NEDEN TAHA AKYOL

Atatrkn dnemi toplumun geneli asndan hl kapal bir kutudur. Onun, spordan mzie hayatn pek ok alanndaki vecizelerini biliriz ama bu toplumun en temel meselesi olan demokrasi, hukuk ve yarg konularndaki dncelerini ve yaklamn bilmeyiz. Sanki Atatrk demokrasi, hukuk ve yarg konularnda hi konumamtr. Ama yle deil. Gazeteci, yazar, aratrmac Taha Akyol bir ilki gerekletirdi ve Atatrkn resm kaynaklarda yer almayan konumalarn arivlere ve belgelere inerek ortaya kard. Atatrkn demokrasi, hukuk ve yargyla ilikisini ve bunun gnmz Trkiyesine etkisini btn berraklyla gzler nne serdi. Taha Akyolun, Atatrkn ve Kemalizmin iini dolduran bu muhteem almas, Atatrkn htilal Hukuku adyla Doan Kitaptan yeni kt. Acaba Atatrk milli egemenlik, demokrasi, hak ve hrriyetler, hukuk, yarg konularnda neler dedi? Bu kavramlarn iini nasl doldurdu? Atatrkn bamsz ve tarafsz yargya bak neydi? Nasl bir yarg istedi? Atatrk batan beri nasl bir sistem tasarlad? Kendisine kar kld m? Kar kanlara ne oldu? 1920de alan Meclis 1925e dek neler tartt? Cumhuriyetin ilan ve anayasalar nasl yapld? Muhalefet ne istedi? Kemalistler ne dedi? 1925ten 1938e dek nasl bir yasama organ ve yarg oluturuldu? Hukuk nasl iktidarn hizmetine sokuldu? Hangi kanunlar, kim ve kimler iin, niye karld? Nutukta yaplan sulamalar gerek miydi? Taha Akyol, btn bu sorulara belgelere dayanan ok net, ok arpc cevaplar verdi.

Taha Akyol: Atatrkler Hitler hayranyd Taha Akyolla yaptmz ve dn birinci blmn yaymladmz konumay bugn kaldmz yerden srdryoruz. Atatrk, liberal cumhuriyet isteyenlerin Mecliste olmad bir srada Cumhuriyetin ilanyla ilgili tasary Meclise getiriyor. Ayn zamanda o tasarda cumhurbakanna ar yetkiler veriliyor. Olay budur!. Yargnn otoriteye hizmet etmesini istiyor Atatrk. Hkimler, inklba hizmet etmelidir diyor. Onlar da hizmet ediyor. Ankara Hukuk Fakltesi bunun iin alyor. lkede buna gre bir yarg sistemi oluturuluyor. Yargtayn hl ilkelerimiz diye resm deklarasyonu var. Birinci ilke, Atatrk ilke ve inklplar! Adalet anlay bakmndan ok yanl! Yargtayn temel ilkeleri adalet ve tarafszlk olur! Vatanda hak ve hrriyetleri olur! *** NEE DZEL: Atatrkn htilal Hukuku isimli yeni kitabnzda, nl Kemalistlerden biri, dnyada ilk eflik sistemini Atatrkn kurduunu ve Mussolini ve Hitlerin Atatrkten etkilendiini sylyor...

TAHA AKYOL: Prof. Vasfi Rait Sevig, 1938 basml Anayasa kitabnda yazyor bunu. Bir de sadece o deil, Yakup Kadri de... Atatrk hayattayken Falih Rfk da yazyor bunu. Biz, gazeteci olarak Hitleri ziyarete gittik. Hitler, ben M. Kemalin rencisiyim dedi diyor Falih Rfk. Ben Hitlerin korkun egosunun byle bir ey syleyeceini tahmin etmiyorum ama u var. Bu satrlar yazlrken, Hitlerin akbeti de henz belli deildi. Onun iin de, 1930larda Kemalistlerde grlen Hitler ve Mussolini hayranl ya da takdirkrl, bu liderlerin kurduklar otoriter sistemle ilgilidir.

Peki, Atatrk, Cumhuriyetin en bandan itibaren bir otoriter tek adam sistemi kurmak iin mi urayor? Bir kere u yetkiler var. Atatrk, Meclisi seiyor. stiklal Mahkemeleri yoluyla yarglama yaplyor. Meclisin onay olmadan idamlar yaplabiliyor. yle ki, 1924 Anayasasnda milletvekillerinin dokunulmazl var ama Kazm Karabekir dokunulmazl kaldrlmadan tutuklanyor! O srada smet Paa Bavekil. Karabekiri idamdan kurtarmaya alyor ama stiklal Mahkemesi, Karabekiri savunuyor diye smet Paa hakknda da tutuklama karar veriyor.

stiklal Mahkemeleri Atatrkten habersiz smet Paa hakknda byle bir uygulama yapabilir mi? Yapamaz. Atatrk, smet Paay zmire arp konuuyor. smet Paa boyun emek zorunda kalyor ve Karabekirin tutuklanmasn hakl buluyor. Ama i karar safhasna gelince tekrar Atatrkle grp Karabekiri kurtaryor. Aslnda Atatrk ile smet Paa arasndaki u fark nemlidir. Atatrk hayat boyunca Fransz ihtilaline ok nem vermi ve onu referans yapmtr. smet Paann ise Fransz ihtilali hakknda tek sz yoktur. Onun hayran olduu sistem ngiliz demokrasisidir.

smet Paa liberal mi? Krtlere ynelik ok sert nlemler neren, nl Dou Raporunu yazan, Dersim katliamnda byk rol oynayan smet Paa deil midir?

Evet. Yl 1925... ark isyan km, Atatrk ok sert nlemler istiyor. Gerek bir liberal olan bavekil Fethi Bey, Ben hrriyetperver bir insanm. Bunlar yapamam diyor ve istifa ediyor. smet Paa ise hazr! Nasl hazr?

Fethi Bey Babakanken Atatrkle grerek Takrir-i Skn Kanununu hazrlamlar. Bu kanundan ilk yarglanan eyh Sait oluyor. Arkasndan zmir Suikast davasnn sanklar ve ttihatlar yarglanyor. Takrir-i Skn Kanununa dayanarak herkesi stiklal Mahkemelerinde yarglyorlar. smet Paa hem stiklal Mahkemelerinin ve Takrir-i Skn Kanununun en ahin uygulamaycsdr! Hem de bu

mahkemeleri kaldrmaya Atatrk o ikna etmitir. Karabekiri idamdan kurtarm, Rauf Orbay aklamtr. 1946da demokrasiye geme kararn verebilecek bir potansiyele de sahiptir. Yapmayabilirdi 1946da Siz kitabnzda, Karabekirin stiklal Mahkemesinde smet Paa yarglanmasnn yoksa orduda bunu. huzursuzluk mi?

yarattn, insanlarn, tutuklanan paalara alkl sevgi gsterilerinde bulunduunu yazyorsunuz. Karabekiri gerekten kurtaran m ordunun destei

Onun da pay var. smet Paa, Karabekiri idamdan kurtarmak iin Atatrke gidiyor. Yapmayalm... Orduda huzursuzluk kar. Brakalm... Karabekir kesine ekilir, siyasetle uramaz diyor. Atatrk de peki diyor ve mahkemenin hkimi Kel Aliye sylyor. Karabekir beraat ettiriliyor ve stanbulda kkne ekiliyor.

stiklal Mahkemeleri, sadece Meclisteki Terakki Perver Frkas muhalefetini deil, Meclis dndaki ttihatlar da tasfiye ediyor. Atatrke ynelik zmir Suikastna karmad ok ak olan eski Maliye Nazr Cavit Bey, suikasta kart bahanesiyle idam ediliyor. smet Paa onu da kurtarmaya alyor mu?

u kadarn biliyorum. smet Paa, sonradan aktard hatralarnda bu olaya zldn sylyor. Zafer Toprakn deyimiyle, Trkiyede modern maliye sistemini kuran ok deerli bir adamdr Cavit Bey. Muhalif olabilir diye idam ediliyor. ttihat deyince, gnmzde hep akla Jakoben, eli silahl, diktatr tipler geliyor. ttihatlarn bylesi var ama onlarn arasnda Cavit Bey gibi liberaller de var. Cavit Bey, Ermeni tehcirine karyd. Mesela Karabekir de ttihatdr ama btn kitaplarnda ttihat-Terakki liderlerini eletirir. ttihat-Terakkinin bir liberal kanadnn olduunu akldan karmamak lazm. Ama gene Peki... de Cumhuriyet, hkim Atatrkn renk kurmay silahl istedii bir Jakoben sistem miydi gruptur iin bandan tabii. beri?

Milli Mcadele srasnda Atatrkn cumhuriyeti ktleyen szleri vardr. nk eer o srada cumhuriyet deseydi, Milli Mcadele etrafnda salanan birlik hemen dalrd.

Milli Mcadele, lkenin, saltanatn ve hilafetin kurtarlmas iin yapld, onun iin mi? Evet. Aslnda Cumhuriyetin kuruluu Trkiyede iyi incelenmemi bir konu. Bakn... O dnemde Mecliste cumhuriyete kar kimse yoktu. Saltanat oybirliiyle kaldrld! Sonradan saltanat olarak sulanan Milli Mcadele kahramanlar Kazm Karabekir, Rauf Orbay, saltanatn kaldrlmas iin Mecliste nerge verenlerin banda geliyorlard. ksacas Mecliste herkes cumhuriyet olsun diyordu.

Tartma

hangi

noktada

kyordu?

Tartma u noktada kyordu. Muhalifler, Cumhuriyet, kuvvetler ayrln kabul etsin istiyorlard. lan edilecek cumhuriyette, reisicumhur parti bakan olmasn. Cumhurbakan istedii zaman Meclisi feshedip seimlere gidemesin. Bakumandanlk, cumhurbakan deil, Meclis tarafndan temsil edilsin diyorlard. Kemalistler ise tam tersini istiyordu. Yoksa Mecliste kimse, halifeyi geri aralm, onu padiah Evet... Asl tartma, btn yetkileri M. kemal Paada toplayan bir cumhurbakanl m olsun, yoksa M. Kemalin yetkilerini azaltp, bu yetkileri Meclise verecek bir cumhurbakanl m olsun? meselesi zerine Kim, yaplyordu. Ve, nasl Cumhuriyetin ilan aceleye aceleye getirildi. getirdi? yapalm demiyordu. Asl tartma...

Ders kitaplarnda anlatld gibi padiah gl bir grup vard da, Atatrk onlarn elinden ekti cumhuriyeti kurtard gibi deil olay! Bir yanda liberal cumhuriyet isteyenler var. Bunlar, muhafazakrlar ve liberaller. Dier yanda, devrimci-otoriter bir cumhuriyet isteyenler var. te Atatrk, liberal cumhuriyet isteyenlerin Mecliste olmad bir srada cumhuriyete ilikin tasary Meclise getiriyor. Ayn zamanda o tasarda cumhurbakanna da ar yetkiler veriliyor. Olay budur! Yani kavga cumhurbakannn Tam yetkileri ne olacak konusunda ne veriliyor. Ekim 1923... yaanyor?

olarak

1924 Anayasasn hazrlayan komisyon alyor. Herkes, bu komisyon bir anayasa tasars hazrlayacak ve bunun iinde cumhurbakannn yetkileri de olacak, Meclis olarak hep birlikte oturup bunu tartacaz diye bekliyor. Tam o srada M. Kemal bir hkmet krizi karyor. Herkes bir yerlere dalm ve bu krizle megulken, M. Kemal Cumhuriyeti ilan eden tasary Meclise getiriyor. Bylece cumhurbakanna, bakumandanlk ve Meclisi fesih yetkisi veriliyor. Cumhurbakan partili olabiliyor. Muhalefet ne yapyor?

Muhalefetin haberi yok. Ertesi gn Cumhuriyetin ilan edileceini, sadece Atatrkn haber verdii mebuslar biliyor. Cumhuriyet ilan edilirken onlar Mecliste deiller. nk hkmet krizi kt diye herkes dalyor. Bir ksm stanbula gidiyor. Hkmet kriziyle meguller. Sonunda Cumhuriyet 158

milletvekiliyle ilan ediliyor ve Cumhurbakan seiliyor. Hlbuki 258 milletvekilinin olmas lazm. Ksacas Atatrk, Mecliste liberallerin tartma karmasna meydan vermeden, btn yetkilerin cumhurbakannda Buna topland kar bir formlle kanlar Cumhuriyeti oluyor ilan ediyor! mu?

Rauf Orbay kar kyor. Partiye arlyor ve sorgulanyor. Ar hakaretlere maruz kalyor. Karabekir kar kyor. Ahmet Emin Yalman, Hseyin Cahit de eletiriyorlar. Eer itiraz edecek mebuslar o gn Mecliste olsalard, durum deiirdi. Bunlar, yetkilerin tek adamn elinde toplanmasn nlemek iin zaten mcadele ediyorlard ama hibiri o srada Mecliste deiller. Liberallerden sadece Nide Milletvekili Ebubekir Hazm Bey o gn Mecliste. O, cumhurbakannn Meclisi fesih yetkisine muhalefet Atatrk yarg bamszln da erhi kabul etmiyor. Nasl bir yarg koyuyor... istiyor?

Atatrk inklbn emrinde bir yarg istiyor. Mesela apka Kanununun uygulanmasnda adli mahkemelere gvenilmedii iin stiklal Mahkemeleri devreye sokuluyor. Mesela halkn, Serbest Frkaya oy vermesi nleniyor... Hadiseler oluyor... zmir, Denizli ve Antakyadaki mahkemeler, bunlar serbest brakyor. Fethi Bey, Mecliste yapt konumada yargnn adil ve tarafsz tavrna teekkr ediyor. Atatrk ise yargnn bu tavrndan ikyet ediyor. Byle olmaz. Hkimler, inklba hizmet etmelidir Atatrk ilke ve inklplar demek, devletin menfaatini nde tutmak demek diyor. mi?

yledir. Devletin menfaati, otoritenin stnl... Atatrkn hkimlere hitaben yapt pek ok konumasnda, devlet ve hkmet otoritesinden korkulmas gerektiine dair szleri vardr. Bu bir ihtilal hukukudur! Normal bir rejimde evrimle gelien normal bir hukuk sistemi deildir bu. Onun iin de Jakobendir. Atatrk, Ocak 1921de Mecliste yapt uzun konumasnda, Vatandan ilerine ilikin konularda mahkemeler bamszdr. Kimse mdahale etmesin. Ama siyasi konularda yarg yrtmeye Atatrk dneminde hi baldr bamsz yarg oldu diyor. mu?

Belki olmutur. Ama ben size pek ok baml yarg rnei verebilirim. Atatrk, yargnn otoriteye, inklba hizmet etmesini istiyor. Yarg da inklba hizmet ediyor. Ankara Hukuk Fakltesi onun iin alyor ve eitim ona gre yaplyor ve lkede ona gre bir yarg sistemi oluturuluyor.

Atatrkn

bu

baml

yarg

anlaynn,

bugne

ulaan

etkileri

var

m?

Elbette. Mesela 28 ubat yargs... Ben bugnk zel yetkili mahkemelerden de ok rahatszm. Mutlak g suiistimale msaittir. Mutlak g yozlatrr. Raymond Aron, Fransa gibi devrim geiren lkelerde tarafsz yarg kltr ok gecikerek yerleiyor der. Mesela Bizde Yargtayn ilkelerimiz diye bir resm deklarasyonu var. Birinci ilke, Atatrk ilke ve inklplar... Adalet anlay bakmndan ok yanl bir ey bu. Yargtayn temel ilkeleri adalet olur, tarafszlk olur, vatanda hak ve hrriyetleri olur. Temel ilkeniz bunlar deilse, 301. Maddeden bir dava nnze geldiinde siz nasl karar verirsiniz? Problem ite orada ortaya kyor. Mesela Atatrk dneminde gemie yryen ceza kanunlar karld! Gemie yryen ceza kanunu karmak hukukun temel ilkesine kar deil midir?

stiklal Mahkemeleri gemie yryen uygulamalar yaptlar. Ayn eyi, 27 Maysta inklp hocalar da yapt. nklp dnemlerinde gemie yryen kanunlar karlabilir dediler ve Menderesi asmak iin gemie yryen kanun karld. Bakn... Ben Atatrke saygl davranlmas gerektiine inanyorum. Atatrk milli kahraman, milli simge! Bunlarn hepsi doru... Ama siz, Atatrkn o dnemdeki metotlarn bugn de byle kutsadnz zaman, ite byle gemie yryen kanunlar karyorsunuz. stiklal stiklal Mahkemelerini ycelterek bugn Trkiyede hl adil bir cumhuriyet kim tesis edilemez. yceltiyor?

Mahkemelerini

Btn inklp tarihi kitaplar yceltiyor. rtica ezdi deniyor. Nutukta stiklal Mahkemeleri hakknda ok vg vardr. Cumhuriyetin penesi asileri, mrtecileri, isyanclar ezdi diye ifadeler vardr. Onun iin Nutuku bir doktrin kitab olarak deil, tarih ve siyasi bir belge olarak okumak lazm... Nutuku, 1927de artk btn muhalefetin tasfiye edildii, basnn susturulduu, kimsenin konuamad ve cevap veremedii bir ortamda Cumhuriyet Halk Partisinin kongresinde alt gnde okuyor Atatrk. Bu durumda bir dnemin tarihi sadece bir kiinin bak asyla oluturulmu olmuyor mu?

Nutuk, Halk Frkas tarafndan da onayland ve partinin gr oldu. Kazm Karabekir, Ali Fuat
Cebesoy, Rauf Orbay o devirde saygn isimler. Siz bunlar 1925te ellerine kelepe vurup hapse atmsnz. 1927deNutuku okuduunuz zaman, bu yaplan hakl gstermek iin onlara hain, padiah, mrteci demeniz lazmd. Dendi de! Nutuk, Atatrkn kurduu tek partili Cumhuriyeti merulatrmak iin syledii bir siyasi sylevdir. Biz farkl bir tarih olduunu, ancak 1950lerden itibaren kmaya balayan hatralardan renebildik. Atatrke sevgisi saygs besbelli olan isim evket Sreyya bile Nutuk siyasi bir vesikadr diyor. Nutukun iinde ok nemli belgeler vardr ama her

belge Nutukta hangi belgeler

yoktur. yok?

Mesela Nutukta, Erzurum Kongresinde Manda ve himaye kabul edilemez diye bir maddenin kabul edildii yazl. Oysa byle bir madde yok. Aksine, manda fikri reddedilmekle beraber, tarafsz bir devletin Trkiyeye yardm etmesinin kabul edilecei fikri var orada.

Atatrk niye Erzurum Kongresinde manda ve himaye kabul edilemez diye bir madde olduunu ne karyor peki?

Rauf Bey gibi muhalifleri mandaclkla sulamak iin... Ama Nutukta smet Paann adn zikretmez. Oysa smet Paa da manda yanls. Rauf Bey ise kesinlikle mandaya karyd. Sivas Kongresinde mandann kabul edilmesini bir ara takrir vererek nleyen Rauf Beydir. Atatrkn de Sivas Kongresinde mandaya kar tek bir cmlesi yoktur.

Bunlar Nutukta yok ama... Peki bize okutulduu zere, Halide Edip mandac myd? Yanl bir soru bu. nk manda kavramna bugn verilen anlamla o gn verilen anlam farkl. lkeyi, kurtulu savayla m yoksa diplomasi yoluyla m kurtaralm, yani Amerikadan destek alarak m kurtulalm araydr bu. Balangta Atatrkn kendisi de siyasetle kurtulalm grndeydi. Milli Mcadeleyi dnmyordu. Harbiye nazr olmak istiyordu. stanbulda hibir ey yaplamayaca grldkten Ne sonra... oldu?

Anadoluda Milli Mcadele balad. Mandac denenler de bir sre sonra Milli Mcadeleyi canla bala desteklediler zaten... Mesela smet Paa, Halide Edip byledir. Bu yzden eer siz, bir dnemde Trkiyenin k iin Amerikadan destek alalm grne mandaclk derseniz, bu mantkla gnmzde Evet... Bunu isteyenlerden biri de smet Paadr. Karabekir, smet Paann bu konuda yazd mektubu stiklal Harbimiz kitabnda yaymlad. AmaNutukta mandaclar saylrken smet Paa yoktur... Trkiyenin Anadoluda balatlacak bir silahl milli mcadeleyle kurtulabileceini ilk dnen isim Karabekirdir. AByi savunan liberaller de dhil herkes mandac olur. Dedim ya...

Bugn 1921 Anayasas da ok yceltiliyor... Atatrk 1921 Anayasasn neye gre ekillendiriyor? 23 Nisan 1920de alan Meclis demokratiktir, ok seslidir. Bu yzden vlmeye layktr ama, 1921 ve 1924 anayasalarnn yceltilmesinin bir hukuki temeli yoktur. Bu bir muhafazakr romantizmdir. Trkiyenin bugn 21 ve 24 anayasalarndan alabilecei bir ey yok. Bizde en liberal anayasa 1876 Merutiyet Anayasasdr. nk temel saiki, padiahn yetkilerini snrlamaktr. Yani devleti, iktidar snrlamaktr. 1924 Anayasasnn temel saiki nedir?

1924 Anayasasnn temel saiki, iktidarn gcn, inklbn otoritesini arttrmaktr. Atatrk dneminde liberallerin ikide bir Osmanl Meclisinin yapt Kanun-i Esasiyi referans gstermeleri bundandr. Kanun-i Esasiye gre stiklal Mahkemeleri gibi fevkalade mahkemeler kurulamaz. Belli bir olay yarglamak iin yeni bir mahkeme kurulamaz. Mesela bu ilkeyi 1924 Anayasasna almadlar. Atatrk 1921 Anayasasn neye gre ekillendiriyor diye sormutum.

Atatrk 1921 Anayasasn kuran ayetleri gibi retmek lazm diyor. nk bu anayasa, hkimiyeti stanbuldan alp Ankaraya veriyor. Ama buna tam bir anayasa demek mmkn deildir. Bunda, bir anayasada olmas gereken temel hak ve zgrlkler ve yarg konular yoktur mesela. Bir gei dnemi anayasasdr Kendi bu. Atatrkn 1924 Anayasasn ise ven, Niye savunan hibir sz yok.

anayasas...

vmyor?

nk 1924 Anayasas eksikliklerine ramen modern bir anayasayd ve bu anayasada ister istemez temel hak ve hrriyetler, basn hrriyeti, yarg bamszl, dokunulmazlk gibi baz modern unsurlar olmak durumundayd. Dolaysyla 1924 Anayasasna referansta bulunmak, inklp otoriteyi snrlard. Hlbuki inklbn otoritesi, anayasann ve kanunun da stndeydi. Nitekim rejim, bu anayasann maddelerini kullanmad. Ama muhalefet kulland. Liberaller, Dersim Kanununa kar karken, 1924 Anayasasna aykr dediler. ktidar ise, devlet menfaati bunu gerektiriyor dedi