1 l. GR Gnmzde bilim ve teknoloji hzla gelimektedir.

zellikle elektronik ve bilgisayar teknolojisindeki ba dndrc gelimeden tm sektrler gibi tekstil sektr de nemli lde nasibini almtr. Mikroprosesr denilen mini bilgisayarlar gerek boyutlarnn ok klmesi gerekse ilevleri ok hassas biimde yerine getirebilmeleri sebebiyle tekstilin bir ok alannda kendisine uygulama alan yaratmtr.

ekil 1. Dornier Kancal Dokuma Makinas

Dier bir endstride ise ok farkl parametreleri lebilen ve ok hassas alabilen lme elemanlar gelitirilmitir. rnein yk hcrelerinin tekstil makinalarnda kullanm olduka yaygndr. Yine yer deitirme sensrleri ile de ok hassas lmler yaplabiliyor. zellikle dokuma ilemi esnasnda zg gerginliinin kontrolnde kullanmlar giderek yaygnlamaktadr. Tekstil prosesleri asndan bir dier nemli parametre ise hzdr. Hzn lm ve kontrol iinde bir ok lme sistemi gelitirilmitir. Makine zerinde btn bu parametrelerin lmnden ve bilgiye evrilmesinden sonra sra bu bilginin kullanlmasna gelir. Makine zerinde yaplan btn bu lmler ve almalar daha kaliteli ve daha ekonomik bir retimi gerekletirmek iin yaplr. Alnan bu lm deerleri, en hzl ve en hassas bir biimde kullanlmas ile bir anlam kazanr. Gnmzde btn bu gelimelerin nda makine zerinde bir otomatik kontrol sistemi yardmyla gelen bilgiler deerlendirilir ve prosesin devam iin gerekli komut retilir. te bu aamada yani gelen verilerin alnp deerlendirilmesi aamasnda karmza kan otomatik kontrol sistemleri artk gnmzde retim temel nitelerinden biri haline gelmitir.

2 Otomatik kontrol sistemlerinde ama hatann en aza indirilmesidir. Gnmz artlarnn gerektirdii kaliteli mal retiminin gerekletirilebilmesi iin otomatik kontrol sistemlerinin gereklilii aka grlmektedir. Endstriyel srelerdeki bu gelimeler ve sfr hata ilkesinden hareketle otomatik kontrol yaklamlar ilk sre ierisindeki hatalarn dzeltilmesi bakmndan insanlara gre daha baarl olmutur ve hatalarn dzeltilmesi daha ksa zamanlar almtr. Otomatik kontrol sistemlerinde meydana gelen gelimelerle birlikte kontrol ilemlerinde mekanik, pnmatik, hidrolik, elektronik ve bilgisayar sistemleri kullanlmaya balanmtr. Otomatik kontroln ilemsel biiminde meydana gelen gelimeler bugn bilgisayar kontrol sistemlerin n plana kmasn sebep olmutur. Dokuma ve dokuma hazrlk makinalarnda prosesin en iyi biimde devam iin eitli parametreler llerek kontrol edilir. Bunlar, Gerginlik Hz Scaklk Basn Uzama pH Viskozite Seviye ' dir. Bu parametrelerin mmkn olduunca hassas lm ve en hzl ekilde deerlendirilip kullanlmas ile prosesin daha az hata ile daha verimli yaplabilmesi salanabilir. te bu almada bu ilemin otomatik kontrol sistemi ile nasl ve ne derecede etkili olduu zerinde durulmutur. 2. OTOMATK KONTROL SSTEMLER HAKKINDA GENEL BLGLER Denetim sistemleri ile ilgili konulara ayrntl bir ekilde gemeden nce konunun iyi bir

ekilde anlalmas asndan baz nemli ifadelerin tanmlarn yapmak yerinde olacaktr. Bir denetim sistemi bir takm elamanlarn karlkl ekilde birbirine balanmasndan meydana gelmitir. Bu sistem elemanlarn birbirlerine giri ve klar yoluyla balanmtr. Sistem : Genel anlamda ; bir btn oluturacak ekilde karlkl olarak birbirine bal elamanlar toplamdr diye tanmlanabilir. Fiziksel anlamda; bir amac gerekletirmek iin

3 dzenlenmi ve btn bir birim olarak hareket etmek zere birletiren etkileimli yada ilikili fiziksel elemanlar dzenidir. Denetim (Kontrol) : Kelime olarak ayarlamak, dzenlemek, yneltmek veya kumanda etmek anlamlarna gelmektedir. Bir sistemde denetim faaliyetleri insan giriimi olmakszn nceden belirlenen bir amaca gre denetleniyor ve ynlendiriliyor ise bu tr kontrole de otomatik kontrol ad verilir. Denetim Sistemi : Kendisini veya dier bir sistemi kumanda etmek, ynlendirmek veya ayarlamak zere birletiren fiziksel organlar kmesidir. Mhendislik asndan denetim sistemi, en az veya hibir insan giriimi gerektirmeyecek ekilde, arzu edilen ilevleri ve sonular salamak zere bir araya getiren makine, sre ve dier aygt donanmlarnn otomatik olarak almasn ifade eder. Denetim sistemleri, denetlenen niceliklerin deerlerini sabit tutar yada bu deerleri, nceden belirlenmi biimde deimesini salar. Giri : Denetim sisteminden belli bir cevap almak zere bir d enerji kaynandan sisteme uygulanan uyardr. k : Denetim sisteminden salanan gerek cevaptr. k giriin ngrd cevaba eit olur veya olmayabilir. Bir sistemin denetim amacn giri ve klarnn tr belirler. rnein bir scaklk denetim sisteminde giri arz edilen scaklk k ise sistemde gereklenen ve llen scaklktr. Denetim Organ : Denetim organndan alnan sinyale gre belli bir fiziksel yapda g salayan elemandr. Bu eleman denetlenen sistemde meydana gelen hatay veya sapmay dzeltmek iin gerekli hareketi salayan bir elemandr. Denetlenen Sistem : zel bir niceliin denetlendii tesisat, sre veya bir makinedir.

Geribesleme Eleman : Denetlenen k sinyali ile geribesleme sinyali arasnda ilevsel bant kuran elemandr. Geribesleme elamanlar zellikle denetlenen deiken ile bavuru giri sinyalinin farkl fiziksel yapda olduu durumlarda bir dntrgeten (transducer) ibarettir. Geri besleme eleman denetlenen deikenin llen delerim salar. Genellikle gerisbesleme eleman bir l eleman biimindedir. Sistem elemanlarnn ilevleri, bireysel giri ve klar ve sistem elemanlar arasndaki bilgi ak ilevsel blok emalar ile gsterilir. Bu emalar sistem elemanlarnn etki ve neden-sonu ilikilerine gre sralanmalarn, sistemin yapsnn incelenmesini salar, ilevsel bloklar bir kara

4 kutunun davran giri k bants ile belirlenir. Burada giri neden, kta giriin neden olduu bir sonutur. Bu nedenle giri-k bants elemann neden-sonu davran olarak ifade edilir. rnein bir elektrik direncine bir gerilim uygulandnda bu nedenin sonucu olarak dirente bir akm oluur, ilevsel emadaki elemanlarn ilevlerini matematiksel ifadelerle gsteren emalara ise blok ema denir. Bir kontrol sisteminde denetleyen ve denetlenen (ynetim ve yneten-ynlendiren ve ynlendirilen ) olmak zere iki temel unsur bulunmaktadr. Kontrol sistemleri kontrol etkisi asndan iki ana snfa ayrlr;

- Ak dng denetim sistemleri (ekil 1) - Kapal dng denetim sistemleri (ekil 2) Ak Dng Denetim Sistemleri : Denetim eylemi sistem kndan bamszdr. kn llmesi ve geri beslenmesi sz konusu deildir. Sistemin girii k bilgisinden haberdar olmaz. Ak dng denetim sistemleri giri k bantlar nceden belli olan ve i veya d bozuculara maruz kalmayan sistemlerde kullanlrlar. Sistemin alma doruluu yaplan kalibrasyonun derecesine baldr. Zamanlama yada sralama esasna gre alrlar. Kapal Dng Denetim Sistemleri : Denetim etkisi sistem kna baldr. Sistemin k llp geri beslenir ve arzu edilen giri deeri ile karlatrlr. Bu tr sistemlere ayn zamanda geri beslemeli sistemler de denir. Geri besleme etkisi iki ekilde olmaktadr.

i) Negatif geri besleme ii) Pozitif geri besleme Negatif geri besleme : ktaki deiimler girie ters ynde etki ettirilerek kn istenen deere dnmesi salanr. Bu tr sistemlerde daima giri ile kn bir fark alnr ve denetim organna bir hata girii olarak iletilir. Denetim organnda kn istenen deere getirilmesini ve bu deerde sabit tutulmasn salar. Negatif geri besleme endstriyel sistemlerin en belirgin zelliidir ve daima hatay en kk tutmay veya sfr yapmay amalar. Pozitif geri besleme : k girie ayn ynde etki eder. Buna gre kta meydana gelecek bir art giri ile toplanarak hata sinyali bir arta, dolaysyla denetim sinyalinde bir arta neden olur. Bu k daha da artracak ynde bir etki yaratr. Sonuta art sistemin fiziksel snrlarna dayanr ve sistem denetlenebilirliini kaydeder. Pozitif geri besleme i dngler hari bir kapal dng denetim sisteminde kullanlamaz.

ekil 2. Ak Dng Denetim Sistemi

ekil 3. Kapal Dng Denetim Sistemi

Geribeslemeli Denetim (Feedback) : Denetlenen k deikeninin llp geri beslenerek arzu edilen giri deeri ile karlatrld kapal-dng denetim sistemidir. Sistemin k arzu edilen k deerini salayacak bir biimde giri nicelii zerine etki eder. Ak-dng ve kapal-dng denetim sistemleri arasndaki temel fark geri besleme etkisidir. Geri besleme etkisi ise negatif geri besleme ve pozitif geri besleme olarak ikiye ayrlr. Negatif geri besleme kn girie ters ynde etki ettii ve pozitif geri besleme de kn girie ayn ynde etkidii sistem olarak tanmlanr. Endstriyel denetim sistemlerinde uygulanan geri besleme etkisi negatif trdendir. Denetim sistemleri uygulama alanlar ve alma biimlerine gre dzenleyici denetim, izleyici denetim servomekanizma denetim gibi isimler alrlar. Bu sistemlerin tm negatif geri beslemelidir ve endstriyel alanda kullanlrlar. Dzenleyici denetimde sisteme bir ayar deeri verilir ve k tm bozucu girilere ramen sabit bir deerde tutulmaya allr. zleyici denetimde giri deikendir ve k bu girii izlemeye alr. Bunlarda sistem kn hem bavuru girii hem de bozucu giriten doan deimeleri izlemesi ve arzu edilen deere

6 getirilmesi esastr. Servomekanizma mekaniksel kl g ykseltilmesi gerekli sistemlerde kullanlr. Yerine gre izleyici trde, yerine gre dzenleyici trde alabilir. DOKUMA MAKNASI MKROLEMCS HAKKINDA BLGLER : Bir dokuma makinesi mikroilemcisinin fonksiyonlar u ekilde zetlenebilir; 1. Makina fonksiyonlarnn kontrol, ayar ve dzenlenmesi, 2. rg ve renk raporlarnn ayar, 3. Makina prodktivite bilgilerinin toplanmas ve hafzaya alnmas, istendiinde sunulmas, 4. Bilgilerin gsterilmesi, transferi ve duru sebepleri, 5. Ana bilgisayar ile ikili iliki Mikroilemciler bunlarn yansra yapmc firmalara gre deiebilen farkl ilevleride yerine getirebilmektedirler; Picanol mikroilemcisi iinde gelimi bir atk sayac ve durma sayac bulunmaktadr. Bu ekilde duru ve retimin bir analizi yaplabilmektedir. Durularn sebepleri gstergede belirtilmekte bu sayede dokumac duru sebebini aramak iin vakit kaybetmemektedir. Belli kuma uzunluunda makina otomatik olarak durup usta ikaz edilmektedir. Aada gsterilen birok ayar ve makina bilgileri gstergede bulunur veya gstergeye verilebilir; l. Dokunmakta olan mal ile ilgili bilgiler; - Kuma ve renk, desen - Atk skl - erevelerin birbirine geme noktas - Yava hareketle dokuma - Atk kesici zamanlamas - Stroboskop kullanm 2. Makina hakknda bilgiler; -Yalama ve koruyucu bakm zaman ve aralklar -Atky ieri sokma mekanizmas iin koruyucu bilgi -n sarc kontrol bilgisi -zg verme kontrol bilgisi -Ana ve yardmc motor bilgisi -PSO otomatik atk balama bilgisi

7 Kendi kendine kontrol sistemi, makinann herhangi bir blmnn iyi almamas halinde durumu dokumacya bildirir. Ayrca duru hakknda detayl bilgi verir. SOMET dokuma makinalarnn mikroprosesr socos'un ilevleri de unlardr; - retim verilerinin topyekn toplanmas, deerlendirilmesi ve programlanmas - Dokuma programlanmas, renk seimi ve yardmc ilevler - Tezgahn mekanik ilevlerinin kontrol - Geri hareket ve atk bulma cihaznn programlanmas - Tezgahn genel ayar ve ilevlerin denetimi - Btn mesajlarn iki ynde iletimi - Yazl veri imkan - Elektronik dobby kalplarn programlanmas - Btn elektronik cihazlarn otomatik kontrol Btn bilgi ve veriler, bunlarn bir tezgahtan alnp bir dierine aktarlmas imkann salayan kk ve portatif bir bilgisayarla ilenebilir. Ayrca socos herhangi bir merkezi veri toplama veya ilem kontrol sistemi ile etkileime sokularak her bakmdan tam bir iki ynl nite haline gelebilir. Mikroilemci, makina iine yerletirilen elektronik mekanizmalar ve pnmatik elemanlar ynetmekle kalmaz, ayrca tm nemli dokuma makinas fonksiyonlarn da ynetir, ayarlar ve optimize eder. Bylece temassz olarak alan bir yoklayc srekli bir zg gerginlii kontrol yapar. zg srekli olarak bir reglatr ve elektronik kontroll tahrik tarafndan salnr. Frenlenmi mekikiin konumu yoklayclar ve yerletirilmi mknats ile optimal olarak tayin edilir. Modern dokumaclkta elektronik kontroll armr ve jakar makinalar kullanlmaktadr. Mikroilemciler ve hafzal bir kontrol nitesi tm armr hareket yolunu kontrol eder ve ayarlar. Desen verileri hafza modlne bir programlama nitesi ile girer veya hafzaya dorudan doruya alnr. Hava jetli dokuma makinasnda zaman kontroln ana meme basncn atk ipliinin var sresine gre ayarlanmakta ve atk atlmas iin gerekli nominal zamandaki sapmalar dolu atk bobininden boa kadar tanzim etmektedir. Otomatik kontrol sistemlerinin dokuma makinalarnda kullanld balca ksmlar; zg salma tertibat zg gerginlii kontrol Atk atma sistemleri Atk skl kontrol Azlk ama mekanizmalar

8 3. DOKUMA MAKNALARINDA OTOMATK KONTROL SSTEMLER

3.1. ZG GERGNL KONTROL SSTEMLER 3.1.1. Negatif zg Salma Mekanizmalar :

Bu sistemde zg levendinin dndrlmesi yeni zg salma ilemi zg gerginlii yardmyla yaplr. Kuma oluumu srasnda srekli olarak ekilen zg iplikleri gerginlii giderek artar ve bu gerginlik kuvveti zg levendi zerindeki srtnme momentini anca levend bir miktar dner. Srtnme momenti zg levendinin d kenarna dolanm olan urgan veya banda balanm olan kar arlk ile salanr. zg gerginlii lm sz konusu deildir. Negatif zg salma sistemindeki zg gerginlii srekli arttan sonra ani bir d eklinde deiim gsterir. Bu deiimin periyodu kar arln yeri deitirilerek deitirilebilir. Ama arlklarla ilgili her deiim zg gerginlii ani deiimler meydana getirir. Bu da kuma izgisin de deime dolays ile sk seyrek hatalara sebep olabilir.

ekil 4. Negatif bir zg salma mekanizmasnn ematik grn

3.1.2 Pozitif zg Salma Mekanizmalar: Bu sistemde zg levendi, balangta belirlenen uzunlukta zg salmasna izin verecek kadar, bir pozitif tahrik mekanizmas ile dndrlr. Dokuma esnasnda herhangi bir gerginlik lm yaplmaz. Balangta belirlenen sabit hz ile besleme yaplr. Dokuma ileminin uygun gerginlikte ve tm proses boyunca sabit gerginlikte yaplmas gerekir. zg gerginlii, zg besleme hznn gerginlik kontrol esasna gre srekli olarak ayarlanmas ile kontrol edilebilecei gibi besleme hznn istenilen gerginlii verecek ekilde balangta belirlenip bunun dokuma ilemi boyunca sabit tutulmas ile de elde edilebilir. Pozitif sistemlerde gei periyodu uzun zaman almaktadr. Bu yzden dokumann balangcnda istenen gerginlii verecek hzn ayarlanmas daha uzun ve hassas almay gerektirir. Bunun yannda hareket iletim sisteminde meydana gelebilecek mekanik hatalar, lme ve dzeltme sistemi olmad iin kalc gerginlik deiimlerine sebep olur. Bu yzden dokumada pek fazla

9 kullanlmaz.

ekil 5. Pozitif zg besleme nitesi

3.1.3. Yar Pozitif zg Salma Mekanizmalar

zg levendi ana motor veya bamsz bir zg salma motoru tarafndan tahrik edilir. zg besleme hz ise zg gerginlii tarafndan belirlenir. zg gerginliinde meydana gelebilecek sapmalar, zg besleme hznn deitirilmesi ile dzenlenebilir. Ayn zamanda levend apndaki deiimlere ramen zg gerginlii sabit tutulabilir. Bu sistemin esas geri beslemeli bir otomatik kontrol sistemine dayanmaktadr. Kontrol edilen parametre zg gerginlii, ayar parametresi ise besleme hzdr. nceleri mekanik olarak retilen yan pozitif zg salma mekanizmalar gnmzde yerini byk lde bamsz motor tahrikini esas alan elektronik sistemlere brakmtr. Yar pozitif zg salma mekanizmalar esas olarak 3 ana ksmdan oluur. 1.Hareketli arka kpr (zg gerginlii lm ve karlatrma nitesi) 2.Kontrol nitesi (zg levendinin hareket miktarm belirleyen ksm) 3.zg levendi tahrik nitesi (dokuma makinesi ana motoru veya bamsz motor tahriki)

3.l.3.A. Mekanik Yar Pozitif zg Salma Mekanizmalar : Mekanik yar pozitif zg salma mekanizmalar ok deiik tanmlar eklinde ortaya kp kullanlmalarna ramen levend tahrik sistemlerine gre kesikli ve srekli (kesiksiz) olmak zere iki gurupta incelenebilir. Kesikli hareket reten zg salma mekanizmalarnn levendi tek ynl olarak dndrlebilmelerine (levendin tahrikinde trnak dilisi kullanld iin) karn srekli olanlar levende iki ynl hareket verme zelliine sahiptir. Kesikli hareket durumunda levendin dndrlmesi

10 dokuma makinesi devrinin yar periyodu ierisinde genellikle tefeden alnan hareketle

gerekletirildii iin hz arttka yksek dinamik tesirler ortaya kar. Mekikli ve kancal tezgahlarn ilk modellerinde uygulandktan sonra terkedilmilerdir. Sulzer firmasnn kulland ve kavrama prensibi esas alan kesikli zg salma mekanizmas trnak dilisinin kullanlmad bir kesikli zg salma mekanizmas tipidir ve hala Sulzer mekikikli makineleri zerinde karlalabilir. Mekanik yan pozitif zg salma mekanizmalarnn alma prensibi Hunt tipi srekli zg salma mekanizmas ile aklanabilir. Bu sistemde uygun gerginlik beslenme, varyatrn uygun evrilen oranm verecek ekilde ayarlanmas ile yaplr. Varyatrn evrim oran arka kpr ile ilikilendirilerek ayarlanr. Dokuma ilemi sresince zg gerginliinin artmasyla deien arka kprnn pozisyonunun deiimi ekildeki mekanizma yardm ile alt kasnak apn azaltrken st kasnak apn artrr. Bylece levend apndaki azalmaya bal olarak levendin asal hz artrr. Ve zg gerginliinin besleme hzm deitirerek isteimiz seviyelerde tutmu oluruz. Bu levend apndaki deiime bal olarak ortaya kan uzun periyodu gerginlik deiimlerinin nlenmesi anlamna gelir. Bunun yannda hareketli arka kpr bir devir iinde ereveye hareketinden ve tefe vuruundan dolay ortaya kan gerginlik artm azaltma ilevine de sahiptir. Bu sistem geri beslemeli bir otomatik kontrol sistemi olduundan herhangi bir anda ortaya kan gerginlik deiimlerim nleme zelliine de sahiptir. zg gerginliinde meydana gelen deiim iki tr dzeltici etki gerginlik deiiminden dolay arka kpr hareketinin yukarda akland ekilde levendin dn hzm deitirmesi eklindedir. zg gerginlii artarsa levendin dn hz arttrlr. Azalrsa levendin dn hz azaltlr. Gerginlik istenen deere ulanca arka kpr denge pozisyonuna geri dner, ikinci dzeltici etki ise arka kprnn hareketinden dolay kuma izgisi ile zg levendi arasndaki serbest zg iplik uzunluunun deimesi eklinde ortaya kar. 3.1.3.B.Elektronik Yar Pozitif zg Salma Mekanizmalar : Elektronik yar pozitif zg mekanizmalar yksek performans ve esneklikleri ile bir bakma mekanik sistemlere nazaran ok daha az ihtiya gstermeleri sebebiyle bugn imal edilen dokuma makinelerinin standart bir nitesi durumundadr. Ayrca mikro ilemci kontrolne uygun olmalar sebebiyle bilgisayar kontroll bir dokuma makinesi iin vazgeilmez bir nitedir. Mekanik sistemlerde olduu gibi esas olarak aada sralanan ana ksmdan oluurlar. -zg gerginlii lme nitesi

11 -Kontrol eleman -Tahrik nitesi zg gerginlii lme nitesi olarak bir rnek haricinde (Dornier firmas ) tm dokuma makinesi yapmc firmalar mekanik sistemlerinde olduu gibi arka kpry kullanmaktadr. zg gerginliinin elektriksel sinyale dntrlmesinde kullanlan sensrler yer deitirme (indktif veya optik proximity sensrleri ) ve kuvvet lme (yk hcreleri (load cells) sensrleri olmak zere iki gruba ayrlabilir. Bu sensrler farkl firmalar tarafndan farkl arka kpr tasarmlaryla kullanlmakladr. Bunlara ek olarak zg ipliklerinin bir ksminin gerginliinin lmn esas alan zg gerginlii lme yaklamlar da uygulanmaktadr. Elektronik zg salma mekanizmalarnda arka kprnn ilevi mekanik sistemlerdeki ile ayndr. Hareketli arka kprnn kullanlmas ile bir dokuma makinesi devri iinde ereve ve tefelemeden dolay ortaya kan gerginlik artlar kompanse edilir. Bunun yannda gerginlikteki deimeden dolay arka kprnn pozisyon deitirmesi ile bir taraftan gerginlikteki deiim azaltlrken dier yandan levendi tahrik eden motorun hz ayarlanarak zg gerginlii ayarlanan deerine getirilmeye allr. Arka kprde zg gerginliinin llmesinde kuvvet ve yer deitirme sensrlerinin kullanm deiik firmalar ait uygulamalardan rnekler verilerek aklanacaktr. ekil 'te yk hcrelerinin kullanmna ilikin 2 farkl tasarmla zg gerginliinin lmn gstermektedir.

ekil 6. Yk hcreleri ile zg gerginlii lmn esas alan elektronik salma mekanizmalar

A ) SOMET firmasna ait sistem

B ) TSUDAKOMA firmasna ait sistem

ekil 6A' daki l nolu silindir arka kpr olup zg gerginliinin etkisiyle kendi ekseni

12 etrafnda dnebilmektedir. 2 nolu silindir ise alt taraftaki ucuna yay balanm olan ve l nolu silindirin ekseni etrafinda dnebilen bir kolun dier ucuna bal olup ekilde oklarla gsterildii gibi salnm hareketi yapabilmektedir, l ve 2 nolu silindirler arasna bir yk hcresi balanm olup zg gerginliinin etkisiyle eilmeye maruz kalmaktadr. Yayn bir ucu kolun alt ucuna bal olup dier ucu makine gvdesine balanmtr.Burada zg gerginlii yay kuvveti tarafndan deil bilgisayardan girilen yk hcresine etkileyen zorlamay temsil eden bir say tarafndan belirlenir. Yayn buradaki ilevi arka kprnn ereve hareketinden ve tefe vuruundan dolay salnm miktarn ayarlamaktadr. Arka kprnn salnm miktar ekilde grld gibi bir somunla yayn etkin uzunluunu ayarlayarak yaplr. Buna gre arka kpr yayn izin verdii maksimum elastik durum ile salnm yapamayaca rijit durum arasnda istenilen elastikiyette kuma tipine gre ayarlanabilmektedir. ekildeki bu mekanizmann kol zerinde yk hcresi bulunmayan bir kopyas arka kprnn dier ucunda mevcuttur. Ayn prensibi kullanan farkl tasarm rnei ekil 6B' de grlmektedir. Burada yine kendi ekseni etrafnda dnebilen l nolu silindir ile ayn eksen etrafnda dnen bir kol mevcut olup kolun st ucuna ekseni etrafnda dnebilen bir silindir taklmtr. Kolun alt ucu yaya bal olarak yayn iinden uzanan ve zerinde vida alm yatay ubuk alt ucundan alm olan boluk iinde serbeste hareket edebilmektedir. Yatay ubuun dier ucu dier ucu yk hcresinin bir tarafna balanmtr. Burada yk hcresi eki ve baskya zorlanmaktadr. Yatay ubuun zerinde d ksmnda yay profiline uygun ekilde alm kanat bulanan silindirik bir para mevcuttur. Bu para dndrlerek yay ekseni boyunca hareket ettirilip yay zerinde istenilen yerde sabitlenebilmektedir. Bu sayede yukarda akland ekilde arka kprnn salnm miktar ( yani rijitlii) ayarlanabilmektedir. Her iki sistemde de bir n gerginlik verilmesi durumunda salnm yapan kolun asal pozisyonu deieceinden ayn zg gerginlii deeri iin yk hcreleri farkl seviyede zorlanr ve dolaysyla farkl k sinyalleri elde edilir. Bunun sebebi l nolu silindir ve kol ile birlikte salnan 2 nolu silindir arasndaki zg tabakasnn yatayla yapt ann deimesi sonucu 2 nolu silindire etkileyen zg gerginliinin sebep olduu momentin deimesidir. Bu yaklam belirli bir yk lme aralna sahip bir yk hcresi ile daha geni bir aralkta zg gerginlii lm prensibini benimseyen baz firmalar arka kpr geometrisindeki deiiklikleri hesaba katan software rutinleri ile gerginlik lmn mutlak deer olarak gz nne almaktadr. Bu durumda istenen toplam zg gerginlii bilgisayardan kN olarak girilmektedir. zg gerginlii lmn mutlak deer olarak deerlendirmeyen firmalar ise zg gerginlik aralm temsil eden birimsiz saylar kullanarak istenen zg gerginlik deerini bilgisayardan girmektedir. Gerekleen zg gerginlii dokunmas istenen kuma iin tatmin edici deilse istenen zg gerginlii deeri olarak farkl saylar tatmin sonu elde edilinceye kadar

13 deitirilir. Balangta zg gevetip gerginlii sfr olunca sensr k olacak ekilde ayar yaplr. Balangta zg gevetip gerginlii sfr olunca sensr k sfr olacak ekilde ayar yaplr. Her iki tasarmda da zg gerginliinin momenti salnm yapan kolu saat ibreleri ynnde dndrmeye almaktadr. Kolun dengesi, yayn uzamas sebebiyle oluan kuvvetin meydana getirdii moment ile salanr. zg gerginliindeki bir deiim kolun farkl bir asal pozisyonunda dengelenmesine sebep olacaktr. Bu durumda yay kuvveti deieceinden yk hcresine etkileyen zorlama deiecektir. Bylece zg gerginliindeki deiim yk hcresi tarafndan elektriksel sinyale dntrlp kontrol elamanna iletilir.

ekil 7. Yerdeitirme sensrlerinin kullanld SULZER firmasna ait mekanizma

Yer deitirme sensrlerinin kullanmm zellikle Sulzer firmas tarafndan benimsenmitir. Bu yzden Sulzer firmasnn kulland bir tasarm aklanacaktr. ekil 7 ' deki arka kpr tasarm Sulzer' in mekanik zg salmak mekanizmalannda kulland tasarmdr. Mekanik sistemde kullanlan hareket iletim ubuktan yerine bir yer deitirme sensr (indktif) kullanlmtr. Burada zg gerginliinin ayar yk hcresi kullanan sistemlerden farkl olarak yay kuvveti yardmyla yaplmaktadr. Yayn bir ucu makine gvdesine tututurulmu olup dier ucu arka kpr ile birlikte Ao etrafinda dnen profili kola ilitirilmitir. Yayn ucu yukar doru hareket ettirildike gerginlii artmakta ve daha yksek zg gerginlii elde edilmektedir. ekilde grlen ve zerindeki izgisi sensrle ayn hizada bulunan metal segment profili kol ve arka kpr ile makine alrken birlikte dnebilmekte olup gerektiindeki zerindeki vida gevetilip takl olduu mil zerinde dndrlebilmektedir.

14 zg salma mekanizmas zg gerginlii ne olursa olsun (yani profili kol zerindeki yay uunun balant noktas ne olursa olsun) arak kpr pozisyonu (arka kprnn yatayla yapt a) ayn kalacak ekilde allr. Balangta ayarlarnn yaplmas esnasnda istenen zg gerginlii retecek ekilde yayn bir ucu profili kol zerinde hareket ettirilerek yaya n gerginlik verilir . Sonra arka kpr bulunmas istenen pozisyona (bu pozisyon retici firma tarafndan belirlenen bir pozisyondur) getirilir. Bu esnada metal segmentin pozisyonu sensrden elde edilen sinyal ile bilgisayarn hafzasndaki sinyal ayn olacak ekilde metal segmentin gevetilip bal olduu mil zerinde dndrlmesi ile elde edilir. Daha sonra metal segment mil ile birlikte dnecek, ekilde mile skca balanr. rnein sensrn toplam lme aral 0-10 V ise ve tam orta nokta olarak sensr ve metal segmentin ayn hizada olmas alnrsa sensrden elde edilen k sinyali 5 V olacaktr. 8 bitlik bir analogtan dijital sinyale dntrc kullanldnda metal segmentin pozisyonu bilgisayardan 128 deerinin elde edildii bir pozisyondur. 10 bitlik bir dntrcnn kullanlmas durumunda bu deer 512 olacaktr, indktif sensrler ile yer deitirme lmnde esas nokta sensr ile metal yzey arasndaki uzaklktr. Bu uzaklk artarsa sensrden elde edilen k sinyali azalr uzaklk azalrsa sinyal artar. Metal segment yuzeyinin tam bir daire yay oluturmas durumunda gerginlik deiiminden dolay metal segmentin dnmesi k sinyalinde bir deiiklie sebep olmaz. Fakat metal segment zerindeki izginin sa tarafnn artan sol tarafnn ise azalan bir profile sahip olmas gerginlik deiiminden dolay metal segmentin dnmesi sonucu sensr k sinyalinin artmas veya azalmasna sebep olur. k sinyalindeki bu deiim zg salma motorunun hznn arttrlp azaltlmas iin kullanlr. Sulzer' in kulland dier bir zg salma mekanizmas tipinde zg gerginlii ayar nitesi olarak spiral yay yerine burulma ubuu formunda bir yay kullanlmaktadr. Bu sistemin yukarda aklanan sistemden fark, sadece gerginlik ayar nitesinde kullanlan yaylar ve buna bal olarak arka kpr tasarmndadr. Mekanizmada zg gerginliinin llmesi ve dier birimlerinde bir fark sz konusu deildir. Burulma ubuu ile gerginlik ayarnn yaplmas prensibine ekoslovak yapm hava jetli tezgahlarda da rastlanmaktadr. Gerginlik uygulama yntemi ve kullanlan sensr tipi ne olursa olsun (indktif, optik ) burada anlatlan prensipler yer deitirme sensr kullanan tm zg salma mekanizmalarnda uygulanr. Burada kullanlan prensibe gre zg salma mekanizmasnn alma prensibi, levend apndaki srekli azalmaya ramen zg ipliklerinin levendden sensr ile metal segment arasndaki uakl balangtaki ayarlad haliyle sabit tutacak ekilde salmasn salamaktr. Bu mekanizmann tasarm gerei zg gerginliinin sabit tutulmas demektir. Ancak bunun gerekletirilmesi mekanik sistemlerde olduu gibi bir eit orant kontrol ile mmkn olamaz. Bunun iin aadaki aklanaca gibi en az orant integral tipinde bir kontrol elemannn kullanlmas gerekir. zg gerginliinin ayarnda farkl gerilim blgelerini elde etmek iin farkl ayarlar kullanlr. Spiral yay kullanm durumunda farkl gerginlik aral reten yaylar farkl tel yar apna sahiptir. Burulma ubuu kullanm durumunda ise kullanlan burulma ubuunun ap inceden kalna doru

15 artka zg gerginlik aralklar elde edilir. Bu sistemde yayn her iki ucunun balant noktas deitirilebilmektedir. Yayn her iki ucu aaya doru indirildike arka kprnn ereve hareketi ve tefelemeden dolay salnm miktar azalmaktadr. nk zg gerginliinin meydana getirdii moment arttka (yayn balant noktalar aaya indirildike moment artar) daha dk bir kuvvetle dengeleneceinden yay kuvveti dolaysyla yayn sktrma miktar o kadar az olur. Bunun anlam kolun yay baland yerin daha az hareket yani arka kprnn salnm miktarnn azalmasdr. Buna gre ar kumalarn dokunmas durumunda yayn balant yeri aaya indirilirken hafif kumalarn dokunmasnda yukarya alnmaktadr. Bunun yannda zg gerginliindeki art istenen llerde kompanse edebilmek iin bir eksantrik tarafndan tahrik edilen arka kpr tasarmlar da kullanlmaktadr, (easing motion) Arka kprnn salnm miktar mekanizmann arka kprye hareket iletim oranm deitirerek ayarlanabilmektedir. Bylece arka kprnn gerginlik artn azaltma miktarn ayarlamak mmkn olur. Geni enlerde ift levend ile alma durumunda her iki levendin tahriki de farkl elektrik motorlar tarafndan gerekletirilmektedir. Her iki levende ait gerginliin lmnde de farkl sensrler zg levendlerinde tek bir yerden tahrik durumunda ortaya kan gerilim farklar giderilmi olur. Kontrol eleman lme nitesinde llen zg gerginlii sinyalini giri sinyali olarak kabul eder. Bunu istenen zg gerginlii sinyali ile karlatrr. Bylece hata sinyali (llen ve istenen deerler arasndaki fark ) elde edilmi olur. Daha sonra tasarm aamasnda seilen kontrol eleman zelliklerine gre hata sinyali baz deiikliklere maruz kalr ve bu ekilde elde edilen kontrol eleman k sinyali tahrik nitesi verilerek zg besleme hz ayarlanr. Kontrol eleman orant, integral veya trev rutinleri deiik kombinasyonlar eklinde (yani orant- integral , orant + trev + integral vs) oluturulabilir. Mekanik zg salma mekanizmalannda kontrol elaman trev ve integral elemanm iermeyen ve ubuk mekanizmalarnn fonksiyonu olan (genellikle lineer olmayan ) bir yapdadr. Bundan dolay zg levendi ap azaldka levendin asal hzndaki art arka kprnn kalc yer deitirmesi ile gerekletirilir. Elektronik sistemlerde ise arka kprnn hareketi elektriksel sinyale dntrldnden orant etkiye ek olarak trev ve integral etkilerinin kontrol elemannda ierilmesi son derece kolaylar. Orant trev ve integral sabitlerinin uygun bir ekilde ayarlanmas ile zg gerginlii iin en uygun kontrol elde edilebilir. rnein kontrol elemannn oluumunda integral etkinin iermesi kalc durum hatasn ortadan kaldracandan levend apndaki azalmaya bal olarak mekanik sistemler iin gerekli olan arka kprnn pozisyonundaki kalc deiimi ortadan kaldrr. Elektronik zg salma mekanizmalar iin tahrik nitesi hz kontrol niteleri ile birlikte deiik trde AC ve DC motorlardan oluur. nceleri maksimum tork deerinde ok geni bir aralkta hz kontrolnde imkan verdikleri ve maliyetleri dk olduu iin fral doru akm motorlar ile 2

16 fazl Alternatif akm motorlar kullanld. Kontrol sistemindeki performanslarnn iyi olmalarnn yannda fral doru akm motorlarnn fra ve kollektr arasndaki srtnmeden dolay arza karmalar sebebiyle 3 fazl A motorlar gnmzde daha yaygn olarak kullanlmaktadr. nceleri AC motor hz kontrol nitelerinin pahal olmalar ve dk hz kontrol aralna sahip olmalarndan dolay A motorlar sabit hz uygulamalarnda kullanlmtr. Ancak yan iletken teknolojisindeki gelimeler A hz kontrol nitesi (inverter) + AC daha fazla arza yapmalar sebebiyle bugn ounlukla AC sistem kullanlmaktadr. AC motorlar iin hz kontrol sistemi olarak voltaj/frekans oran kontroln yannda daha gelimi ve yksek performansa sahip vektr kontrol metotlar da kullanlmaktadr. Bunun yannda frasz DC motorlara da zg salma mekanizmalar tahrikinde rastlanmaktadr. Kontrol sisteminden daha iyi bir performans elde edebilmek iin motor miline hz geri beslemesi iin takojeneratr veya artml enkoder balanr. Enkoder dijital bir hz lm sistemi olduu iin gnmzde daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Elektronik zg salma mekanizmalar sadece gerginlik kontrol sistemi olarak ne kadar mkemmel alsa da kumalarda zellikle makine durularndan sonra ortaya kan sk veya seyrek olarak dokunmu ksmlarn ortadan kaldrlmas mmkn klamamaktadr. Bu hatay nleyebilmek iin elektronik zg salma ve baz dorumlarda elektronik kuma ekme mekanizmalarnn kullanlmaya balanlmasndan sonra makine duru ve gei periyodu iin baz metotlar gelitirilmi ve bugn retilen tm dokuma makinelerinde bu metotlarn biri veya bir ka standart zellik olarak bulundurulmaktadr. Ancak bu metotlarn uygulanmas ounlukla kullanc tarafndan verilen bilgiye bal olduu iin uygulanan metodun pratikteki baars bilgisayarlardan gerilen bilgiye baldr. zellikle mikro ilemci kontroll elektronik zg mekanizmalarnn kullanlmaya balanlmasyla birlikte makine durularndan sonra ortaya kan bu hatalar ortadan kaldrmak iin makine duru ve gei periyodu esnasnda baz metotlarn uygulanmas son derece kolaylamtr. Patent literatr ve deiik frmalara ait dokuma makineleri incelendiinde uygulanan metotlarn kabaca 4 ana grupta toplayabiliriz. Bu metotlar aada verilmitir. l. Makinenin gei periyodunun ksaltmay ve her hangi bir durutan sonra ilk atknn normal makine hznda veya buna yakn bir hzda tefelenmesini salayan metotlar Tsudakoma (Japonya) ve Dornier (Almanya) firmalar tarafndan uygulanan iki farkl yaklam gze arpmaktadr. Tsudakoma firmas rush motor olarak isimlendirdii ve balangta ok yksek tork reten bir motor ile dokuma makinesinin tahrik etmektedir. Balangta retilen bu yksek torktan dolay makinenin normal hzna ok ksa zamanda ulamas salanr. Dornier firmas ise balangta ana motora normal hznn zerinde bir hzda alacakm gibi tahrik vererek (rnein dokuma makinesi 500 d/dak hzla alacaksa 600 d/dak hzla alacakm gibi tahrik verilir.) daha hzl bir kalk salamay amalamtr. Makine istenen hza ulanca tekrar normal hza (verilen rnee gre 500 d/dak) geilir. Bu yaklamlar makinenin gei periyodunun ksaltr. Bunun sonucu olarak gei periyodu esnasnda

17 dokuma artlarnn (zg gerginlii, kuma izgisi pozisyonu vs) normal dokuma artlarndan en aza indirilir ve ortadan kaldrlr. 2.Uygulanan dier bir metot bir makine duruundan sonra makinenin almaya balamasndan nce zg gerginliinin nceden belirlenen bir deere zg levendinin ileri veya geri dndrlmesi yoluyla ayarlanmasdr. zg gerginliinin arttrlmas kuma izgisini erevelere doru azaltlmas ise tezgahn nne doru kaydrr. Tezgah durduunda dokunan kumata meydana gelen kuma izgisi pozisyonundaki deiikliklere gre gerginlik ayar yaplr. Bunun yannda zg levendinin dorudan tahriki yerine zg gerginliinin ayar makinenin gei periyodu iin arka kpr pozisyonunun harici bir motor, hidrolik veya pnmatik piston tahriki yoluyla ayarlanmas eklinde yaplabilir. Bu prensiplerin uygulanmas mikro ilemci kontroll donatmlar ve yazlm sayesinde gerekletirilmektedir. 3. Elektronik zg salma sistemi yannda elektronik kuma ekme (motor tahrikli kuma ekme ) nitesinde ihtiya gsteren dier bir metot kuma ekme ve zg salma mekanizmalarnn birlikte hareketi ile kuma izgisi pozisyonunun dorudan ayarn esas alr. Makine duruu esnasnda zg ve kuman gerginlik altnda serbest hale gemesinden dolay kuma izgisi pozisyonu tezgahn nne doru kayarsa ( bu durum balangta dk sklkta dokunmasna sebep olur) tezgah almaya balamadan hemen nce kuma ekme ve zg salma mekanizmalar birlikte hareket ettirilerek kullanc tarafindan belirlenen oranda kuma izgisi geri hareket ettirilir. Bu oran ounlukla atk yerleiminin kesirleri cinsinden sklk deiimini ortadan kaldracak deer olarak deneme yanlma yoluyla belirlenir. Makine duruu ekme ve zg salma mekanizmalarnn ileri hareketiyle kuma izgisi ayn ekilde ileri alnarak sk ksmlarn dokunmas engellenir. Kuma izgisi pozisyonunun sensrler yardmyla llp ortaya kan sapmann otomatik olarak giderilmesi u anda endstride yaygn olarak uygulanmasna karlk konuyla ilgili patentlere patent literatrnde rastlanmaktadr. 4.Yukarda bahsedilen metot kumata sklk hatalarnn olumas iin gerekli sebepler

ortaya ktktan sonra oluacak hatalarn nlenmesine yneliktir. Gelitirilen dier bir metot hata sebebinin ortadan kaldrlmasn amalamaktadr. Bu metoda gre makine durur durmaz zg levendi ileri hareket ettirilerek bir miktar zgnn dokuma blgesine beslenmesi ile salanr. Bylece zg gerginlii belirli bir seviyeye kadar drlp makine duruu esnasnda gerginlik altnda zg ve kuman serbest hale geip kuma izgisi pozisyonunun normal almadaki deerinden sapmas engellenmeye allr.

18

Makine almaya balamadan hemen nce zgnn tekrar levende sarlmas ile gerginlik normal deerine getirilir ve sonra makine altrlr. Elektronik kuma ekme sisteminde kullanld durumlarda makine duruundan sonra zg gerginliinin drlmesi kuma ekme ve zg salma mekanizmalarnn birlikte hareketiyle de gerekletirilebilmektedir.Bunun iin ayarlanan oranlarda kuma ekme mekanizmasnn geri, zg salma mekanizmasnn ise ileri hareket ettirilmesi gerekir. zg gerginliindeki d zg ve kumata kalc ekil deitirmeyi nleyecek seviyede tutulur. Yukarda bahsedilen metotlarn baars kullanc tarafndan verilen bilgilerin hassasiyetine baldr ve pratikte bu deerler deneme yanlma yoluyla bulunur. Bu ilem bir miktar zaman kaybna sebep olmasna ramen zellikle sklk deiimlerine duyarl sentetik zg ipliklerinin (zellikle flo gibi ) ile allmas durumunda kuma kalitesini artrmada son derece olumlu katkya sahiptirler. Btn yar pozitif mekanizmalar zg gerilimine baml olarak alrlar ve bunlarda arka kpr yoklayc olarak kullanlr ve dokuma gerilimini kontrol eder. Yar pozitif mekanizmalar kesikli levent dn veren ve srekli levent dn veren mekanizmalar olmak zere ikiye ayrlrlar. Kesikli levent dn veren mekanizmalarda zg gerilimini len arka kprnn aa yukar hareketi bir manivela sistemiyle zg salma mekanizmasna iletilir ve bylece kontroll bir zg salma ilemi gerekletirilir. Bu mekanizmalarda arka kprnn pozisyon deiimi bir manivela zerinden ekme ubuuna aktarlr. ekme ubuunun teki hareketini zg levendinin dn hareketine dntrmek iin trnak dilisi yada dner kavrama gibi farkl besleme sistemleri kullanlmaktadr. Srekli levent dn veren mekanizmalarda da arka kpr silindiri zg gerginlik tertibatnn yoklaycsdr. Gerginlik bir yay ile dengelenmektedir. Srekli levent dn bir zincir ve bir sonsuz vida-dili ark ifti vastasyla ana milden veya ait milden salanmaktadr. Deiebilen hz kontrol V kay kasna ve bir kaytan oluan dzenekle yaplmaktadr. Kasnaklarn birer duvar sabit dierleri eksenel hareketli olup kademesiz hz ayar imkan mevcuttur. zg gerginliinin artmas ile arka kpr alalmakta ve bu konum deiiklii bir ekme ubuu vastasyla hareketli kasnak duvar hareket ettirilmektedir. Bu kademesiz hz ayar zg apndaki deimelerden bamsz olup sadece zg gerginliine gre yaplmaktadr. ( HUNT zg Salma Tertibat) SOMET-Thema 11 'in zg salma sisteminde ise palanga silindirindeki yk devaml okunmakta ve buna gre dijital elektronik zg salnmaktadr. Elekt-mekanik reglatr sistemine bal bilgisayar her an alglaycnn yaynlad analog deerleri okur, ortalama deeri hesaplayp hz ler dinamosunun hz parametresi ile ve bilgisayar klavyesinde yazl zg gerilimi rakam ile mukayese eder. Bunlara gre bilgisayar zg salma hareket motoruna iletilecek sinyali hazrlar.

19

ekil 8. Otomatik tefe pozisyon ayar

Bilgisayar istenen gerilimi salayan bir grup iplik iin belirlenen toplam zg saysn ve gerilim gramlarn hesaplayan rakam tespit eder. Ayrca bir duruu takiben tezgahn yeniden almaya balad anda durma izlerini gidermek iin gerekli geici varyasyonunu da elde eder.

ekil 9. Sensrler yardmyla zg gerginlii kontrol

20

Palango silindiri, kendi etrafnda dnen yataklar zerinde tespit edilmis sert bir ubuk ve zg iplikleri basn a, palango silindirleri grubundaki silindirlerin yerleme sistemi nedeniyle sabit kald iin levent apnn daralmasndan etkilenmeyen bir titreim okuma ubuundan ibarettir. ekil de bir tmleik zg salma ve kuma ekme mekanizmasnda, otomatik kontrol dzeninin olas girdi sinyali alma noktalar gsterilmitir.

ekil 10. zg salma ve kuma ekme mekanizmasnda otomatik kontrol dzeninin olas girdi sinyali alma noktalar

1. zg levendi momenti 2. zg iplii gerilimi 3. Yoklayc silindir ve arka kpr silindiri hareketi 4. Tefeleme kuvveti 5. ereve kaldrma gerilimi 6. Kuma gerilimi 7. Kuma ekme gerilimi

3.2 ATKI SIKLII KONTROL SSTEMLER

21

Gnmzde kullanlan dokuma makinelerinin atk gerginlii atk ipliinin frenlenmesi ile ve zg gerginlii ise "yar pozitif olarak" isimlendirilen geri beslemeli bir otomatik kontrol sistemi tarafndan kontrol edilir. Kuma ekme ve tefeleme ilemlerinin pozitif olarak gerekletirildii (pozitif kuma ekme her dokuma devrinde ayarlanan miktarda kuma ekilmesi ve pozitif tefeleme ise taran sabit iki l konum arasnda hareket ettirilmesi esasna dayanr. Negatif sistemde ise mekanizmalarn hareketi etkileyen kuvvetler tarafndan belirlenir) byle bir sistemde akt sklnn tam olarak kontrol mmkn olamamaktadr. Bunun sebebi zellikle makine durularndan sonra kuma zg iplik sisteminin gerginlik altnda serbest hale gemesinden dolay hem gerginliin hem de kuma izgisinin dokuma esnasndaki deerlerinden sapma gstermeleridir. Dokuma ilemi tekrar baladktan sonra kuma izgisi ve zg gerginlii normal deerine gelinceye kadar dokuma kumataki atk skl normal dokumadaki deerinden farkl olacaktr. Bu almada dokuma ileminin fiziksel yaps ve atk sklna etki eden faktrler gz nne alnarak atk sklnn kontrol edilebilme olanaklar incelenecektir. 3.2. l.Pozitif Kuma ekme Pozitif Tefeleme -Kuma izgisi pozisyonunda deiiklik olmas durumu: Bu durum genellikle makine durularnda zg ve kuman gerginlik altnda serbest hale gemeleri durumunda kalc ekil deitirmeye maruz kalmalarndan dolay ortaya kar. Bunun sonucunda zg ve kuma gerginlii der ve kuma izgisi alma esnasndaki pozisyonundan ileri veya geriye doru bir miktar sapma gsterir. Eer kuma zgden fazla kalc ekil deitirme gsterirse kuma izgisi erevelere doru kayar. Tersi durumda kuma izgisi tezgahn nne doru kayar. lk durumda, kuma izgisi mesafesi istenilen skl retecek deerden daha fazla olduu iin dokuma ilemi yeniden baladnda ilk atk daha byk bir kuvvetle tefelenecek ve atk yerleimi klecektir. Bunun sonucu olarak kuma izgisi tezgahn nne doru istenen ve gerekleen atk yerleimi arasndaki fark kadar ilerler. Takip eden atklarda kuma izgisi daha ileride olacandan tefe kuvveti gittike azalacak ve atk yerleimi artarak kuma izgisi normal almadaki deerine (ayarlanan skl retecek deer) gelince istenen deere ulaacaktr. Sonu olarak kuma zerinde balangta daha youn ve daha sonra giderek azalan younlukta normalden daha yksek sklkta dokunmu bir ksm oluur. Tersi durumda ise kuma izgisi mesafesi azalacandan makine yeniden altktan sonra ilk atk normal almadakinden daha dk bir kuvvetle tefelenecek ve atk yerleimi istenenden byk olacaktr. Bunun sonucu olarak kuma izgisi erevelere doru kayacaktr. Takip eden atklardaki ayn ilem devam edecek ve kuma normal deerine gelene kadar atk yerleimi nce daha byk ve daha sonra giderek azalan iddetle normal deerine ulaacaktr. Bu ilem sonucunda bir miktar kuma dk sklkta dokunmu olacaktr. Her iki durum da kuma hatas oluturur. Farkl numaralarda atk iplii ile allmas ve servomotor tahrikli kuma ekme

22 mekanizmalarnn sunduu imkanla dokuma esnasnda farkl sklklara geilmesi durumlarnda kuma konstrksiyonu makine alrken srekli olarak deieceinden her kuma konstrksiyonu iin farkl tefe kuvveti gerekecektir. Bu ise kuma izgisinin farkl deerleri ile salanr. ster makine alrken iplik numaras ister atk skl deisin kuma izgisi yeni pozisyonunu bulana kadar farkl sklklarda kuma dokunacaktr daha yksek atk skl ve daha kaln atk ipliine geilmesi durumlarnda kuma direnci artacandan gerekli ek tefe kuvveti kuma izgisinin geri doru hareketi ile salanr. Ancak kuma izgisinin geri doru hareketi esnasnda dk sklkta kuma dokunur. Atk sklnn drlmesi ve ince atkya geilmesi durumlarnda ise gerekli tefe kuvveti azalacandan kuma izgisi pozisyonu ileri doru hareket edecek ve dolaysyla bu esnada istenenden daha yksek sklkta kuma dokunacaktr. Pratik adan nemli dier bir parametre dokuma makinesinin hzdr. zellikle dokuma makinesinin duru ve hzlanma periyodlarnda tefe vuruu normal almadakinden daha dk bir hz ile gerekletirilir. Bu durum endstride balama hatalarnn sebeplerinden biri olarak dnlr. u ana kadar yaplan deneysel almalarda dokuma makinesi hz 130 dan 400d/dak. ya kadar deitirildiinde hzn tefe kuvveti zerine etkisinin olmad ortaya konuldu Bu sonu teorik almalarla da elde edildi. Ancak makinenin yavalama ve hzlanma periyodlarnda bir dokuma makinesi devri daha uzun bir zamana karlk geleceinden arka kpr gerginlik artn daha fazla kompanse edecek ve tefeleme daha dk bir gerginlikle gerekleecektir. Hzdaki art ile birlikte arka kprnn gerginlii kompanse etme oran azalacak ve zg gerginlii giderek artarak normal tefelemeye geilecektir. Dolaysyla makine hznn tefeleme ilemindeki etkisi dorudan deil zg gerginlii zerinde olmaktadr. Hzlanma ve yavalama periyodlarnda makine hznn dier bir etkisi tefenin atalet kuvvetlerinden dolay bir miktar eilmesidir. Atalet kuvvetleri gei periyodunda vuru anndakinden daha dk olacandan (atalet kuvvetlerinin tefeleme annda yn kuma ekme mekanizmasna doru olur.) Bu esnada eilme daha az olur ve bunun sonucu olarak tefe kuvveti azalacandan bu esnada dk sklkta kuma dokunmu. Ancak tefe ve kullanlan tarak rijidliinin arttrlmas ve gei periyodunun ksaltlmas ile bu problemin nne geilebilir. Pozitif kuma ekme pozitif tefeleme ilkesine gre dokuma kuma retiminde ayarlanan atk sklnn elde edilmesini otomatik kontrol sistemi gsteriminde kullanlan blok diyagram yaklam ile gsterebiliriz. Bu yaklamda bloklar iinde parametreler arasndaki fonksiyonel ilikiler ve oklar ile sistemdeki sinyal ak gsterilmektedir.

23

ekil 11. Atk yerleiminin elde edilmesine ilikin otomatik kontrol sistem gsterimi

3.2.2. Tefeleme Negatif- Kuma ekme Negatif Bu prensip el tezgahlarnn alma prensibidir. El tezgahlarnda her atknn tefelenmesinden sonra kuma ekilmedii iin kuma izgisi pozisyonu srekli olarak erevelere doru kayar. Bir miktar kuma dokunduktan sonra kuma ileri ekilir ve dolaysyla kuma izgisi tekrar ileri bir pozisyona getirilir. Bu artlarda atk yerleimi kuma izgisi pozisyonundan bamsz tutulmu olur. Pozitif kuma ekme pozitif tefeleme sisteminde sk-seyrek ksmlarnn dokunmasna sebeple iki yaklamla ortadan kaldrlm olur.

3.2.3. TefeIeme Negatif-Kuma ekme Pozitif Bu yntem ilk bakta dokuma teknolojisi asndan kuma dokunmas mmkn olmayan bir yaklam olarak ortaya kar. nk pozitif kuma ekme sisteminde kuma ekme mekanizmas her dokuma devrinde atk yerleimi kadar ekilerek sabit hz ile hareket eder. Bu prensip esnasnda mekanik olarak uygulanan negatif tefe prensibinin gnmzn sunduu ileri teknoloji ile pratik deerinin olup olmayacann aratrlmas amacyla denenmitir. Prensibin uygulanmas dar bir dokuma makinesi zerinde gerekletirilmi olup tefe hidrolik olarak tahrik edilmitir. Bu sayede tefenin ileri konumunun farkl pozisyonlara ayarlanmak mmkn olmutur. Tefenin n konumu ulalmas istenen kuvveti deerine gre ayarlanr. stenilen tefe kuvvetine ulalp ulalmad tefe kuvvetinin llp istenilen deer ile srekli olarak karlatrlmas ile belirlenmitir. Tefe kuvvetinin lmnde ise tarak tellerinin eilmesine bal olarak alt ve st destekteki dnme esas alnp strain gauge' ler yardmyla lm gerekletirilmitir. Tefe hareketinin dier dokuma makinesi mekanizmalar ile aralarndaki zamanlama ana mil zerine bir mutlak enkoder taklarak salanmtr. Btn bu sistem bir bilgisayara interface edilip gerekletirilen bir bilgisayar program ile ynetilmitir.

24

ekil 12. Tefeleme negatif -kuma ekme negatif bir sistemin kontrolnde bilgi ak emas

3.2.4. Tefeleme Pozitif-Kuma ekme Negatif Bu prensibe gre bir dokuma makinesinin almas durumunda tefe kam veya kol mekanizmalar ile pozitif olarak tahrik edilir. Ancak kuma ekme mekanizmasnn hz tefe kuvveti istenilen atk yerleimini salayacak ekilde belirlenir. Eer tefe kuvveti deimez ise yani normal dokuma artlar hkm srd srece kuma ekme mekanizmasnn hz pozitif kuma ekme mekanizmas hzna karlk gelir. Pozitif tefeleme negatif kuma ekme prensibinin potansiyeli gnmzn teknolojik imkanlar ile tekrar aratrld. Prensibinin uygulanmas mekanik bir dar dokuma makinesi zerinde yaplan tasarm deiiklikleri ile gerekletirildi. Kuma ekme mekanizmasnn ana mil ile olan mekanik balants kesilerek ayr bir servo motor tarafndan tahrik edildi. zg salma mekanizmasnn tahrikinde benzer ekilde ayr bir servo motor kullanld. Ana mil zerine bir enkoder taklarak kuma ekme ve zg salma rnekanizmalarnn dier mekanizmalarla zamanlamasnn salanmas iin gerekli pozisyon bilgisi elde edildi. Tefe kuvvetinin lmnde ise dokuma direncinden dolay tarakta meydana gelen eilme esas alnd. Bu eilmeden dolay taran st ucundaki kk yer deitirme pozisyon lme sensrleri yardmyla lld. llen sinyal daha sonra kuvvetlendirilerek tefe kuvveti sinyali elde edildi. zg gerginliinin lm ise standart gerginlik lme sensr yardmyla gerekletirildi.. Btn bu sistem bir bilgisayara balanarak (interface edilerek) gelitirilen bir bilgisayar program tarafndan kontrol edildi. ekil 12 bu sistemdeki niteleri kapsaml olarak gstermektedir.

25 Kumalarn belirli bir gerginlikte dokunmas istendiinden zgnn dokuma blgesine sabit bir gerginlikte beslenmesini salayan gerginlik kontrol sistemi bu makinede tefe kuvveti kontrol sistemi ile birletirildi. Bylece 2 giri - 2 k bir otomatik kontrol sistemi ekil 13de blok diyagram ile verildii gibi oluturulmu oldu. Kontrol sisteminin alma prensibine gre zg gerginliinde bir deiiklik olduunda zg salma motorunun kuma ekme motoruna gre hz deitirilerek zg gerginliinde bir deiiklik olduunda zg salma motorun kuma ekme motoruna gre hz deitirilerek zg gerginlii istenen deerine getirilir. Tefe kuvvetinde bir deiiklik olmas durumunda ise hem kuma ekme hem de zg salma mekanizmas birlikte hzlandrlp yavalatlarak kuma izgisi pozisyonunun deitirilmesi ile tefe kuvveti normal deerine getirilir. Bu sayede pozitif kuma ekme mekanizmasndan farkl olarak kuma izgisinin normal pozisyonuna getirilmesi hzlandrlarak atk yerleimindeki sapmalar en aza indirilmeye allr. Kuma oluum fizii asndan bu prensibe bakldnda pozitif tefeleme -pozitif kuma ekme prensibi iin karlan denklemler kuma ekme hzndaki deiimler gz nne alndnda tmyle geerli olmaktadr. Bunun sebebi taran n l konumunun her dokuma devri iin ayn olmas . Tefe kuvveti kontrol sistemi iin istenen tefe kuvveti deeri nce dokuma makinesinin pozitif kuma ekme mekanizmas ile (kuma ekme mekanizmasnn sabit bir hzda altrlmas) istenen sklkta altrlmasyla elde edildi. Dokuma artlar normale ulatnda tefe kuvveti 100 atk kayd iin lldkten sonra ortalama alnarak bulundu. Daha sonra bu deer tefe kuvveti referans deeri olarak kullanld. Kontrol sisteminin uygulanmas durumunda her tefeleme esnasnda llen tefe kuvveti deiimin ortalama deeri bu referans deer ile karlatrld. llen deerin daha byk olduunda kuma ekme hz arttrlarak kuma izgisi ileri alnr. llen deer daha kk olmas durumunda ise kuma ekme hz drlp bir sonraki atknn tefelenmesi esnasnda kuma izgisinin geri getirilerek tefe kuvvetinin artmas salanr.

ekil 13. Atk skl kontrolnn 2 giri-2 k bir otomatik kontrol sistemi diyagram

26 3.3.ELEKTRONK KONTROLL MEKKK FREN Mekikikli makinelerde mekikiin doru pozisyonda frenlenmesi kuma kalitesi iin olduka nemlidir. Sulzer firmas P 7200 modellerinde mekikiin frenlenmesini bir elektronik kontrol sistemi ile gerekletirmektedir. Durdurma nitesine gelen her mekikiin pozisyonu l ve 3 yer deitirme sensrleri tarafindan izlenir. Bu sensrlerden gelen sinyale gre, bir adm motoru gerekirse frenleme basksn ya azaltr ya artrr. Mekikik durdurulduktan sonra kuma kenarna doru bir miktar yaklatrlr ve atk kesilir. Mekikik kumaa doru yaklatrlrken dier utan rezerve yaplmaldr ki akt iplii gerginlii bozulmasn.

ekil 14. Elektronik kontroll mekikik freni

3.4.ATKI DEDEKTRLER Atk dedektrleri atknn azlk iindeki durumunu anlamamamza yardmc olan elemanlardr. Bunlarn farkl prensiplere gre alanlar vardr. Optik ve piezo elektrik. Optik alglayclar bir noktadan gnderilen n kar noktadan alglanp alglanmamas esasna dayanr. Picanol tezgahlarnda bu sensrler 3-8 V arasnda k retirler. Atk dedektrleri, makinenin sa tarafnda tarak stne veya nne monte edilmi ve hatal atk atldnda mikroprosesre sinyal gnderen sensrlerdir. Her iki atk dedektr de sadece iki farkl sinyal (logic O - logic l) gnderilir.

27 Birinci atk dedektrnn grevi atlan atknn kar tarafa ulap ulamadn kontrol etmektir. Eer atk herhangi bir nedenden dolay kar tarafa ulaamadysa birinci atk dedektr tarafndan atknn gelmediine dair sinyal bilgisayara iletilir ve makinenin durmas salanr. kinci atk dedektrnn grevi ise atlan atknn ok uzun olup olmadn kontrol etmektir. Ayn mantkla alr. Normalde atlan atknn ikinci atk dedektrne kadar gelmemesi gerekir. Eer atlan atk bu dedektre kadar gelmise atk ok uzun demektir ve makine durdurulur. Atk dedektrlerinin hassasiyeti bilgisayarlarla ayarlanabilir. Piezo elektrik esasna gre bir sensrn alglamas u esasa dayanr. Piezo elektrik eleman zerine bir bask uygulandnda bununla orantl olarak bir k gerilimi retirler Bu gerilim kuvvetlendiriciler tarafndan kuvvetlendirilir ve hassasiyetleri belirlenir. Yaplan basknn dinamik bask olmas gerekir. Picanol Gamma tezgahlarnda kullanlan Eltex cihaz sayesinde bu alglama gerekleir Kopuun ne tarafta gerekletii bilgisine ise kopu annn makine mili as ile karlatrlmas sonucu ulalr. Fakat alglayc klar makine milinin belirli alar arasnda deerlendirilmeye alnr. nk transfer anna ve azlk sonuna var anna doru yavalayan ve gerginlii azalan bir iplik gereksiz makine durularna sebep olabilir

ekil 15. Atk dedektr kontrol devresi

Piozoelektrik tipi alglayclar genelde taran yanndadr. Bunun yannda taran nnde ve iinde olan tipleri de vardr. Taran nnde olanlar genelde dk frekansta alrlar Fakat koyu renkler de alglayc randmanl alamamaktadr.

28 Taran iinde olanlarda ise alc ve verici vardr Gnderici srekli sinyal gnderir. Eer iplik varsa sinyal gitmez. Eer iplik ok ince ise alglayc iplii grmeyebilir. 3.5. SARIM ALGILAYICILAR VE AKMLATRLER Atk kayd esnasndaki max atk gerginlii dokuma makinesi performans asndan nemli bir parametredir. Artan makine hzlarn paralel olarak art gsteren atk iplii gerginliinin kontrol edilerek mmkn olduu kadar dk tutulabilmesi hem makine hzn artrmak hem de dk mukavemetli ipliklerin kaydedilebilmesi asndan byk neme sahiptir. Yksek hzlarda atk ipliinin bobinden dorudan salmas bobin yzeyi ile salan iplik arasndaki srtnmeden dolay yksek gerginlik artlarna sebep olacandan kopular kanlmaz olur. Bunun yannda bobin apndaki azalmaya bal olarak bobin yzeyi ile salan atk iplii arasndaki srtnme artacandan (bobin ap azaldka bobin zerindeki sarm says artar) atk iplii gerginlii artar Bu tesirleri azaltmak iin atk akmlatrleri kullanlr.

ekil 16. Akmlatrler ve iplik dedektrleri

Atk akmlatrleri yumuak bir sama imkan verdii iin atk iplii gerginliindeki art azaltr. Atk akmlatrleri bir motor tarafndan tahrik edilen sabit apl bir tambur ve tambur zerine yeterli miktarda iplik sarlp sarlmadn hisseden bir sensrden oluur. Mekiksiz tezgahlarda atknn normal bir gerilim altnda kuma boyuna atlabilmesi iin, atk ipliinin bobin zerinden ekilerek sabit bir gerilim altnda atk atm salanr.

29 Atk besleyicilerin devir saylarn otomatik olarak ayarlayan tipler olduu gibi, ayar elle yaplan tipleri de vardr, iplik bkmne gre S veya Z ynne gre ve ipliin ak koyuluuna gre de ayar yaplabilir. Rezerve miktar, IROX' larda bulunan fotosel yardm ile yaplr. rnein 120 cm ende alan bir tezgahta, 180 cm ende allaca zaman elle fotosel tertibatnn rezerve kanal zerinde ileri doru kaydrmakla ayarn yapm oluruz. Sarm alglaycs her tr atk salnmn sayar. rnein salm yapldnda bir atk elde edilecekse iki sarmdan sonra manyetik ubuk kapanr.

ekil 17. Sarm alglayc sistemi

Elektronik olarak ilevini yerine getiren makinelerde atk iplii zerine fotosel k dmesiyle verilen sinyali yanstr ve tertibatn hareketini salar. FR/FN 35 Kopuk plik Dedektr: Bu dedektr dokuma zgsnn yannda, iplik tabakasndaki iplik kopmasnn tesbitinin gerektii her ortamda kullanlabilir. Bu nite bir anahtar panosu, drt adet fotoelektrikli reflex anahtar ve bir adet reflektrden olumaktadr. Fotoselektrik anahtar iplik tabakasnn zerine o ekilde yerletirilmitir ki, kopan iplik k demetini gemek zorunda kalmaktadr. Kopan ipliin sebep olduu k demetinin yansmasndaki zayflama makinenin durdurma ileminin balamasna neden olur. Elektronik nite ktaki yava varyasyonlara kar hassas deildir. Optik yzey zerinde oluan toz tabakas, makina durularna neden olmaz. Optik kafa ayar mesafesi 6 mm dir. Makina zerine kolayca monte edilebilen bir fleyici sistem vastasyla iplik tabakasnn iersindeki kopuk iplik, k demetine doru itilir.

30

ekil 18 . Atk Selektrleri

Sistemin nemli zellikleri; - Fiziksel temas olmadan kopu tespitinin yaplabilmesi - 20 Dtex iplie kadar alabilme imkan - Hassasiyet ayar - Otomatik hava ayar mekanizmas

31 Herhangi bir makinenin geleceini o makinenin teknolojik seviyesi, ekonomiklii ve yaplan ilemlerin kalitesi belirlemektedir .Bu bir dokuma makinas iin retilen kuman kalitesi ile ilgilidir. Bugn makinalar iin niversal olma zellii yannda retim hz ve kalitesi de byk nem arz etmektedir. Yksek performansl makinalarda tezgah randman ve kuma kalitesini yksek tutmak olduka glemitir. Bir dokuma makinasnda herhangi bir hatann tespit edilmesi ve dzeltilmesi hal makinasnda eitli deerlerin yeterince hzl kontrol edilmesi prosesin devam ve kalitesi asndan ok dikkat edilmesi gereken konulardr. Bugnk dnya artlarnn gerektirdii kalitede ve hzda retimin yaplabilmesi mekanik sistemlerle salanamamaktadr. Eski mekanik tarzdaki makineler yerini elektronik tertibatlarla donatlm makinelere brakmaktadr. Elektronik sistemlerle donatlm olan makinalardaki prosesler ,mekanik sistemlerde ulalabilecek kontrol seviyelerinin ok stnde ve ok daha hassas biimde kontrol edilebilmektedir. retim hzlarnn artmasn salayan en nemli faktr hi kukusuz makine donanmn oluturan elemanlarn kusursuz dizayn edilmeleri ve stn nitelikli malzemelerden imal edilmeleridir. Bir prosesin ak iinde deiken parametre says ne kadar fazla ise o prosesin kontrol o derece zordur. Bu da demek oluyor ki biz bu parametrelerden ne kadar fazlasn kontrolmz altnda tutabilirsek istediimiz sonucu almak o kadar kolay olur. Kontrol iin zellikle bu parametrelerin llmesi gerekir. Kullanlan eitli lme elemanlar, sensrler vastas ile kontrol etmek istediimiz parametreyi anlaml saylar veya ifadeler ekline sokabiliriz. Daha sonra ise bu lm sonular mikro ilemci denilen mikro bilgisayarlarda deerlendirilip proses istenen ekilde kontrol edilebilir hale getirilebilir. Buradan da anlalabilecei gibi proseslerin kontrol ,lm elemanlarnn hassasiyetine ve o makinann teknolojik seviyesine baldr, tekstil makinalarnn teknolojik geliimi dier endstrilerle sk skya balantldr. Bu makinalardaki teknolojik gelimenin baars ,dier sektrlerle maksimum derecede uyum iinde olmasna baldr. lgili endstriyel alanlarda yaplacak olan teknolojik gelimelerin tekstil makinalarna en iyi ve en verimli biimde adaptasyonu gerekmektedir

32