Glerin tarihesi ve siyasal nedenleri [ ]

Osmanl'ya ynelik erkes gleri, kk gruplar halinde 19. yzyln ilk yarsnda da yaplmt. rnein 12 Haziran 1828'de Anapa'nn Ruslarn eline gemesi zerine, kentteki Adgelerin bir blm de Osmanl'ya g etmiti. Osmanl'nn Karadeniz kylarna yerleen, tarm ve ticaretle geinen 370 Adge ailesi vard. Ayrca K'emguy derebeylerinden Kaplan-Girey, ubat 1847'de 1.619 kiisi ile birlikte stanbul'a yerlemi, klelerinin bir blmn de satmt.[1] Bu gruplar erkesya ile ticari vb. ilikilerini de srdryorlard. Glerin temel nedeni ise, Rus emperyalist politikasdr. Btn sorumluluk Rus hkmetine aittir. Krm Sava, Rusya asndan erkesya'nn stratejik nemini somut bir biimde ortaya koymutu. Byk Rus birlikleri, Adgeler ile mam amil kuvvetlerine duyulan kayglar nedeniyle, ngiliz ve Franszlarla savamak zere, Krm'daki cepheye srlememiti. Bu da Karadeniz yoluyla Trk ve Bat dnyasna ak bir ky lkesi olan erkesya'nn stratejik nemini ortaya karmt. Burada yllardan beri Ruslar uratran, inat, Rus egemenlik alan iinde bamsz bir ada oluturan, kltrl ve Mslman olan bir nfus bulunuyordu. Frsat bulduklarnda Adgeler, deniz yoluyla batdan yardm alabilecek ve hzla kalknabilecek bir konuma ve toplumsal yapya sahiptiler.[2] Adge tarm ve hayvancl da, ana gre ok ileri durumdayd.[3] Ortodoks Hristiyanlarn koruyuculuunu stlenen yaylmac Rusya mparatorluu kendi politik karlar asndan, btn bir Rusya'daki Mslman nfus yannda, zellikle Batl lkelere ak olan, yani Karadeniz kysnda ya da yaknnda yaayan Mslman topluluklar (Adigeler, Abazalar, Nogaylar ve Krm Tatarlar vb.) gerekirse yok etmek ya da iyice etkisizletirmek istiyordu. Bunlar Rus makamlarnca grlen ve zerinde durulan konular idiler.[4] Bu amala, yani Kuzey Kafkasya halklarnn Osmanl'ya g ettirilmesi programna geerlik ve ivedilik kazandrmak iin, General Mihail Tarielovi Loris-Melikov 1860'da stanbul'a gnderildi. Ama, Kuzey Kafkasya Mslman nfusunun Osmanl Devleti'ne transferinin Rusya asndan yaamsal bir nem tadn stanbul'daki Rus bykelisine kavratmak idi.[5] Bu dorultudaki Rus diplomatik giriimleri sonucu Osmanl Devleti, Rusya'dan, zellikle Kuzey Kafkasya'dan gelecek bir Mslman nfusu kabul etmeyi ilke olarak benimsedi ve karlkl g komisyonlar devreye sokuldu; ilk aamada, yani 1860-1861 yllarnda on bin Kabartay [6] ve buna ek bir Mslman Oset nfusunun Osmanl topraklarna g ettirilmesiyle ie baland. Kabartay ve Osetleri ge zorlamak iin derebeylerinin ve kyllerin topraklarna el konuluyor, kk kyler kaldrlp daha byk kylerde birlemeye zorlanyordu. Ruslar, g tevik iin baz ajan ve derebeylerine gizlice para da veriyordu. Kabartaylarn nclnde balatlm olan bu g olayna, daha sonralar stambulak'o (stanbul'a G; stanbul Yolculuu) ad verilmitir. Kabartay ve Mslman Oset glerinin balatlmasnn bir baka nedeni de, daha batdaki Adge nfusuna ynenlik "etnik temizlik" ve "d srgn" ya da "deportasyon" olayn gizleme ve olas tepkileri geitirme kaygsyd. Irk ve yaylmac Rus ynetimi, insanla kar bir su ilemekte olduunun elbette bilinci iindeydi. Daha sonra 22 bin een ve onlarla birlikte, yine baz Mslman Osetler de Trkiye'ye gnderildiler[7]. Bu tr yresel, ksmi ve etnik corafyay kkten yok etmeyen gler, aralklarla 20. yzyl balarna dein srd. Bu tr glere, Dastan halklar, Abhazlar, Karaaylar vb. de katldlar. Adge'lerin Srgn Edilmesi [ ]

1860 yl balarnda, Rus egemenlik alan iinde, ele geirilememi bir ada biiminde ve zmlenmemi bir sorun olarak, sadece Adge ya da erkes sorunu bulunuyordu. D kkrtmalarla da alevlendirilen ve

yreklendirilen bir erkes direnii vard. Ruslar bir trl erkesya'ya sz geiremiyor ve boyun ediremiyordu. zellikle Karadeniz kys boyunca ve douda Byelaya (haguae) Irmana dein yaylm olan demokratik erkes (Abadzeh, Natuhay, aps, Hak'u, Ubh, Aibga, Ahipsov, Ciget ve Pshu) topluluklar bakalarna boyun emeye alk deildiler ve zgr yaamlarn srdrmek istiyorlard. Yar feodal Adge topluluklar (Bjedu,K'emguy,Maho,Yegerukay,Kuban Kabartay,Besleney,vd) ise,1859'da Ruslara boyun emilerdi. Ruslar batya doru ilerleyerek haguae (Byelaya ya da Belaya) Irmana ulam, Adgeleri dar bir dalk alana sktrm, verimli tarm topraklarnn hemen hemen tamamn ele geirmi ve yaamsal nemdeki ekonomik kaynaklarn da yok etmi bulunuyorlard. Rus tarafnda sorunun zm konusunda teden beri iki farkl gr vard: erkesleri topraklarndan srerek yok etmek; erkeslerin dostluunu kazanarak sorunu zaman iinde bar yollarla zmek. Srgn tezini, ilk kez, 1857'de, Rus Kafkasya Ordusu Kurmay Bakan General Milyutin ne srd, Adgelere boyun edirmek iin, Adgelerin en az bir blmnn kuzeydeki Don Havzas yresine srlmesini nerdi, ama Rusya'daki dier Mslmanlarn da tepkisini ekebilecei ve yeni sorunlara yol aabilecei kaygsyla neri sakncal bulundu [8]. Kart gr olarak, General Filipson, Karadeniz kysndaki erkeslerin Osmanl ile ticaretlerinin serbest braklmas halinde sorunun barl yollarla da zmlenebileceini savundu [9]. Ama 1861'de Rusya'da demokratik reformlar erevesinde toprak kleliinin (serflik) kaldrlmasyla, byk bir toprak istei belirmiti. Karadeniz kysnda yaayan Vbh ve Cigetler (Abazin) ile ierideki Abadzeh toplululuklarnn Osmanl ile erkek, zellikle haremler iin kadn ihracna dayanan nemli bir kle ticareti vard. Ubhlarn bir blm kleleri ve kle ticareti nedeniyle zengindi, bu nedenle zengin kiiler olan Ubhlar, yoksul kiiler olan Abadzeh, Ciget (Abazin) ve Abhazlar gibi kendi klelerini deil, zellikle Abadzeh blgesi kle tccarlarndan temin ettikleri kleleri, zellikle gzel kle kzlarn Osmanl haremleri iin Trk kle tccarlarna satyor, bu iten byk paralar kazanyorlard. Ubh zenginlerin etkisindeki Adgelerin kydaki konumlarn yitirmelerini kabul etmeyeceklerini, ayrca 1861'de zgrlne kavuan eski Rus toprak klelerinin (mujik) toprak gereksinimlerini de dikkate alan Kafkasya Ordusu Komutan General Prens Baryatinski, Milyutin'in raporunu daha kktenci bir anlayla ele alp gelitirdi ve erkeslerin toplu olarak Osmanl topraklarna gnderilmesini, Adgelerden boalacak yerlere de Rus mujiklerin ve Kazaklarn yerletirilmesini ar'a nerdi. yi bir planlama yaplmas halinde, srgnn fazla bir sorun yaratmayaca da neride belirtiliyordu. neri, 1861'de bir devlet politikas olarak Rus hkumetince benimsendi. Tam bu sralarda belirleyici bir nitelikte, 1855'te erkes kle ticaretini yasaklam olan Osmanl Devleti de, "erkes klelerin kt durumda olmadklar" gerekesiyle erkes kle ticaretini yeniden serbest brakt (Do.Dr.smail Parlatr,Tanzimat Edebiyatnda Kleleik,Ankara,1987,s.18-19). Bu da kukusuz erkes kle sahiplerinin bekleyebilecei sevindirici bir karard. Adge srgnnde kle sahipliinin de nemli bir pay vardr. Adgeler Rus hkumetinin niyetini az ok kavramakta gecikmediler. Byk bir felaketi nlemek iin uzlama yollar aramaya baladlar. Bir yandan da, gerekirse sonuna dein direnmek amacyla, Haziran 1861'de Abadzeh, aps ve Ubh blgeleri birleti. Soi (Sae/) yaknlarnda bir erkes Ulusal Meclisi ile bu meclise dayal ve 15 yeli bir Meclis Ynetimi oluturuldu. Yeni ynetim, snmaclarla birlikte bir milyonun zerinde bir nfusu temsil ediyordu. Eyll 1861'de erkes temsilciler, Maykop yaknlarndaki Hamketi (11) istihkamn ziyaret eden ar II.Aleksandr ile grtler ve yerlerinden srlmemeleri koulu kabul edildiinde uzlamak istediklerini belirttiler.zellikle Vbhlar bu istei vurguladlar ve ar'a yazl olarak koullarn sundular.Ama Adgeleri srmekte kararl olan ve hibir dne yanamayan ar,erkes temsilcilere: "Ya Trkiye'ye g edin ya da Kuban Irma boylarnda gsterilecek olan yerlere yerlein, kararnz da bir ay iinde General Kont Yevdokimov'a bildirin" dedi. 1 milyonu akn bir nfusun binlerce yldan beri yaadklar ky blgesinden kaldrlp Rus askerleri ile Kazak milisleri denetimindeki stma yata bir bataklk, bir lm tarlas olan Kuban Irma boylarna yerletirilmesi nerisi, makul bir neri olamazd, sadece "yasak savma" kabilinden

bir alternatif olabilirdi. Blgeye daha yakn bir alanda yaayan baz Abadzehler, ar'n toprak takas nerisini kabul etme eilimi gsterdiler, ama kyda yaayan apslar, zellikle direnii hararetle savunan Vbhlar neriyi ve ar'n dier koullarn (Tutsak askerlerin, snmaclar ile asker kaaklarnn koulsuz teslimi,vb) kabul etmediler.Vbh zenginler almaz,nfusun drtte birini oluturan klelerinin srtndan geinirlerdi.Rusya'nn 1861'de klelii kaldrm olmas,Trkiye'nin de 1855'te yasaklam olduu erkes kle ticaretini,bir taktik olarak 1860'larda yeniden serbest brakm olmas,bir Ubh-Rus uzlamasn da olanaksz klyordu.Vbhlar komular Abazalar (Abazin) zerinde etkili olduklar gibi,aps ve Abadzehleri de birlikte savaa ynlendiriyorlard (bk.L..Lavrov,Vubkhlar Hakknda Etnografik Bir Aratrma,Kafkasya Gerei Dergisi,Samsun,1992,say 8,s.46-59;Do.Dr.smail Parlatr,Tanzimat Edebiyatnda Klelik,Ankara,1987,s.18-19;V.T.Polovinkina,erkesya,Gnl Yaram,Ankara,2007,s.252253). Rus tarafnn, yani ar II.Aleksandr'n kat tutumu sonucu bir uzlama salanamad. Rus hkmeti 10 Mays 1862 tarihli, "erkeslerin Rusya dna g etmelerine izin veren" bir karar kard. Ruslar 1856 Paris Antlamas nedeniyle donanma bulunduramadklar Karadeniz kysndan kartma yapamyorlard.Bu nedenle Adgeleri karadan mstahkem hatlarla ember iine aldlar ve emberi kyya doru daraltmaya baladlar. Ruslarn bu i iin 300 bini bulan byk bir askeri gc grevlendirdileri bilinmektedir.1862'de, karlarn erimesiyle birlikte, Rus birlikleri harekete getiler,direnenleri ldrmeye,kyleri atee vermeye,boaltlan yerlere Kazak stanitsalar (mstahkem ky) yerletirmeye baladlar. Bir yldan fazla sren sert ve kahramanca bir direniten sonra, Ruslar, Temmuz 1863'te Abadzehleri, Ekim aynda da apslar atekes istemek zorunda braktlar. Abadzehlerin bir blm Kuban boylarna yerlemeye, bir blm de Trkiye'ye g etmeye balad. Rus askeri hatlarndan uzakta bulunan Vbhlar ise,Krm Sava gibi bir Rus-Avrupa sava olacan dnerek,zaman kazanmay ve beklemeyi yelediler. Atekes antlamasna gre, apslara k koullar ve herhalde Osmanllarn da istemeleri nedeniyle, 6 Mart 1864 gn akamna dein yerlerinde kalma sresi verildi.Bu arada Adgelere ynelik genel Rus askeri harekat da, 6 Mart 1864 gn akamna dein olmak zere, geici olarak durduruldu. Rus askeri birlikleri 1864 yl ubat ay sonlarnda,yani karlarn erimesiyle birlikte harekete getiler.Atekes imzalad iin artk direnmeyen aps topraklar zerinden yryerek, Mart 1864'te henz boyun ememi olan Vbh blgesine ulatlar. Ruslar, Vbhlardan gelen anlama ya da uzlama isteklerini, zaman kazanma taktii de sayarak reddettiler.19 Mart 1864'te Vbhlar bir direni denemesinde bulunduktan sonra daldlar ve 24 Mart 1864'te atekesi kabul ettiler. Ertesi gn, yani 25 Mart 1864'te Vbh blgesinin merkezi durumundaki eski Navaginsk Kalesi de (Soi), savasz Ruslarn eline geti [10]. Ruslar, daha gneydeki dalk kesimlerde yaayan kk Abaza (Abazin) topluluklarnn barndklar Aibga, Ahipsov, Ciget ve Pshu yrelerini,yani imdiki Gagra yresini, Nisan ve Mays aylarnda kontrol altna almay,direnen Aibga topluluuna 12 Mays 1864'te boyun edirmeyi baardlar; bu kk topluluklar da,istavroz karp Hristiyan olmay kabul edenler dnda,btn erkesleri g ettirdiler ve igal edilen btn bu erkes topraklarn "Kuban Ordusu Ynetimine" verdiler [11].Halk anlatmna gre,istavroz karanlar "Sen kalabilirsin" denilerek srgn d tutuldular,dierleri askerler tarandan sng de kullanlarak gemilere bindirildiler.Ama aps ve Vbhlarn komusu olup 1864'te Ruslara boyun emeyen ve dalarda yaayan Adge Hak'u topluluu direniini,yer yer 1870'li yllara,tkeninceye dein srdrd (T.V.Polovinkina,erkesya,Gnl Yaram,Ankara 2007,s.281-285).Sonu olarak baz erkes topluluklar tamamen silindiler: Vbhlar (Yaklak 100 binden 1880'de 80'e dtler), Cigetler, Aibga, Ahipsov ve Pshular (hepsi 17 bin kadardlar,silindiler)[12]. Bazlar da tkenme noktasna geldiler ya da iyice azaldlar: Abadzehler (;1864'te 260 binden 1880'de 14.660'a ), Natuhaylar (240 binden 175'e), apslar (300 binden 4.983'e), Hak'ular 83'e,douda Kuban ve Laba rmaklar boylarnda yaayan yar feodal topluluklar olan K'emguylar 80 binden 3.140'a, Bjedular 60 binden 15.263'e dtler, vb [13]. erkesya'dan Srlenlerin Says [ ]

Rus kaynaklarna gre, 1863-64 yllar sresince 418 bin kii Trkiye'ye "g" etmitir. 1858-65 yllar arasnda g edenlerin toplam says da 493 bindir. Bu balamda 45.023 Natuhay, 27.337 Abadzeh, 165.626 aps, 74.567 Vbh, 11.873 Ciget, 10.500 Bjedu, 30 bin Abaza (Abazin), 4 bin Besleney, 15 bin K'emguy, Maho, Yegerukay, 30.650 Nogay, 17 bin Kabartay ve 23.193 een Trkiye'ye yerlemitir[14]. 1864 ncesinde tamam 25 bin ile 100 bin arasnda tahmin edilen [15] Vbhlarn,ge katlm saysnn 74.567 olarak verilmesi, Vbh limanlarndan Trkiye'ye gnderilenlerin saysnn 100 bin dolaynda olduu kansn glendirmektedir.Ancak belirtilen btn bu saylar,Ruslarca kayt altna alnm ve byk bir olaslkla dk tutulmu olan tek bir tarafn grn yanstan saylardr. ngiliz sava tarihisi W.E.D.Allen'e gre, o zamanki Osmanl topraklarna yerletirilmi olan erkeslerin (Adge) says 600 binden fazladr [16]. Amerikal Justin McCarthy, srlen erkes ve dier Kafkas topluluklarnn saysnn 1.200.000 dolaynda olabileceini, bunun ancak 800 bin kadarnn hayatta kalabildiini belirtiyor. Sa kalan nfusun 600 bini 1856-64 arasnda, 200 bini de 1864 sonrasnda g etmitir [17]. u durumda Allen ve McCarthy'nin 1864'te Trkiye'ye yerleebilen nfusa ilikin tahminleri uyumaktadr. General smail Berkok'a gre ise, say 1 milyon kadardr[18]. Btn bunlar, kukusuz tahmini saylardr. Sayy daha az ya da daha ok olarak gsteren kaynaklar da vardr. Ancak, Adge-erkes kaynaklar, genellikle 1.500.000 says zerinde birlemektedirler. Srgne katlan nfusun en az drtte birinin yolculuk, kamp yaam ve yeni yerleim yeri srasnda ld kabul edilmektedir. Ruslarn dorudan ldrd Adge says ise 500 binden fazla olarak tahmin edilmektedir[19]. W.E.D.Allen'e gre, 1864 erkes srgn srasnda birka bin Abhaz da, Abhazya'dan bir "ka" biiminde ayrlp Trkiye'ye snmtr[20]. Srgn olaynn bindirme limanlar kuzeyden gneye Taman, Anapa, Novorossiysk, Gelencik, Tuapse, Soi, Kosta, Adler, Gagra, Sohum, vb gibi Karadeniz limanlardr. erkesya'y boaltma ii 1864 yl Haziran ay ortalarnda tamamlanm, kuzeyde Kuban Irma azndan gneyde Bzb (Psbe) Irma azna (imdi Abhazya'da) dein uzanan Karadeniz kylar ile hinterlandnda tek bir erkes bile braklmam, lke ssz ve korkulas bir cangla dntrlm, btn erkes yerleim birimleri istisnasz atee verilip yaklm,tarlalar atlara inetilmi ve meyve aalar bile askerlerce bir bir kesilmitir.Ama,olas bir Adge dnne frsat ya da dalarda direnenlere,yani Hak'ulara (1),vb yararlanacaklar hibir ey brakmamak idi. Orta Kuban ve Orta Laba rmaklar solundaki bataklk ovalara yerletirilenlerle birlikte,bu yerlerde toplanm olarak,geride sadece 80 bin kadar bir Adge nfusu kalmtr[21].Bu 80 bin says Adge tarihisi Samir Hatko'ya ( ) gre ertesi yl,1865'de 51 bine dmt. ndirme Yerleri [ ]

Adge srgn srasndaki Rus politikas, erkes nfusu bir an nce Rusya snrlar dna gndermek ve onlardan ebedi kurtulmak biiminde uygulanmtr. Karadeniz kysna ylan sivil nfus, nine ve dedelerce de doruland gibi, Rus askerlerinin sng ve dipik darbeleriyle de zorlanarak, baz durumlarda oturmaya bile yer kalmayacak biimde ve ynlar halinde gemilere doldurulmutur. Bu yzden zayiat da byk olmutur. Osmanl ynetimi ile koordineli olarak, Batum, Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun, Sinop, kefken imdiki Akakoca, Burgaz, Varna ve Kstence'de gmen kamplar kurulmutur. Bu yerler alk ve salgn hastalklar nedeniyle, ksa srede lm kamplarna dnmtr.1864'te Trk ynetiminde olan Batum'a 70

bin, Trabzon'a ilk posta 24.700 (19 bini ld), ardndan 63.900 erkes (gnde 180-250 kii lyordu), Samsun'a da 110 bin erkes (gnde ortalama 200 kii lyordu) karlmtr[22]. Ksa bir sre iinde kamplarn evreleri yer yer toplu erkes mezarlklarna dnmtr. 1863'te daha ok Natuhay ve Abadzehler ile yar feodal topluluklar,1864'te ise aps, Hak'u, Vbh ve Cigetler g etmilerdir. Bu arada salgn hastalklar nedeniyle stanbul'a gmen sokulmas yasaklanm, sevkiyat Balkanlar'a ynlendirilmitir. Kuzey Anadolu limanlarna karlan gmenler imdiki Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, Yozgat, Dzce, Adapazar, Kocaeli, vb gibi, o zamanlar bo durumda olan yerlere yerletirilmitir. erkeslere kk lekli ve dank yerler tahsis edilmi, belli yerlerde beklenmelerine, zellikle toplulamalarna frsat tannmamtr. nk "erkeslerin kt ve saldrgan kiiler olduklar" biiminde etkili bir Rus dezenformasyonu vard. Osmanl ynetimi de erkeslerin toplu bir etnik g olmasn istemiyordu. Toplu yerleim, sadece Dou'daki Uzunyayla yresinde (Kabartay, Hatukay, vb) kk lekte gerekleebilmitir. Sonu olarak Kuzey Anadolu'ya yzbinlerce erkes yerletirilmitir. Bunlara toprak ve hayvan verilmi, parasal yardm da yaplmtr. Balkanlar'da zellikle Tuna Irmann gney boylarnda erit gibi uzayan ve yer yer toplulaan Adge yerlemeleri olumutur. Kstence, Varna, Silistre, Rusuk, Plevne, Vidin, Ni, Burgaz, Kazanlk, Eski Zara, Filibe, vb yrelerde, imdiki Kosova, Makedonya, Arnavutluk ve Trakya gibi yerlerde irili ufakl erkes yerleim birimleri olumutur. Adgeler ounca ky ky ya da bek bek, dank halde yeni yerlerine yerletirilmilerdir. aps ve Abadzehler, daha ok etnik Adge kyleri olutururken, Vbhlar baka etnik kkenli kylere de yerlemilerdir.aps ve Abadzehler Gmhane,Bingl ve Bitlis gibi cra yerler de dahil imdiki Trkiye'nin 50 kadar iline,Irak, rdn,Suriye, Lbnan,srail,Kbrs,Msr,Libya (Msrata kenti ve evresinde ),Tunus,vb yerlere,Vbhlar da,daha az sayda olmak zere onlarn ilerine ya da yaknlarna yerlemilerdir. Kabartay, Bjedu, K'emguy, Besleney, Abaza ve Nogay gibi, daha nceleri Rus ynetimine girmi olan yar feodal topluluklarn gleri daha derli toplu olmutur. Bunlarn soylular mallarn elden karp kle ve taraftarlarn da yanlarna alp, ncesinden belirledikleri yerlere g etmilerdir. Kabartaylar , daha ok Kayseri (Pnarba), Tokat, Sivas Yldzeli, Kahramanmara, Adana, el,Eskiehir,Balkesir Bandrma,vd illere,Besleneyler Amasya,orum,Ankara,Dzce,Sakarya Hendek,vd illere,Barakaylar Bilecik,Sakarya,vd illere,Abazalar Kayseri (Pnarba),Adana,Sivas Yldzeli,Sivas arkla,Yozgat, Eskiehir,Bilecik,Bursa negl,Ktahya, vd illere,Hatukaylar Kayseri Pnarba,Bolu,vd illere, Bjedular anakkale Biga'ya, sonralar Balkanlar'dan Suriye'ye, K'emguylar Bilecik Bozyk'e,Kocaeli ve Dzce'ye,Maholar Samsun'a,Nogaylar Adana ve Osmaniye taraflarna yerlemilerdir. Balkanlar'daki erkes yerletirmeleri srasnda, Osmanl ynetimi Srp ve Bulgar nfusu rahatsz edici (topra Hristiyan kyllerden alp erkeslere verme,Hristiyan nfusa erkesler iin ev yapmna yardm etme ykmll ykleme, angarya ileri, vb) davranlarda bulunmutur. Bu da, ynetimi ap erkeslerin aleyhine dnen tepkilere yol amtr[23]. Ayrca Srp ve Bulgar ayaklanmalarn bastrma iinde erkes milislerin de grev alm olmas, tepkileri giderek dmanla dntrmtr. 1878 Berlin Antlamas gereince, Trkler ve dier Mslman topluluklar ayr tutularak, sadece Balkanlar'daki erkes nfusa, btnyle Osmanl Devleti'nin Asya ve Afrika'daki topraklarna srlme cezas verilmitir. Bugn Anadolu'nun Marmara, Ege, Akdeniz, ,Dou ve Gneydou Anadolu blgelerindeki ana erkes nfusu, daha ok bu Balkan muhacirlerinin torunlarndan olumaktadr. Balkanlar'dan srlenler, ayrca imdiki Suriye, Lbnan, Filistin (imdi srail), rdn, Irak, Msr, Kbrs, Tunus, vb yerlere de gtrlerek yerletirilmitir. Balkanlar'dan srlenlerin says zerine 200 binden balayp 600 bine ulaan tahminler yrtlmektedir.

imdi Balkanlar'da Bulgaristan'da 4 ky (Varna, 1.300) olduu bilinmekte, ayrca Romanya, Kosova ve Makedonya'da da kk Adge kalntlar bulunmaktadr. Trkiye Trakyas'nda Krklareli'nin Vize ilesinde, Tekirda'da ve stanbul'un Silivri ilesinde, vb yerlerde varln korumu baz ky ve ky kalntlar ile perakende gruplar da vardr. 1864 Sonrasndaki Gler ve Nedenleri [ ]

Osmanl'ya gnderilmeyen ya da dalarda sakland iin gnderilemeyen ok kk bir erkes nfusu da (aps,Hak'u,Vbh,Ciget,Abadzeh,vb) Orta Laba ve Orta Kuban rmaklar soluna gtrlp yerletirilmitir. Bu arada dalara snm olup saklanmaktan vazgeenler de frsat bulduka Kuban boyundaki erkeslere katlmtr. Buralarda stanitsalarda (Kazak ky) yaayan ve ounlukta olan Rus Kazaklar tarafndan denetlenen yar feodal Adge topluluklarnn baz kalntlar (Bjedu,K'emguy,Kuban Kabartaylar,vb) barnyorlard. Bu nfusa i srgn yoluyla, zellikle Abadzeh ve aps nfusu da eklendi. Bu yeni nfusa Byelaya (haguae) Irma ile Laba Irma arasndaki yerlere yerleme, ama Laba'nn dousuna (Base Ovasna) gememe talimatlar verilmiti. Bu yerler o zamanlar iin yer yer bataklk, sivrisinek ve stma yata lm tarlalar halindeydi. Dnemine gre ileri bir tarm ve alma tekniine sahip olan Adgeler, en uygun grdkleri yerlerde, gzetim altnda kylerini kurdular. Ama her taraftan silahl Rus Kazaklarnn sk denetimi altndaydlar; ayrca Rus toplar da yllarca Adge kylerine evrili tutulmulard. Bu yerlerdeki Adgelerin toplam says 1864'te 80 bin kadard [24]. Adgelerce, imece usulyle su tahliye arklar kazlarak bataklklar kurutuldu, bentler ve sulama kanallar oluturularak tarlalara su gtrld. Rusya'daki sanayileme hareketine kout olarak, buday ve msr dnda, sanayi rnleri olarak, zellikle ttn ve eker pancar ekimi nem kazand. Hayvanclk, arclk, avclk ve balklkta da becerikli olan Adgeler hzla toparlanmaya ve zenginlemeye baladlar. Altn ve gm ilemesinde de, geleneksel olarak ileri ve ok usta kiiler olan Adgelerin iinden kuyumcu, sarraf ve deri tccarlar zmresi olutu (Adge atalar Sind ve Meotlar'n da altn ileme ve sanat alanlarnda ok usta ve yetenekli olduklar arkeolojik kazlarla da kantlanmaktadr,bk.Vikipedi-Adigey,Ekonomi blm). Zenginleme sonucu birok Adge Trkiye'ye gidip gelmeye ve akrabalarn aramaya balad. Ayrca "Geguak'o-Vsak'o kup" (1-1 ) denilen arkc ve oyuncu gruplar da Trkiye'ye giderek,Trkiye'deki yaknlarn ve sanatlar da Kafkasya'ya davet ederek ilikileri ve kltrel balar canl tutuyorlard.Adge nfusu da, yaralarn sarp hzla oalmaya balamt. Ama Rus makamlar durumu kavramakta gecikmediler[25].1877-78 Osmanl-Rus Sava, Kuzey Kafkasya halklarna ilikin Rus kayglarn daha da arttrd.Mslman Abhaz, Adge, een ve Dastanllar arasnda Trk yanls ayaklanma ve hareketlenmeler grld. Osmanllarn nostaljik yaylmac zlemleri tkenmemiti. Bu dorultuda Adgeler ve dier Kuzey Kafkasya topluluklar da Trklerin doal mttefikleri saylyor ve bunlar Osmanl ajanlar tarafndan srekli kkrtlyorlard. Bu arada nlem alnmad takdirde, Karadeniz kysnda ya da yaknnda yaadklar iin, en tehlikeli topluluklar konumunda olan Adge ve Mslman Abhaz nfusu 100 yl gibi bir sre iinde milyona ulaabilecek ve Rusya asndan 1864 ncesi duruma yeniden dnlm olacakt. Kuzey Kafkasya'daki hzl Mslman nfus art da Rus yneticileri kayglandryor ve azaltma areleri aranyordu. Ama, sonunda, Trkiye'ye ynelik g ettirme programnn,konjonktr gerei (Rus sanayici ve tccarlarn muhalefeti sonucu) Kuzey Kafkasya leinde geni tutulmayarak, sadece Orta Kuban ve Orta Laba solundaki, yani imdiki Adigey Adgeleri ile snrl tutulmasna karar verildi. Yeni srgnlere gereke olmas iin de, szgelii imdiki Karaay-erkes Cumhuriyeti yerindeki Adgeler (Kabartay ve Besleneyler) alkan,retici,sadk ve yerini benimsemi kiiler saylrken, imdiki Adigey Adgeleri "tembel, Trkiye'de akrabalar olan,yerini benimsemeyen ve Trkiye'ye gitmek iin can atan" kiiler olarak tanmlandlar[26].

Nitekim Kasm 1889'da Orta Kuban ve Orta Laba solunda yaayan "Adgelere ait 230 bin desyatin (250 bin hektar) tutarndaki verimli arazilerin alnp 24 bin Adge'nin Trkiye'ye g ettirilmesine,onlardan alnacak topraklarn da Kazak ve emekli askerlerden oluacak 20 bin Rus erkeine tahsis edilmesine" ilikin bir hkmet karar yrrle sokuldu[27].Bu tr srlmeler sonucu olarak, Adge nfusu da son derece azaltlm oldu. rnein 1865'te Adge nfusu, imdiki Adgey ve Karaay-erkes yrelerini de kapsamak zere,Kuban oblast toplam nfusunun te biri kadard (107 bin). Oran 1890'larda onda birin altna dt:1897'de,imdilerde Adge ve erkes (Kabartay ve Besleney) denilenlerin toplam nfusu 43 bin olarak belirlendi.Bu nfusun 30 bin kadar imdiki Adigey ve aps blgelerinde,kalan da imdiki Karaayerkes Cumhuriyeti yresinde bulunuyordu (1864 sonras dnemde Adgelere uygulanan basklar iin ayrca bk.Tamara V.Polovinkina,erkesya, Gnl Yaram,Ankara,2007). Srgne tabi tutulan Adgeler bugn Trkiye,Irak,Suriye,Lbnan,rdn,srail,Msr, Kbrs,Libya,Tunus,Kosova,vd lkelerde;buralardan g etmi olarak da AB lkeleri (Almanya,Fransa,Hollanda,Belika,Avusturya,Bulgaristan,vb),svire,ABD (New Jersey,NewYork City,California,vb),Kanada,Avustralya ve toplam 40 kadar lkede yaamaktadrlar. Gnmzde,2002'de Adigey Cumhuriyeti ile aps yresindeki ya da Rusya Federasyonu'ndaki (RF) Adige says 131.769,erkes says 60.517,Kabartay says 519.958,Abaza (Abazin) says 37.942,Grcistan'dan tek yanl ayrlan Abhazya'daki Abhaz says da 100 bin dolayndadr.Dier Kuzey Kafkas halklarnn nfuslar da,RF'de ve 2002'de yleydi:een 1.360.253;Avar 814.473;Oset 514.875;Kumuk 422.409;ngu 413.016;Lezgi 511.535;Dargi 510.156;Karaay 192.182;Lak 156.545;Tabasaran 131.785;Balkar 108.426;Nogay 90.666;Rutul 29.929;Agul 28.297;Abhaz 11.367;Tsahur 10.366.RF iindeki toplam Kuzey Kafkasya yerli nfusu 6 milyona,Grcistan ve Azerbaycan'dakilerle 7 milyona yaklamakta,Diaspora (Trkiye,vb) ile birlikte,say,muhtemelen 10 milyonu amaktadr. Rus makamlar Adgeler ile dier Kuzey Kafkas halklarna uyguladklar srgn ya da etnik temizlii,aradan 140 yl akn bir sre gemi olmasna karn,itiraf etmi ve Adgelerden zr dilemi deildirler.Olay gizledikleri gibi,srlen bu insanlarn Diaspora'daki torunlarnn,Ata topraklarna dn isteklerini de kabul etmemekte, engellemelerde bulunmaktadrlar.1864 srgn,Rus ynetimlerince,Rus ve dnya kamuoyundan halen gizlenmekte,konuya bir tr sansr uygulanmaktadr.Rus makamlar tarihi bir lke olan erkesya'y yok ettikleri gerei konusunda da derin bir sessizlik iindedirler. 21 Mays 1864'te Ruslarn Kbaada yaylasnda dzenlemi olduklar askeri tren ve dini ayin olayn,Rus milliyetileri "Kafkas Sava"nn sona erdii bir fetih gn olarak halen her yl 21 Mays'ta Kbaada (imdi Krasnaya Polyana)'ya da gidip anmaya ve kutlamaya devam etmektedirler.Bunu knayan erkesler de,alternatif olarak "21 Mays" Kuzey Kafkasya halklarnn srld ve erkeslerin soykrma uratld bir "Yas Gn" olarak her yl anmaktadrlar. Abhaz ve Dier Snmaclar [ ]

Abhazya, mereti Krall (Akba Krall) ile birlikte Osmanl korumasnda iken, 1810'da feodal bir prenslik stats verilerek Ruslarca koruma altna alnm ve Rusya'ya balanm,bu balanma durumu 1812 Bkre Antlamasyla Osmanl Devleti tarafndan da tannmt. Abhaz yazar Hayri Ersoy'un naklettiine gre, Abhaz Prenslii'nin nfusu 1858'de 94.023 idi[28].Rus korumasndaki bu Abhaz Prenslii , erkesya'nn Ruslarca igal edilmesinin ardndan, 1864'te,Rusya'daki genel demokratik reform program gereince lavedildi ve Abhaz Prenslii arazisi "Sohum okrugu"na dntrld; 1861 reform program erevesinde, yllk bir gecikmeyle de olsa,1864'te,Abhazya'daki derebeylii (feodal ayrcalklar) ve klelik de kaldrld. Bu gelimeler zerine Abhazya'da bir ayaklanma oldu[29] ve binlerce Abhaz Trkiye'ye snd[20]. 1866'daki toprak reformu srasnda da Trkiye'ye snmalar oldu[30]. Mays

1877'de Abhazya kylarna, artma amal Osmanl kartmalar yapld. Trkler ve destekleyicileri olan Abhazlar, Abhazya'nn ky blmn 4 aya yakn bir sre ellerinde tuttular. Toprak sahibi bir blm Abhaz ise, i kesimde, eski prens ailesi (ervaidze) nderliinde Ruslar destekledi. Sava Ruslarn kazanmas zerine, Osmanllarla ibirlii iindeki Abhazlarn n ayak olmasyla 30 bin[31] ile 50 bin arasnda deien saylarda bildirilen ve 1864-78 yllar arasnda da,toplam 100 bin ile 125 bin arasnda tahmin edilen bir Mslman Abhaz nfusunun Osmanl Devleti'ne snd yazlmaktadr[32]. Bunlar imdiki Dzce, Sakarya, Kocaeli, stanbul, vd illere yerletirildiler. Feodal hiyerari,halen ve en ok Abhazlar arasnda varln korumaktadr: Geleneksel Abhaz toplantlarnda,toplum ii kan davalar ve yargsal konular,vb sorunlar grlmekte ve sorunlarn zmlenmesine allmaktadr.Bu toplantlar soylularn ve nde gelen asil kiilerin ynetiminde yaplmakta,alnan kararlar uygulanmaktadr.Bu arada 2005 ylnda RF'nin Soi (Sae) kentinde Abhaz Prens ailesinden (ervaidze ya da aba ailesi) Denis akhalia'nn ( ) katlm ile "II.AbhazAbazin Soylular (ya da "Asiller") Kongresi" de (Abaza Duney.ru/nobles Congress) yaplmtr (Ayrca bk."Nart" dergisi,say 41-42,s.47;say 44,s.36-37). 1877 ayaklanmas sonucu,Abhazya byk lde Mslman Abhazlardan boald ve Ortodoks Hristiyan Abhazlar Abhaz nfusunun ounluu haline geldiler. 1886'da Sohum okrugu'nda (Abhazya), Fahrettin ilolu'na gre 68.773 olan genel nfus iinde 28.320[33], Hayri Ersoy (Siuktar)'a gre de 58.960 Abhaz kalmt[34].Bu 30 bin dolayndaki fark,30 bin kadar Samurzakan'n,Ersoy tarafndan Abhaz olarak,ilolu tarafndan da farkl deerlendirilmi olmasndan kaynaklanyor olabilir. Her iki yazara gre 1926'da Abhazya'da 55.918 Abhaz bulunuyordu. Oset snmaclar; Kars, Erzurum, Sivas, Yozgat, vd illere; Karaayllar Eskiehir, Afyon, Konya, Tokat (Readiye), Kayseri (Pnarba),Sivas Yldzeli,vd illere; eenler; Sivas Yldzeli, Konya (Beyehir), Kahramanmara (Gksun), Mardin (Kzltepe), vd illere; Dastanllar; stanbul, Yalova, Balkesir, Sivas, Kahramanmara, Mu, Kars, Erzurum, Tokat, zmir, Denizli, anakkale, Samsun, Trabzon, Kayseri , Sinop, Hatay vd. yerlere yerletiler. 1877'deki Abhaz snmaclara ait bir mezarlk Kocaeli'nin Kandra ilesi Kefken mevkiinde, deniz kysnda bulunmaktadr. Her yl 21 Mays gn, bir Ant Mezarlk haline getirilen bu yerde,Trkiye'deki Abhaz ve Kafkas (Adge, vd) sivil toplum kurulular nclnde toplanlmakta, dua edilmekte, gece ate yaklarak ve denize elenkler braklarak gemiin zc anlar yaatlmakta, ayrca ayn gn stanbul'da skdar Kz Kulesi nnde toplanlp srgnde lenler ansna Boaz'a elenkler braklmakta, daha baka yerlerde de benzeri etkinlikler dzenlenmekte, erkeslerin bulunduu birok lkede de 21 Mays bir "Yas Gn" olarak anlmaktadr. Adge/erkesler,2010 ve 2011 yllar 21 Mays gnlerinde,21 Mays 1864',yaniYas Gn'n,stanbul Taksim Meydan'ndan balayan,stikll Caddesi boyunca sloganlar eliinde sren ve Galatasaray'daki Rusya Federasyonu (RF) Bakonsolosluu nnde sona eren yrylerle anm ve soykrm inkr eden Rusya Federasyonu ynetimini knamlardr.erkesya yurtseverleri adl bir erkes grubu da RF Bakonsolosluu nne soykrm ve RF politikalarn knayan bir siyah elenk brakmtr. Rusya Federasyonu ise,erkeslere soykrm uyguland iddialarn kabul etmemektedir. Bu anmalar her yl dzenlenen blgesel etkinlikler olan Kafkas lkbahar enlikleri'nde de srdrlmektedir. Buralarda da gnn anlamna ilikin konumalar yaplmakta,mzik,dans ve tiyatral gsteriler sunulmaktadr.Ayrca her yl,srgnde lenler ve Anayurt ehitleri adna anakkale'nin Biga ilesinin Hacky ve Kocaeli Merkez ilesinin Uzuntarla kylerinde anma toplantlar yaplmakta, stanbul'un tannm eski mevlithanlarndan, Adge folkloru derlemecisi ve Adgece mevlidi Adge makam dnda, Trke makama uyarlayp kayda geiren ve oaltan Adge-aps asll Hafz Fahrettin Abatay (Guser)'in

(do.1934) sesi ve daha baka hafzlarn, ayrca her yl Adigey'den gelen hafz ve konuklarn katlm ile trenler yaplmakta ve Adgece Mevlid okunmaktadr (Abhazlar, Adigey, Krasnodar Kray,aps Ulusal Rayonu,apslar). Genel zet [ ]

21 Mays 1864; 300 yl sren Kafkas - Rus savalarnn sona ermesi ve Kuzey Kafkas halklarnn srgne zorlanmasnn balang tarihidir. Bu tarihten sonra erkes topluluklar dnyann eitli lkelerine dalmlardr. Srgn sreci ierisinde birok insan hayatn kaybetmi, srldkleri topraklarda ise hastalk, alk ve yoksulluk gibi problemlerle kar karya kalmlardr. Srgn yolunda ekilen ileler, yolda telef olanlarn feci durumlar Trabzon'daki Rus konsolosunun, tehcir ilerini idare etmekte olan General Katraef'e yazd raporda yle anlatlr: Trkiye'ye gitmek zere Batum'a 70,000 erkes geldi. Bunlardan vasati olarak gnde 7 kii lyor. Trabzon'a karlan 24,700 kiiden imdiye kadar 19,000 kii lmtr. imdi orada bulunan 63,900 kiiden her gn 180-250 kii lmektedir. Samsun civarndaki 110'000 kii arasnda her gn vasati 200 kii can veriyor. Trabzon, Varna ve stanbul'a gtrlen 4650 kiiden de gnde 40-60 kiinin ldn haber aldm." te bu suretle pe pee srp gelen felaketlerin ve musibetlerin darbeleri altnda inleyen ve eriyen bu kahraman ve faziletkar milletin bedbaht bakiyesi de Dobruca, Bulgaristan, Srbistan, Arnavutluk, Suriye, Irak gibi daima tehlikeye maruz bulunan ve daima emniyetsizliin hkmran olduu yerlere iskan edilmitir. Modern tarihin en byk kitlesel nfus hareketlerinden biri olan erkes srgn (Henze, 1986: 247) esnasnda deniz gibi kan aktld. Gemiye binmek iin a bila kyda yamur amur iinde, lm iniltileriyle bekleenler, yanaan gemiye p tama kapasitesinin ok zerinde biniyorlard. Gemiler de daha fazla para alabilmek iin ok yolcu alyor, bu yzden fazla yol almadan batan gemilere sk rastlanyordu. 1864 Maysnda, Trabzon'daki Rus konsolosunun yazdna gre 30 bin kii alk ve hastalktan krld. Gemilerde hastalk alameti gsteren olursa derhal denize atlrd. erkes Soykrm 20 Mays 2011 tarihinde Grcistan parlamentosunun oybirliiyle ald bir kararla Grcistan tarafndan resmen tannd. Bylece erkes soykrm,bamsz bir devlet tarafndan resmen uluslarars gndeme tanm oldu. Kaynaklar [ ]

^ Ali Kasumov-Hasan Kasumov,erkes Soykrm,Ankara,1995,s.142-143 ^ Kafkasya Kl.Der.,say 39-42,Ankara,1973,s.144-145 ^ Kafda Der.,say 11-12,s.52-53 ^ A.Kasumuv-H.Kasumov,erkes Soykrm,s.285-298 ^ Kuzey Kafkasya KD,say 87-88,s.8;storiya narodov Severnogo Kavkaza,Moskva,1988,s.206-207 ^ zdemir zbay,Dnden Bugne Kuzey Kafkasya,Ankara,1999,s.165;storiya narodov Severnogo Kavkaza,s.206 ^ Age,s.207 ^ erkes Soykrm,s.238

^ erkes Soykrm,s.236-237 ^ Semen Esadze,erkesya'nn Ruslar Tarafndan gali,Ankara,1999,s.116-118 ^ Kim ibzuh,Dnem Bize Yeni Sorumluluklar Yklyor,Kuzey Kafkasya KD,say 87-88,s.8 ^ storiya narodov Severnogo Kavkaza,s.207;Hayri Ersoy,Dili,Edebiyat ve Tarihi ile erkesler,stanbul,1993,s.44,burada Ciget says (Pshu,Ahipsov,Aibga,vb dahil)16.923 olarak verilmektedir. ^ apsugiya/ gazetesi,no.3,/,,1991,s.4;A.Kasumov-H.Kasumov,erkes Soykrm,s.290-291,burada,1882 verilerine gre Kuban oblastndaki toplam Adge nfusu 61.231 olarak verilmektedir,bunun 16.771'i Bjedu,15.440' Kabartay,13.961'i Abadzeh,6.551'i Besleney,5.127'si K'emguy ve 3.331'i aps idi. ^ storiya narodov Severnogo Kavkaza,s.207 ^ L..Lavrov,Vubkhlar Hakknda Etnografik Bir Aratrma,Kafkasya Gerei Der.,Samsun,1992,s.47 ^ W.E.D.Allen ve l Paul Muratoff,1828-1921 Trk-Kafkas Snrndaki Harplerin Tarihi,Gnkur.Basmevi,Ankara,1966,s.104 ^ Justin McCarthy,lm ve Srgn,stanbul,1998,3.bask,s.37-38 ^ General smail Berkok,Tarihte Kafkasya,stanbul,1958,s.526 ^ Dr.Almir Abreg,Gemiten Gnmze Kafkaslarn Trajedisi,stanbul,2006,s.43 ^ a b W.E.D.Allen ve l Paul Muratoff,age,s.120 ^ Dr.Almir Abreg,age,s.45 ^ Gen.smail Berkok,age,s.528-529 ^ Jineps gazetesi,Eyll 2006 Ek-1,s.15-16 ^ Gemiten Gnmze Kafkaslarn Trajedisi,s.43 ^ Kafkasya KD,say 39-42,s.79;A.Kasumov-H.Kasumov,erkes Soykrm,s.293-298 ^ Ali Kasumov-Hasan Kasumov,erkes Soykrm,s.293-297 ^ A.Kasumov-H.Kasumov,erkes Soykrrm,s.294-98 ^ Hayri Ersoy,Dili,Edebiyat ve Tarihi ile erkesler,stanbul,1993,s.44 ^ Fahrettin ilolu,Rusya Federasyonu'nda ve Transkafkasya'da Etnik atmalar,stanbul,1998,s.204 ^ Hayri Ersoy, age, s.55 ^ Hayri Ersoy-Aysun Kamac,erkes Tarihi,stanbul,1992,s.80 ^ Hayri Ersoy,Dili,Edebiyat ve Tarihi ile erkesler,s.56 ^ Fahrettin ilolu,age,s.204 ^ Hayri Ersoy,Dili,Edebiyat ve Tarihi ile erkesler,s.46