos de Compostela, titulado Crnica Compostelana. No sculo XI Walfrido publica a sa Crnica e Ordoo, prior de Celanova, a sa Vida de San Rosendo. Pasadas esas pocas fronse publicando traducins ao galego de distintas obras clebres do mundo medieval, ou compilacins legais que hoxe son documentos importantes para fixar o esplendor do idioma galego, como ocorre cos Dilogos de San Gregorio, A lenda urea, de Pedro de Vorxine; a Crnica Troiana da que se fixo unha esplndida edicin dirixida por Martnez Salazar en 1900 na Corua e da que temos un exemplar nesta exposicin. Ata os sculos XIV ou XV, pdense fixar as distintas datas en que se fixeron estes Cdices, s que hai que engadir as traducins das Partidas, cdigo legal ordenado por Afonso X o Sabio, e do Foro Xulgo. Tamn dos sculos XIV ou XV o Flos Sanctorum, historia da Igrexa de Iria escrita en galego, obra de Rui Vzquez da que existe un exemplar na Biblioteca da catedral compostel. Marabilla de realizacin son os Tombos que tamn estn na dita catedral. Nestas obras dos Cdices hai que atender, non s ao valor dos textos, senn tamn ao valor que posen pola caligrafa con que se realizaron, as como polo que teen os miniados, a calidade do papel, encadernacin, dourados, etc. Desde os sculos XII ao XV, Santiago de Compostela foi o centro cultural mis importante do extremo occidente europeo e no primeiro destes sculos comeza a manifestarse con extraordinario esplendor a poesa lrica galaico-portuguesa.
2. As fontes de documentacin histrica atriben a autora do Salve Regina a diferentes autores. Consultar artigo na Wikipedia (http://es.wikipedia.org/wiki/Salve_Regina) [ltimo acceso 09.12.2012]

Florecemento literario de Galicia que comprende a un grande nmero de poetas entre os que se destacan Airas Nez, Bernardo de Bonaval, Martn Cdax, Joan Ayras, Pero Meogo, Paio Gmez Chario, Johan Zorro, Pero Amigo e tantos outros, as como na decadencia desta poesa, eses dous grandes poetas que tecen as sas vidas en lendas, que foron Macas o Namorado, a quen dedicou un estudo completo en Filadelfia o profesor Alberte Rennert, e Xon Rodrguez do Padrn, do que a sa vida extraordinaria xorde da pluma exemplar de don Ramn Otero Pedrayo en Las Palmas del Convento.

No sculo XV incorpranse s letras castels os cabaleiros Rui Lpez, don Pedro lvarez Osorio, o Conde de Altamira D. Rodrigo Osorio de Moscoso, don Lus deViveiro, o bacharel Francisco deVaamonde, Diego de Muros,Vasco de Aponte, etc., dalgn dos cales a penas se conservan escasas mostras literarias. Pasados os sculos en que os discpulos de San Frutuoso o Asceta se dedicaban copia de Cdices e no que os bispos como San Froiln levaban consigo o asno cargado de libros para ir dun a outro sitio, no momento en que Galicia estaba sumida en revoltas polticas e sociais, don Diego de Acevedo, conde de Monterrei e frei Antonio de Guevara, cronista de Carlos V, establecen a imprenta na nosa terra. A estes insignes varns dbese que Galicia non fose dos ltimos pobos da pennsula en utilizala para proveito propio. Murgua dinos, falando da imprenta en Galicia aqu tivemos tamn os nosos incunables, e esta unha gloria da que podemos envaidecrmonos como tantas outras que xacen no esquecemento mis triste.

Texto dunha cancin de amor do xograr medieval Martn Codax. Sculo XIII.

Poucos anos despois do descubrimento de Amrica imprmese o Misal de Monterrei, do que se teen as primeiras novas polo bispo Muoz de la Cueva na sa Memoria Histrica de la Iglesia de Orense, sen que poidan darse noticias exactas dos impresores Gonzalo Rodrigo de la Passera e Xon de Porres, seguramente asturiano un e salmantino o outro e de quen se coecen algunhas obras posteriores. Este Misal o primeiro libro impreso antes de 1500 en Galicia.

Da imprenta instalada en Mondoedo disctese se o seu primeiro libro a Descripcin del Reino de Galicia polo licenciado Molina, feito en cuarto polo impresor Agustn de Paz. Outro impresor clebre, tamn do sculo XVI, Vasco Daz Tranco del Fregenal, natural de Estremadura, que tivo primeiro imprenta na cidade de Ourense e despois noutras varias cidades de Galicia. Logo destes primeiros obradoiros tipogrficos foron famosos polas sas edicins os que xurdiron a principios do sculo XVII con motivo de volver Santiago a absorber todo o movemento literario e cultural de Galicia e que foron as prensas dos Guixard, Fraiz, Aldemunde e Aguayo. Nos sculos XVIII e XIX numerosas imprentas elevaron a arte tipogrfica a unha calidade extraordinaria na poca e son moitos os nomes de grandes impresores galegos que contriburon coa sa artesana ao desenvolvemento cultural desta rexin do occidente peninsular. De todas elas quedan exemplos de revistas, diarios e libros. A finais do sculo XIX xorde un home de grande mrito para as letras de Galicia, don Andrs Martnez Salazar, falecido na segunda decena do noso sculo. Don Andrs Martnez Salazar, natural de Astorga coma D. Marcelo Macas, o outro grande maragato que consagrou a sa vida a Galicia e que tan excelentemente estudou Otero Pedrayo. Martnez Salazar dirixiu na Corua a sa clebre Biblioteca Galega, da que os seus volumes constiten un compendio da obra intelectual de Galicia de finais do sculo pasado e principios do actual. El uniu ao seu gran labor de editor a sa actitud e xenerosa de mecenas e a sa producin moi meritoria de escritor. Os libros da Biblioteca Galega, presentados sobria e severamente, estn realizados con bo gusto tipogrfico e constiten en certa maneira un modelo editorial.

Pxina do Misal de Monterrey, de 1500, o mis antigo entre os que se conservan dos libros impresos en Galicia.

Logo deste primeiro ensaio xurdiu na mesma cidade da Corua outra gran editorial galega dirixida por nxel Casal, un dos homes a quen Galicia debe recoecemento polo seu traballo e que se titulou Editorial Ns, na que se publicaron grande cantidade de obras en idioma galego dos mis prestixiosos homes de letras actuais de Galicia, que tivo a imprenta, primeiro na Corua e despois en Santiago de Compostela. Simultaneamente a este labor de nxel Casal, Xaime Ouintanilla dirixiu en Ferrol Cltiga e das imprentas de todas as cidades galegas saron impresos libros que an engrandecer anda mis a riqueza cultural da nosa terra. Tamn en Santiago o escritor Arturo Cuadrado, acompaado dun ncleo de estudantes fundou as edicins Nik e Resol, onde se publicaron tomos raros da mis nova literatura galega. Tamn publicou unha primeira edicin de poemas dos discpulos do escritor e pedagogo uruguaio Jesualdo, que constite actualmente unha curiosidade bibliogrfica. En Mondoedo os poetas Iglesia Alvario e lvaro Cunqueiro sostiveron unha reducida editorial de poesa: Editorial un no Este gallego. En Ourense publicouse ata 1936 a revista Ns, dirixida por Vicente Risco e Alfonso R. Castelao, que foi a mellor revista literaria que tivo Galicia no seu momento. Nela publicronse por vez primeira traducidos a un idioma peninsular, o galego, grandes autores contemporneos, coma Tagore e James Joyce, por exemplo; deste ltimo precisamente un captulo do Ulises. Outra revista que agrupou o ncleo

Cuberta do libro De catro a catro, escrito polo poeta Manoel Antonio no ano 1928 e editado pola editorial Ns de Anxel Casal.

Cuberta do nmero 9 da revista Ns, cunha ilustracin de Castelao, editada en Ourense no ano 1922 coa direccin de Vicente Risco.

10

mis mozo de escritores e artistas e que uniu en certa maneira a unha xeracin distinta de Ns foi Yunque, dirixida por nxel Fole. Simultaneamente, a Academia Galega, a Universidade compostel e o Seminario de Estudos Galegos, levaban a cabo as sas publicacins. O labor do Seminario de Estudos Galegos, disolto por decreto despois de 1936, constite unha das mis importantes iniciativas de cantas se emprenderon en Galicia no que vai de sculo e algns dos seus tomos, coma Terra de Melide, non foron anda superados. Actualmente continan o seu labor oficial a Academia Galega e a Universidade e emprenderon un importante labor editor o Instituto Padre Sarmiento de Santiago de Compostela e o Museo de Pontevedra. Tamn algns particulares como Edicins Celta de Vilagarca comezan a realizar un labor serio e sistemtico. Entre os artistas galegos que se dedicaron decoracin e ilustracin do libro debemos salientar no sculo XIX a nxel Balaca, Cendn e Guisasola e Mayer, e xa no sculo XX a Bujados, Alfonso R. Castelao, Castro Gil, Cebreiro, Manuel Colmeiro, Camilo Daz, Fernndez Mazas, Urbano Lugrs, Carlos Maside, Portela, Mximo Ramos, Federico Rivas, Lus Seoane, Arturo Souto, Varela de Seijas e Manuel Torres, entre outros. Sinalamos a parte os grandes debuxantes galegos que realizaron case todo o seu labor nesta Repblica, onde adquiriron xusta notoriedade sen que por iso esquecesen o seu pas natal, como Cao, Alonso Lourido, Pea e Silva. O primeiro, ao mesmo tempo que realiCuberta de revista Yunque con deseo e ilustracin de Lus Seoane, 1932.

zaba o seu profuso e importante labor de debuxante satrico, entregado paixn poltica deste pas, editaba pola sa conta El Eco de Galicia, que mis tarde dirixiu e editou o historiador galego Manuel Castro Lpez, tamn residente nesta Repblica.

11

Dos escritores mis destacados de Galicia que impulsaron a edicin de libros dbense citar os nomes ilustres dos historiadores e escritores don Benito Vicetto e don Manuel Martnez Murgua e a este ltimo debemos, ademais, que na sa obra publicada en Vigo en 1862 titulada Diccionario de Escritores3 aportase un dicionario bastante completo de impresores como primeira parte dese libro, no que estn sinaladas as imprentas galegas desde aquela primeira fundada polo Conde de Monterrei ata a Tipografa Galaica, que publicaba na poca en que Murgua editou o seu libro, o xornal El Avisador. Paralela a esta breve sntese histrica dos nosos cdices e dos libros das nosas imprentas galegas, debe facerse mencin das bibliotecas galegas, moitas delas de grande importancia, e que, pertencentes a entidades pblicas ou privadas, ou de particulares, realizan unha importante funcin de difusin do libro. A mis destacada de todas elas polo seu valor e prestixio a Biblioteca Universitaria. Seguiu na sa formacin as alternativas de progreso e decadencia a travs dos varios sculos da Escola Compostel e nos seus comezos esta librera universitaria formouse das achegas dos antigos mestres que an legando os exemplares raros impresos ou manuscritos que reuniran na sa vida de estudosos. Estes volumes, ao principio, fronse reunindo na Sala de Claustros. A mediados do sculo XVI o Claustro acordou a compra da Biblioteca do bispo Carmona pola cifra, daquela cuantiosa, de 400.000 marabeds, e aumentronse as cadeas e cadeados que gardaban a antiga biblioteca, ao mesmo tempo que se converta en pblica, abrndoa ao lector por tres horas os das de traballo. Primeiro, os libros eran vixiados polo bedel, logo foron os estudantes quen os custodiaban. En 1591, o Santo Oficio realizou nesa biblioteca os expurgos que considerou necesarios. A custodia dos estudantes, as como as cadeas duraron ata o sculo XVIII, en que comezou para a Biblioteca Universitaria a sa obra de grande esplendor. Coa expulsin dos xesutas incorporronse a esta os volumes da magnfica biblioteca do Colexio de Santiago, e cos libros de doutrinas sospeitosas de herexa procedentes doutros colexios de Galicia, formouse o famoso cuarto de prohibidos. A isto engadiuse a doazn testamentaria da librera valiosa en exemplares dedicados s Belas Artes do grande escultor galego, Felipe de Castro. Nos das da invasin francesa, un grupo de sabios galegos afrancesados, entre os que estaban Pedrosa, Bedoya, Bazn de Mendoza e Fontn, o famoso autor do Mapa de Galicia, lograron salvar a biblioteca do incendio. Poucos anos mis tarde, o bibliotecario Cousio doou manuscritos do seu parente o sabio P. Sarmiento, e as magnficas bibliotecas dos conventos de San Martio, San Domingos, Conxo e algunhas mis foron engadidas Biblioteca Universitaria con motivo da exclaustracin dos frades. A ela pertencen, ademais de millares de valiosos exemplares, o Libro de horas, que citamos antes, de Fernando I, mis de 100
3.MURGUA, Manuel, Impresores, Diccionario de escritores gallegos. Ed. Juan Compael,Vigo, 1862: 11-30. posible consultar unha copia dixitalizada do libro na Biblioteca Dixital de Galicia, Galiciana. (http://galiciana.bibliotecadegalicia. xunta.es/gl/consulta/registro.cmd?id=4829) [ltimo acceso 09.12.2012]

12

incunables en 73 volumes, gran cantidade de libros do sculo XV, edicins realizadas por mestres da tipografa europea coma Plantino, Maunar e Estfanos e esplndidas edicins dos impresores espaois do sculo XVIII coma Sacha, Ibarra, Monfort e Cuesta. Outras bibliotecas moi importantes estn en entidades oficiais de toda Galicia, como algunhas de Deputacins provinciais, e de Institutos, ou en Sociedades Econmicas, ou en Clubs particulares. Debemos, sen embargo, destacar aqu a magnfica biblioteca de El Consulado da Corua, a da Academia Galega e as particulares e moi valiosas do Crculo de Artesns e a mis modesta pero moi interesante para bibliografa contempornea do Sporting Club, na Corua. Exemplos de bibliotecas particulares entre as moitas e valiosas que se posen en Galicia son a do arcebispo Lago Gonzlez, que foi adquirida pola Biblioteca Universitaria Compostel e que conserva o nome do antigo propietario en homenaxe a este gran galego, home de letras e arcebispo de Compostela; e a do poeta Antonio Rey Soto, actualmente instalada en Ourense, a cal foi conservada en Madrid durante o sitio desta cidade na ltima guerra civil polo goberno da Repblica e por personalidades galegas.

Hai mis de corenta anos, os emigrados galegos secundando a iniciativa do escribn desta capital D. Gumersindo Busto, deu orixe a outra gran biblioteca, a que se denomina en homenaxe a este continente Biblioteca Amrica. Nela estn depositadas coleccins de documentos e publicacins oficiais, libros de ciencia, arte e literatura e coleccins de revistas de todas clases, ata constitur, seguramente, a mellor biblioteca americanista que hai en Europa. Cos libros procedentes de Amrica estn as coleccins de mineraloxa, de moedas e medallas, de mapas deste continente e multitude de pezas etnogrficas que fan anda mis valiosa dita biblioteca. Esta grande obra, que constite a mis grande homenaxe que puidese ofrecer un pobo emigrado a Amrica ten, ademais, o valor de que a diferenza das grandes bibliotecas e arquivos norteamericanos, non se constituron polo esforzo dun gran capitn da industria ou pola xenerosidade dun multimillonario, senn polo esforzo colectivo de miles de homes que desde Mxico e Cuba ata Arxentina e Chile, ao longo do Continente, enviaron estes libros a Santiago de Compostela.

13

En Amrica, por outra parte, e volvendo aos editores emigrados galegos, creronse catro coleccins de libros de autores de Galicia nas que se publicaron arredor de 50 ttulos. As coleccins Hrreo e Dorna de Emec Editores; e Camio de Santiago e Pomba da editorial Nova, e que o primeiro grande esforzo realizado por estranxeiros para divulgar, sen afn proselitista bastardo, a cultura do seu pas nesta Repblica. Tamn se continuaron editando esporadicamente nesta capital algns novos tomos das Edicins Resol e, illadamente, publicaron algns libros o Centro Ourensn, a Federacin de Sociedades Galegas e Mocidades Galegas. O libro preocupou sempre xente mellor de Galicia e para demostrar esta afirmacin bastar con citar a atencin que demostra o noso sabio erudito frei Benito Jernimo Feijoo, que establece regras incluso nalgn dos seus ensaios. Di o gran bieito galego: Un escritor inhbil, destitudo de enxeo, estilo, erudicin, imprime un libro intil e expono en venta pblica, sinalando o prezo ou proporcin do volume, igual aquel polo comn ao prezo que se vende o libro mis excelente; pois peca gravemente e est obrigado restitucin. Establece os fraudes que se cometen no engano na calidade dos libros, na cantidade, se se finxe que o libro maior do que , na impresin, se o papel groso ou est composto con caracteres moi crecidos e nos casos en que o seu contido non corresponde ao ttulo. Para o P. Feijoo, por estes enganos que se poden facer, obrigatoria a restitucin de prezo.

Cartel anunciador da Coleccin Hrreo, da editorial Emec Editores de Bos Aires, deseado por Lus Seoane en 1942.

Estes principios de moralidade editorial do noso grande sabio galego deban de estar fixados nas postas de todas as editoriais e das imprentas que imprimen libros illadamente, coma unha leccin de dignidade, se non fose que a algns impresores e editores actuais, non a todos afortunadamente, poden non interesarlles ser os propios denunciantes das trampas que se poden facer nos libros.

14

Das imprentas e as mias tapas4

A Elena e Domingo Garca Sabell que me trouxeron toda a Compostela das mias primeiras tapas. En Santiago de Compostela, monumento de granito e nboa, a antiga cidade vieira erguida coma unha rocha, estableceu nxel Casal a sa imprenta. Primeiro no nmero 20 da ra das Hortas que se baixa por entre o Hospital Real e o Pazo de Raxoi, pasando pola igrexa de San Frutuoso, a das catro sotas da baralla: a de espadas, a de copas, a de ouros, a de bastos, que simbolizan os personaxes da danza da morte e da vida medieval: a nobreza, a igrexa, o comercio, os campesios, que fixeron a Santiago tal como na actualidade. A de copas tamn pode representar ademais do cliz, as tabernas, que esa cidade de clrigos na sa antiga acepcin, tonsurados e segrares, pose en abundancia. Despois da ra das Hortas, de menestreis e artesns, instalouse na Ra do Vilar nmero 15, ra central da vida da cidade, que no seu horizonte ve erguer a Torre do Reloxo da catedral compostel. Na oficina que preceda aos talleres da imprenta reunimonos polas tardes con Casal un ncleo de estudantes para falar de poltica, de libros e facer proxectos de revistas. Pola porta viamos pasar uns cabaleiros hipocritamente repousados, ancis veladas previdas de rosarios e libros de misa, estudantes ateigados de textos baixo o brazo, ou esveltas mandadeiras coa sella de auga cabeza. De noite animbase a Ra do Vilar cos paseos de estudantes; as parellas de namorados preferan facer a sa rolda de amor baixo os soportais que enmarcan a ra, mentres, polo centro, grupos de mozos de ambos sexos cruzaban entre eles, cos ollos, tenros madrigais, ao tempo que polos beizos se dedican ditos graciosos e galantes. Na mia poca, moitos conspirabamos sombra dos soportais, discutiamos plans de rebelda luz das vidreiras das vellas prateras, das antigas libreras con sotos misteriosos, no portal dalgunha vella casa polo que se entraba discretamente a unha taberna, ou arredor dunhas mesas do caf Espaol, onde outros consuman a sa quenda de oito horas de dados e de domin.
4. SEOANE, Lus, Dos imprentas y mis tapas, Libro de Tapas, Ediciones Botella al Mar, Bos Aires, 1953.

15

Algunhas desas noites alterbase o candor polas ras cando se interrompa a enerxa elctrica da cidade por un apagn provocado por estudantes e obreiros ou pola carga aberta que a garda civil ou a garda de seguridade faca sobre ns, desfacndose o paseo entre berros subversivos e corridas de mulleres, silencindose nos cafs o golpeo das fichas sobre o mrmore. Outras veces a desorde ocorra porque os estudantes de Dereito e os de Medicina ou os de calquera outra facultade, en compaa dalgn dourador de imaxes ou tallista de mobles facan estalar bombas inofensivas fabricadas clandestinamente polos compaeiros de Ciencias, para sinalar a nosa protesta contra a ditadura e a monarqua. Calquera desas interrupcins normalidade da ra, dos paseos, non lograban silenciar a outros grupos que apoiados a unha columna cantaban a coro as mis diversas e fermosas cancins folclricas de Galicia, nin alterar a curiosidade das nais que axexaban o paseo das fillas tralas cortinas das fiestras. Os das de choiva, que son a maiora, o paseo faise baixo os soportais invadindo os paseantes o lugar recolecto reservado s parellas de noivos. posible que anda contine, apoiada na columna, a vella e enrugada castaeira, que arroupada no seu longo e negro chal, dobrbase sobre o fornio onde asaba as castaas. Desprendase dos rosarios das cocidas, ese olor a fincho ou ans con que se alian. A vella castaeira debe de continuar parecendo unha das figuras labradas en pedra do Prtico da Gloria ou dun capitel, do Palacio Xelmrez.

Para algns libros de poetas amigos, Feliciano Roln, Iglesia Alvario, Cunqueiro, fixen al as primeiras tapas e ilustracins, aquelas que se imprimiron na imprenta e editorial Ns de nxel Casal, uns anos antes que outros debuxos meus fosen publicados en revistas literarias e semanarios polticos.Yunque, Universitarios, Claridad. Ser, Resol, que escandalizaban fidalgua e burguesa galegas durmidas no pretrito, nas lecturas dos vellos cronicns; historias de santos, amores clandestinos e balances bancarios.
Primeira pxina da revista Claridad do 14 de abril de 1934, data do 3 aniversario da proclamacin da Repblica, con deseo e gravado ao linleo de Lus Seoane en cor vermella.

16

Na mia mesa de estudante mesturbanse, cos cdigos de tratados de Dereito, os albumes e monografas de Picasso, Paul Klee, Grosz, Otto Dix e os nmeros das revistas Nosotros e Nueva Espaa esta cos esplndidos debuxos de Maside e os libros das editoriais Cnit, Ulises, Zeus e Teivos. Pasaron moitos anos desde que san de Santiago forza como tantos outros, pero desa cidade, das proximidades da cal proceden as mias races, que o queira ou que non, nacese ou non nela, son para sempre. Nela fun estudante, tuno, revoltoso poltico, e al entre as vellas pedras cubertas de liques, ouro, verde e negro, as fachadas romnicas e barrocas, chuvia e nboa, acendronse os meus primeiros soos, aqueles que quizais nunca se cumprirn, pero que anda son brasa repousada que a mia soidade promete labaradas. II Con Arturo Cuadrado, amigo desde os anos de Compostela, emprendn en Bos Aires varias empresas editoriais. Os dous con outro amigo entraable, Lorenzo Varela, de quen os primeiros poemas vieron desde sa terra aceirada de Lugo, trados por amigos comns, fundamos e diriximos Correo Literario, coa colaboracin de Alberto Girri, Pedro Larralde e Javier Faras (1943-45), coleccins de libros e outras empresas nada comerciais, todas elas en certa maneira, unidas sentimentalmente ra Per ao 666. Unha ra do barrio de San Telmo, dese barrio habitado en grande parte por galegos e portugueses e que leva o nome dun santo de Galicia, Pedro Gonzlez Telmo, que tamn designa a ese copete de luz que nos momentos precursores da treboada adorna a arboradura dos barcos. A capital desa ra branca, gris e ocre, de ceo azul coma toda a cidade, para ns a Imprenta Lpez, que leva o nmero capica 666. Limita ao norte, no 613, coa Editorial Nova, no lugar da cal est Botella al Mar, un caf de esquina e unha froitera de chinos canadenses; ao sur con outras das imprentas das que o nome non vn ao caso; ao oeste, entre as casas de enfronte, cunha misteriosa de cor verde rada, pechada a sa porta desde hai anos con cadeas e cadeado, con reixas nas fiestras que nos verns aparecen cubertas de araas estendendo as sas teas ao sol. O leste lugar inexplorado, creo que en tanto tempo non vimos nunca a outra ra, terra descoecida poderamos consignar, como nos mapas dos sculos XV e XVI. A primeira vez que entrei na Imprenta Lpez, hai mis de dez anos, antes de que modificasen a sa fachada e a sa estrutura interior, acompaando ao pintor Attilio Rossi, ao que axudaba Silvio Baldessari como artista grfico, foi a unha habitacin

17

utilizada para depsito de papel e taller de debuxante e da que dunha das sas paredes penda unha vella gaita intil e encouzada, de cando haba moitos anos os irmns Lpez, ou un deles, don Xon, acompaado dalgn obreiro da tipografa ou das mquinas, representaba como actor afeccionado nos festivais da colectividade galega. A Imprenta Lpez unira xa o seu destino ao dos libros de moitos escritores arxentinos consagrados e novos, de modo que cando se fundaron as importantes empresas editoriais deste pas, como consecuencia sobre todo da guerra de Espaa, atoparon neses grandes talleres todo o necesario para cooperar coa grandeza do movemento editorial que se emprenda. Tipografa e mquinas constantemente renovadas e un equipo de obreiros capaces, dirixidos por Don Xos Manuel Lpez Soto, filio do fundador e propietario da industria, e por Don Pedro Perrotta, ao carn dos cales vieron formndose os fillos de don Xon, Manolo e Xon Lpez. Todos eles temonean por igual, sorteando as borrascas da industria, o traballo dos talleres e os soos dos autores.

Cando, con Cuadrado, quixemos continuar o labor comezado de estudantes en Compostela, editando, sen contas bancarias nin afns comerciais, os libros mis estraos e descoecidos, eses que ningun arrebata nas libreras e que seguen silandeiros o seu destino a travs do tempo, pero que constiten o estilo dunha poca, a flor da historia cultural dun pobo, atopamos nesta imprenta, unha das mis importantes de Sudamrica, o nimo necesario. Desde hai anos, entre as decenas de millares de libros que saen do corno da abundancia da sa seccin expedicin, destinados a editoriais arxentinas, venezolanas, colombianas e doutros moitos pases deste continente, xorden esas magnolias, pola singularidade dos seus textos, que son os libros de Botella al Mar .

Cartel anunciador da Coleccin Hrreo, da editorial Emec Editores de Bos Aires, deseado por Lus Seoane en 1942.

18

Ao cafetucho da esquina de Mxico e Per, entre mensaxeiros da axencia telegrfica de enfronte, obreiros dalgunhas outras, que case sempre se constren nos arredores, e comerciantes de pases nrdicos que recordan paisaxes afastadas a travs do fume das sas pipas, estendemos o reducido tamao da nosa oficina. Al discutimos plans quimricos e novas publicacins acompaados do infaltable cortado, ou algunha vez desa copa dobre de caa rubia do pas. Cos anos vimos, indiferentes, como se enriqueca mis dun camareiro, que deixaba de seguir nese negocio para establecerse como patrn independente nun propio doutro barrio. Algunhas veces, vecios da vidreira, miramos silandeiros para as colas das xentes que esperan o mnibus ou o colectivo ou para ese carrio de changas que ostenta o alcume: Afstate piolloso que vn o peite. Outras charlamos coa vella vendedora de lotera con ollos que reflicten cada da mis decididamente, polos moitos anos de emigrante, a color das follas dos carballos centenarios da montaa galega. Igual encomenda ela ao azar os seus billetes coma ns os nosos libros. III Escribn sen cerimonia algunha sobre das imprentas nas que pasei, por pracer, unha grande cantidade de horas da mia vida. Entre os centos de tapas e ilustracins que fun facendo para moitas grandes e pequenas editoriais, talvez as que mis estime son aquelas primeiras, alegres e candorosas, feitas para algns libros que se imprimiron na imprenta Ns, en Galicia, e as que fixen para Botella al Mar, con p da imprenta Lpez, en Bos Aires; estas ltimas, como as primeiras, realizadas desinteresadamente, e destinadas na sa maiora a novos escritores descoecidos. O ttulo deste libro, onde se reproducen algunhas delas despoxadas dos detalles tipogrficos que as complementaron, parecido a aquel capica que Macedonio Fernndez escribiu nunha carta: Libro de tapas de libro, definindo: a tapa de libro a morada de todo lector. Penso que moitos libros actuais perdurarn como testemuo dunha bela poca da pintura. Pablo Picasso, precursor en tantos xneros artsticos, admirable ilustrador de Ovidio, de Gngora e de Buffon, dixo nunha oportunidade: Tivemos a poca dos ballets rusos, teremos probablemente agora a poca das grandes edicins. Para un pintor ilustrar ou compaxinar un libro unha oportunidade de atopar unha nova expresin. Pola mia parte sentn, precisamente como pintor, a necesidade de facer fermosos libros anda desenvolvndome sempre con mesquios medios econmicos.

19

Cuberta e contracuberta do libro Piel encerrado sueo, de Mara Luisa Biolcati, editado pola editorial Botella al mar con deseo de Lus Seoane.

O que creo ter aportado ao libro en xeral coas mias tapas e debuxos un humor como de cancin popular, xunto a imaxes novas e un alegre sentido da color. Outros atenderon probablemente mis a suts elementos tipogrficos e utilizacin dos recursos aportados polas novidades tcnicas. A min bastoume con destinarlles unha nova expresin visual, e a color, esa color popular, que, co debuxo se se quere, pode lembrar por igual os antigos miniados, as figuras dos naipes, as decoracins da cermica e as lonas pintadas dos circos.

20

Breve crnica en relacin comigo e as artes grficas5

Albert Skira, creador de libros de arte daquela esplndida revista que se chamou Minotaure, asegurou, no catlogo que conmemoraba os seus vinte anos de editor, que un fermoso libro non obra dunha soa persoa, senn o froito do esforzo de todos aqueles que traballan na sa elaboracin. Son varios os artesns que interveen na elaboracin do libro e o esforzo sempre de carcter colectivo. Cada libro ten unha historia, independente do autor e do tema que trata. Unha historia referida sa edicin. Aquel libro que naceu rico, que produciu seguramente un dficit na contabilidade da editorial, a est nunha librera de ltima categora, vendndose en lote, con outros mis modestos que correron igual sorteo Tres libros por dez pesos reza o cartel, sen importar o nome do autor, ttulo ou tema. O libro, anda nestas condicins, mantn o seu segredo interior, a sa historia oculta e unha especie de dignidade que o semella nesas libreras, onde se vende en promiscuidade con discos e outros obxectos, daqueles fidalgos vidos a menos que ostentan no traxe gastado a traza das repetidas limpezas dos tintoretos e que viven unha segunda vida na Corte dos Milagres de calquera cidade. O traxe do libro, a sa tapa, ou a sobrecuberta se anda a conserva, tamn ostenta sinais parecidos de gomas de borrar. A ra Correntes de Bos Aires o Barrio Chino, o Mangue, ou o vello Paseo Coln de moitos libros que esperan o seu rescate. Cada un deles ten, independentemente da historia da sa creacin e do seu actual desamparo, a sa crnica grfica tan digna de ser relatada nalgns casos, como a do Florilge des amours de Ronsard, que ilustrou con esplndidas litografas Matisse e, en oportunidades, moito mis pintoresca. Entre todas as persoas que interveen na confeccin do libro, o que lle imprime carcter definitivo o maquetista, o artista grfico, autor da sa arquitectura e decoracin. Cando comezou o grande movemento editorial arxentino, entre os anos 1938 e 1940, a consecuencia da guerra civil espaola, algns artistas grficos trataron de imprimir personalidade aos libros que saan por primeira vez en cantidade das imprentas de Bos Aires. Tres sobre todo, Atillio Rossi, Jacobo Hermeln, e eu mesmo, desde editoriais distintas, quixemos conseguir esa diferenciacin. 5. SEOANE, Lus, Breve crnica en relacin conmigo y las artes grficas, Segundo Libro de Tapas, Ediciones Bonino, Bos Aires, 1957. 21

Pasaron case vinte anos, e falo de min en relacin con aqueles a quen seguramente debe aportes mis fundamentais o libro arxentino. Mais, cada un de ns, Attilio Rossi, o primeiro, Hermeln, e mis eu, deixou na arquitectura e decoracin do libro industrial arxentino, na creacin de cada un dos que fixo, ou de moitas coleccins deles, o aporte da sa sensibilidade artstica e da sa cultura. Os tres tiveramos que sar, por razns polticas, dos pases onde nos formaramos. Attilio Rossi abandonou a Italia de Mussolini onde dirixira con Cario Dradi Campo grfico6, en Miln, logo de participar en todos os movementos renovadores da tipografa e das artes grficas nesta cidade. Xacobe Hermeln tivo que fuxir do seu pas, Alemaa, como consecuencia das persecucins de Hitler e trouxo consigo, parte da sa experiencia grfica, o seu aporte de notable calgrafo, impoendo nas tapas que fixo o valor abstracto das letras. Pola mia parte, tiven que deixar Galicia, dominada por Franco, onde en contacto cunha pequena imprenta compostel, a da Editorial Ns, espertouse a mia afeccin pola artesana grfica. Tratbase, entn, de editar semanarios polticos e revistas xuvens de arte e literatura que fixesen chegar aos demais o aporte da diferenciacin cultural e sentimental desa terra. Dos tres, s Attilio Rossi puido regresar ao pas da sa formacin; Hermeln finou no desterro e, pola mia parte, veo contemplando desde aquela, desde esta cidade do meu nacemento, o curioso fenmeno poltico da incorporacin paulatina do franquismo ao seo das democracias, sen disimular a sa orixe e violencia. Rossi trouxo ao libro arxentino o seu amor pola medida, o seu rigor xeomtrico e, cos seus grandes coecementos tcnicos, un afn constante de experimentacin. Hermeln aportou a vontade e o vigor que caracterizan o traballo xermnico, o amor ao contraste exclusivo do branco e negro, e o seu sentido, deixamos dito, do valor formal da letra. Pola mia parte, mis instintivo, tratei de servirme do meu coecemento do pasado para as mias experiencias grficas. O gusto polas prehistricas insculturas nas rochas, numerosas en Galicia, polas inscricins dos sarcfagos romanos que tamn al abundan, e polos miniados medievais. (Sobre todo, aqueles do cartulario da catedral compostel, do Tumbo A, e os do Diurnal de Fernando I, que teen as pxinas epigrficas mis ricas da antiga librera espaola, ao dicir do especialista Domnguez Bordona, e onde existe unha inicial, a B, que segundo o romanista norteamericano Kingsley Porter, a mis bela B de cantas foron feitas polos calgrafos europeos nos sculos medios; tendo en conta que a B a letra mis representativa do alfabeto latino nos manuscritos do Salterio, pois inicia moitos dos seus versculos e as sas principais divisins). Con ese gusto foi a color o que mis me preocupou sempre na decoracin e diagramacin do libro. A color, tamn o negro, gris e branco da pxina.

22

Existan desde logo impresores que realizaran fermosos libros para biblifilos, magnficos debuxantes que ilustraron este tipo de libro e que fixeron o aporte do seu talento a moitas edicins de autor. O noso propsito era distinto. Consista en crear libros e coleccins para as grandes editoriais que se formaban con outro sentido formal e no que non se excluse a personalidade do artista grfico, e imprimndolle un carcter diferencial no mercado do mundo. Os tres coecamos moitas das experiencias fundamentais realizadas en Europa a partir dos modernistas, as de Mnic, as anteriores dos prerrafaelistas, e as de William Morris, e sobre todo as que seguiron primeira guerra mundial. Realizaramos, ou coecimolas desde tres puntos afastados de Europa, moitas das experiencias mis recentes daquela, algunhas das cales constiten anda unha novidade, despois de trinta anos, nalgunhas partes de Amrica. Utilizaramos a medida de ouro, a impresin en papel de farrapos, suprimindo as maisculas, supresin iniciada, creo arredor de 1925 en Alemaa, seguramente como reaccin ao excesivo nmero de maisculas na ortografa do seu idioma e usada en Espaa poucos anos despois nalgunhas publicacins de literatura e arte novo, sobre todo nas da Gaceta de Arte de Canarias, onde con outros libros valiosos se publicou unha das primeiras monografas sobre o pintor W. Baumeister e tamn usando para as carautas os corpos 10 ou 12 como un alarde de distincin e austeridade, utilizando o que chamabamos tipo universal como mis claro e definitivo. Coeciamos as experiencias tipogrficas futuristas e cubistas, as rusas de arredor de 1920, as de El Lissitzky, as de Werkman en Holanda, os traballos modernistas-gticos do escultor e gravador Eric Gill, a nova tendencia entn dos construtivistas alemns, os ensaios do letn Niklaus Strunke, os de Herbert Bayer no Bauhaus, e case todos os estudos de composicin grfica, de contrastes de tons e pticos que logo an influr notablemente na pintura e as artes plsticas en xeral. Rossi, que foi un dos primeiros defensores da arte abstracta en Bos Aires, autor de numerosas notas de crtica artstica na revista Sur, aplicou algns destes coecementos no catlogo da imprenta Lpez publicado en 1942, que se titulou Cmo se imprime un libro. Xacobe Hermeln, mis fiel caligrafa, que constituu a sa maior vocacin e a sa maior arte, non puido desligarse da influencia que exerca no seu gusto o alfabeto gtico e o pblico coeceu o alto valor do seu labor na exposicin pstuma que da sa obra se realizou nesta capital, hai algns anos, polo Instituto de Arte Moderna. En canto a min, pouco adepto a subordinar a mia arte a canon algn, prefern deixarme guiar case sempre pola intuicin, polas mesmas leis que arredor de 1930 me facan gustar das experiencias post-expresionistas e post-cubistas, sempre en relacin con outros gustos mis permanentes. Estes libros e coleccins, dos que orientamos a sa arquitectura, adoitronse imprimir en mquinas vellas e anticuadas, que agora, vinte anos mis tarde, son, naturalmente, mis decrpitas

23

e antigas malia da vontade progresista dalgns industriais grficos. Na actualidade, superada aquela etapa, un ncleo de artistas destacan o seu gusto na artesana tipogrfica (Silvio Baldessari, Bonomi, Cerd Carretero, Cotta, Gonda, Alfredo Hlito, Carlos Hirsch, Iaquinandi, Maldonado, Mndez Mosquera, Lidy Pratto, Rebuffo, Rosarivo, etc.) e fan posible, anda a pesar dese estancamento tcnico, a distincin do libro arxentino. Naquela imprenta compostel Ns que me refern no meu primeiro Libro de Ta pas, onde pasaba parte do meu tempo alternando os faladoiros de caf e as reunins clandestinas de estudantes e obreiros cos meus descansos de estudante de Dereito, fixen para semanarios revolucionarios e autonomistas, como Claridad, Ser, a revista Universitarios, os meus primeiros intentos de composicin tipogrfica. O gravado en linleum, impreso en negro sobre papel de color, atravesaba algunha que outra vez, como a franxa dunha bandeira, a primeira pxina de Claridad. Os meus recursos tipogrficos, limitados modestia da imprenta, utilizbaos mesturando na composicin os tipos mis antigos con filetes e orlas, algns dos cales perduraban noutras imprentas daquela cidade desde os sculos XVII e XVIII, revoltos nas caixas cos de estilo modernista, adquiridos polos seus propietarios a principios do sculo. Adornos e vietas neoclsicas e romnticas servan tamn para outras experiencias. Gozabamos deses efectos visuais tanto coma os surrealistas franceses buscando parecidos fins tipogrficos, anda que guiados dun afn distinto no ensaio, pois, pola nosa parte, non a unido imposicin de programa esttico algn. Os nosos carteis, os que faciamos para pegar nas paredes burlando a vixilancia policial, ou como anuncio dalgunhas conferencias universitarias, estaban realizados polo procedemento do estarcido, ou tamn gravados ao linleo, a veces do modo rudo que moitos anos despois gustaran aos partidarios de Jean Dubuffet e da sa arte bruta posible que nas bibliotecas expurgadas de Galicia se conserve algo desta obra inxenua, sincera e limpa, que se faca daquela nunha e noutra cidade dese pas? En Guin e en Yunque, nas que tamn colaborabamos con outros compaeiros, facanse alardes tipogrficos parecidos. Que foi daqueles libros de poemas dos que coloreabamos as tapas a man con menos solemnidade cs pequenos beatos? No pequeno rastro prximo Universidade, se contina existindo, ou nas libreras de vello, seguro que non se encontren mostras daquela inquietude. En cambio, nas libreras das ras de Correntes de Bos Aires, nesas onde a lectura dos ttulos se une na mente aos ripios das cancins de discos populares, ou ao ritmo da cancin bailable de moda, dun bugui ou dun rock,

24

podemos ver asomar, entre o montn de libros de moitas nacionalidades e temas, un anaco dalgn daqueles que diagramamos e lle fixemos a tapa. Est con outros amoreado de calquera xeito, e, sobre el, sobre todos eles, colocado coma unha cruz no cemiterio, est o cartel que di: Tres por dez pesos. Se non o silencio, polo rudo dos discos, o lixo, polo menos, neos e envlveos, mentres nas principais libreras do centro da cidade, as vidreiras adrnanse cada vez mis, con notables libros de arte e de fotografas que son, ao dicir de Frangois Gali, os libros de hora da nosa poca. Entre eles, as nosas tapas, quizais luzan como as calndulas e alels entre as caixas de plstico das orqudeas.

25

Manifiesto del Laboratorio de Formas de Galicia7

- El LABORATORIO DE FORMAS, nacido en la Galicia emigrada como producto de la voluntad de dos artistas, se propone el estudio de las formas desarrolladas en el pasado gallego y las que continan vigentes, heredadas de ese pasado, en el presente. Testigo del cansancio producido por los ltimos ideales cosmopolitas de algunas escuelas, el LABORATORIO se propone encontrar en esas formas olvidadas que tuvieron vigencia durante siglos, y en las que perduran heredadas, los signos de su propio sistema de expresin. - El LABORATORIO DE FORMAS DE GALlCIA registra un largo nmero de intentos y teoras que van desde John Ruskin y William Morris, desde los racionalistas y constructivistas rusos, hasta las ltimas experiencias de Toms Maldonado, 1. Sutherland, T. Johnson, etc., pasando por el ejemplo clsico del Bauhaus. Pero, los propsitos que guan al LABORATORIO y la teora que sustenta, han de incluir, adems del significado, el origen de las formas tratando de no someterse al cosmopolitismo a que antes nos referamos, por respeto al hombre, analizando aquellas que distinguen de antiguo el arte de Galicia, teniendo en cuenta las experiencias annimas que inventaron hace centenares de aos formas an actuales y que adquirieron particularidad gallega. - El LABORATORIO DE FORMAS DE GALlCIA dej su perodo de conversaciones previas y de formulaciones tericas, y, colaborando con Cermicas del Castro cuenta ya en su haber con dos importantes realizaciones: el renacimiento de la cermica de Sargadelos, la empresa industrial de ms importancia y prestigio del pasado gallego, que represent al mismo tiempo una de sus mayores frustraciones, y la creacin del Museo Carlos Maside, que aspira a recoger la obra y la documentacin del movimiento renovador del arte gallego contemporneo, convirtindose en un verdadero centro de informacin y archivo relativo a las ideas estticas de Galicia y a la difusin dentro de ella de los movimientos universales del arte. - El LABORATORIO DE FORMAS se propone hacerse notar ms por sus reali6. SEOANE, Lus, Breve crnica en relacin conmigo y las artes grficas, Segundo Libro de Tapas, Ediciones Bonino, Bos Aires, 1957.

26

zaciones que por formulaciones tericas, mostrando siempre su simpata por las artes populares. El LABORATORIO estar presente all donde existan problemas en relacin con sus fines, sin ms limitaciones que las ticas, y mantendr un sistema abierto a la evolucin de las ideas referidas al arte, a las formas, al diseo y al futuro.

27