Kafkas ve Kafkasya ad ilk defa eski Yunan dnrlerinden Aiskhylosun M..

490da yazd, Zincire Vurulmu Zevk ve Elence isimli eserinde anlan Kavkasos Da deyiminde grlmtr.1 Karadeniz ile Kuban rma arasnda kalan sradalarn bat kesiminin kuzeyindeki yerli ahalinin milli ad olarak Kafkas deyimi, eski Yunanca yazl yerli efsanelerden M.S. 430 ylnda Kartel/_ber (Tiflis evresi) alfabesine evrilen destan Kartel/ber (Grcistan) tarihi Kartlis-khovrebada gemekte ve Lekan (Dastandaki Lekler ve Lezgiler) kavminin bat komsusu olan halkn atalar bu isimle anlmaktadr.2 Blgeye Kafkasya isminin, Dastan yerlileri tarafndan M.S. 479dan itibaren verildii de bilinmektedir.3 Eski Arap corafyaclar tarafndan Cebell- Elsan/Diller Dag olarak da adlandrlmtr.4 ran dncesine yakn olan ilk Mslman corafyaclar, blge ile ilgili olarak Babil dnemine kadar gitmiler ve uygar gney ile karanlk kuzey arasndaki nl Kaf Dann bulunduu blge olarak tanmlamlardr. Kafkas kelimesi, (Arapa da al-Kabk, Trkede Kafkas) Farsa Kfkah yani Kaf Dandan tretilmitir. Firdevsinin ehname sinde, Kafkasya, Kuhe kf olarak adlandrlmtr.5 Karadeniz ile Hazar Denizi arasnda yer alan bu blgedeki nl sradalara slam-Trk eserlerinde Alburuz Da denmitir. Albruz, eski Farsada Yksek Da anlamna gelmektedir. Firdevsinin hayali olarak kulland bu ad ranl corafyac Hamdullah Musatavi ilk defa Kafkasyadaki bu dalar iin kullanmtr.6 Eski Yunandan Romallara, Karadeniz ile Hazar denizi arasnda bulunan ve slamTrk eserlerinde Alburuz Da denilen sradalarn ismi olarak Kavkasus (Caucasus) biiminde geen bu corafya deyimi, Rnesanstan sonra hmanistlerin eserlerinde, Caucasus, Caucasia, Caucasie ifadesiyle anlmaya balanmtr.7 Ayrca, Ahmet Cevdet Paann8 Krm Savasndan sonra 22 ubat 1856da toplanacak olan Paris Bar Konferansna sunulmak zere hazrlad Dastan, Grcistan, erkezistan, Kabartay lkelerine ait bir raporda, Kafkasya ve Cebel-i Kafkas deyimlerini kullanmas ile Kafkas szc ilk defa Trk Edebiyatna girmitir.9 Kafkaslar, Karadenizin dou kysndan 38-50 Kuzey enlemleri ile 37-50 Dou boylamlar arasnda yer almaktadr. Kuzeybat-Gneydou ynnde 1200 km Kuzey-Gney nnde de 600 km. uzunlukta ve 470.000 km alan kaplayan dalk bir alandr.10 Karadeniz
1

M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590), kinci Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1998, s. 15 2 M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590), kinci Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1998, s. 15 3 Yaar Bedirhan, Seluklular ve Kafkasya, Birinci Basm, Konya, izgi Kitabevi Yaynlar, 2000, s.39 4 Yaar Bedirhan, Seluklular ve Kafkasya, Birinci Basm, Konya, izgi Kitabevi Yaynlar, 2000, s.39 5 Ali Faik Demir, Trk D Politikas Perspektifinden Gney Kafkasya, Birinci Basm, stanbul, Balam Yaynclk, 2003, s. 59. 6 Ali Faik Demir, Trk D Politikas Perspektifinden Gney Kafkasya, Birinci Basm, stanbul, Balam Yaynclk, 2003, s. 59. 7 M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590), kinci Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1998, s.15 8 Ahmet Cevdet Paa, 1851de bakent stanbulda kurulan Encmen-i Dan adl ilk Trkiye limler Akademisinin yesi ve Osmanl Devletinde zamann olaylarn kaydetmekle grevli (Vakanvis) resmi devlet tarihisidir. Bkz: M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590), kinci Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1998, s. 16 9 Ali Faik Demir, Trk D Politikas Perspektifinden Gney Kafkasya, Birinci Basm, stanbul, Balam Yaynclk, 2003, s.59 10 Sefa Sekin, Rahan Tekin, Gney Kafkasya ve Grcistan, Kafkasya Aratrma & Analiz, Nisan 2006-Eyll 2006, Say: 2, s. 28.

ile Hazar denizi arasnda Dou-Bat paralelinde uzanan ve ykseklii orta ksmlarnda be bin metreyi asan sradalar gnmzde Kafkaslar adyla tannmaktadr. Rusya mparatorluunda Kafkasya ad bir blge ad olarak ilk defa 19. yzyl baslarnda, Rus ar I. Petro dneminde St. Petersburgda kurulan mparatorluk Bilimler Akademisinin bilim adamlar tarafndan kullanlmtr.11 Kafkas sra dalarnn gneyinde yaklak 37- 43 Kuzey enlemi ile 41- 50 Dou boylamlar arasnda kalan ve Grcistan, Azerbaycan, Ermenistan, Dalk Karaba ve Nahcivan kapsayan yaklak 200.000 km alan kaplayan blge Gney Kafkasya veya Transkafkasya olarak adlandrlmaktadr.12 Kafkas Dalar, Kafkasya ile Kafkas tesini, Rusya Federasyonu ile Grcistan ve Azerbaycan birbirinden ayrmakta ve birbirleriyle ilikili blgeler arasnda dorudan ulam engellemektedir.13 Kafkasya gneyde Aras ve oruh, kuzeyde Volga ve Don nehirleriyle, douda Hazar denizi, batda Karadenizin evirdii blgedir. Kuzey Kafkasyann snrlar gneyde ve Hazar denizi kysnda Kzlburundan Dibrar tepesiyle, Nuhann gneyinde Ari ve Alazan aylar boyunca invali mntkasn da iine alarak ngur nehrine kadar uzanr. Kuzey hududu ise Kuma Nehrinden Mani Glnn bat ucuna kadar gelmektedir. Kafkas dalar, gney doudan gney batya doru uzanr ve 900 km. uzunluundadr. Avrupa ile Asya ktalarn birbirinden ayrr, genilii 60 ile 260 km. arasnda deiir. En yksek tepesi Elbruz (Albruz) olup 5642 metredir. Batda, Abhazyada dalarn ykseklii 1000 metreyi gemez iken, douda ise 600 metreye kadar inmektedir. Blm 6. 1. 2. Kafkasyadaki Etnik Sorunlar Rusya Devleti, bir imparatorluk olarak tarih sahnesine ktklar XV. Yzyln sonlarndan itibaren dou-bat ve gney ekseninde genileyerek dnya kara hkimiyetinin14 nemli ksmn ellerinde tutmulardr. Ruslarn egemenlik kurduklar corafya ile Rus kimlii ve ulusal idealleri arasnda dorudan ve sreklilii olan bir iliki bulunmaktadr. Rus kimliinin en nemli yann oluturan imparatorluk dncesini besleyen, stratejik ynelimlerini15 belirleyen tarihi ve kltrel arka plan her zaman deiik biimlerde de olsa
11

Sefa Sekin, Rahan Tekin, Gney Kafkasya ve Grcistan, Kafkasya Aratrma & Analiz, Nisan 2006-Eyll 2006, Say: 2, s. 28 12 Sefa Sekin, Rahan Tekin, Gney Kafkasya ve Grcistan, Kafkasya Aratrma & Analiz, Nisan 2006-Eyll 2006, Say: 2, s.30 13 Demet efika Acar, Souk Sava Sonras Kafkaslarda Gvenlik Sorunlar, Kafkasya Aratrma& Analiz, Ekim 2005- Mart 2006, Say 1, s. 59. 14 Halford J. Mackindere gre kara hkimiyetine dayal bir strateji iin ncelikli art, denizden ynelecek saldrlardan korunmu bulunan mihver sahada (pivot area) hakimiyeti salamaktr. Bu saha Dou Avrupadan balayarak Asyann Kutup Denizine sularn boaltan nehirlerin havzalarn iine alan ksmdr. Mackindere gre kesin dnya hkimiyetini tesis etmek iin Avrasya hkimiyeti, Avrasya hkimiyeti iin Heartland hkimiyeti, Heartland hkimiyeti iin Dou Avrupa hkimiyeti gerekmektedir. 15 Bir toplumun stratejik zihniyeti; iinde kltrel, psikolojik, dini ve sosyal deer dnyasn da barndran tarihi birikim ile bu birikimin olutuu ve yansd corafi hayat alannn ortak rn olan bir bilincin, o toplumun dnya zerindeki yerine bak tarzn belirlemesinin rndr. Bu adan bakldnda, zihniyet ile strateji arasndaki iliki, corafi verilere dayal mekn alglamas ile tarih bilincine dayal zaman alglamasnn kesiim alannda ortaya kar. Farkl toplumlarn farkl stratejik bak alarna sahip olmalar, aslnda, bu mekn ve zaman boyutlarna dayanan farkl dnya alglamalarnn rndr. Toplumlarn kendi corafi konumlarn eksen edinen mekn alglamalar ile kendi tarihi tecrbelerini eksen edinen zaman alglamalar, ynelileri ve d politika yapmn etkileyen zihniyet altyapsn oluturur. Rus kimlik bilincinin evrensel ideolojik kimlik tanmlamalarn ngren sosyalist ideolojiye ramen varln srdrebilmesi ve Souk Sava sonras dnemde eski Marksistlerin ynlendirdii yeni milliyeti akmlarda kendini tekrar siyasi bir kimlik olarak retebilmesi bu stratejik zihniyet srekliliinin sonucudur.

canlln korumutur.16 Rusya, 19. Yzylda Kafkasya ve Orta Asyada yrtt yaylma hareketleriyle topraklarn geniletmi ve bunun sonucunda genilemi imparatorluk nfusunun saysn ve zelliklerini renme ihtiyac duymutur. Rusyada ilk genel nfus saym 09 ubat 1897de gerekletirilmitir. Rus bilim adam Piyotr Petrovi Semyonov-Tyan-Sanskiynin nclnde yaplan saym ncesinde, saymn hibir yeni vergi ya da angarya ykmll getirmeyecei, maksadn lke halkn tanmak olduu duyurulmutur. 1897 nfus saym verileri, 19. yzyl Rusyasnn nfus says ve dalm konusunda tek gvenilir bilgi kayna olmas nedeniyle byk neme sahiptir. Saymda vatandalara doum yeri, medeni hali, din, ana dili, okuryazarlk, meslek, sakatlk konusunda sorular sorulmutur. 1897 nfus saym verilerine gre Rusya mparatorluunun toplam nfusu 129,1 milyon, Avrupa Rusyas 94,2 milyon, Kafkasya 9,3 milyon, Orta Asya 7,7 milyon, Sibirya 5,7 milyon saylmtr. Genel nfusun % 90,3n kyller, % 9,7sini ehirliler oluturmutur. 1989da yaplan son nfus saym verilerinde SSCBnin nfusu 286,7 milyon olarak aklanmtr. Rusyada 2002 ylnda yaplan nfus saymn Sovyet dnemindeki saymlardan farkl klan zellikler bulunmaktadr. Sovyet nfus saymlarndan farkl olarak, ilk defa saym anketine zorunlu ek olarak bir milletler listesi eklenmemi ve vatandalarn milletlerini kendileri belirleyecei ilkesi kabul edilmitir. Ayrca bir milletin iindeki kk etnik gruplarn bile kendilerini ifade etmekte zgr olduu vurgulanmtr. Rusya Bilimler Akademisi Etnoloji ve Antropoloji Enstitsnn mdr Valeriy Tiskov bu uygulamann oul zbilinci17 yanstacan ve bu yntemle Rusyadaki etnik tablonun ayrntlaryla ortaya karacan belirtmitir. Rusya bilim evreleri 1989 ylndan sonra lkede yasanan gelimeler nedeniyle Rusyann etnik durumunu incelemek istemilerdir. Etnik boyuttaki gelimelerin en nemli etkenleri olarak gler ve Rusya vatandalarnn milli zbilincinde meydana gelen deiiklikler gsterilmektedir. Ayrca 2002 yl nfus saymnda, kendini ifade eden kk etnik gruplarn, devlet yardmlarndan faydalanaca belirtilmitir. Milletin belirlenmesi konusundaki bu yeni yaklam, Rusyadaki birok milli aznlk tarafndan milletleri blmeye ynelik bl ve ynet tarzndaki eski imparatorluk geleneinin bir devam niteliindeki uygulama olarak kabul edilmi ve Tataristan, Dastan ve Karaay-erkez Cumhuriyeti tarafndan tepki ile karlanmtr. Rusya hkmeti ise bu tepkileri konuyu siyasallatrma ve baz milli aznlklarn ar milliyetilii olarak deerlendirmitir.18 Kafkasya, Sovyetler Birlii ierisinde yer alan Rus olmayan dier blgelerden baz noktalarda ayrlmaktadr. Kafkas cumhuriyetlerinin dili ve gelenekleri, Ruslatrma ve ateizm propagandalarna ramen korunmu, milli duygular ise bozulmamtr. Stalin dneminde blgede gerekletirilen snr dzenlemelerinde, Kafkas halklar ge zorlanarak blgede Rus hkimiyeti salanmaya allmtr. 1939 ylnda 407.690 een, 92.074 ngu, 75.737 Karaay, 42.666 Balkar, 134.271 Kalmuk, 200.000den fazla Krm Tatar, 380.000 Volga Alman olmak zere bir milyondan fazla insan lkeye ihanet etmekle itham edilmi ve ge zorlanmlardr. Kafkasyaya dier blgelere oranla daha az Rus nfus yerletirilmitir.

16

Aleksandr Dugin, Rus Jeopolitii Avrasyac Yaklam, (ev.) Vgar manov, Drdnc Basm, stanbul, Kre Yaynlar, 2005, s. 6. 17 oul zbilinci: Millet bilincinin yan sra etnik grup bilincine de sahip olma durumu 18 Liaisan ahin, Rusya Federasyonu 2002 Yl Nfus Saym ve Dndrdkleri, Avrasya Dosyas, Cilt 8, Say 4, 2002, s. 298-306.

kark evlilikler Baltk cumhuriyetlerinde ve Ukraynada % 20 orannda, Kafkasyada ise % 4 dzeyindedir.19 Kafkasya blgesi, 1990l yllardan itibaren yaanan etnik atmalarla dnya sahnesinde boy gstermitir. 1992 ylndan itibaren Kuzey Osetyada, Kabartay- Balkarda, Karaay-erkezde, eenistanda ve Abhazyada srekli olarak etnik atmalar yaanmtr.20 Blgede yaanan etnik atmalar sonucunda bata Azeriler ve eenler olmak zere yaklak 1,5 milyon kii snmac konumundadr.21 Bu atmalarn temel sebebi Rusyann yrtt politikalardan kaynaklanmaktadr. Bu politikalarda, Kuzey Kafkasyann demografik yapsyla oynanm, srgn ve cezalarla blge insann yaad mekanlar deitirilmi, arazi ihtilaflar yaratlm ve sk sk deitirilen idari ve siyasi snrlarla atma ortam hazrlanmtr. Blgede yaanan anlamazlk ve atmalar iki ayr adan incelendiinde, birinci srada Kuzey Kafkasya halklarnn kendi aralarndaki anlamazlklar sonucu ortaya kan ve birbirlerine kar yrttkleri mcadeleler yer almaktadr. ngular ile Osetler arasnda yaanan atmalar, Karaay ve Balkarlarla, erkez topluluklar arasndaki ekimseler bu dzlemde ele alnabilir. kinci srada ise SSCBnin dalmas sonrasnda ortaya kan yeni bamsz devletlerle, Kuzey Kafkasya halklar arasnda yaanan mcadeleler yer almaktadr. Bu erevede ise Azeri-Lezgi, Abhaz-Grc ve Rus-een anlamazlklar karmza kmaktadr.22 Halklar asndan Kafkasyann geliimini etkileyen bir faktr de blgede son iki asr boyunca baz trajik srgn olaylarnn yaanmasdr. Bunun etkisiyle Kafkasyadaki hemen her halkn blge d boyutlar, yani diasporalar olumu ve bylece d dnyann blgeyle irtibatn kolaylatracak imknlar artmtr.23 rnein, Sovyetler Birliinin dalmasyla bamszln kazanan Ermenistann nemli bir zellii gl bir Ermeni diasporasnn varl ve bunun Ermenistann d politikas zerinde etkili olmasdr.24 Ayrca tm dnyaya yaylm diaspora halklarnn Kafkasya boyutlar da vardr: Tm blgeye yaylm olmakla birlikte ou Grcistan ve Dastanda yaayan 20 ile 30 bin aras Yahudi, daha ziyade Kuzey Kafkasyada yaayan Trk ve Tatar unsurlar, Gney Kafkasyada yaayan nemli sayda
19

Frat Purta, Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, Ankara, Platin Yaynlar, 2005, s. 226-227 20 Mitat elikpala, Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2006, s. 72-73 21 Frat Purta, Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, Ankara, Platin Yaynlar, 2005, s.227 22 Mitat elikpala, Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2006, s. 72-73 23 Mehmet Blent Uluda, Avrasyann Uluslararas Sisteme Almasna Etkisi Ynyle Sovyetler Birlii ve Sonras Dnemde Kafkasyadaki Ulusu-Ayrlk Akmlar, Yaynlanmam Doktora Tezi, A SBE, Ankara, 1999. s. 83. 24 Diaspora partileri olarak da bilinen Ermeni Devrimci Federasyonu (Tanak), Sosyal Demokrat Hnak Partisi ve Ermeni Liberal Demokrat Partisi (Ramgavar) Ermenistan'n bamszln kazanmasyla birlikte Ermenistan'da aktif siyasi partiler olarak faaliyette bulunmaya baladlar. Ermeni diasporasnn bulunduu hemen btn lkelerde rgtlenmeye sahip olan bu partilerin Ermenistan'daki faaliyetleri diasporann kendi gndemini Ermenistan'a tamasna neden olmutur. Bu partiler vastasyla diaspora Ermenistan'n d politikas zerinde de etkide bulunmutur. Bkz. Kamer Kasm, Diasporann Ermenistan d Politikasna Etkisi, 2023 Dergisi, 15 Nisan 2002, Say 12, s. 42.

Krt ve az sayda Arap, gemileri arlk dnemine kadar giden az sayda Alman, bazlarnn kkenleri antik alardaki Yunan kolonizasyonuna kadar uzanan, byk ounluu ise Pontus sorunu nedeniyle 1923 sonrasnda Grcistana snanlardan oluan Rumlar, tm eski Sovyet corafyasnda bir diaspora durumuna dsen gmen Ruslar ve Ukraynallar bu gruplarn en nemlilerini oluturmaktadrlar.25 Tarih boyunca tm Kafkas corafyasna egemen olmu yerel bir otoriteye tank olunmamtr. Buna karn, tpk Kafkasya gibi etnik ve dinsel olarak olduka karmak bir yap ierisinde yer alan Hindistanda, neredeyse tm alt ktay kontrol altna alan pek ok devlet kurulmutur. Bundan tr, Hindistan en eski alardan beri bir medeniyet merkezi olmuken, Kafkasyada byle bir durum yaanmamtr. Grek-Romen (Helen), Pers-Sasani, Arap-slam gibi medeniyet merkezlerine yakn bir konumda olmasna ramen, siyasal btnln olmay, Kafkasyay hemen her dnemde merkez deil, hedef blge konumuna getirmitir. Bu duruma benzer ekilde Kafkasyann tamam zerinde egemenlik kurabilen bir d g de 18. Yzyl sonlarnda Ruslarn blgeye geliine dein grlmemitir. Her yzylda blgenin farkl kesimleri, farkl evresel glerin etki alanna girmiler, bu durum da zaten corafi ve etnik olarak parampara olan Kafkasyay, kltrel-siyasal-ekonomik adan da ok farkl ynlerde gelien blgelere ayrmtr. Bu nedenle hem arlk, hem de Sovyet ynetimi yllar Kafkasya tarihinde siyasal ve ekonomik btnln yaand yegane dnemi de temsil etmektedir.26 Kafkasyadaki din olgusu, dnyann pek ok dier blgesinden farkl olarak, dorudan bir blnme ve atma nedeni oluturmamtr. Blgedeki her halk iin dinin ifade ettii anlam, baksa nedenlere ve olgulara dayanan bir izdm ya da yansma biiminde olmutur. rnein, Hint alt ktasnda, Orta Douda veya Afrikada din en belirgin kendini tanmlama biimi olduundan, kolayca bir ideolojiye dnerek pek ok siyasal atmaya neden olmutur. Kafkasya corafyasnda ise din, toplum hayatnda ve politik srelerde geri planda ve ok dk nemde bir rol oynamtr. een-ngu halklar ve Dastanda kat bir slam eriat-Tasavvuf-Tarikat gelenei dikkat ekmekle birlikte, yerel koullar incelendiinde bu yapnn bile anlalabilir etmenlere dayand grlmektedir.27 Sovyet dneminde, gerek dnsel adan slam hedefleyen ateizm ve diyalektik materyalizm propagandas, gerekse pratik adan slami yasam tarzna ynelik bask politikalar nemli lde baarya ulamtr. Din hakkndaki bilgi kaynaklarna ulamn on yllar boyunca engellenmi olmas, dinin temel retileri ve ritelleri konusunda yaygn bir cehalet ortaya karmtr.28 rnein Vahhabiler, Azerbaycann kuzey blgesinde 1993ten itibaren Avarlar ve Mslman Grcleri kkrtarak, Karaba gibi zerk bir blge oluturmak istemilerdir.29
25

Mehmet Blent Uluda, Avrasyann Uluslararas Sisteme Almasna Etkisi Ynyle Sovyetler Birlii ve Sonras Dnemde Kafkasyadaki Ulusu-Ayrlk Akmlar, Yaynlanmam Doktora Tezi, A SBE, Ankara, 1999. S. 83 26 Mehmet Blent Uluda, Avrasyann Uluslararas Sisteme Almasna Etkisi Ynyle Sovyetler Birlii ve Sonras Dnemde Kafkasyadaki Ulusu-Ayrlk Akmlar, Yaynlanmam Doktora Tezi, A SBE, Ankara, 1999. S. 84 27 Mehmet Blent Uluda, Avrasyann Uluslararas Sisteme Almasna Etkisi Ynyle Sovyetler Birlii ve Sonras Dnemde Kafkasyadaki Ulusu-Ayrlk Akmlar, Yaynlanmam Doktora Tezi, A SBE, Ankara, 1999. S. 84-85 28 Turgut Demirtepe, Orta Asyada Radikalizm ve Terr, (Der.) Mustafa Karaca, Evanjelizm ve Vahhabilik, stanbul, Nokta Kitap, Birinci Bask, Kasm 2005, s. 126. 29 Kafkasyann kalbi Nakibend ve Snni tarikatlara balyd. Vahhabiler, blge halknn fakir olmasndan yararlanarak blgede etkinlik arayna girmiler ve 1994 ylnda Azerbaycanda bulunan camilerde etkili olmaya balamlardr. Bkz. Faruk Arslan, Vahhabilik ve Evanjelizm, s. 220-221.

Blm 6. 1. 3. Rusyann Grcistan Politikasn Belirleyen Faktrler Grcistan, Rusya Federasyonu ile en uzun snra sahip Gney Kafkasya Cumhuriyetidir. Rusya, stratejik konumu nedeniyle Grcistan hayati kar sahasnda grm ve Grcistanla ilikilere zel nem gstermitir.30 Rusyann Grcistana olan ilgisi, Krmn Ukraynann eline gemesi sonucunda Rusyann Karadeniz kysnda birka yz kilometrelik snrnn kalmas ile yakndan balantldr. Rusya, Karadeniz filosunu yerletirebilecei derin sulardan mahrum kalnca ve Karadeniz sahilindeki bu derin sular, nfusu sadece 5,5 milyon olan ve devaml etnik sorunlarla uraan Grcistana ait olunca, bu durum Rusyann Grcistana olan ilgisini arttrmtr.31 Orta Avrupa ve SSCBde komnizmden demokrasiye gei Sovyet siyasi kltrnn devam etmekte olan mirasna k tutmaktadr. Birok durumda komnizmin k szdedemokratik ovenistler tarafndan ynetilen demokrasi benzeri karma ynetimlere yol amtr. Birou eski Sovyet brokrasisi yesi yeni liderler, oulcu demokrasi adna yasal ve kurumsal bir ereve kurmu ancak Sovyet paternalizminin32 eski alkanlklarnn nne geebilmede baarsz olmulardr. Komnizmin Bilisel Monopolisini (cognitive monopoly) ahlaki adan cokulu olarak kabul edilebilen bir milliyetilik ile deitirmiler ve vatandalk siyaseti konusunda deneyimsiz olan ve olaanst derecede bir siyasi ve ekonomik endie yaayan halkn byk bir ksm bu yeni etnik hegemonyalar ak bir ekilde desteklemitir. Guiseppe di Palma33nn tabiriyle demokrasinin islenmesi Grcistan gibi etnik adan paralara ayrlm toplumlarda daha da nem kazanmaktadr. Farkl etnik gruplar arasnda gcn dalm ile ilgili sorunlar yeni devletin meruluunda bir mcadeleye ve demokratik deiimlere ballk konusunda bir teste dnmtr.34 Grcistan, liberalizm ve milliyetilik arasnda, ounluk ve aznlk haklar konular arasnda gerilimler yaamtr. Perestroykann etkisi ve merkezi kontroln ykls Grcistan milliyetiliini zgrlk ve demokratikleme kuvvetinden etnik hegemonya ve oulculuk kart bir kuvvete dntrmtr. Blm 6. 1. 3. 1. Abhazya ve Osetya Sorunlar

30

Frat Purta, Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, Ankara, Platin Yaynlar, 2005, s.238 31 Oktay F. Tanrsever, Sovyet Sonras Dnemde Rusyann Kafkasya Politikas, (Der.) Mustafa Trke, lhan Uzgel, Trkiyenin Komular, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, I. Bask, ubat 2002, s. 397 32 Latince 'pater' (baba) kelimesinden treyen ve 'Baba devlet' anlay olarak tanmlanan paternalizme gre; devletle vatanda arasndaki ynetim ilikisi, babayla evlat arasndaki iliki gibidir. Paternalist devlet, halkn kendi ihtiyalarn karlayabilecek yeterlilie sahip olmad dncesi zerine ina edilir. Baka bir deyile, Devletin kiilerin en iyi karnn ne olduunu bilerek ekonomiye mdahale etmesi gerektii grs paternalizm olarak adlandrlr. Baz lkelerde devlet bu rolne o kadar sarlr ve bireylerin kendi karlarn onlardan daha iyi bildiine o kadar inanr ki; ilk rnek bir vatandasn nasl hareket etmesi gerektiine, neyi tketmesi, nasl yasamas gerektiine onlar adna karar verir ve onlar bu davranlara zorlar. Aslnda buna karar veren devlet deil, devlete ve siyasi otoriteye hkim bir sekinler grubudur. 33 Dou Avrupa lkelerinin demokrasiye geileri konusunda makalesi bulunan Guiseppe Di Palma, sivil toplum ve piyasann demokrasi iin hayati nem tadn, sivil toplumsuz demokrasi ve piyasasz sivil toplum olmayacan belirtmitir. Bkz. Guiseppe Di Palma, Why Democracy Can Work in Eastern Europe, Journal of Democracy, Volume 2, No 1, Winter 1991, s. 21-31 34 Stephen F. Jones, Georgia: the trauma of statehood, (Eds.) Ian Bremmer, Ray Taras, New States, New Politics: Building the Post-Soviet Nations, Cambridge (England), New York, Cambridge University Press, 1997, s. 505

1990 ylnn Ekim aynda Zviad Gamsakhurdiann otoriter milliyeti hkmetinin iktidara gelmesinin ardndan Grcistann durumu Andrei Sakharovun Cumhuriyetilik iin yapt kk imparatorluk tanmna benzemitir. Ulusal ovenizm atmosferi, ok etnikli ibirlii ve oulculuk iin gerekli olan hogr, fikir birlii ve uzlama gibi kriterleri sarsmtr. Hem Grcistan muhalefeti hem de etnik aznlklar ulusal zgrlk adna hareket ederken, kendilerini yeni bir siyasi paternalizm tarafndan tehdit edilirken bulmulardr. Sovyet gcnn yklsnn ardndan Grcistann bamszlk hayali ve birok Sovyet yanlsnn SSCBde son yirmi yl iinde meydana gelen yapsal ve sosyal deiikliklerinin kanlmaz olarak oulculuk ile sonulanaca ynndeki beklentileri fazlasyla iyimser bir bak as oluturmutur.35 Sovyet dneminin yapsal ve psikolojik ykleri Gamsakhurdia tarafndan poplist otoriter bir sistemin destek noktalar haline getirilmitir. Gamsakhurdia bir yanda sosyal olarak farkllk gstermeyen bir kitle ile siyasi-kltrel sekin bir kesim arasnda, dier tarafta Tiflis ile ileleri arasnda ve Grcler ile Grc olmayanlar arasnda var olan geni sosyal blnmeyi smrerek lkeyi blgeler, milliyetler ve varlkllar-varl olmayanlar seklinde paralara blmtr. Kendisinin poplizmi halk temsilci siyasetin zerine, ilkeyi uzlann zerine ve sadakati devletin, liderlii de demokratik denetiminin zerine koymutur.36 1991den itibaren Grcistan eitli su gruplarnn arasnda blnm durumdayken, ilk seilmi Grc Cumhurbakan olan Moskova kart Zviad Gamsakhurdia, Rus kaynakl suikast giriimlerine maruz kalmtr. Moskova Grcistann iine dt siyasi, askeri ve ekonomik kaosu kullanmay iyi bilmitir.37 Souk sava sonras Gney Kafkasyann nemli lkelerinden biri haline gelen Grcistanda, dil, din ve kltr eitliliinin neden olduu toplumsal ve ekonomik sorunlar, etnik atmalar, siyasi istikrarszlk ve az gelimi bir ekonomi bulunmaktayd. Grcistann bamszlna kadar geen srede, blgede geleneksel merkezi Sovyet politikalarnn uygulanm olmas nedeniyle bir trl zlemeyen siyasal ve sosyo-ekonomik ayrmlar, bamszlktan sonra blge d devletlerin nfuz mcadelesi ve Kafkasyadaki etkinlik araylar ile birlikte derinleerek kendilerini gsterme eilimine girmilerdir.38 Sovyetler Birliinin dalmas srecinde, Grcistann Sovyetler Birliinden ayrlarak bamszlk ynnde mcadele etmeye balamas, Abhazya ve Osetya 39 asndan sorunlarn artarak atmaya dneceinin ilk belirtisi olmutur. Bu dnemde Grcistan Parlamentosu, ubat 1989, Mart ve Haziran 1990da ald kararlarla Grcistann bamsz ve egemen bir devlet olduunu aklayarak, Grcistanda niter bir siyasi yapnn kurulacan aklamtr.
35

Stephen F. Jones, Georgia: the trauma of statehood, (Eds.) Ian Bremmer, Ray Taras, New States, New Politics: Building the Post-Soviet Nations, Cambridge (England), New York, Cambridge University Press, 1997, s.505 36 Stephen F. Jones, Georgia: the trauma of statehood, (Eds.) Ian Bremmer, Ray Taras, New States, New Politics: Building the Post-Soviet Nations, Cambridge (England), New York, Cambridge University Press, 1997, s.522-523 37 Oktay F. Tanrsever, Sovyet Sonras Dnemde Rusyann Kafkasya Politikas, (Der.) Mustafa Trke, lhan Uzgel, Trkiyenin Komular, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, I. Bask, ubat 2002, s.397 38 Revaz Gachechiladze, Making of the New Georgia: Development Factors Pluses and Minuses, Caucasian Regional Studies, Volume 3, Issue 1, 1998. 39 Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycandan olusan Transkafkasya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyeti 1922 ylnda kurulmu ve ayn yl Abhazyaya birlik cumhuriyeti stats verilmitir. Ancak 1930 ylnda Abhazyann stats Grcistan iinde bir zerk cumhuriyet statsne indirilmitir. Gney Osetyada 1922 ylnda zerk blge stats ile Grcistana balanmtr. Bkz. Tavkul, Etnik atmalarn S. 65.

Bu ifadeler, Abhazya ve Osetyann statsyle ilgili skntlar yaanacann ilk habercisi olmutur.40 Abhazya topraklar Grcistann kuzeybat blgesinde yer almaktadr. Buras Bat Grcistann en u noktasdr.41 Grcistann 1936 ylnda Sovyetler Birliine katlmasndan sonra boalan Abhaz topraklarna, byk ounluu Ermeni ve Ruslardan oluan gmenler yerletirilmitir.42 Abhazlar, Grcistann SSCByi oluturan 15 Sovyet cumhuriyetinden biri olmas ile birlikte hem Rus hem de Grc asimilasyon politikalarndan etkilenmilerdir. Tiflis tarafndan blgenin demografik yaps deitirilmeye allarak, Abhazlarn nfusu gittike azalan bir aznlk haline sokulmaya allmtr. Abhazlar ayn zamanda Abhazyann hkmet, parti ve Sovyet gibi siyasi organlarndan dlanarak, siyasi adan da bask ve kontrol altna alnmtr. Bunun tesinde eitim dili -niversite seviyesinde- Grcce yaplarak bu dili konuamayan Abhazlarn eitim grmeleri engellenmi, dil bilmeyenlerde Rusyada eitim grmek zorunda braklmtr. Bu erevede 1970li yllardan itibaren Abhazlarla Grcler arasnda gittike artan iddette atmalar yaanmaya balam ve Abhazlar Rusyaya balanma talebiyle Moskovaya bavurmutur. Moskovann destei ve basksyla Abhazlar baz kltrel haklar elde etmitir. Grc ynetimi ise Abhazlarn bir takm kltrel haklar elde etmesinden honut kalmam ve skntlar srekli olarak art gstermitir.43 Abhazlar asndan 18 Mart 1989da Lhnda 30 bin kiinin zerinde katlmcyla dzenlenen toplant bir dnm noktas olmutur. Burada Abhazlarn durumuna dikkat ekilerek Sovyetler Birlii ynetimi uyarlmtr. Fakat istenilen ilginin grlmemesi ve Grcistanda meydana gelen gelimelere paralel bir biimde, Kuzey Kafkasya halklarnn da desteini alan Abhazya zerk Cumhuriyeti Parlamentosu 25 Austos 1990da yapt oturumunda Abhazyann Grcistandan ayrlarak tam bamsz bir cumhuriyet olduunu ve 1921de Grcistana balanmadan nceki statsne uygun olarak SSCBnin bir yesi olacan ilan etmitir. Aralk 1990da yaplan seimlerle de Vladislav Ardzinba, Abhazya Cumhuriyetinin Cumhurbakan seilmitir. Seimlerle oluturulan yeni parlamento da, Temmuz 1992de Abhazyann Grcistann bir paras olduunu kabul eden 1978 Anayasasn yrrlkten kaldrarak, Abhazyann SSCBnin bir paras olduunu kabul eden 1925 Anayasasn yrrle koymutur.44 Grcistanda Gamsakhurdiann etnik kimlik zerine ina etmeye alt politikalar nedeniyle Tifliste ve Kuzey Grcistanda atmalarn srd dnemde, Mart 1992de Tiflise dnen Sevardnadze, Tiflisteki atmalara son vermitir. Sevardnadze, Abhazya ve Gney Osetya sorununu otonomi ile

40

Mitat elikpala; Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006. s.87 41 Yuri Siharulidze ve dierleri, Abhazlar ve Abhazya, (Der. ve ev.) Hayri Hayriolu, Trabzondan Abhazyaya Dou Karadeniz Halklarnn Tarih ve Kltrleri, stanbul, Sorun Yaynlar, Birinci Bask, Eyll 1998, s. 137. 42 Abhaz tarihinin trajik olaylarndan biri de, Osmanlya yaplan g olaydr. Ruslar, Abhaz halknn Mslman blmnn yurttan karlp Osmanl lkesine srgn edilmesini kendi alarndan yararl grmlerdir. Byk srgn olayndan sonra lkede sadece 20.000 kadar Abhaz kalmtr. Mslman Abhazlardan boalan yerlere Grclerin yerlemesine izin verilmemi, Ermeni, Rus, Rum, Bulgar, Eston vb. gmenlerin yerletirilmesi siyaseti izlenmitir. Ayrca Rus siyasetine tarihsel bir rnek olarak, 1811 ylnda bamsz Grc kilise ynetiminin arlk Rusyas tarafndan lavedilmesinden sonra Abhaz kiliselerinde Rus dilinin hakim klnma abalar gsterilebilir. Bkz. Siharulidze, Abhazlar ve Abhazya, s. 157. 43 Mitat elikpala; Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006. s.86 44 Mitat elikpala; Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006. s.87

zmeye alm fakat bunda baarl olamamtr.45 Bu gelimeler Abhazya ile Grcistan arasndaki anlamazlklar bir anda scak atmaya dntrmtr. Egemenliini ilan eden Abhaz taraf, bu durumu ve Grcistann siyasi durumunun ne olacan bir konfederasyon mu yoksa bir federasyon mu ngrldn- mzakere etmek zere 12 Austos 1992de toplanma talebini Grc yetkililerine iletmi,46 sonu olarak 14 Austos 1992de dnemin Grcistan Savunma Bakan Tengiz Kitovani idaresindeki Grc birlikleri Abhazyay igal etmitir.47 Grc birliklerinin 15 Mays 1992de imzalanan Takent Antlamasna48 gre ald 50 adet tank ve eitli ar silahlarla, 18 Austos 1992de bakent Suhumu ele geirmeleri zerine49 Abhaz hkmeti Gudautaya gitmek durumunda kalm ve Suhum geri alnana kadar mcadele buradan yrtlmtr.50 Gney Kafkasyadaki atmalar Rusya iin byk bir tehlike arz ettiinden ve de dier tm ilikilerini etkilediinden, Rusyann blge politikasnda asl odakland nokta iddete son vermek olmutur.51 Sz konusu atmalar Rusya Federasyonu iindeki Kuzey Kafkasyada da etnik atmalara yol ama tehlikesi tasmakta idi. Ayrca blgedeki atmalar, Rusyaya yaplan glerin saysn artrmtr. Sadece 1988-1995 yllar arasnda Gney Kafkasyadan Rusyaya g edenlerin says 1,5 milyonu gemitir. Yaplan gler ve Rusya iinde Kafkasya kkenli nfusun arts, Rusyann Gney Kafkasya lkelerine kar politikasn da etkilemitir. Azeri ve Ermeni diasporasnn yan sra Grclerin Rusyadaki says da bir milyonu amtr.52 Haziran 1992de Rusya Federasyonu Cumhurbakan Boris Yeltsin ve Grcistan Cumhurbakan Eduard Sevardnadze, Osetya ve Tiflis arasnda bir atekes antlamasna imza atm ve Rusya Federasyonu Abhaz-Tiflis sorununa da arabuluculuk yapma giriimlerinde bulunmutur.53 Rusyann politikas burada ok daha anlalmas g bir hal almtr. Grcistan, Temmuz 1992de Gney Osetyaya kar srdrd savata tecrbe kazanarak, Kafkaslarn gvenliini salamak iin nce Abhazlar, daha sonra da dier Kafkas Halklarn etki alanna almay planlamtr. Abhazyada yaanan atmalarda blgede

45 46

Emin Grses; Kafkasyada Uluslararas Rekabet, Avrasya Dosyas, Ankara: Cilt 7, Say 1, 2001. S.258 Mitat elikpala; Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006. s.87-88 47 Pavel Baev, Russias Policies In The Caucasus, Washington, DC, Royal Institute of International Affairs, 1997, s. 25. 48 Sovyetler Birlii daldktan sonra Birlik cumhuriyetlerine verilecek silah kotas ve Avrupa Konvansiyon Kuvvetler Anlamasndan (AKKA) kaynaklanan ykmllklerin yerine getirilmesi iin 15 Mays 1992de Takent Antlamas (Kolektif Gvenlik Antlamas) imzalanmtr. Antlamaya taraf lkeler Rusya, Ermenistan, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Grcistan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan ve zbekistandr. Antlamadan geri ekilen lkeler ise Moldova, Trkmenistan ve Ukraynadr. Takent Antlamas, bilinen askeri ittifak trlerinin bir karm (casus belli durumu ye lkelerin bir tanesine ynelik bir saldrda ortaya kmakta) ve kolektif gvenlik sistemi (Sovyet dnemi sonras blgedeki sorunlarn zmnde taraflara yetki tanmakta) niteliindedir. 49 Pavel Baev, Russias Policies In The Caucasus, Washington, DC, Royal Institute of International Affairs, 1997, s.25 50 Mitat elikpala; Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006. s.87-88 51 Margot Light, Russia and Transcaucasia, John F. R. Wright, Suzanne Goldenberg, Richard Schofield (Eds.), Transcaucasian boundaries, London, UCL Press, 1996, s. 51-52 52 lyas Kamalov, Souk Sava Sonrasnda Rusyann Gney Kafkasya Politikas, Stratejik Analiz, Kasm 2006, Say 79, s. 92. 53 Margot Light, Russia and Transcaucasia, John F. R. Wright, Suzanne Goldenberg, Richard Schofield (Eds.), Transcaucasian boundaries, London, UCL Press, 1996, s. 50 - 53

bulunan Rus askeri birlikleri Abhaz milislere destek vermi, atmalar sonunda nfusunun % 43n oluturan Grcler blgeden g etmeye zorlanmtr.54 Eyll 1992de Rus, Grc ve Abhazyal liderler, Kuzey Kafkasyadan gelen temsilcilerle birlikte ortak bir Grc-Abhazyal-Rus komisyonu tarafndan denetlenmesi kararlatrlan bir atekes antlamas (Yeltsin ve Sevardnadze imzal) zerine grmlerdir. Blgedeki yabanc birliklerin silahszlandrlmas ve geri ekilmesi ve blgede bulunan Rus birliklerinin tam anlamyla tarafsz olmas vaat edilmitir. Bunun karlnda Grcistan zel ve yerel amalar iin gerekli olan snrl bir askeri grup haricinde, Abhazyadaki kuvvetlerini geri ekmeyi kabul etmitir. Ayrca blgedeki kara, hava ve deniz iletiiminin (Rusya, Grcistan ve Ermeni ekonomisi iin hayati nem tasmaktadr.) iyiletirilmesi kararlatrlm ve anlamann uygulanmas iin Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (Commission on Security and Cooperation in Europe) ve Birlemi Milletler yardm talep edilmitir.55 Ancak, 1993 yl itibariyle Abhazya ile Grcistan arasnda dorudan atmalar devam etmitir. Sevardnadze, Grcistan denetimindeki Abhazya bakenti Sukhuminin tehlike altnda olduunu belirterek, acil uluslar aras yardm talebinde bulunmu ve Rus birliklerini Abhazyallara yardm etmekle sulamtr. Temmuz 1993de yeni bir atekes anlamas zerine mutabakata varlmtr.56 27 Temmuz 1993de Soi Anlamas imzalanm ve atmalar sonlandrlmtr. Rusya anlamann garantr olarak blgede nemli rol stlenmitir.57 BM anlamaya riayet edilip edilmediini dorulamalar iin askeri gzlemciler gndermeyi kabul etmi, Grcler ar silahlarn ve birok birliini Abhazyadan geri ekmitir. Ancak, BM gzlemcileri atekesi denetlemek iin Abhazyaya ulamadan nce atekes, Abhazyallar tarafndan bozulmu ve 27 Eyll 1993 tarihinde bakent Sukhumi ele geirilmitir. Sevardnadze, Bakan Yeltsini tekrar Abhazyaya yardm etmekle sulamtr. Grc siyasetiler her ne kadar genelde Rus arabulucular ve bar gleri ile ibirlii iinde olmularsa da yine ayn zamanda Rusyay atmalarda yer ald gerekesiyle sk sk sulamlardr. rnein, Ekim 1992den Haziran 1993e kadar, Grcistan Devlet Bakan Eduard Sevardnadze srekli olarak Rus birliklerinin Abhazyadaki atmalar iddetlendirip bu atmalarda yer aldn vurgulamtr. Bu konu ile ilgili sunu da belirtmek gerekir. Rusyann tarafsz olmad ynndeki pheler her zaman var olmaktadr. Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Rusyann yakn evre zerine bir politika gelitirmesi ok uzun srmtr. Ayrca Rusya ierisinde srmekte olan gler savas ortam, yerel askeri yneticilerin zel giriimleri sonucunda Rus ordusuna kendi politikalarn izleme frsat vermitir.58 Lighta gre, sz konusu durum, ordunun her zaman kendi silahlarnn hkimiyetini elinde bulunduramamasyla daha da karmak bir hal almtr. Gney Kafkasyann dnyada en fazla silahlanmann olduu lke olduu sylenmektedir. Her ne kadar Ermenistan,
54 55

Emin Grses; Kafkasyada Uluslararas Rekabet, Avrasya Dosyas, Ankara: Cilt 7, Say 1, 2001. S.258 Margot Light, Russia and Transcaucasia, John F. R. Wright, Suzanne Goldenberg, Richard Schofield (Eds.), Transcaucasian boundaries, London, UCL Press, 1996, s. 50-53 56 Margot Light, Russia and Transcaucasia, John F. R. Wright, Suzanne Goldenberg, Richard Schofield (Eds.), Transcaucasian boundaries, London, UCL Press, 1996, s. 50-53 57 Mitat elikpala; Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006. s.88 58 Margot Light, Russia and Transcaucasia, John F. R. Wright, Suzanne Goldenberg, Richard Schofield (Eds.), Transcaucasian boundaries, London, UCL Press, 1996, s. 50-53

Azerbaycan ve Grcistan hkmetleri, dier tm sonradan kurulan hkmetlerde olduu gibi lkede mevcut olan geleneksel Sovyet silahlarndan mmkn olduu kadarn ulusallatrm veya zelletirmi olsalar da, blgedeki silahlarn byk ounluunun Rusya ordusundan alnd veya Rusya ordusu tarafndan satld bilinmektedir. Bu balamda; Rus birlikleri (Moskovann onay olsun ya da olmasn) Rusyann resmi politikasnn kendini zmeye adad iddetli atmalara katlm ve silah salamtr. Ayrca, Rusyann resmi tarafszlk politikasna ramen, Rus askerleri atmalarda kendi yardmlar olmadan Abhazyallarn byle bir zafer kazanamayacaklarn kabul etmilerdir. Buna ramen Sevardnadze, Grc mltecilerin Abhazyallardan kurtarlmas ve Grc demiryolu ve deniz balantlarnn korunmas iin Rusyadan yardm istemek zorunda kalmtr.59 Abhazya sorunu, Rusyann Grcistan zerinde snr deiiklikleri yapmasna, ayrca baz yaptrmlar koyma ya da kaldrma seklinde bir takm mdahalelerine kanal oluturmutur. Aratrmac Dimitri Trenine gre Rusya, Abhazya meselesini her zaman Tiflis zerinde bask yapmak amacyla kullanmaktadr.60 8 Ekim 1993de Kremlinde yaplan, Rusya Federasyonu ve Kafkasya cumhuriyeti devlet bakanlarnn katld Kafkasya Zirvesi toplantsndan sonra Sevardnadze, Grcistan d politikasn tersine evirmi ve Grcistann Bamsz Devletler Topluluuna (BDT) katlacan, ayrca lkesinde Rus askeri slerinin konulanmasn kabul etmitir.61 Grcistan, Rusyann net bir Gney Kafkasya politikasna sahip olmamasndan dolay endie duymaktadr. Uluslararas Abhazya _nisiyatif Grubu Bakan David Cabaridze blgede yaanan gelimeler ile ilgili olarak Rusyann Gney Kafkasya iin net bir politikas bulunmuyor. Oraya istikrar m lazm, yoksa istikrarszlk m? Bir taraftan Grcistann toprak btnlnden yanayz deniliyor, dier taraftan Grcistana muhalif ayrlk hareketler destekleniyor ifadesini kullanmtr.62 Rusya izlemi olduu pasaport ve vize politikalaryla ayrlklar desteklemekte, Abhazya ve Gney Osetyada ikamet edenlere harsz serbest giri hakk tand halde, Grcistan vatandalarna 2000 ylndan itibaren vize uygulamaktadr. Ayrca Rusya, Abhazya ve Gney Osetyadaki insanlar Rus vatandalna almakta yada onlara pasaport salamaktadr.63 28 Haziran 2001de Rusya Federasyonu Dumasnda kabul edilen Rusya Federasyonuna Kabul ve Onun Terkibinde Yeni Sjelerin Oluturulmas ile ilgili Yasa tasars ile yabanc bir devletin veya onun bir ksmnn Rusya Federasyonu ile birleebilmesine imkn tannmtr. Yasada Rusya Federasyonu ile sz konusu birimin ortak snrnn olmas art aranmamakta; Federasyon Konseyi ve Devlet Bakanl tarafndan onayland takdirde, bu yasaya dayanarak Gney Kafkasyada Abhazya, Gney Osetya,

59

Margot Light, Russia and Transcaucasia, John F. R. Wright, Suzanne Goldenberg, Richard Schofield (Eds.), Transcaucasian boundaries, London, UCL Press, 1996, s. 50-53 60 Dmitri Trenin, The End of Eurasia: Russia on the Border Between Geopolitics and Globalization, Washington, D.C, Carnegie Endowment for International Peace, 2002, s. 182. 61 Kamil Aacan, ABDnin Kafkasya Politikas, (Der.) Okan Yeilot, Deien Dnya Dzeninde Kafkasya, stanbul, Kitabevi, 2005, s. 31 62 Mirza etinkaya, Gney Kafkasyadaki Belirsiz Rus Politikas, Grcistan Endielendiriyor, Zaman, 22.08.2004. 63 Hasan Kanbolat, Grcistan-Ukrayna-Karadeniz geni Arasnda Kuzeybat Kafkasya, KabartayBalkardan Sonra Sra Karaay-erkezde mi?, Stratejik Analiz, ubat 2006, Say 70, s. 90.

Acaristan64, Dalk Karaba ve hatta isterse Grcistann Cavahetya blgesi Rusya Federasyonu ile birleebilecektir. Bylece Moskova, Gney Kafkasyada bulunan askeri slerini tamamen kaybetmesi durumunda gnll katlmlar salayarak Gney Kafkasyadaki etkinliini devam ettirebilecektir.65 Blm 6. 1. 3. 2. Gney Osetya Faktr Bugn Kuzey Osetya ve Gney Osetya seklinde suni bir snrla blnm olan Osetyann Kuzey blm Rusya Federasyonuna bal, gney ksm ise Grcistan snrlar iinde yer almaktadr.66 Grcistan topraklarnda bulunan Gney Osetya halknn tamam Grcce konumakta olup, Grc kltr ve geleneklerinin etkisi altndadr. Kuzey Osetyada ise Rus dili ve gelenekleri hkimdir.67 Gney Osetyann gnmzdeki skntlarnn kkeni Rusyann Grcistan ile kurduu ilikilerine, yani 19. yzyla kadar gitmektedir. Rus-Kafkas savalarnn yaand dnemde blgeyi daha rahat kontrol etmek ve Grc feodallerini yanna ekmek adna, Rusya Osetyay blerek gneyini Grclerin kontrolne vermi, bu topraklar onlarn mal kabul etmitir. Bu blnmlk Sovyet dneminde de devam ettirilerek Gney Osetya zerk blge statsyle Grcistana balanm ve Osetlerin birlemesinin nne geilmitir.68 Grcistandan ayrlma amacyla, 1989 ylnda, Alan oiev liderliindeki Ademon Nhas adl Gney Osetya Halk Cephesi rgt kurulmutur. rgtn ncelii Kuzey Osetyayla birleerek, birlik cumhuriyeti statsyle Sovyetler Birliinin bir paras olmaktr. Bu erevede ortak dman olarak tanmlanan Grcistana kar Abhazya ynetimine de ibirlii ars yaplmtr.69 Aralk 1990da Grcistan Parlamentosu tarafndan kabul edilen bir kararla Gney Osetya zerk Blgesinin kaldrlmas oylamaya sunulmu, buna gereke olarak ise Gney Osetyann Kuzey Osetya ile birleme isteinin Grcistann tarihi birliini tehdit ettii gsterilmitir. Osetler ise kendi parlamentolarn oluturmak amacyla seim yapmlardr. Bu gelime ise Grclerin Osetyaya askeri mdahalesiyle sonulanmtr. Gney Osetyann bakenti Tshinvalide Grc polisinin ldrlmesi ile kan karklklar sonucunda Grc Parlamentosu blgede olaanst durum ilan edilmesini teklif etmitir. Bunun zerine Gney
64

Bakenti Batum olan Acaristan, Grcistan topraklarnda olup da Rus maniplasyonundan uzak kalabilen tek zerk blge olmutur. Acaristan Cumhurbakan Aslan Abasidze, cumhuriyette kontrol tamamen kontrolnde tutmay baarmtr. Abasidze Gamsakhurdiadan uzak durmu ve Sevardnadzeyi desteklemitir. Bu tavr ile de Abasidzenin lideri olduu Grcistan Renesans Partisi, Kasm 1995 seimlerinde 400.000den fazla oy alarak Grcistan politikasndaki en byk parti arasna girmi ve bu ekilde Grcistann i entegrasyonu asndan yapc bir rol oynamtr. Bkz. Tanrsever, Sovyet Sonras Dnemde Rusyann Kafkasya Politikas, s. 400401. 65 Hasan Kanbolat, Grcistan-Ukrayna-Karadeniz geni Arasnda Kuzeybat Kafkasya, KabartayBalkardan Sonra Sra Karaay-erkezde mi?, Stratejik Analiz, ubat 2006, Say 70, s. 90. 66 Gney Osetyann Grcistan ile kurduu zorunlu iliki 19. yzyl ortalarnda blgenin Rusya tarafndan istila edilmesiyle balamtr. Bkz. Ufuk Tavkul, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, stanbul, tken, 2002,.s. 77 67 Manvelisvili, Alexandre- Gogebasvili, J. - Batsasi, Tsate Cavahisvili, _vane- Tezelisvili, Bii- Tsereteli, Mihako- Lortkipanidze, Mariam; Abhazlar ve Abhazya, (Der. ve ev.) Hayri Hayrioglu, Trabzondan Abhazyaya Dou Karadeniz Halklarnn Tarih ve Kltrleri, stanbul: Sorun Yaynlar, Birinci Bask, Eyll 1998, s.135 68 Mitat elikpala, Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2006, s. 89 69 Mitat elikpala, Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2006, s. 90

Osetyann Moskovadan yardm istemesi zerine, Moskova blgeye MVD70 birliklerini gndermitir. Grcistan parlamentosu ise bu hareketi knayarak Sovyet askeri birliklerinin Osetleri desteklediini ifade etmitir.71 7 Ocak 1991de Gorbaov, Gney Osetyann bamszlk ilann ve Grcistan Parlamentosunun Gney Osetyann zerkliini kaldrma kararn knayan resmi bir aklama yaparak, gn iinde Grc askeri birliklerinin Gney Osetyadan ekilmelerini talep etmitir. Grcistan Parlamentosu ise sz konusu karar Grcistann i islerine karmsak seklinde deerlendirmitir.72 Olaylarn bu ekilde geliimi Osetlerin yzlerini Moskovaya dnmesine yol am, karlnda Rus birlikleri blgeye kaydrlarak Grcler Osetyay terk etmek durumunda braklmtr.73 Rusya arabuluculuu sz konusu olduu srece en baarl giriimler Gney Osetyada kaydedilmitir. Hatta Rusya Parlamento szcs Ruslan Hasbulatov, 22 Haziran 1992de eer Grcistan Gney Osetlere kar dmanln hemen durdurmazsa, Gney Osetyann Rusya Federasyonuna katlma sorunu yeniden deerlendirilecektir. aklamasnda bulunmutur. Sz konusu aklama sonrasnda 24 Haziran 1992de Yeltsin ve Sevardnadze bir araya gelmi ve 15-16 Temmuz 1992de bir RusGrc ortak plan yrrle girmitir.74 Rusyann nclnde 22 Haziran 1992 ylnda yaplan Soi Antlamasyla da blgenin gvenliinin Rus, Grc ve Osetler den oluan 1500 kiilik bir bar gc tarafndan salanmasna karar verilmitir.75 Temmuz 1992de ise Rus, Grc ve Osetyal taburlardan oluturulan bar gc kuvvetleri, dalma koridorunu denetlemek, ekonomik olarak yeniden yaplanmay ve mltecilerin geri dnsn salamak ve Grcistan ile Gney Osetya arasndaki siyasi atmann kademe kademe zln gzlemlemek zere grevlendirilmilerdir. Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Grcistan iinde yer alan Gney Osetya ve Abhazya blgeleri de facto bamszlk elde etmitir. Grcistan siyasi ve ekonomik almlarla bu blgeleri kazanmaya alm, ancak zaman zaman meydana gelen gerginliklerle silahl atmalarn eiine gelinmitir. Grcistan, bu konuda Rusya Federasyonunun glgesinden kurtulmak iin sorununun zmne Bat dnyasn, AB, Ekonomik Kalknma ve _birlii rgt (OECD) ve ABDyi de ortak etmeye almtr. ABD, Grcistann Rusya Federasyonu etkisinden kurtulmas iin ak destek salarken, AB ise bu konuda net bir destek vermemitir.76 Blm 6. 1. 3. 3. Rusyann Grcistana Vize Uygulamas

70

Sovyet silahl kuvvetleri be ana kuvvetten olumaktayd. Ana kuvvetler, Stratejik Fze Kuvvetleri, Kara-Hava-Hava Savunma ve Deniz Kuvvetlerinden oluuyordu. Ayrca iki Sovyet askeri birimi ise islerine Bakanlna bal milis kuvvetler (MVD birlikleri) ve KGB ye bal Sovyet Snr Muhafaza Birlikleriydi. Bkz. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin Askeri Tarihi, MVD (Ministerstvo Vnutrennikh Del) Vikipedi zgr Ansiklopedi, <http://tr.wikipedia.org> 71 Ocak 1991de yaanan atmalar sonucunda 30un zerinde Oset hayatn kaybetmi, blgede yaayan Osetler Kuzey Osetyaya, Grcler ise Grcistana kamtr. Bkz Ufuk Tavkul, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, stanbul, tken, 2002,. s. 80 72 Ufuk Tavkul, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, stanbul, tken, 2002, s. 80. 73 Mitat elikpala, Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2006, s.91 74 M. A. Mert Gkrmak, Etnik Caydrclk ve Kafkaslarda Rus D Politikas, Yaynlanmam Doktora Tezi, U SBE, Bursa, 2000, s. 123. 75 Mitat elikpala, Kuzey Kafkasyada Anlamazlklar, atmalar ve Trkiye, (Der.) Mustafa Aydn, ar Erhan, Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2006, s.91 76 Tracey C. German, Le conflit en Osstie-du-Sud: la Gorgie contre la Russie, Politique trangre, Paris, LInstitut franais des relations internationales (Ifri), 2006, 1:2006, s. 51-64.

1 Ocak 2001 tarihinden itibaren uygulamaya konulan vize rejimi hakknda her ne kadar Rusya Federasyonu Cumhurbakan Putin, bu kararn alnmasnda eenistandaki olaylarn etkili olduu sylenebilir. Vize rejiminin geici olarak uygulanacana ilikin aklamada bulunsa da, Rusya Federasyonunun tek tarafl olarak ald kararla ortaya kan bu gelime tesadf olarak deerlendirilmemitir.Grc tarafnn tepkisi ise sert olmu ve parlamentonun yars BDTden kma nerisini gndeme getirmitir. Bu grs savunan milletvekilleri dncelerini; Abhazya ve Gney Osetyada garantrle soyunan kuzey komsumuz, bir yandan Grcistanla snrlar kapatp, te yandan ayrlklara baz ayrcalklar getirirken hangi gvenden bahsedilebilir. seklinde ifade etmilerdir. Yine bu kesime gre, Rusyann Grcistana olan tutumunun sertlemesinde asl neden Grcistann topraklarndaki Rus slerinin eenistan savasnda kullanlmasna kar kmasdr. Grcistan atmalarn kendi lkesine de sramasndan endie ederek buna yanamamtr. nk Grcistann Pankisi Blgesinde een kkenli vatandalar yaamaktadr.77 Tiflis'in egemenliini srdrebildii alanlarla (Abhazya ve Gney Osetya dnda kalan Grcistan topraklar) ilgili olarak Rusya'nn uygulamaya koyduu vize rejimi Rusya'da alan 500.000 kadar Grcistan vatandan bask altna almay hedeflemektedir. Yeni vize rejimi Grcistan'da isizlii artrarak, yoksulluun daha da bymesine ve Grcistan ekonomisinin zayflamasna neden olabilir. Moskova'nn beklentisi Grcistan'daki sosyal huzursuzluun getirecei baskyla Grc ynetiminin Rusya'nn taleplerini kabul edeceidir.78 6. 1. 3. 4. Rusya Federasyonunun 31 Mays 2002 tarihli Vatandalk Kanunu ve Grcistan Rusya Federasyonu, 31 Mays 2002de yeni vatandalk kanunu karmtr. 10 yldr yrrlkte olan vatandalk kanunu eski Sovyet cumhuriyetlerinde yaayan ve Rus vatandalna gemek isteyenlere zorluk karmadan vatandalk imkn salyordu. Yeni kanun ise Rus vatandalna gei prosedrn eskisine kyasla zorlatryordu. Yeni vatandalk yasas Rus vatandalarnn ikinci bir vatandalk edinmesine imkn tanyor ancak Rus vatandalna geenlerin eski vatandaln terk etmesini ngryordu. Grcistan, Rusya Federasyonuna yeni vatandalk kanunundan dolay, kendi egemenliini ve toprak btnln hedef ald gerekesiyle nota gndermitir. Gney Osetyada nfusun % 40 Rus, Abhazyada yaayanlarn te biri Rus pasaportuna sahipti. Grcistan, yeni kanunun bu iki blgenin kendisinden koparlmaya ynelik karldn ve egemenliine dolayl bir saldr olarak nitelendirmitir. Grc yetkililer, soydalarnn haklarn savunmann, komsu lkelerin i islerine karmsak anlamna gelmeyeceini belirtmilerdir. Vize rejimine geildikten sonra Rusyann yeni vatandalk kanunu ilikilere olumsuz etki eden bir baka unsur olmutur.79 Grcistan Parlamentosunun Abhazya ve Gney Osetyadaki Rus bar gc birliklerinin geri ekilmesi ynnde ald karar hakknda, Rusya Federasyonu Dileri Bakanl tarafndan yaplan aklamada, Grcistan Parlamentosunun kararnn provokatif ve
77

Frat Purta, Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, Ankara: Platin Yaynlar, 2005, s.242 78 Oktay F. Tanrsever; Rusya-Grcistan likilerindeki Artan Gerilim: Bir Sarlar Diyalogu mu?, Stradigma Dergisi, Say 7, Austos 2003. http://www.stradigma.com/turkce/agustos2003/makale_08.html 79 Frat Purta, Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu, Ankara: Platin Yaynlar, 2005, s.242-243

gerginlii trmandrmaya ynelik bir adm olarak nitelenmi, ayrca tek tarafl kararlarn mevcut uluslararas anlamalar ortadan kaldramayaca vurgulanmtr. Sz konusu aklamada, Tiflisin sorumsuz hareketlerinin sorunlarn bar zmne onarlamaz zararlar verebilecei, Rusyann ise uluslararas anlamalara uyulmas, blgenin istikrarszlatrlmasna engel olunmas ve bu blgede yaayan Rus vatandalarnn haklarnn ve karlarnn korunmas iin her trl tedbiri alaca ifade edilmitir.80 Sorunlu blgelere yerletirilen bar Glerinin Grcistan topraklarndan karlmas devam etmekte konu ile ilgili olarak Grcistan Devlet Bakan Mihail Saakasvili, Rus bar gcnn kartlmas ile ilgili olarak karlarmz savunacaz, ancak lkemizin menfaatine ters decek ar sert ve dncesiz admlar atmayacaz aklamasnda bulunmutur.81 Grcistan Devlet Bakan Mihail Saakasvili, Rus askeri slerinin Grcistandan ekilmesini ngren anlamann imzalanmasn memnuniyetle karlam, bunu tarihi ve mspet bir adm olarak nitelendirerek Grcistann Rusya ile yapc ilikiler kurmak istediini belirtmitir.82 Bu srete, Saakasvili, 11 Haziran 2006da Grcistan topraklarnn igali Rus bar Glerinin desteiyle gereklemektedir. bar glerinin gelecei ile ilgili karar verme zaman yaklamaktadr. Bu konuda Parlamentonun kararn bekliyoruz aklamasn yapmtr. Milletvekilleri ise, Biz kararmz vereceiz, ondan sonras ynetimin isi ifadelerini kullanmlardr. Rus yetkililer, Grcistan Parlamentosunun bar Glerine ynelik alnan kararlar bir kkrtma olarak nitelendirmilerdir. Rusya Dileri Bakanl ve Devlet Bakan Putin, bar Gcnn grevini srdrmeye devam edeceini ifade etmitir. Grcistan Parlamentosu, 18 Temmuz 2006da Grcistandaki ayrlk blgelerde bar harekt isimli bir tasary onaylamtr. Sz konusu tasarda Grcistan hkmetinin acilen Abhazya ve Gney Osetya blgelerindeki mevcut bar Glerinin karlmasn ve uluslar aras bir gle deitirilmesi iin gerekli giriimlerin balatlmasn ngryordu. Tasary inceleyen Grcistan ve ayrlk blgeler, hem de Rusya farkl nitelikte sert tepkiler vermitir. rnein, Grcistan Devlet Bakan Saakasvili, Grcistann, sorunlu blgelerdeki durumunun ktlemesine ve dondurulmasna raz olmaya niyeti yoktur. Fakat ynetimin kesin karar, Rus meslektalarmzla yapacamz grmeden sonra belli olacaktr aklamasnda bulunmutur.83 Rusya ise, neredeyse tm taraflara ramen bar Gcn blgede tutmak istedii ynnde mesajlar vermektedir. Abhazya ve Gney Osetya liderleri ise Grcistann bar Gcn istememesinin, blgedeki bar ortamn bozmaya hazrlandnn gstergesi olarak kabul etmektedir. Bu gr Rus yetkililer tarafndan da desteklenmektedir.84 Rusya Parlamentosunun alt kanad Dumada, 11 Mart 2005 tarihinde Rusya Federasyonuna yeni blgelerin katlm ile ilgili anayasa maddesinde deiiklie gidilmesi konusu grlmtr. Rodina (Anavatan) Blokunun inisiyatifi ile ortaya atlan bu neriye
80

Statement by the Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation Regarding the Georgian Parliaments Resolution on the Peacekeeping Forces in the Conflict Zones, 18 July 2006, <http://www.russianembassy.org./main.htm>, Rusya Federasyonu Dileri Bakanlnn resmi sitesi. 81 Vladimir Novikov, Mikhail Zygar, Gruziya sjivaet Rossiyu so Starogo Sveta, Kommersant, 03.02.2006 82 The Messenger, President hails treaty on Russian base pullout, 04 April 2006. 83 Araz Aslanl, Rusya ile Grcistan atmann Eiinde, Cumhuriyet Strateji, 7 Austos 2006, Say: 110, s.4 84 Araz Aslanl, Rusya ile Grcistan atmann Eiinde, Cumhuriyet Strateji, 7 Austos 2006,Say: 110, s. 4

gre, bir blgenin Rusyaya katlmas iin herhangi bir uluslar aras antlama imzalamadan blge halknn byle bir talepte bulunmas yeterli olacaktr. Mevcut kanunlara gre, bir lkenin veya herhangi bir parasnn baka bir lkeye katlmas uluslararas antlamalar erevesinde her iki lkenin de ortak kararyla gereklemektedir. Rodina Blokunun temsilcilerinin yapt teklif, aka Gney Osetya ve Abhazya gibi blgelerin Rusyaya ilhaknn kolaylatrlmas iin ortaya atlmtr. Parlamento bu tasla reddederek Rusyann milli karlar dorultusunda bir karar almtr. Zira Rusya da, snrlar iinde baz blgelerle sorunlar yasamaktadr. Rodina Blokunun anayasa nerisinin kabul edilmesi ve Rusya snrlar iinde yer alan herhangi bir blgenin baka bir lkeye katldn aklamas halinde, Rusyann buna itiraz etmek iin hukuki gerekesi kalmayacaktr.85 Mihail Saakasvili, Ocak 2006da gerekletirdii Almanya ziyaretinde Rusyay ok zengin, sinsi, kt niyetli ve tecrbeli bir dman olarak nitelendirmitir. Grcistann BM Bykelisi Revaz Adamia ise Grclere soykrm uygulandn iddia etmitir. Grc yetkililer bu ekilde, Rus-Grc anlamazln dnya apnda duyurmaya almakta ve Rusyann Gney Osetya ve Abhazyadaki bar gc askerlerini geri ekmesi konusunda Batnn desteini kazanmaya almtr. yetkililer, gerekelerini iki unsura dayandrmaktadr. - Daha nce yaptklar anlamalar nedeniyle blgede Bars salamak iin Grcistan ve ayrlk blgeler karsndaki sorumluluklar, - Ayrlk blgelerde kaytl nfusun byk ounluunun Rusya Federasyonu vatandal alm olmas.86 Grcistan blgedeki bar glerinin deitirilmesini istemekte ve bu nedenle gerginlik yaanmaktadr. Eduard Kokoyt, Grc ynetiminde ahinler in egemen olmasndan tedirginlik duymakta ve bununla birlikte, Gney Osetyann asla Grcistan topraklarna katlmayacan ifade etmektedir. Rusyaya katlmann yolunu arayan Gney Osetya, bu konuda 1774te Osetlerin Rusya mparatorluuna katld gereini ve ne devrim ncesi Rusyadan ne de SSCBden km olduunu gsteren 1990l yllara ait belgelere dayanarak Gney Osetyann bugnk Rusyann bir paras olduunu kantlamaya almaktadr.87 Grcistan isleri Bakanl, 27 Eyll 2006 tarihinde 4 Rus askeri istihbarat grevlisinin casusluk yapt sulamasyla gzaltna alndn aklam ve Rus subaylarn mahkemeye karmtr. Tiflis ynetimi, Rus subaylarn lkenin savunma kapasitesi, NATOya ye olma abas, enerji kaynaklar ve muhalif siyasi partiler hakknda casusluk faaliyetlerinde bulunduunu ileri srmtr. Rusya Federasyonu Devlet Bakan Vladimir Putin, casus skandalyla ilgili olarak hibir lkenin Rusya ile diyalogda antaj veya provokasyon diline bavuramayaca konusunda Grcistan uyarmtr. Casus krizi ile ilgili Rusya Federasyonunun tepkileri zerine Grcistan, Moskova ile arasnda kan krizi dindirme abasna girmi ve Rus subaylar, Avrupa Gvenlik ve _sbirligi Tekilat (AGT) yetkililerine teslim ettiini aklamtr. Tiflisin geri admna karn Rusya Federasyonunun sert tavr devam etmitir. Rusya Federasyonu Ulatrma Bakanl, Grcistan ile hava, demiryolu, kara ve deniz ulamn kesmi, Grc vatandalarna vize vermeyi ve posta hizmetlerini durdurmutur. Rusya Federasyonu Olaanst Durumlar
85

lyas Kamalov, Souk Sava Sonrasnda Rusyann Gney Kafkasya Politikas, Stratejik Analiz, Kasm 2006, Say 79, s. 92. 86 Araz Aslanl,Rusya ile Grcistan atmann Eiinde, Cumhuriyet Strateji, 7 Austos 2006,Say: 110 ,s.4 87 van Suhov, Lyubov na rasstoyanii, Vremya Novostey, 01.08.2006.

Bakanl, Rusya Federasyonunda yaklak 700 bin civarnda olan izinsiz Grc asll gmenleri88 toplayarak kargo uaklaryla Tiflise gndermeye balamtr. Rus parlamentosunun alt kanad Dumann Bakan Yardmcs ve ar milliyeti Rusya Liberal Demokrat Parti Bakan Vladimir Jirinovski de Grcistan ile tm ilikilerin ebediyen kesilmesi ve Rusyann Grclerle artk tamamen vedalamas gerektiini savunmutur.549 11 Kasm 2006 tarihinde Gney Osetyada devlet bakanl seimlerinin yan sra, halk bamszlk iin de oy kullanmtr. Aklanan sonulara gre devlet bakanl seimlerini, oylarn yzde 98ini alarak Eduard Kokoyt kazanrken, halkn yzde 99u bamszlktan yana karar vermitir. Gney Osetya, Abhazya gibi uluslararas arenada tannmamasna ramen referanduma ilgi byk olmutur. Rus gzlemcilerinin yan sra birok lke, referanduma kendi gzlemcilerini gndermitir. Rusyay temsilen katlan Rus Parlamentosu milletvekilleri ise Gney Osetyadaki referandumun 2003 ylndaki Grcistan seimlerine gre daha demokratik olduunu ve referandumun olaysz getiinin altn izmitir. Dier taraftan Grcistan Dileri Bakanl bir kez daha Moskovay ayrlk blgelere destek vermekle sularken, Rus Milletvekili Konstantin Zatulin, Rus Parlamentosuna Gney Osetyaya yaplan referandum sonularnn kabul edilmesi iin teklifte bulunacan aklamtr.89 Blgesel ilikilere de deinen Grcistan Babakan Nogaideli, Rusya ile yaanan krizin casus skandalyla balamadn ve bir evveliyatnn bulunduunu, doalgazda fiyat arts sorununun, baz tarm rnleri, arap ve soda ihracatna getirilen kstlamalarn, snrn kapatlmasnn 2005 ylnda ortaya ktn ifade etmitir. Ayrca Gazpromun Grcistana satt gazn birim fiyatna yzde yz orannda zam yaptn, bunun sonrasnda lkenin gayri safi yurt ii hslasnn yzde 1,5 orannda azaldn, ihracatta pazar kaybnn ise yzde 17 orannda gerekletiini, bu ciddi daralmaya ramen Grcistann ayakta kalmay baardn, lkenin yaptrmlarla yasayabilmesi gerektiini ifade etmitir.90 Ekonomik Reformlardan Sorumlu Devlet Bakan Kakha Bendukidze ise, Grcistann yaptrmlardan kaynaklanan kayplarnn GSYHnin % 1-1,5i veya 150 milyon dolar dzeyinde olduunu, bunun yksek bir rakam tekil etmediini aklamtr. Buna karn muhalefet, bu rakamlar gereki bulmadn ve sadece arap ithaline konan yasak ile doalgaz fiyatndaki arttan kaynaklanan zararn 185 milyon dolara ulatn ifade etmitir.91 Kukusuz Moskovann Grcistana ynelik kozlar bunlarla snrl deildir. Gazprom, Grcistann neredeyse tek enerji kayna iken, Rus ntera irketi, Grcistan iinde gaz
88

Rusyada yasayan Grcler Grcistana ylda 1,5-2 milyar dolar transfer etmekte ve bu rakam herhangi bir yabanc lkenin Grcistana yapt maddi yardmdan daha fazladr. Grcistann hamisi ABD dahi Grcistana 2006 ylnda ancak 86 milyon dolar yardmda bulunmutur. Bkz. Kamalov, Souk Sava Sonrasnda Rusyann Gney Kafkasya Politikas, s. 94. 89 Gney Osetyann Grcistann ayrlmaz bir paras olduunu ileri sren Tiflisin, ayn tarihte alternatif bir devlet bakanl ve referandum gerekletirmesi ilgintir. Grcistann gerekletirdii bu referandumda halka yneltilen soru ise Gney Osetyann federasyon yaplandrma erevesinde Grcistann iinde yer almasn istiyor musunuz? seklinde idi. Grcistann Gney Osetyada gerekletirdii bu referanduma ancak Grc uyruklular ilgi gstermitir. Aslnda Grcistan, Gney Osetyada alternatif referandum gerekletirerek Gney Osetyann Grcistann ayrlmaz bir parasdr seklindeki teziyle elikiye dmtr. Bkz. lyas Kamalov, Rusya, Referandumlarn Meyvesini Topluyor, Stratejik Analiz, Aralk 2006, Say 80, s. 12-13. 90 Grcistan Babakan Zurab Nogaidelinin 13 Aralk 2006 tarihinde Johns Hopkins niversitesi Orta AsyaKafkasya Enstitsnde verdii konferans. Zurab Nogaideli, Three Years After the Rose Revolution: Democratic Reform and Regional Challenges , 13 December 2006. <http://www.saisjhu.edu/insider/calendar2.html> 91 Maia Edilashvili, Putin Begins to Rebuild Relationship with Georgia, Georgian Times, 28.01.2007.

datm sistemini elinde bulundurmaktadr. Rus EES Rossiya elektrik irketi de Grcistann en nemli elektrik irketi olan Telasinin yzde 75ine sahiptir. Ayrca Grcistandaki elektrik istasyonu da Rus irketlerinin elinde ki, bunlardan AES-Transenergy istasyonu Grcistandan Trkiyeye de elektrik ihra etmektedir.92 Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin Grcistan ile ilikiler konusunda yapt aklamada, mevcut olan baz zorluklara ramen tamamen iyimser olduklarn, Rusyann Sovyet gemiinden zor fakat zlebilir sorunlar devraldn, Grcistandaki mevcut zor durumun sadece orada deil, tm blgede istikrarszla yol atn ifade etmitir.93 Grcistan Cumhurbakan Mihail Saakasvili, Bak-Tiflis-Kars (BTK) demiryolu projesinin uygulanmasna ilikin anlamann imza treninde; Grcistan demiryolunun Rusyann engellemesi nedeniyle bugne kadar kapal olduunu, Bak-Tiflis-Kars (BTK) demiryolu projesinin hayata geirilmesiyle yeniden alacan, ayrca Grcistann Azerbaycan sayesinde gvenilir, ulalabilir enerji kaynana sahip olduunu, Rusyann kendilerine ekonomik ambargo uygularken, en zor dnemde Azerbaycann yardm elini uzatmasn Grcistan halknn hibir zaman unutmayacan, Rusyann Azerbaycann Grcistana yapt yardm nedeniyle Baky cezalandrdn ve doal gaz fiyatn arttrdn belirtmitir.94 Rusyann Eho Moskova (Exo Moskv) radyosuna deme veren Saakasvili, son dnemde Rusya ile ilikilerinin gerilmesinde hem Rus, hem de Grc siyasetilerin sorumluluklar bulunduunu, Rusya ile iliksilerinde hassas bir dnemden getiklerini, sorunlarn zmnde etkin bir diyalog balatmaya hazr olduklarn, Rusyann Grcistann bamszlnn glenmesi iin destek vermesi gerektiini, Rusyann Grcistana uygulad ekonomik ambargo nedeniyle, kendi rnleri iin yeni pazar bulduklarn, doal gaz fiyatna yaplan art nedeniyle ubat- Mart 2007 aylarndaki doal gaz ihtiyalarnn yzde 80ini Azerbaycandan karlayacaklarn ifade etmitir.95 Sonu olarak, Vladimir Putin'in Rusya Devlet Bakanlna ykselmesinden sonra Moskova ve Tiflis arasnda gerginliin artmas gerek Rusya, gerekse Grcistan iin kark sonular dourmutur. Her iki taraf da yasadklar sorunlara farkl bak alaryla yaklamtr. Moskova enerji, askeri sler, vize rejimi ve uluslar aras terrizm konularndaki kendi pozisyonunu Grcistan'a aka kabul ettirmeye almaktadr. Ancak, bu politikalar Grcistann Rusya yanls deil de, Bat yanls bir d politika izlemesine yol amaktadr. Bu nedenle, blgede istikrar arttrc politikalar gelitirilirken Moskova'nn Grcistan ve dier komsularnn kayglarn da dikkate almas gerekir. Rusyann yakn evresinde etkin olabilmesi iin, Tiflis ile ilikilerini glendirecek admlar atmas gerekmektedir.96 Blm 6. 2. Kafkasyann Enerji Kaynaklarnn Rusya Asndan nemi ve Rusyann zledii Politika Blm 6. 2. 1. Enerji Kaynaklar
92

lyas Kamalov, Souk Sava Sonrasnda Rusyann Gney Kafkasya Politikas, Stratejik Analiz, Kasm 2006, Say 79, s. 94 93 Itar-Tass (Rus Haber Ajans), 22.02.2006. 94 Anadolu Ajans Basn Blteni, Bak-Tiflis-Kars Demiryolu Projesi mza Treni, Tiflis, 07.02.2007, Say AA0603 95 Anadolu Ajans Basn Blteni, Grcistan Cumhurbakan Saakasvili, Tiflis, 29.01.2007, Say AA0492. 96 Oktay F. Tanrsever; Rusya-Grcistan likilerindeki Artan Gerilim: Bir Sarlar Diyalogu mu?, Stradigma Dergisi, Say 7, Austos 2003. http://www.stradigma.com/turkce/agustos2003/makale_08.html

Gnmzde dnya devletlerinin zerinde durduu en nemli konular arasnda enerji kaynaklar yer almaktadr. Enerji kaynaklar ierisinde tketim asndan en dikkat ekeni ise petrol ve doal gazdr. Dnyadaki enerji kaynaklar iinde en nemli yeri igal eden petrol, gelien teknolojinin motor grevini stlenerek, dnya ekonomisi isleyiinde her gcn sahip olmak istedii bir unsur olmutur. Petrol kontrol eden lkeler ise nemli ve stratejik bir gc ellerinde bulundurmaya devam etmektedirler. Ayrca petroln uluslararas ilikilerde bir silah olarak kullanm gemite olduu gibi gnmzde de devam etmektedir.97 19. yzyldan itibaren petrole sahip olmak, petrol retimini elde tutmak, petrol tasma gzerghlar zerinde denetim kurmak devletlerin temel amalar arasnda olmutur.98 Doal gaz99 ise elektrik retiminde ve snmada kullanm iyice yaygnlam, tketimi de dnya genelinde artmtr. Son yllarda doal gaz, petrol gibi gzde bir enerji kayna olarak dnyann ilgisini ekmeye balam ve politik oyunlarda kilit tas konumuna gelmitir. Bu durum, petrol gibi doal gaza da sahip az gelimi lkeler iin hem bir g sembol hem de siyasi mcadelenin habercisi olmutur.100 Ayrca zengin hidrokarbon yataklarna sahip blgeler, dnyann gl devletleri tarafndan ilgilenilmesi zorunlu blgeler arasnda gsterilmi ve her zaman kontrol altna alnmak istenmitir.101 Hidrokarbon yataklar, Rusya Federasyonu iin de ok nemlidir. nk enerji retimi ve ihracat, Rus ekonomisinde nemli bir yer tekil etmektedir. Bte gelirlerinin % 40n, ihracat gelirlerinin yaklak % 50sini ve endstriyel retim deerinin ise % 30unu tek basna enerji oluturmaktadr. Gnmzde Rusya Federasyonu, Azerbaycan hidrokarbon kaynaklarn d pazarlara tayan mevcut boru hatlarnn getii gzerghlara sahiptir. Jeopolitik alanda, Rusya, petrol endstrisini gelitirmekle ve blgedeki enerji ihalelerine kendi irketlerinin katlmyla ekonomik ve politik gvenliini kuvvetlendirmektedir. Rusyann enerji stratejisinin ana unsurunu, Hazar blgesi lkelerinin hidrokarbon zenginlii oluturmaktadr.102 Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte, zellikle Hazar Denizi blgesinde yer alan zengin petrol ve doalgaz yataklar uluslararas irketlerin youn ilgisine ve milyarlarca dolarlk projelerin devreye girmesine sahne olmutur. Gney Kafkasyada yer alan Azerbaycann hem petrol hem de gaz rezervleri, blgede en fazla yatrm cezbeden nemli potansiyel enerji merkezi olarak ne kmtr. Grcistan ve Ermenistann ise ispatlanm rezervler bakmndan pek ansl olmad grlmektedir. Grcistan, ncelikle Bak-TiflisCeyhan Ham Petrol Hatt ile daha sonra bu hatta paralel denmesi planlanan Sah Deniz doal Gaz Hattna gei lkesi olarak byk stratejik nem kazanmaktadr.103 Zengin hidrokarbon kaynaklar ve yeni jeopolitik konumu ile Hazar Havzas (Hazar Denizi ve evresindeki lkeler), Avrasya corafyasnn en nemli blgesi konumundadr.
97 98

ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s.7 ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s.103 99 Doal gaz; metan (CH4), etan (C2H6) ve propan (C3H8) gibi hafif molekler arlkl hidrokarbonlardan oluan renksiz, kokusuz ve havadan hafif bir gazdr. Yeraltnda yalnz veya petrol ile birlikte bulunabilir. Bkz. ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s. 129 100 ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s. 20 101 ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s.7 102 ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s.7 103 Grcistann Karadeniz kylarnda nemli petrol potansiyeli olabilecei deerlendirilmekte ve bu erevede BP bata olmak zere batl irketlerin arama almas yapt bilinmektedir. Bkz. Necdet Pamir, Orta Asya ve Kafkasyada Gvenlik Araylar Srecinde Blgedeki Enerji Kaynaklarnn Rol, dris Bal (ed.), 21. yzylda Trk D Politikas, Ankara, Nobel Yayn, 2. Bask, Ocak 2004, s. 507.

Rusya Federasyonu yakn evresinde yer alan ve Hazar Denizine kys olan Azerbaycann sahip olduu petrol104 ve doalgaz kaynaklar zerinde sz sahibi olmak istemektedir. Hazar Blgesinde srdrlen g mcadelesi, sadece enerji yataklarndan alnacak paylar deil, bu havzada retilecek enerjiyi dnya pazarlarna tamann hangi gzerghlar vastasyla yaplaca konusunu da iermektedir.105 ABD Dileri Bakanl Ekonomik ler Bakan Yardmcs Stuart Eizenstatn 24 Ekim 1997 tarihinde kongrede yapm olduu konumada, Washington ynetiminin Hazar blgesine ynelik d politika hedeflerini be balk altnda toplamtr. Bunlar; - Kafkasyadaki devletlerin bamszlklarnn demokrasilerinin ve ekonomilerinin gelimesi, ve egemenliklerinin korunmas ile

- Bu devletlerarasndaki ihtilaflara zm bulmaya ynelik almalarn hzlandrlmas, - Dnya enerji ihtiyacnn karlanmas iin blgedeki kaynaklarn retime almas, - Blgeye yatrm yapan ABD firmalarna destek salanmas, - rana ynelik bask politikasnn srdrlmesi olarak belirlenmitir. ABDnin, 1997 ylnda Rusyann yakn evre sine ynelik politikasnda bylesine radikal bir stratejik deiiklie gitmesi, Washington ve Moskova ynetimlerini Gney Kafkasyada rakip gler haline getirmitir.106 Ermenistan doal zenginliklerden ve mineral kaynaklardan yoksun bir lkedir. Enerji retiminde kullanlan petrol, doalgaz ve tas kmr madenlerine de sahip deildir ve bu konuda btnyle Rusyaya bamldr. Ermenistanda petrol rezervleri olmad gibi, petrol artma tesisleri, petrol yan sanayisi ve petrol boru hatt da bulunmamaktadr. Ermenistann ihtiyac olan petrol, Grcistann Batum ehrinde bulunan petrol rafinerisinden demiryolu ve tankerlerle tanmaktadr. Sovyetlerin dalmasndan sonra Ermenistann gnlk petrol kullanm 48400 varilden 2000 ylnda 5000 varile kadar dmtr. Ermenistan hkmeti 1990l yllardan sonra Hazar havzasnda gelien ekonomik kalknmadan pay almak iin fazla istekli olmamtr. Ancak Ermenistan Dalk Karaba sorununu Azerbaycann toprak btnl erevesinde halletmek niyetinde olsayd petrol ihtiyacnn byk bir ksmn Azerbaycandan karlayabilir, Hazar Denizinden karlan
104

Marco Polo, Seyahatler adl kitabnda, 1271-1273 tarihlerinde ziyaret ettii Kuzey ran anlatrken, neftin, Bakde o zamann koullarna gre ticari olarak isletilmekte olduundan bahsetmitir. Baknn yerleik bulunduu Abseron Yarmadasnda 1594 ylnda 35 metre derinlii olan birinci kuyu kazlmtr. 1806da ylnda Abseron Yarmadasnda 50 adet olan petrol kuyusu says 1821 ylnda 120ye ykselmitir. 19. yzyln sonunda ise Bak, dnya apnda siyah altn bakenti olarak tannmtr. Bu blgede ilk petrol kuyusu 1847de Bibi Eybat petrol blgesinde, Rus mhendis Semenov tarafndan sondajlanmtr. Bkz. ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s.140- 141 105 ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s.8 106 Washington ynetimi Hazar Havzas Giriimi politikas gerei, 1997 ylndan sonra blgenin doalgaz ve petrol gibi yeralt zenginliklerinin Bat pazarlarna ulatrlmasnda artk ok ynl gei modelini destekleyeceklerini resmen ilan etmitir. ABD, Rusyann yakn evre sindeki etkinliini krmak iin Azerbaycan ile 1997de, Grcistan ile Mart 1998de ikili askeri anlamalar yapmtr. Bkz. Nurin Ateolu Gney, Rusya Federasyonunun Yeni Gvenlik Politikas erevesinde Trkiyeye Bak, Mustafa Trke ve lhan Uzgel (der.), Trkiyenin Komular, Ankara, mge, 2002, s. 363-365.

petrol ve doalgazn Ermenistan zerinden dnya pazarlarna tanmasn salayabilir ve bylece yasad enerji sorununa bir zm getirmi olabilirdi. Yukarda belirttiimiz gibi Ermenistan eski Cumhurbakan Levon TerPetrosyan Rusyaya ekonomik bamllktan kurtulmak iin Kafkasya lkeleri ile ibirliine nem verilmesi gerektiini ifade ederek blgede yaanan ekonomik gelimelerin dnda kalmasnn hata olduunu aklayan bir konumada bulunmutur. Ancak Gney Kafkasya lkelerinin ekonomik ve siyasi ibirlii yapmalarnn, Kafkasyada kontrol kaybetmesine neden olacan bilen Rusya, Ermenistann i ve d dinamiklerini harekete geirerek Petrosyan istifaya zorlamtr. Koaryann Ermenistan cumhurbakan seilmesinden sonra Ermenistan daha ok Rusya yanls politika izlemeye balayarak blge entegrasyonu dnda kalmay tercih etmitir. Bamszlk sonras ciddi enerji sorunlaryla kar karya kalan Ermenistan, Rusya ile eitli anlamalar imzalamasna ramen ald petrol ve doalgaz demelerini zamannda yapamadndan dolay bu sorunu zememitir. Ermenistan enerji bakmndan Rusyaya bamldr.107 Gnmzde sanayilemenin hzla ilerlemesi ve buna bal olarak da petrol ve doal gaz tketimindeki hzl art ve zellikle alternatif enerji kaynaklarnn bulunamam olmas, petrol ve doal gazn nemini daha da artrmtr.108 Souk sava dneminde ve sonrasnda, Vladimir Putinin iktidara geldii zamana kadar olan srete Rusyann d politikas gvenlik zerine ekillenmitir. Souk sava srasndaki ideoloji ve gvenlik rekabetine dayal ilikiler, savasn sona ermesi ile yerini ekonomik temeller zerine oturan ilikilere brakmtr. 10 Ocak 2000 tarihinde Ulusal Gvenlik Doktrini ve 10 Temmuz 2000de onaylanan D Politika Doktrini ile Rus d politikas sadece gvenlik temelleri zerine kurulu politikasndan uzaklaarak, ekonomik unsurlarnda yer ald bir d politika stratejisi benimsemitir. Bu balamda, dnyadaki en nemli enerji kaynaklarn topraklarnda barndran Rusya, d politikasnda enerjiye arlk vermeye balamtr.109 Moskova, Petrol ve Gaz Diplomasisi yolu ile Avrupa ve Gney Kafkasya jeopolitiinde yeni dengeler oluturma gayreti ierisindedir.110 Rusyann yeni gvenlik ve d politika doktrinleri ile resmen ne karlan ekonomik karlarn, Rusyann d politikasna yanstlmas erevesinde, enerji faktrnn avantajl ve etkin bir duruma getirilmesi Rusyann d politikasnda yeni bir dnemin baladn gstermektedir. Bunun anlam, Rusyann d politikasnda enerji faktrnn en etkin ara olarak nmze kmasdr.111 Moskova, kendi petrol ve doal gaz retiminin dnda, Kafkasya ve Hazar havzas petrolnn retimi ve tanmasndan alaca pay da kendi ekonomisine katarak dnya piyasasna girmeye almaktadr.112 Hazar havzas petrolnn nemli olmasnn nedeni ise, gelimi ekonomilerin Ortadou petrollerine bamlln nleyebilecek ve dolaysyla

107

Hatem Cabbarl, Bamszlk Sonras Ermenistann Enerji Politikas, Avrasya Dosyas (Enerji zel), Bahar 2003, Cilt 9, Say 1, s. 250-253. 108 ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s.20 109 Sinem Kara, Rusya Enerji Politikasn Salamlatryor, Cumhuriyet Strateji, 14 Austos 2006, Say: 111, s. 5. 110 Mesut Hakk Can, Rus imparatorluk Stratejisi, stanbul: Okumu Adam Yaynlar, 2006, s. 739 111 Nazm Cafersoy, Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, 2 Ocak 2006. <http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709> 112 Emin Grses; Kafkasyada Uluslararas Rekabet, Avrasya Dosyas, Ankara: Cilt 7, Say 1, 2001. S.272

burada meydana gelebilecek olas krizlere kar alternatif bir ikame rol oynayabilecek bir potansiyele sahip olmasndan kaynaklanmaktadr.113 Petrol kaynaklarna sahip lkeler, ulusal glerine, ekonomilerine ve d politikalarna g katarken, rakiplerini de daha zayf bir duruma sokmaya almaktadr. Nitekim Rusyann, Azeri petrollerini Bat pazarlarna ulatracak petrol boru hattnn Bak-TiflisCeyhan (BTC) yolu ile deildir. Novorossiyskden gemesi iin 1993ten beri verdii mcadelenin temelinde, petroln vanasn kendi kontrolnde tutma arzusu bulunmakta idi. Rusya, petrol ihra yollarn elinde tutarak, petrol ihracatnn miktarn kontrol etmeyi ve petroln borsas ilk yklendii yerdir ilkesinden hareketle de fiyatlar belirlemeyi hedeflemektedir. Ayrca Rusya Federasyonu, sadece petrol boru hatlarn elinde bulundurarak dnya petrol arzn etkilemekle kalmayp, petroln ihra ettii devletler zerinde de ekonomik ve siyasi adan kontrol salamak istemektedir.114 Blm 6. 2. 2. Rusya Federasyonunun Enerji Stratejisi Rusyann 2003 ylnda son halini alan 2020ye Rus Enerji Stratejisi115 balkl belgesine kadar tutarl, etkin ve d politika arac olarak kullanabilecek bir enerji politikas olduundan bahsedilemez. ve d siyasal ortamn da bu dneme kadar bu trde bir aracn olumasna ve kullanlmasna izin vermedii de sylenebilir. Bu dneme kadar Rusyada enerji politikas devletin dnda ama aralarnda devletin de yer ald eitli aktrlerce belirlenmitir. Merkezi bir planlama ve kontrol sz konusu olmamtr. Bunda Sovyet sonras dnemin zelletirme politikalar116 erevesinde petrol endstrisinin zelletirilerek ok balkl bir yapya kavuturulmu olmas etkendir. Bu balamda blgesel dzeyde belirlenen 11 ayr irkete devredilen yap, merkezi hkmetin kontrol dnda kalmtr. Bu dnem enerji irketlerinin yneticilerinin, hazineye para aktaran en nemli unsurlarn yneticileri olarak hkmet dzeyinde karar alma srelerini etkiledikleri hatta belirleyici olduklar bir dnemdir. Rusya iinde yaanan mcadeleler, merkezi devletin etkinliini yitirmesi, Yeltsinin etkinlik salayamamas bunun neden/sonulardr.117 Yeltsinin ok tedavi yntemi (hzl zelletirme), yerel yneticilerin
113 114

Emin Grses; Kafkasyada Uluslararas Rekabet, Avrasya Dosyas, Ankara: Cilt 7, Say 1, 2001. S.273 ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s. 109 115 Rus Hkmeti bu giriime Kasm 2000de balamt. Yeni Enerji Stratejisi enerji sektrnn bytlmesini ngrmekteydi. Bu bymede mali olarak enerjiye dayanan Rusyann ihracatnn yeni piyasalar balamnda bata Asya-Pasifik ve Kuzeydou Asya pazaryla bytlmesi hedeflenmekteydi. Bu balamda tanmlanan yeni hedefler dorultusunda 2,5 yllk bir srete sekilendirilen yeni stratejiyle Rusya iin kuzey-gney-dou hatlarnda yeni ibirlii erevesi ve d politika yapm srecine giriildi. Ayrntl bilgi iin bkz. Mitat elikpala, Rusyann Enerjiye Dayal Egemenlik Aray, Cumhuriyet Strateji, Say 134, 22 Ocak 2007, s. 12-13. 116 Sovyetler Birliinin dalmasndan sonraki srete, 1991-1999 dnemi aras bir anlamda kapitalizme gei sreci olarak tanmlanmaktadr. Bu dnemde, Sovyetler Birliinin tamamen tasfiye edilmesi, hzl ve geri dns olmayacak ekilde serbest piyasa ekonomisine geilmesi iin tm kaynaklar snrsz ve dzensiz bir ekilde zelletirilmitir. Bat tarafndan da hararetle desteklenen bu sre, beraberinde merkezin zayflamas ve blgesel ynetimlerin de glenmesini getirmitir. 1998 Krizinden sonra balayan ve Putinin bakanl ile ak bir ekilde ortaya kan sre ise, serbest piyasa ekonomisinin pekitii, zellikle petrol ve doalgaz gibi kaynaklarn artk devlet tarafndan dzenli bir ekilde retilmesi ve ihra edilmesinin nem kazand, bu kapsamda devletin yeniden rgtlendii ve merkeziletii bir sretir. Bu srecin temel belirleyicileri siyasal faktrler (terrizm, ayrlklk vb.) deil, tamamen ekonomiktir. Kaynaklarn merkezi kontrol bu srecin en nemli nedenidir. Bkz. Erol Taymaz, Kafkasya, Rusya, Federalizm, Nart, Say 44, Temmuz-Austos 2005, s.5 117 Mitat elikpala, Rusyann Enerjiye Dayal Egemenlik Aray, Cumhuriyet Strateji, Say 134, 22 Ocak 2007, s.12

yeni burjuvaziye dnt, doal kaynaklarn yamaland ve milli servetin belirli ellerde younlat, cretlerin sabit kalp, fiyatlarn alabildiine artt ve retimin adeta durduu bir ekonomik k beraberinde getirmitir. 1998 ylnda Rusyada yaanan ekonomik kriz ile Rusyann borlarn deyemez duruma dmesi, kn dip noktasn oluturmu ve kriz, Yeltsinin 1999 sonunda istifa etmesine neden olmutur.118 Bu srecin 26 Mart 2000den itibaren Putin iktidar ile deimeye balad gzlemlenmektedir. Putin ynetiminde sarka, demi-merkezileme ve zelletirmeden, merkeziletirme ve devletletirmeye doru yn deitirmeye balamtr. zellikle byk petrol ve doalgaz irketleri sistemli bir ekilde devletletirilmeye balanmtr. doal kaynaklar zerinde denetimin merkeziletirilmesinin bir yolu devletletirmeyse, dier yolu da blgesel ynetimlerin (cumhuriyetler, eyaletler, vb.) yetkilerinin kstlanmas, blgesel yneticilerin merkeze daha fazla baml hale getirilmesi olmutur.119 Enerjiyi d politika arac olarak kullanma amacyla Putin, hala devletin elinde bulunan enerji devi Gazpromu 120 yeni politika yapm srecinin merkezine oturtarak farkl bir yol izlemitir. Ayn dnemde eitli nedenlerle hzla artan enerji fiyatlar (rnein 2003 ylnda Irakn igal edilmesi sonrasnda artan petrol fiyatlar), ucuz ve temiz olduu iin kullanm yaygnlaan doalgaz Putinin izledii bu politikay baarl klm ve Moskovann enerji konusuna daha farkl yaklamasna neden olmutur.121 Putinin Rusyann oligarklarna122 at ve arkasnda bata istihbarat olmak zere devlet brokrasisinin desteini de ald mcadele sonucunda devletin enerji sektrnde kontrol yeniden eline almaya balad grlmektedir.123 Putinin lkesinde yaanlan sorunlara olan yaklam, kendisinden sonra gelecek olan da ayn izgide yrtecek etkiye sahip bir kamuoyu destei kazanmasna vesile olmutur. Rusyadaki mevcut durumu glendiren istikrar ve ekonomik byme, Rusyann uluslararas arenada tekrar nemli aktr konumuna getirmi ve Rusyann kendi blgesine ynelik geleneksel karlarn ve politikalarn da tekrar gndeme getirmesini salamtr. Bush ynetiminden st dzey bir yetkili, SSCBnin blnmesinden sonra etkinliini kaybeden Rusyann, Putinin politikalaryla geri dndn ve glendiini, bunun dnyann geri kalan iin ne anlama geldiini iyi dnmek gerektiini belirtmitir.124 Rusya'nn Grcistan' kendi etki alan iinde tutma isteinin, Kafkas petrolnn ve doal gaznn uluslararas pazarlara ihracn kontrol etme isteinden ayr dnlemeyecei, yaygn olarak paylalan bir kandr. Moskova, Rusya topraklarna uramadan geen BakTiflis-Ceyhan petrol boru hattnn inasna basndan bu yana kar kmtr. Rusya'nn bu projeye itiraz etmesinin balca nedeni bu boru hattnn Hazar petrol ve doal gaznn transit yollar zerindeki Rusya tekelini zayflataca gereidir. Moskova ayn zamanda bu yolla
118 119

Erol Taymaz, Kafkasya, Rusya, Federalizm, Nart, Say 44, Temmuz-Austos 2005, s.4 Erol Taymaz, Kafkasya, Rusya, Federalizm, Nart, Say 44, Temmuz-Austos 2005, s.4-5 120 Rus irketi olan Gazprom, dnyada bilinen doalgaz rezervlerinin % 23,5ini tek basna kontrol etmektedir. Ayrca Rusyann doalgaz rezervlerinin % 70ini ve retiminin de % 94n elinde bulundurmaktadr. Bkz. ar Krat Yce, Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar, tken Neriyat; s. 127. 121 Mitat elikpala, Rusyann Enerjiye Dayal Egemenlik Aray, Cumhuriyet Strateji, Say 134, 22 Ocak 2007, s.12 122 Rusyada 1990l yllardan sonra zelletirmelerle zengin olan iadamlarna oligark-oligarh denilmektedir. Rusyann nde gelen oligarklar arasnda Mikhail Khodorkovski, Boris Berezovski, Vladimir Goussinski bulunmaktadr. 123 Mitat elikpala, Rusyann Enerjiye Dayal Egemenlik Aray, Cumhuriyet Strateji, Say 134, 22 Ocak 2007, s.12 124 J.F.O. McAllister, Russias New World Order, Time, 10 July 2006, s. 20.

Hazar blgesindeki devletlerin kendi gelitirmelerinden de ekinmektedir.

ekonomilerini

Rusya'dan

bamsz

olarak

Bu balamda, Grcistan'n stratejik nemi dou-Bat enerji koridoru zerindeki kilit nemde stratejik bir aktr olarak, Rusya'nn Hazar petrol ve doal gaznn tanmas zerindeki tekelini zayflatabilecektir. Ancak, Grcistan'n ekonomik ve sosyal sorunlar ve ayn zamanda Rus gaz rnlerine olan bamll, onu Rusya karsnda basklara ak hale getirmektedir. Rusya, Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattna Grcistan'n desteini azaltmak iin, Grcistan'n uzun vadeli karlarnn Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn inasnda deil, Rusya'nn Grcistan'a kesintisiz salayaca enerjide olduunu gstermeye almtr. Bu stratejiye dayanarak, Moskova Grcistan'n Rus gaz sevkiyatna olan bamlln maniple etme politikasn younlatrmtr. Rusya bu erevede 2000 yl Aralk ayndan bu yana cumhuriyete salad doalgaz periyodik olarak kesmektedir. Tiflis'in en nemli elektrik tedarikisine teslimatta gereklesen bu doalgaz kesintileri elektrik kesintilerine sebep olmaktadr. Sonu olarak, bu politika Grcistan'da ok nemli bir enerji krizinin ortaya kmasna yol amtr. Geri Moskova bu kesintilere neden olarak Grcistan'n demedii faturalar gsterse de, asl neden daha ziyade Rusya'nn Grcistan'n gaz sevkiyatn kontrol altnda tutmak gibi bir politik motivasyondan kaynaklanmaktadr. Moskova'nn Sovyetsonras dier cumhuriyetlerle olan iliksilerinde olduu gibi, Grcistan'a kar da Rusya'nn taleplerini kabul etmedii takdirde doal gaz vermeyeceini ve elektrik kesintilerinin olacan ima etmektedir. Fakat Rusyann uygulad enerji politikas Grcistan halknn giderek daha ok Rusya kart olmasn salamaktadr.125 Rusya politikaclar, Kremlinin, her ynden kendisinden daha gl olan ve bunu dengede tutmak iin aba gsteren ABDyi, hala geleneksel dman olarak grmektedirler.126 Yaklak 45 trilyon metrekplk gaz rezerviyle dnyann en byk gaz reticisi ve ihracats olan Rusya, bu avantajn ekonomik olduu kadar siyasi bir silah olarak da kullanmaktadr. Rusyann dier lkelerle ikili grmelerinde, enerji faktr n planda yer almaktadr. Enerji faktr dier lkelerle yaplan mzakerelerde, snr sorunundan, askeri sler konusuna, ikili ticaret ilikilerinden, entegrasyon konularndaki grmelere kadar etkin bir ikna unsuru olarak kullanlmaktadr. Rusya Federasyonu, bamszlklarn ilan eden eski Sovyet cumhuriyetleri, Rusya Federasyonunun istemedii d politika uygulamalarna yneldiklerinde, elektrik ya da gazlarn keserek, bazen de petrol ya da gaz ihra yollarn teknik gerekelerle engelleyerek yola getirmeyi nemli bir d politika arac olarak kullanmtr.127 Ocak 2006da, Rusyann Ukraynaya ihra ettii doal gazn fiyatn arttrmas sonucunda kan anlamazlk zerine Rusya doal gaz vanalarn kapatmtr. Bu tutum enerji unsurunun Rus d politikasnda ne kadar nemli bir ara olduunu gstermektedir. 128 Rusya Birleik Enerji Sistemleri irketi, Kasm 2006 ay ortalarnda Azerbaycana 2007 ylndan itibaren elektrik ihracatn 300 megavattan 60 megavata indirmeyi planladn bildirmitir.

125

Oktay F. Tanrsever, Sovyet Sonras Dnemde Rusyann Kafkasya Politikas, (Der.) Mustafa Trke, lhan Uzgel, Trkiyenin Komular, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, I. Bask, ubat 2002, s. 17 126 J.F.O. McAllister, Russias New World Order, Time, 10 July 2006, s. 20. 127 Necdet Pamir, lyas Kamalov, Rus Gaz ve Enerjide Bamlln Bedeli, Stratejik Analiz, ubat 2006, Say: 70, s. 20.790 Kara, Rusya Enerji Politikasn Salamlatryor, s.5. 128 Sinem Kara, Rusya Enerji Politikasn Salamlatryor, Cumhuriyet Strateji, 14 Austos 2006, Say: 111, s.5

Azer enerji irketi Bakan yardmcs Marlen Askerov ise bu haberin Azeri tarafn yeni kaynaklar aramaya mecbur braktn ifade etmitir.129 Dier taraftan Abhaz ynetimi tarafndan Grcistann Kodori Vadisindeki Grc askeri birlikleri ni geri ekmemesi halinde Enguri Hidroelektrik Santralinin faaliyetini durduracaklar ynnde aklama yaplm, Grcistan hkmeti ise Kodoride askeri birlik bulunduu iddialarn reddederek blgede sadece polis birliklerinin konulu olduunu ifade etmitir. Abhaz ynetiminin bu tehdidinin arkasnda ise Rusyann olduu grs ar basmaktadr. Ayrca Grcistana Rusyadan elektrik salayan ve yine Abhaz ynetiminin kontrol altndaki blgeden geen iletim hattnn da Abhaz tarafnn mdahalesine ak olduu, bu ynde bir gelimenin tm Grcistann elektriinin kesilmesi riskini gndeme getirmekte ve bu durum tedirginlik yaratmaktadr.130 Azerbaycan-AB enerji anlamasndan rahatsz olan Rusya, Avrupa ve Gney Kafkasya pazarnda kendisine rakip olabilecek Azerbaycana eitli basklar yapmaktadr. Rusyann Azerbaycana bask yapmasnn temel nedeni, ileride ortaya kabilecek bir rakibi imdiden susturmaktr. Rusya yetkililerine gre, Azerbaycan Rusyadan ucuza ald doalgaz kendi i tketiminde kullanmakta, kendi doalgazn ise darya satarak siyasi itibar kazanmaktadr. Ayrca Azerbaycan, Rus doalgazna alternatif olarak Moskovaya rakip olmaktadr. Rusya 2007 ylndan itibaren Azerbaycana satt doalgazn miktarn drr ve fiyatn artrrsa Azerbaycan, Rusyaya rakip olabilme zelliini yitirecektir. Hatta elektrik enerjisinin de fiyatn artrr ve miktarn azaltrsa Azerbaycan, enerji ihtiyacn karlamak iin Rusyaya daha da muhta duruma gelecektir. Ancak Rusya byle bir hamle ile enerji piyasasnda puan toplamak isterken puan kaybetmitir. Daha da nemlisi Rusyan enerjiyi kullanarak siyasi bask yapma politikas Gney Kafkasyada yeni bir istikrarszla neden olacaktr.131 Enerji basks ile siyasi bir sonu elde etmek isteyen Rusya, Azerbaycandan beklemedii bir yant almtr. Azerbaycan Bakanlar Kurulunun 1 Aralk 2006da ksa hazrlk erevesinde yapt toplantda lham Aliev, Rusyann doalgaz ve elektrik enerjisinin fiyatn ykseltmesi durumunda, Azerbaycann da Bak- Novorossiysk Boru Hattna petrol aksn durdurabileceini aklamtr.132 Azeri yetkililer, Rus doalgaznn elektrik retiminde kullanldn, doalgaza zam yaplmas halinde bu ama iin kendi fuel oillerini kullanmak zorunda kalacaklarn belirtmilerdir. Novorossiyske Kazakistandan Hazar Boru Hatt Konsorsiyumu vastasyla da 28 milyon ton petrol sevk edilmektedir.133 Azerbaycan, Rusya ile ilikilerini her zaman dengede tutmaya almaktadr. lham Alievin iktidara geldii gnden bu yana Rus-Azeri iliksilerinde herhangi bir sorun
129 130

Sergey Kulikov, Viktoriya Panfilova, Uskorenie na Zapad, Nezavisimaya Gazeta, 05.12.2006. Grcistan ve Abhazyann ortak sahipliinde bulunan, ancak Abhaz kontrol altndaki blgede yer alan Enguri HES, Grcistann elektrik ihtiyacnn yzde 40n karlamaktadr. Bkz. M. Alkhazashvili, Enguri hydroelectric power plant as political lever, (Translated by Diana Dundua), The Messenger, 10 January 2007. <http://www.messenger.com.ge/issues/1272_january_10_2007/eco_1272_1.htm> 131 Cavid Veliev, Kafkaslarda Enerji Mcadelesi, Cumhuriyet Strateji, 18 Aralk 2006, Say 129, s. 14. 132 Rusyann kontrolnde olan Bak-Novorossiyskden petrol tamak, Azerbaycana her varilde 12 dolar daha pahalya mal olmaktadr. 2005 ylnda Bak-Novorossiyskden 4.13 milyon ton petrol sevk eden Azerbaycan, Bak-Supsa ile kyasland zaman yaklak 300 milyon dolar zarar etmi durumdadr. Azerbaycan bu bedeli hem BTCnin tam olarak faaliyete gememesi nedeni ile hem de Rusya ile siyasi ilikileri korumak adna demitir. Bkz. Cavid Veliev, Kafkaslarda Enerji Mcadelesi, Cumhuriyet Strateji, 18 Aralk 2006, Say 129, s.15. 133 Sergey Kulikov, Viktoriya Panfilova, Uskorenie na Zapad, Nezavisimaya Gazeta, 05.12.2006

yaanmamtr. Azerbaycann Rusya ile ilikilerine dikkat etmesinin temel dncesi ise Rusyann Ermenistan yanls politikalarn dengelemektir. Fakat Moskovann basklarna kar, Baknn sert nlemler alabilecei iaretini vermesi Azerbaycann kendine gveninin artmas ve igal edilmi topraklarnn geri alnmasnda Rusyaya balad mitlerinin tkenmesi anlamna gelmektedir. Rusyann Gney Kafkasyada ayn kaderi paylasan iki devlete kar ayn anda cephe amas ise Azerbaycan-Grcistan arasnda dayanmann daha da artmasna neden olmutur.134 Rusya-Grcistan-Azerbaycan arpmasnda en ar darbeyi Moskovann Gney Kafkasyadaki stratejik orta Ermenistan alacaktr. Azerbaycan topraklarn igal etmesi nedeniyle dou enerji yollarnn kapanmas Ermenistan Rus doalgaz iin transit lke olan Grcistana muhta etmi durumdadr. Rusya Grcistana bask uygulaynca Grcistan zerinden Ermenistana doalgaz vermesi zorlamaktadr. Bu durumda Ermenistan, Rusyadan uzaklaarak, ran doalgazna ynelmek durumunda kalmaktadr.135 Rusya ynetimi 15 Ocak 2007 tarihinden itibaren yabanclarn perakende ticaretle uramasn yasaklamaktadr. Bunun neticesinde bu alanda alan yz binlerce Azeri islerini kaybedecektir. lkelerine dnmek zorunda kalacak olan bu kiiler Azerbaycanda sorun yaratacaktr.136 Rusya Babakan Mihail Fradkov 4 Aralk 2006da Bakye yapt ziyarette; 2007 ylnda Rusyann Azerbaycana sataca doalgaz ve elektrik enerjisinin fiyat ve miktar ile Rusyann gmen isiler ile ilgili kard yasann Rusyada bulunan 2 milyon Azerbaycanl gmen isiye olan olumsuz etkisinin nasl azaltlmas gerektii konularna deinmitir. Mihail Fradkov; Biz seviniyoruz ki, 2007 ylndan itibaren Azerbaycann enerji retimi kendi i tketimini karlayacaktr. Fakat bu Rusya ve Azerbaycan arasnda enerji ilikilerinin bozulmasna neden olmamaldr aklamasnda bulunmutur. Bu aklama, Rusyann geri adm attnn bir gstergesi olarak deerlendirilmitir.137 Avrupa Birlii ise Rusyann enerji kstlama uygulamalarna kar, Rusyadan Enerji art prensiplerine ynelik admlar atmasn istemekte ve bunun karlnda para, teknoloji ve Avrupa enerji piyasasnn Rusya irketlerine almas gibi tevikler sunmaktadr.138 Rusyann, doal enerji kaynaklarn aa karmak ve bu kaynaklarn ticaretini yapabilmesi iin Avrupa Birliinin mali ve teknolojik desteine ihtiyac bulunmaktadr.139 Bat, enerji iin giderek Rusyaya daha fazla baml olmaktan endie duymaktadr. Rusya ise, Avrupa pazarnn elini kolunu balamak istemektedir. Bu, petrol ve doalgaz tayan boru hatlarn kontrol etmenin de tesinde bir durum yaratmakta, bu erevede, rafineriler ve perakende mazot sats gibi enerji islerini ve Orta Asya ile Hazar Denizi evresinde yeni beliren enerji zengini rakiplerin sahneye kmasn da engellemeyi iermektedir.140 Sovyetlerin dalmasyla yeni bir sekilenme srecine giren Avrasya blgesi petrol ve gaz piyasasndaki rekabetin merkezi haline gelmitir. 1998 ylnda ABD Bakan Yardmcs Dick Chenney Kazakistanda petrol irketlerinin katld bir konferansta tarihin hibir

134 135

Cavid Veliev, Kafkaslarda Enerji Mcadelesi, Cumhuriyet Strateji, 18 Aralk 2006, Say 129, s.14 Cavid Veliev, Kafkaslarda Enerji Mcadelesi, Cumhuriyet Strateji, 18 Aralk 2006, Say 129, s. 14 136 Sergey Kulikov, Viktoriya Panfilova, Uskorenie na Zapad, Nezavisimaya Gazeta, 05.12.2006 137 Cavid Veliev, Kafkaslarda Enerji Mcadelesi, Cumhuriyet Strateji, 18 Aralk 2006, Say 129, s. 15 138 Jeff Mason, EU Dangles Rewards for Energy Pact, The Moscow Times, 11 July 2006, s. 5. 139 Sinem Kara, Rusya Enerji Politikasn Salamlatryor, Cumhuriyet Strateji, 14 Austos 2006, Say: 111, s.5 140 Owen Matthews, The politics of pipelines, Newsweek, 03 July 2006.

dneminde Hazar blgesi kadar bir anda bylesi bir stratejik neme sahip olan bir toprak paras hatrlamyorum ifadesini kullanmtr.141 Hazar Havzasnn, petrol ve doalgaz rezervleri asndan zengin bir potansiyele sahip olmas, bata denize kys olan Rusya, ran, Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan ile btn uluslararas toplumu yakndan ilgilendirmektedir. SSCBnin k sonrasnda Hazar evresindeki istikrar araylar, yerini rekabet ve atma ortamna brakmtr. Avrasya blgesinde, denize ks olmayan byk bir su ktlesi olan Hazar Denizi, son yllarda blgesel aktrlerin kar karya geldikleri bir blge olmutur. Sorun Hazarn deniz mi, gl m saylaca ve hangi uluslararas normlarn uygulanacadr.142

141

Necdet zalp, Byk Oyunda Hazar Enerji Kaynaklarnn nemi ve Konumu, Panorama Dergisi, ubat 2004, Say: 1, s. 3. <www.panoramadergisi.com> 142 Hakan Kantarc, Kskataki Blge Kafkasya, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2006, s. 72-73.