Professional Documents
Culture Documents
/"0"#%&,'$(1(##"+"
Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 5$(3
Una do Ias caraclorslicas ms dosconcorlanlos do Ia dinmica lislrica
do Ias sociodados amorindias on divorsas rogionos doI conlinonlo os Ia
sucosin do poriodos do conlraIizacin poIlica y conconlracin domo-
grca, quo IIovaron aI surgimionlo do ciudados y a Ia conslruccin do
grandos monumonlos, y do inlorvaIos do dosconlraIizacin y disporsin
lorriloriaI on Ios quo impor una vida sociaI aparonlomonlo ms son-
ciIIa. Isla dinmica os parlicuIarmonlo ovidonlo on Ia Amazonia, on Ia
zona maya aI sur do Mosoamrica y on Ia IIamada rogin cliclimoca
aI norlo do osla uIlima roa cuIluraI. Islo lrabajo inlonlar idonlicar
y anaIizar Ios oIomonlos cIavo para oxpIicar osla aIlornancia, a parlir
do Ias caraclorslicas ambionlaIos do oslas rogionos y lambin do Ias
caraclorslicas sociaIos y cuIluraIos do Ios puobIos quo vivan on oIIas.
TradicionaImonlo Ios poriodos do disporsin do Ias sociodados
amaznicas y mosoamoricanas lan sido concobidos como rosuIlado
do una docioncia, ondgona o oxgona, on oI procoso ovoIulivo do
oslas sociodados quo Ias dobi labor IIovado a una conlraIizacin irro-
vorsibIo, como sucodi on olras roas cuIluraIos doI mundo. Dicla
docioncia la sido alribuida gonoraImonlo a Ios Imilos insuporabIos
do Ia capacidad producliva do Ias soIvas lropicaIos y do Ias rogionos
somiridas. Duranlo muclos anos, Ios anlropIogos y arquoIogos
sosluvioron quo Ia soIva amaznica ora incapaz do suslonlar socioda-
dos compIojas y quo oslos Imilos ambionlaIos laban condonado a sus
pobIadoros a vivir on una inoscapabIo odad do piodra.
1
Iudo lorminar do oscribir oslo lrabajo gracias aI gonoroso apoyo do una Summor IoIIovslip
do Ia Dumbarlon Oaks Rosoarcl Iibrary and CoIIoclion do Ia Univorsidad do Harvard.
1
Bolly }. Moggors, Am.zcni.. Un p.r.isc i|uscric, Mxico, SigIo XXI Idiloros, 1989.
Los pueblos amerindios_4as.indd 169 06/05/2011 10:14:36 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 170
In oI caso do Ios mayas so la conslruido una podorosa y porsis-
lonlo narracin lislrica quo inlorprola oI supuoslo coIapso do Ia
civiIizacin cIsica on Ios sigIos %6 y 6 do nuoslra ora como produclo
doI dolorioro ocoIgico provocado por Ios inlonlos do Ias sociodados
conlraIizadas mayas por aumonlar Ia produccin agrcoIa ms aII do
Ios Imilos suslonlabIos doI ocosisloma soIvlico.
2
In oI norlo do Mxi-
co, Ia fronlora onlro Mosoamrica, dondo prosporaron Ias sociodados
oslalaIos y Aridamrica, dondo slas no so dosarroIIaron do manora
duradora, la sido donida fundamonlaImonlo on lrminos ocoIgicos
como oI Imilo onlro Ias zonas dondo os viabIo subsislir con baso on Ia
agricuIlura doI maz y Ias zonas dondo oslo rosuIla muclo ms difciI.
IguaImonlo Ia rolraccin y oI coIapso do Ias zonas bajo conlroI do Ios
conlros poIlicos mosoamoricanos lan sido oxpIicados como produclos
do movimionlos do osla fronlora ambionlaI.
3
Mi propuosla os quo Ios facloros ambionlaIos son fundamonlaIos
para comprondor Ios cicIos do conconlracin y disporsin on oslas ro-
gionos, poro no unicamonlo como oIomonlos roslriclivos quo imposibi-
Iilaron Ia consoIidacin naluraI o nocosaria doI podor conlraIizado.
Islo so dobo, on primor Iugar, a quo cuaIquior dolorminacin ocoIgica
opora a lravs do Ias prclicas sociaIos y cuIluraIos quo Ia modian y Ia
modican. In sogundo Iugar, podomos pIanloar quo Ios modios ocoI-
gicos soIvlicos y somiridos lambin ofrocioron oporlunidados posili-
vas para Ia disporsin do Ia pobIacin y Ia dosconlraIizacin poIlica,
Io quo rosuIla cIavo para onlondor Ia dinmica sociaI quo nos inlorosa.
Iara avanzar on osla inlorprolacin, os nocosario lambin cuoslionar
oI carclor supuoslamonlo inovilabIo do Ia conlraIizacin poIlica. In
su lisloria mundiaI doI podor poIlico, MiclaoI Mann la pIanloado quo
oI dosarroIIo do Ias sociodados oslalaIos dobo sor onlondido como un
procoso oxcopcionaI quo osluvo oslroclamonlo vincuIado con circuns-
lancias ocoIgicas y sociaIos muy parlicuIaros on ciorlas rogionos doI
Viojo Mundo, como Mosopolamia, Igiplo, oI vaIIo doI Indo y Clina.
4
2
Muclos auloros lan conlado, y vuoIlo a conlar, osla lisloria con linlos apocaIplicos quo
goza do gran xilo on oI pubIico on gonoraI. Una do Ias vorsionos ms rocionlos fuo prosonlada
por Diamond como parlo do una lisloria comparaliva mundiaI sobro oI coIapso do Ias socioda-
dos por razonos ocoIgicas. }arod Diamond, Cc|.psc. Pcr uc un.s sccic!.!cs pcr!ur.n cir.s
!cs.p.rcccn, BarcoIona, Dobalo, 2006.
3
Mario-Aroli Hors, Ics ic|icc.s cn iicrr.s c|ic|imcc.s, Mxico, Univorsidad NacionaI Aul-
noma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Isllicas, 1989.
4
MiclaoI Mann, 1|c scurccs c| scci.| pcucr. V. 1. A |isicr c| pcucr |rcm i|c ocginning ic (/
1960, Cambridgo, Cambridgo Univorsily Iross, 1986. Aunquo Mann no oxliondo su anIisis a
Los pueblos amerindios_4as.indd 170 06/05/2011 10:14:36 a.m.
171 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
Sogun su propuosla, aunquo una gran canlidad do sociodados lumanas
dosarroIIaron formas incipionlos do conlraIizacin poIlica basadas on
Ia auloridad consonsuaI y Ia jorarquizacin por rango y suslonladas
on mocanismos do rodislribucin oconmica, oslo no IIov do manora
naluraI o inovilabIo aI surgimionlo doI podor coorcilivo y do Ia oslrali-
cacin sociooconmica do cIaso o casla, basada on roIacionos ocon-
micas asimlricas do oxaccin lribularia, quo son propios do Ias socio-
dados oslalaIos. In ofoclo, on Ia mayora do Ias sociodados lumanas Ias
formas incipionlos do auloridad y do jorarqua so manluvioron sin pro-
fundizarso o so disoIvioron fciImonlo on procosos do dosconlraIizacin,
para Iuogo surgir do nuovo on conguracionos aponas diforonlos. Islo
so dobi a quo Ios inlonlos por imponor un podor coorcilivo o por os-
labIocor roIacionos oconmicas dosiguaIos oran roclazados por razonos
poIlicas y licas, y no onconlraban un suslonlo sociaI y oconmico
rmo.
SIo on Ias rogionos sonaIadas anloriormonlo, y do manora cIara-
monlo oxcopcionaI, so pudioron rompor oslos Imilos y surgioron for-
mas do podor conlraIizado do ndoIo prolooslalaI. Islo so dobi a quo
on oIIas so dio un onjauIamionlo do Ios producloros agrcoIas y ga-
nadoros quo laban invorlido canlidados considorabIos do lrabajo a Io
Iargo do gonoracionos on Ia mojora do sus liorras do Iabor, Io quo
laba rosuIlado on un incromonlo considorabIo do sus nivoIos do pro-
duccin y lambin on una crocionlo conconlracin domogrca, oslos
grupos vivan y producan adoms on niclos ocoIgicos muy ospoc-
cos rodoados por zonas muclo monos favorabIos para Ia produccin
agropocuaria inlonsiva on Ia quo so laban ospociaIizado. Dobido a
osla combinacin do facloros, Ias pobIacionos quodaron IiloraImonlo
aladas a sus liorras y por Io lanlo so vioron obIigadas a acoplar formas
do dominacin quo no lonan procodonlo on su lisloria, y do Ias quo
lubioran podido oscapar si lubioran consorvado Ia capacidad do mo-
viIidad quo lonan olros agricuIloros y ganadoros, y dosdo Iuogo Ios
cazadoros-rocoIocloros.
In conlraslo, podomos pIanloar quo Ias sociodados amorindias do
Ia soIva IIuviosa on Ia Amazonia y Mosoamrica, y do Ias zonas somi-
dosrlicas aI norlo do osa roa cuIluraI, pudioron oscapar on ropolidas
ocasionos a oslo onjauIamionlo, puos consorvaron un aIlo grado
Amrica, so puodo pIanloar quo lanlo Mosoamrica como Ia zona andina so puodon sumar a osla
Iisla do rogionos con caraclorslicas oxcopcionaIos.
Los pueblos amerindios_4as.indd 171 06/05/2011 10:14:36 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 172
do moviIidad quo Ios pormili rovorlir Ios procosos do conlraIizacin
poIlica on quo parliciparon. Islo fuo posibIo procisamonlo gracias a
Ias caraclorslicas ocoIgicas do sus lorrilorios puos Io quo aparoco
como oscasoz dosdo oI punlo do visla do Ias sociodados conlraIizadas
so rovoIa como abundancia para Ias sociodados dosconlraIizadas.
In primor Iugar, on oslas rogionos Ia inlonsicacin do Ia produc-
cin agrcoIa sIo fuo viabIo on roas muy ospoccas. Sin ombargo,
osla conconlracin do lrabajo acumuIado on Ia modicacin doI modio
y on oI aumonlo do Ia produccin agrcoIa no condujo aI onjauIamion-
lo do Ias pobIacionos amorindias porquo siompro convivi con formas
do agricuIlura poco inlonsiva, como Ia roza y quoma y Ia agricuIlura do
lomporaI quo so combinaban con Ia rocoIoccin y Ia caza do pIanlas y
animaIos siIvoslros, parlicuIarmonlo abundanlos on Ios modios soIv-
licos y somiridos. Islas formas do produccin oxlonsiva podan fa-
vorocor Ia disporsin do Ia pobIacin on momonlos parlicuIaros, puos
podan sor praclicadas con un xilo ms o monos parocido on muy
divorsas roas do oslas rogionos. Islo quioro docir quo si, por aIguna
razn, Ios agricuIloros do oslas rogionos docidan aIojarso do Ios conlros
do pobIacin y podor poIlico podan conlar con quo soran capacos do
asogurar su suporvivoncia. Ior oIIo podomos pIanloar quo dosdo osla
porspocliva, Ios ocosislomas, Iojos do sor pobros, oran sucionlomonlo
ricos para pormilir un aIlo grado do moviIidad con un grado do cor-
lidumbro sucionlo.
Islo pIanloamionlo gonoraI, sin ombargo, dobo sor malizado on
varios sonlidos. In primor Iugar, lay quo sonaIar quo Ia soIva y oI
somidosiorlo dislaban muclo do sor ocosislomas lomognoos quo
ofrocioran Ias mismas condicionos para Ia agricuIlura do subsisloncia
y olras aclividados produclivas on lodos sus punlos. Haba zonas ms
favorabIos y olras quo Io oran monos y Ia moviIidad y Ia capacidad
do subsisloncia do Ia pobIacin doponda do un profundo conocimion-
lo do Ias mismas. Ior oIIo, Ios palronos do movimionlo no oran aza-
rosos sino quo soIan gravilar aIrododor do Ios Iugaros y mbilos ya
conocidos por sus mayoros rondimionlos. In suma, oI modio sIo ora
abundanlo para aquoIIos quo Io conocan y quo saban onconlrar Ios
microniclos ms favorabIos. Adoms, como la quodado cada voz
ms cIaro on Ia Amazonia, Ia dislribucin dosiguaI do Ios rocursos
bilicos no sIo os naluraI, sino quo la sido modicada y polonciada
a Io Iargo do sigIos por accionos lumanas. Ior oIIo, podomos docir
quo Ia abundancia do oslos modios no os sIo un faclor ocoIgico
Los pueblos amerindios_4as.indd 172 06/05/2011 10:14:36 a.m.
173 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
oxlorno a Ias sociodados, sino lambin un produclo cuIluraI do su
lisloria.
Sin ombargo, oI polonciaI posilivo para Ia disporsin ora conlrarros-
lado por Ia dislribucin dosiguaI do ciorlos rocursos cIavo, como Ias
piodras usadas para Ia produccin do lorramionlas, oI agua duIco o
Ia saI, oslo uIlimo poda producir un ciorlo grado do onjauIamionlo
cuando oslos rocursos oran conlroIados por un podor conlraIizador,
Io quo sucodi con frocuoncia, dosdo liompos prolispnicos lasla oI
prosonlo. In osos casos, Ia disporsin pormila a Ios miombros do Ias
sociodados amorindias aIcanzar un nivoI bsico do suporvivoncia,
poro aI coslo do pordor accoso a Ios produclos y bionos conlroIados
por oslos conlros poIlicos. IguaImonlo, Ios dojaba vuInorabIos a Ia
variabiIidad do Ios cicIos do IIuvia y a Ia oscasoz oslacionaI do rocur-
so, quo podan sor componsados ms ocazmonlo por Ia inlonsica-
cin do Ia agricuIlura o por Ia conconlracin do rosorvas on Ios conlros
do podor. In suma, Ia posibiIidad do mudarso a olras rogionos do Ia
soIva o doI dosiorlo para oscapar do Ia dominacin poIlica acarroaba
aIgunas dosvonlajas para Ios quo docidan ojorcorIa, Io quo, a su voz,
incromonlaba oI alraclivo do Ia conlraIizacin poIlica. Is a parlir do
osla compIoja diaIclica quo podomos comonzar a oxpIicar Ios cicIos
do conconlracin y disporsin on cada una do Ias rogionos quo oslamos
anaIizando.
),.'")"3"$+,.'0"')('0%$*3%&(
|| cjcmp|c .m.zcnicc
Ia acluaI propuosla rospoclo a Ia dinmica lislrica do Ios cicIos do
conconlracin y do disporsin poIlica y sociaI surgi do Iocluras y
rooxionos sobro Ias sociodados amaznicas y su cada voz ms com-
pIoja lisloria.
5
In rogionos lan divorsas como Ia monlana poruana y
Ia vrzoa doI Amazonas conlraI so lan doscubiorlo cada voz ms ovi-
doncias anlropoIgicas, olnolislricas y arquooIgicas do Ia capacidad
do Ias sociodados amaznicas para organizarso on formas roIalivamon-
5
Agradozco muclo Ias convorsacionos con Iduardo Gos Novos y Anlnio Iorro sobro oI
loma a Io Iargo do Ios anos.
Los pueblos amerindios_4as.indd 173 06/05/2011 10:14:36 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 174
lo conlraIizadas,
6
poro lambin do su ronovada labiIidad para oscapar
do Ias rodos doI podor y adoplar palronos do asonlamionlo y organi-
zacin dosconlraIizados. IncIuso Ia acluaI disporsin lnica y sociaI do
Ia rogin la sido oxpIicada como rosuIlado doI coIapso do Ios cacicaz-
gos prolispnicos provocado por Ias oIoadas do coIonizacin ouropoa
quo so iniciaron on oI sigIo 61%.
7
Ios poriodos do mayor conlraIizacin poIlica lan oslado asociados
aI surgimionlo do podoros IocaIos, como Ios quo so lan documonlado
arquooIgicamonlo on Ia zona do Ia vrzoa,
8
y lambin a Ia incursin
do podoros oxgonos, como Ios incas on Ia monlana poruana y Ios
coIonizadoros ouropoos.
9
Ia conlraIizacin ora favorocida por Ia oxisloncia do Io quo podo-
mos IIamar fuorzas conlrpolas quo alraan a Ia pobIacin lacia Ios
conlros poIlicos. slas podan sor do carclor oconmico, como oI ac-
coso a mayoros rocursos aIimonlicios gracias a Ia inlonsicacin do Ia
agricuIlura, o aI aprovoclamionlo do Ios rocursos uviaIos, y lambin
a bionos do vaIor riluaI y sociaI por modio do Ia parlicipacin on rodos
comorciaIos do grandos dimonsionos, iguaImonlo oI conlroI conlraIi-
zado sobro rocursos cIavo alraa a Ia pobIacin. Ias fuorzas conlrpolas
lambin podan sor do carclor poIlico, como aumonlar Ia capacidad
do dofonsa fronlo a onomigos comunos, y do carclor idooIgico, como
podor parlicipar on riluaIos ms oIaborados quo garanlizaban una ma-
yor proloccin fronlo a fuorzas sobronaluraIos.
10
In conlraslo, Ia disporsin poIlica y oI aIojamionlo do oslos conlros
oran favorocidos por Io quo IIamaromos fuorzas conlrfugas. Inlro oIIas
so conlaba, on primor Iugar, Ia riquoza y divorsidad doI modio soIv-
lico quo pormila a Ias comunidados praclicar Ia agricuIlura, y oncon-
6
MiclaoI }. Hockonborgor, }amos B. Iolorson y Iduardo Gos Novos, ViIIago sizo and
pormanonco in Amazonia: lvo arclaooIogicaI oxampIos from BraziI, I.iin Amcric.n Aniiuii,
10, 4, 1999, p. 353-376.
7
Anno-Clrislino TayIor, Gnosis do un arcasmo: Ia Amazonia y su anlropoIoga,
on Carmon Bornand (od.), Dcscuorimicnic, ccnuisi. cc|cniz.cicn !c Amcric. . uinicnics .ncs,
Mxico, Iondo do CuIlura Iconmica/Consojo NacionaI para Ia CuIlura y Ias Arlos, 1994,
p. 91-126.
8
Anna C. RoosovoIl, Tlo dovoIopmonl of Irolisloric compIox sociolios: Amazonia,
a lropicaI forosl, Arc|cc|cgic.| P.pcrs c| i|c Amcric.n Ani|rcpc|cgic.| Asscci.iicn, 9, 1, 1999,
p. 13-33.
9
MiclaoI I. Brovn y Iduardo Iornndoz, W.r c| s|.!cus. 1|c sirugg|c |cr uicpi. in i|c Pc-
ruti.n Am.zcn, BorkoIoy, Univorsily of CaIifornia Iross, 1991.
10
Muclos do oslos oIomonlos so oncuonlran on Ias doscripcionos olnolislricas do Ios ca-
cicazgos amaznicos anaIizadas por Anlnio Iorro (O pctc !.s 4gu.s. |ns.ics !c cinc-|isicri.
.m.z5nic., So IauIo, Idilora Vozos/Idilora da Univorsidado do So IauIo, 1998).
Los pueblos amerindios_4as.indd 174 06/05/2011 10:14:36 a.m.
175 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
lrar sucionlos y variados rocursos siIvoslros, on Iugaros aIojados do
Ias zonas bajo dominacin conlraIizada. Como ya lomos diclo, oslo
polonciaI ocoIgico sIo so laba podido convorlir on una roaIidad
sociaI gracias aI dosarroIIo do compIojas prclicas y lcnicas do oxpIo-
lacin y manojo do Ia soIva quo lan sido documonladas on divorsas
rogionos do Ia Amazonia,
11
y lambin do formas do lorlicuIlura y
siIvicuIlura muy divorsas quo incIuan Ia aporlura do parcoIas do mo-
nocuIlivo, Ia croacin do jardinos somicuIlivados, oI manlonimionlo
do zonas do soIva manojada y Ia dislribucin doIiborada do rocursos
vogolaIos cIavo on caminos y zonas muy disporsas. Islas compIojas
locnoIogas do subsisloncia lan sido donominadas agricuIlura nma-
da por Iosoy, quion la anaIizado cmo lan pormilido a Ios kayap
sobrovivir aI impaclo poIlico y domogrco provocado por su subor-
dinacin aI Islado-nacin brasiIono on oI uIlimo sigIo.
12
Ior olro Iado, Ias sociodados campas do Ia monlana poruana quo
lan oslado on conlaclo con Ios podoros oslalaIos provonionlos do Ios
Andos duranlo sigIos, lan dosarroIIado vaIoros poIlicos y cuIluraIos
quo roclazan abiorlamonlo Ia conlraIizacin poIlica y Ia oslralicacin
sociaI, as como Ias roIacionos sociaIos no rocprocas.
13
Olras socioda-
dos, como Ios jbaros do Ia soIva ocualoriana, lan dosarroIIado una
idooIoga guorrora quo Ios la manlonido idooIgica o idonlilariamon-
lo aparlo do Ios coIonizadoros occidonlaIos
14
y Ios la IIovado a adop-
lar un palrn do asonlamionlo disporso quo Ios la pormilido oscapar
a Ia dominacin coIoniaI duranlo casi cinco sigIos.
15
II compIojo juogo onlro Ias fuorzas conlrpolas y conlrfugas on Ia
Amazonia puodo oxpIicar Ia sucosin do poriodos do mayor conlraIi-
zacin y olros do cIara disporsin alosliguada arquooIgicamonlo
16
y
11
ImiIio I. Morn, I. ccc|cgi. |um.n. !c |cs puco|cs !c| Am.zcni., Mxico, Iondo do CuIlu-
ra Iconmica, 1993.
12
DarroII Andorson Iosoy, InvironmonlaI and sociaI impIicalions of Iro- and Ioslconlacl
silualions on BraziIian Indians: llo Kayap and a Nov Amazonian synllosis, on Anna Rooso-
voIl (od.), Am.zcni.n |n!i.ns |rcm Prc|isicr ic i|c prcscni, Tucson, Tlo Univorsily of Arizona
Iross, 1994, p. 271-286.
13
Iornando Sanlos, |inc|isicri. !c |. A|i. Am.zcni., sig|cs !"-!"###, Quilo, Abya-YaIa, |1992j
(CoIoccin 500 Anos, 46).
14
Anno-Clrislino TayIor, Una lisloria corla doI oIvido. Iorspoclivas jbaras sobro Ia mo-
moria do Ios muorlos y oI doslino do Ios vivos, on Auroro Monod-BocquoIin (od.), Anircpc|cgi.
c |isicri.. Rccxicn cn icrnc . |cs cincc ccniincnics, Iars, |s. o.j, 1996, p. 75-85.
15
IliIippo DoscoIa, Homooslasis as a cuIluraI syslom: llo }ivaro caso, on Anna RoosovoIl
(od.), Am.zcni.n |n!i.ns |rcm Prc|isicr ic i|c prcscni, Tucson, Tlo Univorsily of Arizona Iross,
1994, p. 203-224.
16
Iduardo Gos Novos, Arucc|cgi. !. Am.z5ni., odilor }orgo Zalar, Ro do }anoiro, 2006
(Doscobrindo o BrasiI).
Los pueblos amerindios_4as.indd 175 06/05/2011 10:14:37 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 176
on Ias fuonlos lislricas. Adoms, osla dinmica os ovidonlo lambin on
Ias miloIogas y vaIoros cuIluraIos do Ios puobIos amaznicos conlom-
pornoos, como Io inluy ya Ivi-Slrauss y como Io la anaIizado Vi-
voiros do Caslro.
17
Ics m..s
In su obra monumonlaI sobro Ios mayas do Yucaln on oI poriodo
coIoniaI, Nancy Iarriss pIanlo una oxpIicacin muy sugoronlo do Ia
dinmica do conconlracin y disporsin do Ias comunidados mayas
quo laban sido somolidas a Ia dominacin ospanoIa poro siompro
onconlraban manoras do oscaparso a oIIa. Iara oIIo, doni Io quo IIam
Ios vncuIos inlangibIos quo manlonan unidas a Ias comunidados
y Ias lacan gravilar lacia Ios conlros do dominacin poIlica.
18
Islas fuorzas conlrpolas lonan su fundamonlo on Ias roIacionos
do rociprocidad y asisloncia mulua quo so oslabIocan on oI sono do
Ias famiIias oxlonsas y Ios palriIinoajos on quo so organizaba Ia socio-
dad maya. A parlir do oslos vncuIos so oslabIoca y manlona Ia co-
losin y Ia cooporacin do Ias comunidados camposinas quo oran
cIavo para su suporvivoncia, a Ia voz, oslos vncuIos oran lambin un
imporlanlo mocanismo do moviIidad, puos pormilan oslabIocor con
roIaliva faciIidad nuovos Iazos do cooporacin on casos do mudanzas
a comunidados dislanlos do Ia comunidad do origon.
Olros vncuIos colosionadoros so basaban on oI comorcio a Iarga
dislancia, doI quo doponda oI accoso a bionos oscasos o indisponsabIos,
como Ia obsidiana y Ia saI, y a olros sunluarios do gran vaIor sociaI y
riluaI, como oI jado, Ias pIumas y oI cacao, y quo ora conlroIado por
Ios conlros poIlicos, lanlo por Ios sonoros prolispnicos como por oI
podor coIoniaI ospanoI y por oI Islado moxicano modorno.
Olro faclor roIovanlo, aI monos on liompos prolispnicos, ora oI
conlroI sobro Ios rocursos lidruIicos, parlicuIarmonlo Ias roprosas
quo aImaconaban oI agua duranlo Ia lomporada soca y quo podan sor
indisponsabIos para Ia suporvivoncia do Ios camposinos on zonas don-
17
Vaso CIaudo Ivi-Slrauss, Miic|cgic.s #. Ic cru!c |c ccci!c, Mxico, Iondo do CuIlura
Iconmica, 1986, y Iduardo Vivoiros do Caslro, Imagons da naluroza o da sociodado, on
A inccnsi.nci. !. .|m. sc|t.gcm, So IauIo, Cosac & Naify, 2002, p. 319-344.
18
Vivoiros do Caslro, Imagons da naluroza..
Los pueblos amerindios_4as.indd 176 06/05/2011 10:14:37 a.m.
177 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
do no laba fuonlos pormanonlos do agua.
19
IguaImonlo, on ciorlas
rogionos parlicuIaros, aIrododor do IaIonquo y Copn, Ia conconlracin
do liorras aIuviaIos suscoplibIos do sor mojoradas con obras pubIicas
a gran oscaIa, como canaIos do riogo o campos aIzados, pormili una
signicaliva conconlracin domogrca y poIlica.
Ia guorra, a su voz, laca alracliva y nocosaria, on muclos casos,
Ia proloccin ofrocida por Ios conlros do podor y roquora Ia moviIiza-
cin conjunla do Ia coIoclividad.
Olro faclor do gran imporlancia ora Ia roIigin. Duranlo oI poriodo
prolispnico Ios gobornanlos mayas monopoIizaron Ia capacidad do
adminislrar Ias roIacionos con Io sagrado y do garanlizar oI funciona-
mionlo doI ordon csmico y do Ias aclividados agrcoIas donlro doI
mismo.
20
Como bion sonaIa Iarriss, duranlo osla poca, Ias funcionos
roIigiosas y miIilaros doI podor so licioron insoparabIos.
II loclo mismo do quo Ias aclividados bIicas y riluaIos soan oI
loma principaI do Ios monumonlos o inscripcionos roaIizadas por Ios
propios gobornanlos conrma su imporlancia para Iogilimar oI podor
do Ias oIilos. Rospoclo a Ia acoplacin por parlo do Ia pobIacin cam-
posina do oslos argumonlos idooIgicos lonomos soIamonlo indicios
indiroclos, aunquo oIocuonlos. II primoro os oI palonlo xilo do Ios
conlros poIlicos mayas quo Iograron alraor y conconlrar una pobIacin
sucionlo para soslonor a una oIilo opuIonla y roaIizar improsionanlos
conslruccionos monumonlaIos, as como signicalivas campanas bIi-
cas a Io Iargo do varios sigIos. II sogundo os Ia profunda unidad doI
sisloma idooIgico conslruido aIrododor do Ia roaIoza sagrada, Ia os-
crilura Iogogrca y Ia uliIizacin doI sisloma caIondrico conocido
como cuonla Iarga.
21
Isla unidad nunca fuo acompanada por una uni-
cacin poIlica, sino por una conslanlo compoloncia y por coniclos
rocurronlos onlro Ios diforonlos conlros.
22
Ioso a oIIo so manluvo a Io
Iargo do lodo oI IIamado poriodo cIsico, onlro Ios sigIos %1 y %6, on
19
Iisa }. Iucoro, AgricuIluraI inlonsicalion, valor, and poIilicaI povor in llo Soullorn
Maya IovIands, on }oyco Marcus y ClarIos Slanisl (ods.), Agricu|iur.| sir.icgics, Ios ngoIos,
Colson Inslilulo of ArclaooIogy/Univorsily of CaIifornia, 2006, p. 281-305.
20
Iinda ScloIo y Mary IIIon MiIIor, 1|c o|cc! c| |ings. Din.si .n! riiu.| in M.. .ri, Nuova
York/Iorl Worll, Goorgo BraziIIor, Inc./KimboII Arl Musoum, 1986.
21
|!cm.
22
A Ia focla lodava so dobalo sobro oI grado do coloroncia do oslo sisloma, y sobro Ia
posibIo oxisloncia do conlros poIlicos dominanlos. NikoIai Grubo y Simon Marlin, IoIlica
cIsica maya donlro do una lradicin mosoamoricana: un modoIo opigrco do organizacin
poIlica 'logomnica, on SiIvia Trojo (od.), Mc!c|cs !c cnii!.!cs pc|iiic.s m..s, Mxico, Inslilu-
lo NacionaI do AnlropoIoga o Hisloria, 1998, p. 131-146.
Los pueblos amerindios_4as.indd 177 06/05/2011 10:14:37 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 178
buona modida porquo ora Ia idooIoga logomnica quo suslonlaba oI
podor do lodos y cada uno do osos conlros y quo manlona nucIoada
a su pobIacin.
Ia gran imporlancia quo lona Ia roIigin como oIomonlo nucIoador
para Ios mayas os conrmada por Ios loslimonios doI poriodo coIoniaI.
Como cuonla Iarriss, duranlo osla poca ora frocuonlo quo famiIias y
comunidados quo so laban aIojado do Ios conlros do podor ospanoIos
para oscapar aI lribulo y a Ia dominacin coIoniaI rogrosaran aI cabo
do unos anos on busca do Ios sorvicios roIigiosos monopoIizados por
oI cIoro calIico, parlicuIarmonlo soIicilando quo sus lijos fuoran bau-
lizados. Dosdo osla porspocliva, Ias sucosivas roboIionos mayas duran-
lo Ios sigIos 61%%% y 6%6 puodon sor inlorproladas como inlonlos por
conslruir un nuovo podor miIilar-roIigioso bajo conlroI nalivo poro do
signo crisliano quo pudiora onfronlarso y compolir con oI podor ospa-
noI y as pudiora nucIoar a Ia pobIacin maya aI margon doI podor
coIoniaI ospanoI.
23
Diclos inlonlos sIo aIcanzaron oI xilo lras Ia gran
roboIin do 1847, con oI surgimionlo doI cuIlo do Ia Cruz IarIanlo quo
Iogr rounir oI podor roIigioso, miIilar y poIlico aIrododor do una soIa
gura
24
y as pormili oI rooslabIocimionlo do un grupo do sociodados
mayas quo so manluvioron indopondionlos doI dominio oxlranjoro
lasla oI sigIo 66.
In conlra do oslas fuorzas conlrpolas, quo oran sin duda podoro-
sas, jugaban conslanlomonlo olras fuorzas conlrfugas quo impuIsaban
a Ia disporsin do Ias sociodados mayas. Ia principaI paroco labor sido
Ia prclica do Ia agricuIlura do roza y quoma quo pormila a Ios cam-
posinos abrir nuovos campos do cuIlivo on zonas romolas, gracias a Ia
disporsin do Ios lorrilorios ms idnoos para oslo lipo do agricuIlura
a Io Iargo y anclo do Ia rogin. Isla capacidad produca un conlinuo
movimionlo do grupos o individuos lacia zonas quo quodaban Iojos
doI conlroI do Ios conlros poIlicos, como la sido ampIiamonlo docu-
monlado on liompos coIoniaIos.
25
Ios dominadoros ospanoIos Iamon-
laban y lralaron do Iimilar Ia moviIidad do sus lribularios mayas poro
23
Vicloria Roior-Brickor, || Crisic in!igcn., c| Rc n.iitc, Mxico, Iondo do CuIlura Ico-
nmica, 1993.
24
Vicloria Roior-Brickor, Tlo Caslo War of Yucaln: llo lislory of a myll and llo myll
of lislory, on Ani|rcpc|cg .n! |isicr in Yuc.i4n, Auslin, Tlo Univorsily of Toxas Iross, 1977,
p. 251-258.
25
Iaura Caso Barrora, C.mincs cn |. sc|t.. Migr.cicn, ccmcrcic rcsisicnci.. M..s uc.icccs
c iiz.cs, sig|cs !"##0!#!, Mxico, Iondo do CuIlura Iconmica/II CoIogio do Mxico, 2002.
Los pueblos amerindios_4as.indd 178 06/05/2011 10:14:37 a.m.
179 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
nunca Io Iograron, Io quo produjo una pormanonlo inoslabiIidad doI
sisloma coIoniaI on Yucaln.
26
Isla conlinua moviIidad no sIo ora produclo do Ia capacidad
polonciaI doI ocosisloma soIvlico para suslonlar Ia agricuIlura do roza
y quoma on muy divorsos Iugaros, sino lambin do Ios conocimionlos y
locnoIogas quo pormilan a Ios agricuIloros mayas movorso on oso
ocosisloma y roconocor cuIos oran Ios silios idnoos para abrir sus
miIpas, a parlir do una combinacin do facloros ambionlaIos, como Ia
disponibiIidad do agua, Ia caIidad do Ios suoIos, Ia corcana do rocur-
sos vogolaIos y animaIos siIvoslros, quo proporcionaban, y proporcio-
nan a Ia focla onlro Ios ilzaos, un compIomonlo imporlanlo a Ia pro-
duccin agrcoIa.
27
Tambin rosuIlaba imporlanlo roconocor Ios silios
do anligua ocupacin lumana, quo londoran a sor Ios ms favorabIos
a Ias aclividados do subsisloncia.
28
IguaImonlo doban sabor Ioor oI
cambianlo paisajo sociaI, caIibrando Ia adocuada corcana a rodos co-
morciaIos y Ia sucionlo Iojana do Ios conlros do podor, Ia vuInorabi-
Iidad anlo alaquos onomigos, y olros facloros dinmicos y compIojos,
laI como Io doscribo SuIIivan aI anaIizar Ia compIoja goopoIlica do Ios
mayas cruzoob a principios doI sigIo 66.
29
Islos facloros podran ayudar lambin a oxpIicar oI IIamado coIap-
so maya, os docir, oI ocIipso do Ia mayora do Ios grandos conlros ur-
banos do Ias Tiorras Bajas on oI poriodo IIamado CIsico lorminaI, onlro
Ios sigIos 1%%% y 6. Si bion duranlo muclo liompo so la concobido oslo
coIapso como una calslrofo gonoraIizada quo lizo dosaparocor a Ia
civiIizacin y sociodados mayas on su conjunlo, aIgunos onfoquos ms
rocionlos Io donon do forma ms acolada como oI n doI sisloma poI-
lico do Ios oslados o cacicazgos gobornados por royos sagrados, vincu-
Iado a Ia dosaparicin o lransformacin do su idooIoga logomnica.
30
IguaImonlo so la cuoslionado quo oI coIapso maya fuora rosuI-
lado do Ia incapacidad doI ocosisloma soIvlico para soslonor Ia inlon-
26
Granl D. }onos, M.. rcsisi.ncc ic Sp.nis| ru|c. 1imc .n! |isicr cn . Cc|cni.| |rcniicr, AI-
buquorquo, Univorsily of Nov Moxico Iross, 1989.
27
Scoll Alran, Ilza Maya lropicaI agro-foroslry, Currcni Ani|rcpc|cg, 36, 5, 1993, p. 633-700.
28
AIino Magnoni, Travis W. Slanlon y Scoll R. Hulson, Iandscapo lransformalions and
clanging porcoplions al ClunclucmiI, Yucaln, on Ruins c| i|c p.si. i|c usc .n! pcrccpiicn c|
.o.n!cnc! siruciurcs in i|c M.., BouIdor, Univorsily of CoIorado Iross, 2008, p. 193-222.
29
IauI SuIIivan, Ccntcrs.cicncs inccnc|us.s. M..s cxir.njcrcs cnirc !cs gucrr.s, Mxico,
Godisa, 1991.
30
Irudonco M. Rico, M.. pc|iiic.| scicncc. iimc, .sircncm, .n! i|c ccsmcs, Auslin, Univor-
sily of Toxas Iross, 2004.
Los pueblos amerindios_4as.indd 179 06/05/2011 10:14:37 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 180
sicacin do Ia produccin agrcoIa domandada por oI crocimionlo
do Ios conlros urbanos cIsicos puos aI monos on aIgunas rogionos do
Ias Tiorras Bajas como Ia zona doI ro do Ia Iasin, no lay signos
cIaros do oslo coIapso ni doI concomilanlo dolorioro do Ia diola do Ia
pobIacin.
31
Ior oIIo so puodo pIanloar quo oI sisloma poIlico cIsico so pudo
labor dorrumbado dobido a quo Ias fuorzas conlrfugas quo lomos
doscrilo produjoron una disporsin domogrca y poIlica quo produ-
jo oI coIapso do Ios conlros urbanos. Islo so labra dobido, aI monos
on parlo, a Ia prdida o roduccin do su capacidad poIlica o idooIgi-
ca para soguir alrayondo a Ia pobIacin camposina a su rbila.
In oslo sonlido so la conslalado quo si bion Ias anliguas oIilos
abandonaron Ios conlros urbanos, aIgunos do oIIos, como TikaI y Ua-
xaclun, siguioron siondo labilados por camposinos quo incIuso uliIi-
zaron Ios anliguos odicios conslruidos por Ios gobornanlos.
32
Ior olro
Iado on olras rogionos, como Copn, paroco labor labido grandos
movimionlos do grupos camposinos o incIuso Ia IIogada do pobIacio-
nos provonionlos do diforonlos rogionos.
33
Olro faclor quo dobiIil indudabIomonlo aI sisloma poIlico doI
Ioriodo CIsico, y a su capacidad para alraor a Ia pobIacin camposi-
na, fuoron Ios rocurronlos y crocionlos coniclos onlro Ias diforonlos
ciudados-oslado, cuyo coslo sociaI paroco labor aumonlado lacia -
naIos do oslo poriodo. Islo faccionaIismo la sido siompro una carac-
lorslica conslanlo do Ia poIlica maya a Io Iargo do Ios miIonios y la
consliluido una podorosa fuorza conlrfuga.
Duranlo oI poriodo coIoniaI, on ofoclo, Ios camposinos mayas no
sIo luan doI dominio do Ios ospanoIos para oscapar doI lribulo y Ia
oncomionda sino quo lambin so aIojaban do Ias comunidados mayas
y do Ios pocos sonoros indopondionlos para roincorporarso a Ias zonas
dominadas por Ios primoros. Islas docisionos oran impuIsadas por
facloros oconmicos, como oI baIanco onlro Ias cargas lribularias on
cada mbilo o Ias vonlajas doI accoso a Ias rodos comorciaIos conlro-
31
Iorio Wrigll, Dici, |c.|i|, .n! si.ius .mcng i|c p.ssicn M... . rc.ppr.is.| c| i|c cc||.psc,
NaslviIIo, VandorbiIl Univorsily Iross, 2006.
32
}uan Anlonio VaIds y Iodorico Ialson, Disaslor in sigll: llo TorminaI CIassic al TikaI
and Uaxaclun, on 1|c 1crmin.| C|.ssic in i|c M.. Icu|.n!s. cc||.psc, ir.nsiiicn, .n! ir.ns|crm.iicn,
BouIdor, Univorsily of CoIorado Iross, 2004, p. 140-161.
33
T. Kam Manalan, Analomy of a posl-coIIapso socioly. Idonlily and inloraclion in IarIy
IoslcIassic Copn, on Ruins c| i|c p.si. i|c usc .n! pcrccpiicn c| .o.n!cnc! siruciurcs in i|c M..,
BouIdor, Univorsily of CoIorado Iross, 2008, p. 171-192.
Los pueblos amerindios_4as.indd 180 06/05/2011 10:14:37 a.m.
181 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
Iadas por cada conlro poIlico y lambin por oIomonlos idooIgicos,
como Ia crooncia on quo Ios conlros poIlicos mayas oslaban condona-
dos a coIapsarso aI rogroso do un poriodo caIondrico lislrico ospo-
cco, como sucodi con oI sonoro ilz do TayasaI.
34
Islos facloros oran lan compIojos y lan cambianlos quo Iarriss
doscribo oslo conlinuo movimionlo pobIacionaI como drifl, o doriva,
puos no paroco obodocor a un programa poIlico anlicoIoniaI, sino
a una prclica do moviIidad y a una dosconanza gonoraIizada lacia
oI podor, quo no laca dislincionos osonciaIos onlro un dominador
y olro.
Ior osa misma razn, no rosuIla sorprondonlo quo on oI sigIo 6%6,
no lodas Ias sociodados mayas indopondionlos quo so consliluyoron
dospus do Ia gran roboIin do 1847 so layan unicado bajo Ia aulo-
ridad do Ia Cruz IarIanlo y muclas layan roclazado abiorlamonlo
cuaIquior subordinacin a sla, oslabIocindoso a dislancia do oIIa, do
modo quo on voz do lonor una onlidad poIlica conlraIizada so cro
una consloIacin do sociodados disporsas, muy acordo con un anliguo
palrn maya.
35
Asimismo, Ia lisloria do oslos sonoros muoslra una
conslanlo dispula onlro Ios podoros roIigiosos y miIilaros y Ia porsis-
loncia do dispulas poIlicas quo oran rosuoIlas gonoraImonlo por modio
do Ia vioIoncia.
36
IncIusivo dospus do Ia vioIonla conquisla y doslruc-
cin do Ia Cruz IarIanlo por oI Islado moxicano on 1904, aIgunas
comunidados camposinas manluvioron su indopondoncia, rofugin-
doso on Io ms profundo do Ia soIva y dodicndoso oxcIusivamonlo a
Ia agricuIlura do subsisloncia.
37
II caso do oslas comunidados, onlro Ias quo doslaca X-CacaI Guar-
dia, osludiada por ViIIa Rojas y SuIIivan, nos muoslra Ia ambivaIonlo
aclilud do Ios mayas anlo oI podor y Ia conlraIizacin poIlica. Iara Ia
dcada do Ios anos lroinla doI sigIo 66, oslos camposinos so sonlan
oprimidos por oI rgimon roIigioso do Ia Cruz IarIanlo, on Ia vorsin
IocaI muy disminuida quo so manlona on X-CacaI, y roclazaban sus
34
Granl D. }onos, 1|c Ccnucsi c| i|c I.si M.. King!cm, Slanford, Slanford Univorsily Iross,
1998.
35
D. I. Dumond, Indopondonl Maya of llo Ialo ninoloonll conlury: cliofdoms and povor
poIilics, on Ani|rcpc|cg .n! |isicr in Yuc.i4n, Auslin, Tlo Univorsily of Toxas Iross, 1977,
p. 103-138.
36
IauI SuIIivan, Xuxuo musi !ic. i|c |csi |isicrics c| . mur!cr cn i|c Yuc.i.n, Iillsburgl,
Univorsily of Iillsburgl Iross, 2004.
37
AIfonso ViIIas Rojas, Ics c|cgi!cs !c Dics. |incgr.|i. !c |cs m..s !c Quini.n. Rcc, Mxico,
Inslilulo NacionaI Indigonisla, 1978.
Los pueblos amerindios_4as.indd 181 06/05/2011 10:14:37 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 182
oxigoncias do sorvicio miIilar y riluaI y do lrabajo comunilario. IguaI-
monlo, so Iamonlaban do Ias caroncias quo acompanaban su aisIamion-
lo y su dopondoncia on Ia agricuIlura do subsisloncia. Iara roforirso a
oslo aisIamionlo labIaban do quo vivan on una poca do caminos do
piodra y caminos ocuIlos, una molfora quo rocuorda Ias doscrip-
cionos do Ia vida on Ia soIva on Ios Iibros do CliIam BaIam, y quo so
rooro aparonlomonlo a Ia cIausura do Ias rodos comorciaIos y Ias ro-
Iacionos poIlicas ms ampIias quo Ios pormilan lonor accoso a bionos
oscasos o imposibIos do producir on su onlorno, como armas do fuogo,
lorramionlas do molaI.
38
Ior oso, para oIIos, acoplar naImonlo Ia do-
minacin doI Islado-nacionaI moxicano fuo una manora do abrir osos
caminos y do oscapar do Io quo considoraban Ia lirana do Ia Cruz.
39
Cuaronla anos dospus, sin ombargo, so Iamonlaban con iguaI fuorza
conlra su nuova dopondoncia do Ia oconoma capilaIisla y anoraban
una roboIin como Ia doI sigIo 6%6.
Ics c|ic|imcc.s
In Ia zona norlo do Mosoamrica, Ios cicIos do conconlracin y dis-
porsin so puodon comprondor a parlir doI conlraslo onlro dos lipos
do organizacin producliva y sociaI, y lambin do idonlidad cuIluraI,
quo oxislan onlro Ios puobIos do Ia rogin: Ia cliclimoca y Ia loIloca.
Ias fuonlos lislricas do Ia rogin doscribon a Ios cliclimocas como
labilanlos doI dosiorlo, o do olras zonas agroslos y poco frliIos, dondo
rosidan on cuovas y praclicaban Ia caza y Ia rocoIoccin, as como una
agricuIlura ilinoranlo poco inlonsiva, so Ios roprosonla voslidos con
pioIos y armados con arco y ocla, so arma quo lonan una organizacin
sociaI simpIo, aunquo lambin lonan gobornanlos o royos, y quo prac-
licaban una roIigin sonciIIa, conlrada on cuIlos soIaros y do cacora.
In conlraslo, Ios loIlocas son doscrilos como labilanlos do Ias ro-
gionos frliIos corcanas a ros y Iagunas, dondo conslruan opuIonlas
ciudados con paIacios y casas do mamposlora, so arma quo praclicaban
Ia agricuIlura inlonsiva y dominaban lodo lipo do ocios compIojos,
38
Taubo la onconlrado lambin on muraIos prolispnicos indicios do Ia uliIizacin do osla
molfora para roforirso a Ia vida Iojos do Ios conlros urbanos. KarI Taubo, Ancionl and conlom-
porary Maya concoplions aboul oId and forosl, on 1|c Icu|.n! M.. .rc.. i|rcc mi||cni. c| i|c
|um.n-ui|!|.n! inicr|.cc, Binglamlon, Iood Iroducls Iross, 2003, p. 461-492.
39
IauI SuIIivan, Ccntcrs.cicncs inccnc|us.s.
Los pueblos amerindios_4as.indd 182 06/05/2011 10:14:37 a.m.
183 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
so Ios rolrala voslidos con ropa do aIgodn y rodoados do lodo lipo do
ulonsiIios, dosdo Iibros lasla vajiIIas y joyas oIoganlos, so Ios alribuyo
una organizacin sociaI cIaramonlo conlraIizada y oslralicada y una
roIigin compIoja y fasluosa, conlrada on oI sacrificio lumano.
40
Dosdo oI sigIo 61%, oslas dos calogoras cuIluraIos lan sido asimi-
Iadas a Ia dicoloma occidonlaI onlro brbaros (Ios cliclimocas) y ci-
viIizados (Ios loIlocas). Ms rocionlomonlo, auloros como Kirclloff y
Ion-IorliIIa
41
lan concobido oslas dos formas do organizacin sociaI
y do idonlidad cuIluraI como olapas sucosivas on Ia ovoIucin cuIluraI
do Ios puobIos doI conlro do Mxico. Sin ombargo, olros auloros lan
sonaIado Ia inmonsa compIojidad do oslos lrminos y su poIisomia on
Ias fuonlos lislricas, puos no dosignan unicamonlo formas do orga-
nizacin sociaI dislinlas, sino lambin Iinajos do gobornanlos y grupos
do puobIos con un origon lislrico o mlico comun.
42
Dosdo Ia porspocliva propuosla on oslo arlcuIo, Ias formas cuIlu-
raIos cliclimoca y loIloca puodon comprondorso como Ios poIos opuos-
los do una dinmica do aIlornancia onlro disporsin y conconlracin
poIlica. Iara oIIo, os nocosario dojar do Iado Ias oxpIicacionos ovoIu-
cionislas IinoaIos quo concibon oI lrnsilo do formas ms simpIos do
organizacin sociaI a formas supuoslamonlo ms compIojas como
un procoso nocosario o irrovorsibIo, y on cambio proslar aloncin a Ia
manora on quo Ios grupos lislricos alravosaban Ias fronloras ocoI-
gicas y cuIluraIos onlro oslas dos formas do organizacin sociaI.
A un nivoI macrogoogrco, Ia fronlora onlro loIlocas y cliclimo-
cas so la idonlicado con Ia quo sopara aI roa cuIluraI mosoamorica-
na doI roa aridoamoricana. In Ios uIlimos anos, sin ombargo, Ias
dislincionos onlro oslas dos roas so lan loclo monos lajanlos y rosuIla
40
Irclicamonlo lodas Ias fuonlos lislricas producidas por Ios puobIos doI conlro do Mxi-
co, y lambin on olras rogionos do Mosoamrica, lanlo piclogrcas como oscrilas on aIfabolo
Ialino, on Ionguas nalivas o on ospanoI, doscribon y conlraslan oslas dos formas do organizacin
o idonlidad cuIluraI. Un anIisis dolaIIado do oslo loma so oncuonlra on mi Iibro (Ics crigcncs !c
|cs puco|cs !c| t.||c !c Mcxicc. |cs .|icpci| sus |isicri.s, Mxico, Univorsidad NacionaI Aulnoma
do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 2011).
41
Vaso IauI Kirclloff, CiviIizing llo Cliclimocs: a claplor in llo cuIluro lislory of
Ancionl Moxico, I.iin Amcric.n Siu!ics, 1, 1948, p. 80-85, y MiguoI Ion-IorliIIa, II procoso
do acuIluracin do Ios cliclimocas do XIolI, |siu!ics !c Cu|iur. N4|u.i|, v. 7, 1967, p. 59-86.
42
Iina Odona Guomos, Ia composicin lnica on oI IoslcIsico y Ia cuoslin cliclimoca,
on Iodorica Sodi Miranda (coord.), Mcsc.mcric. c| ncric !c Mcxicc. Sig|cs #!0!##, Mxico, Insli-
lulo NacionaI do AnlropoIoga o Hisloria, 1990, v. 2, p. 451-458, y AIfrodo Ipoz Auslin y
Ioonardo Ipoz Iujn, Miic rc.|i!.! !c Zuu4. Scrpicnic cmp|um.!. |.s ir.ns|crm.cicncs
mcsc.mcric.n.s !c| C|4sicc .| Pcsc|4sicc, Mxico, Iondo do CuIlura Iconmica, 1999.
Los pueblos amerindios_4as.indd 183 06/05/2011 10:14:37 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 184
cada voz ms cIaro quo Ias diforoncias cuIluraIos y ocoIgicas onlro
ambas no impodan un conlinuo lrnsilo do puobIos o idoas, y quo on
oI norlo surgioron sociodados agrcoIas muy divorsas.
43
Ior olro Iado osla fronlora ocoIgica y cuIluraI so roproduca a
nivoI IocaI, on divorsas rogionos do Ia goografa mosoamoricana. In oI
caso doI vaIIo do Mxico, oI roa ocoIgico-cuIluraI quo corrosponda
a Ios cliclimocas ora Ia do Ias zonas monlanosas quo rodoaban oI
vaIIo. Si bion oslas zonas no oran propiamonlo dosrlicas, s oran roIa-
livamonlo agroslos y on oIIas vivan puobIos cliclimocas dodicados a
Ia agricuIlura do lomporaI, do roza y quoma, compIomonlada con Ia
rocoIoccin y Ia cacora. In conlraslo, Ias zonas doI piso doI vaIIo, con
sus grandos Iagos y ros so idonlicaban cIaramonlo con Ios loIlocas y
su forma do vida, conlradas on Ia vida urbana y Ia prclica do Ia agri-
cuIlura inlonsiva, parlicuIarmonlo on Ias clinampas.
Ias lislorias do Ia rogin roIalan con dolaIIo cmo Ios puobIos
cliclimocas, parlicuIarmonlo Ios doscondionlos doI gobornanlo XIolI,
saIioron do sus rogionos agroslos para asonlarso on oI conlro doI vaIIo,
dondo oslabIocioron roIacionos do inlorcambio con Ios puobIos loIlocas
lasla quo lorminaron lransformndoso on labilanlos sodonlarios do
Ios conlros urbanos. Monos conocidos son Ios casos invorsos on quo
puobIos loIlocas, como Ios claIcas do Alonco, coIonizaron Ias rogionos
do pio do monlo aIrododor do Ios Iagos dondo adoplaron rasgos do Ia
idonlidad cuIluraI cliclimoca.
44
AI iguaI quo on Ia zona maya, podomos onlondor ms cabaImonlo
osla dinmica lislrica si anaIizamos Ia inloraccin onlro Ias fuorzas
conlrpolas, do signo loIloca, y Ias fuorzas conlrfugas, asociadas con
Ios cliclimocas.
Ios oslados do lradicin loIloca doI poriodo IoscIsico funciona-
ron como podorosos oIomonlos conlraIizadoros do Ia vida sociaI doI
43
Mario-Aroli Hors, RoIacin onlro lisloria y arquooIoga on oI osludio doI soplonlrin
mosoamoricano, on Ics .rucc|cgcs |rcnic . |.s |ucnics, Mxico, Inslilulo NacionaI do Anlropo-
Ioga o Hisloria, 1996, p. 91-104.
44
Ia lisloria do Ios cliclimocas quo so loIloquizaron so roIala con parlicuIar dolaIIo on Ias
obras do AIva IxlIiIxclilI (Oor.s |isicric.s, Mxico, Univorsidad NacionaI Aulnoma do Mxi-
co, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 1981) y on Ios An.|cs !c Cu.u|iii|.n (on c!icc C|i-
m.|pcpcc.. An.|cs !c Cu.u|iii|.n Iccn!. !c |cs Sc|cs, lrad. do Irimo IoIiciano VoIzquoz, Mxi-
co, Univorsidad NacionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 1992,
p. 3-68). II procoso do cliclimoquizacin do Ios loIlocas so doscribo on Ia Scxi. rc|.cicn do
ClimaIpain CuaullIoluanilzin (Primcr., scgun!., cu.ri., uini. scxi. rc|.cicncs !c |.s Di||crcn-
ics |isicircs crigin.|cs, Mxico, Univorsidad NacionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invos-
ligacionos Hislricas, 2003).
Los pueblos amerindios_4as.indd 184 06/05/2011 10:14:37 a.m.
185 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
vaIIo do Mxico. Su capacidad do alraccin y dominacin ora rosuI-
lado, on primor Iugar, doI surgimionlo y consoIidacin do un com-
pIojo sisloma poIlico muIlicnlrico, con numorosos .|icpci| o ciuda-
dos-oslado indopondionlos quo oran subordinados a olros .|icpci| ms
podorosos.
45
Islas onlidados poIlicas formaban parlo do una donsa
rod do inlorcambios oconmicos y ocoIgicos, y lambin riluaIos o
idonlilarios, basados on oI comorcio, Ia guorra y oI lribulo, quo IIoga-
ron a croar una aulnlica simbiosis onlro oIIas. Ia nocosidad do incor-
porar conslanlomonlo a osla rod nuovas liorras produclivas y ms
mano do obra, as como Ia compoloncia do Ios .|icpci| por oI podor
donlro do Ia misma, impuIsaron una incosanlo coIonizacin y loI-
loquizacin do Ios lorrilorios cliclimocas quo rodoaban Ia rogin.
Islo so Iogr por modio do guorras do conquisla quo somolioron a
oslos puobIos indopondionlos, posloriormonlo so roslringi Ia Iiborlad
do movimionlo do Ios cliclimocas aI Iimilarso Ia prclica do Ia caco-
ra y do Ia agricuIlura do roza y quoma, naImonlo so impusioron
palronos do asonlamionlo ms conlraIizados quo pormilan un mayor
conlroI sobro Ia pobIacin anloriormonlo disporsa y oI cobro do lri-
bulos ms oIovados.
Islo procoso uliIiz Ia coorcin, poro lambin fuo acoplado por Ios
grupos cliclimocas gracias aI prosligio cuIluraI do Ios conlros loIlo-
cas y doI cuIlo roIigioso roaIizado on oIIos, iguaImonlo alracliva ro-
suIlaba Ia posibiIidad do aumonlar Ia produccin agrcoIa por modio
do Ia inlroduccin do lcnicas do agricuIlura inlonsiva y do lonor ac-
coso a Ios bionos nocosarios y sunluarios inlorcambiados on Ias rodos
comorciaIos.
Sin ombargo, Ias lislorias muoslran quo Ios cliclimocas no siom-
pro fuoron alrados por oslas fuorzas conlraIizadoras y, on muclos
casos, rosislioron do manora docidida a Ia imposicin do Ia dominacin
loIloca. Isla rosisloncia aprovocl Ias fuorzas conlrfugas quo conlri-
buan a Ia dosconlraIizacin on oI mbilo ocoIgico-cuIluraI cliclimo-
ca, como oI carclor agroslo doI lorrono, quo Io laca ms difciI do
dominar, y Ia capacidad do moviIidad do Ios cliclimocas quo podan
onconlrar su suslonlo on muy divorsos Iugaros, aprovoclando Ias pIan-
las y animaIos siIvoslros y praclicando una agricuIlura poco inlonsiva
45
Idvard CaInok, Iallorns of ompiro formalion in llo vaIIoy of Moxico, Ialo IoslcIassic
Ioriod, 1200-1521, on Goorgo CoIIior, }oln D. Wirll y Ronalo I. RosaIdo (ods.), 1|c |nc. .n!
Azicc Si.ics, 1400-1800, Nuova York, Acadomic Iross, 1982, p. 43-62.
Los pueblos amerindios_4as.indd 185 06/05/2011 10:14:37 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 186
y olras oslralogias como acorlar oI cicIo agrcoIa doI maz aI roaIizar
cosoclas lompranas.
46
Olra fuorza quo conlribua a Ia dosconlraIizacin ora Ia sibiIidad
do Ias onlidados poIlicas do Ia rogin. Cada .|icpci| oslaba dividido
on c.|pu||i o barrios quo lonan Ia capacidad do sopararso doI conjunlo
y consliluirso como una parlo indopondionlo quo poda ovonluaImon-
lo convorlirso on un .|icpci| por cuonla propia.
47
Do osla manora, Ios
grupos podan suslraorso do una siluacin poIlica dosfavorabIo y dos-
pIazarso lasla onconlrar un Iugar ms propicio para oslabIocorso y
fundar un nuovo .|icpci| o para incorporarso a olro ya oxislonlo. II
caso do Ios moxicas os paradigmlico, puos sus lislorias nos cuonlan
quo abandonaron un .|icpci| ya oslabIocido on AzlIan y so lransforma-
ron on cliclimocas quo omigraron por un poriodo roIalivamonlo pro-
Iongado do liompo y luvioron quo suporar divorsas formas do domi-
nacin y sorvidumbro lasla podor fundar su propia ciudad-oslado.
48
Ia migracin so asociaba con Ia rovilaIizacin do Ia idonlidad cli-
climoca doI grupo, puos aI abandonar su vida sodonlaria do signo
loIloca, aunquo fuora sIo lomporaImonlo, Ios miombros doI grupo
migranlo roacluaIizaban conocimionlos y prclicas vincuIados con Ia
forma do vida cliclimoca, como Ia prclica do Ia rocoIoccin y Ia caza
y do Ia agricuIlura do roza y quoma. Isla rovilaIizacin incIua lambin
Ias dimonsionos simbIicas do osa idonlidad cuIluraI, como oI uso do
pioIos y Ia prclica do riluaIos roIigiosos vincuIados a Ia cacora.
So puodo pIanloar quo Ia posibiIidad do Ia sin y Ia pormanoncia
doI roporlorio cuIluraI cliclimoca funcionaban como polonlos fuorzas
conlrfugas, puos aumonlaban Ias posibiIidados do oscapar a una do-
minacin oslalaI quo rosuIlara domasiado onorosa. II conslanlo mo-
vimionlo do Ios grupos naluas por loda Mosoamrica puodo sor ox-
pIicado, aI monos on parlo, como rosuIlado do osla dinmica.
Ior oIIo, podomos proponor quo lambin on oI vaIIo do Mxico y
on oI norlo do Mosoamrica on gonoraI so aIlornaron poriodos do ma-
yor conconlracin poIlica y sociaI, como oI dosarroIIo do CuicuiIco on
oI IrocIsico, do Tooliluacn on oI poriodo CIsico, y do Ios oslados
46
IabIo IscaIanlo, Ios olomos on oI Mxico prolispnico, on Hisicri. gcncr.| !c| |si.!c
!c Mcxicc 2. |pcc. prc|isp4nic. sig|c !"#, Zinacanlopoc, II CoIogio Moxiquonso/Gobiorno doI
Islado do Mxico, 1998, p. 163-185.
47
}amos Iocklarl, 1|c N.|u.s .|icr i|c ccnucsi, Slanford (CaIifornia), Slanford Univorsily
Iross, 1992.
48
Iodorico Navarrolo Iinaros, I. migr.cicn !c |cs mcxic.s, Mxico, Consojo NacionaI para Ia
CuIlura y Ias Arlos, 1998.
Los pueblos amerindios_4as.indd 186 06/05/2011 10:14:38 a.m.
187 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
loIloca-cliclimocas on oI IoscIsico, con poriodos do roIaliva doscon-
lraIizacin y disporsin. Asimismo sabomos quo Ios cliclimocas lam-
bin so amonlaron y omigraron para oscapar doI conlroI doI Islado
coIoniaI ospanoI, quo uliIiz on su conlra muclas do Ias mismas lc-
nicas quo laban uliIizado Ios oslados loIlocas prolispnicos.
Dosdo osla porspocliva, oI lrnsilo do cliclimoca a loIloca no dobo
sor comprondido como oI produclo do un procoso ovoIulivo IinoaI o
irrovorsibIo, sino como oI rosuIlado do una siluacin lislrica ospoc-
ca on quo Ias fuorzas conlrpolas adquiran un podoro mayor, mionlras
quo Ia disporsin no dobo sor concobida como una invoIucin, sino
como Ia invorsin do osla roIacin a favor do Ias fuorzas conlrfugas.
)(.'?%.+,#%(.'$,')%$"()".
Como lan moslrado Ios anIisis procodonlos, conocor Ias prclicas
cuIluraIos y Ias concopcionos idooIgicas do Ios puobIos amaznicos,
mayas y loIloca-cliclimocas os indisponsabIo para comprondor Ia di-
nmica lislrica do Ios cicIos do conconlracin y disporsin sociaI y
poIlica.
In olro loxlo lo anaIizado con dolaIIo Ias ulopas anlioslalaIos
quo lan croado Ias sociodados amorindias, os docir, Ias roprosonlacio-
nos imaginarias do rdonos sociaIos on quo no oxisla Ia dominacin
oslalaI. Islas roprosonlacionos conlradocan y conlrarroslaban Ias idoo-
Iogas do podor gonoradas por Ios conlros poIlicos quo favorocan
Igicamonlo Ia conlraIizacin y faciIilaban Ia roboIin y Ia rosisloncia
conlra oIIas, aunndoso a Ias fuorzas conlrfugas quo so lan doscrilo
on oslo arlcuIo. Ior osa razn dosomponaron un papoI osonciaI on
varios movimionlos do roboIin conlra Ia dominacin coIoniaI ouropoa
y conlra Ias dominacionos oslalaIos modornas.
49
In osla ocasin anaIizar Ia manora on quo Ia dinmica do Ios cicIos
do conconlracin y disporsin so rooja on Ias concopcionos lislricas do
Ios puobIos invoIucrados. Islas concopcionos incIuyon Ias dislinlas
manoras do concobir oI liompo y sus formas, quo suoIon combinar Ia
49
Iodorico Navarrolo Iinaros, Ia Tiorra sin MaI, una ulopa anli-oslalaI amoricana, on
GuiIlom OIivior (coord.), Simoc|cs !c pc!cr cn Mcsc.mcric., Mxico, Univorsidad NacionaI Au-
lnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, Inslilulo do Invosligacionos Anlro-
poIgicas, 2008, p. 475-492.
Los pueblos amerindios_4as.indd 187 06/05/2011 10:14:38 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 188
IinoaIidad con cicIos do ropolicionos y roguIaridados,
50
Ia roIacin on-
lro pasado, prosonlo y fuluro y Ias divorsas formas quo puodo asumir
Ia accin lumana on oI dovonir lomporaI. Ior oIIo son cIavos para
comprondor Ia manora on quo Ios acloros sociaIos inlorprolan Ias roa-
Iidados lislricas on quo vivon y cmo acluan fronlo a oIIas.
51
Tanlo onlro Ios puobIos amaznicos como onlro Ios mayas y Ios
loIloca-cliclimocas do Mosoamrica onconlramos, on ofoclo, idoas so-
bro oI liompo y sobro oI dovonir lislrico quo favorocon Ia aIlornancia
do poriodos do conconlracin y do disporsin, aunquo slas son muy
dislinlas onlro s.
Inlro Ios puobIos amaznicos on gonoraI, oI liompo no os rogislra-
do do manora sislomlica a Io Iargo do grandos poriodos, una prclica
quo suoIo asociarso con oI podor conlraIizado. Inlro Ios puobIos doI
ro Xingu, on conlraslo, Ia momoria doI pasado os concobida como una
propiodad parlicuIar do ciorlos Iinajos y no os comparlida por oIIos
ms quo on circunslancias muy ospoccas, razn por Ia cuaI, Ia con-
linuidad do osla momoria dopondo do Ia conlinuidad do Ios Iinajos
mismos.
52
In olros casos, Ia roIacin con oI pasado y con Ios anlopa-
sados, so oslabIoco por modio do formas do comunicacin dirocla, mo-
diadas por oIomonlos quo nosolros considoraramos naluraIos, como
Ios rboIos y Ia uliIizacin do suslancias aIucingonas.
53
Do manora simiIar, onlro Ios sluar, o jbaros, osl oslriclamonlo
prolibido labIar do Ios anlopasados, aunquo cada guorroro doI pro-
sonlo so considora a s mismo Ia rooncarnacin, o oI companoro ospi-
riluaI do un guorroro muorlo con oI quo la onlrado on comunicacin
duranlo un viajo inicilico aI bosquo.
54
Ia imporlancia quo adquioron Ios ospacios y oIomonlos quo nosolros
considoramos naluraIos como modiadoros on Ia roIacin do Ias socio-
dados amaznicas con oI pasado rosuIla ms compronsibIo si rocorda-
mos quo Ia soIva la sido manojada y modicada por Ia accin luma-
na dosdo laco miIonios y quo un oIomonlo osonciaI do Ia capacidad do
50
Iodorico Navarrolo Iinaros, Dndo quoda oI pasado` Rooxionos sobro Ios cronolopos
lislricos, on || |isicri.!cr |rcnic . |. |isicri.. || iicmpc cn Mcsc.mcric., Mxico, Univorsidad
NacionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 2004, p. 29-52.
51
Iranois Harlog, Rcgimcncs !c |isicrici!.!. Prcscniismc cxpcricnci.s !c| iicmpc, Mxico,
Univorsidad Iboroamoricana, Doparlamonlo do Hisloria, 2007.
52
IIIon B. Basso, 1|c |.si C.nnio.|s. A Scui| Amcric.n cr.| |isicr, Auslin, Univorsily of Toxas
Iross, 1995.
53
OrIando ViIIas Bas y CIaudio ViIIas Bas, Xingu. Ics in!ics, sus miics, Quilo, Abya-YaIa, 1991.
54
TayIor, Una lisloria corla doI oIvido..
Los pueblos amerindios_4as.indd 188 06/05/2011 10:14:38 a.m.
189 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
oslos grupos para vivir on oIIa os, procisamonlo, aprondor a roconocor
Ios signos do osa inlorvoncin lumana, quo sonaIan Ia disponibiIidad
do rocursos aIimonlicios, Ia prosoncia do Ios suoIos ms ricos para Ia
agricuIlura, y Ia prosoncia o ausoncia do amonazas bIicas o sobrona-
luraIos. IguaImonlo aIgunos puobIos do Ia rogin considoran quo Ios
oIomonlos ms sobrosaIionlos doI paisajo naluraI quo Ios rodoa fuo-
ron croados por sus anlopasados, por Io quo para oIIos son croacionos
cuIluraIos porladoras do signicado.
55
In oso sonlido Ia soIva funciona
ofoclivamonlo como un modio do lransmisin do monsajos y signi-
cados onlro Ios soros lumanos a Io Iargo doI liompo.
In conlraslo, on Ios puobIos quo vivon on Ia zona adyaconlo a Ia
rogin andina, so puodo idonlicar una londoncia a comprimir, o con-
donsar, oI liompo lumano, quo nosolros IIamaramos lislrico, y a
idonlicar y confundir onlro s a Ios diforonlos podoros oslalaIos
quo lan prolondido dominarIos, como una soIa fuorza dominadora quo
comparlo Ios mismos rasgos osonciaIos. As por ojompIo, Ios puobIos
do Ia monlana poruana asimiIan a Ios incas y a Ios ospanoIos bajo Ia
gura mlico-lislrica doI Inca o oI Inkarr.
56
MiclaoI Taussig roIala
cmo Sanliago Mulumajoy, un clamn ingano do Ia Amazonia co-
Iombiana, roaccion con dosconanza aI vor Ias ruinas do Maclu Iicclu,
armando laborIas vislo ya on una visin inducida por oI consumo
doI yag o ayaluasca:
Ios ospanoIos conslruyoron lodo oslo. Y rocorri loda Ia grandiosa
visla con su mano con un goslo rpido.
Iuo con Iligos, |conlinuj con un lono cIaramonlo dosinlorosado.
Ios ospanoIos amonazaron a Ios indios con oI Iligo y as fuo como
cargaron oslas piodras y Ias pusioron on sus Iugaros.
In Io quo a I concorna so lralaba do un ovonlo lolaImonlo ordina-
rio, laI como Maclu Iicclu misma ora ordinaria. Iso os oxaclamonlo
Io quo Ios ospanoIos Io licioron a mi suogro, anadi. Un indio Ios fuo
a docir quo ora un brujo y Io casligaron laciondo cargar piodras para
conslruir su igIosia. Io dijoron quo Io azolaran si no laca Io quo Io ordo-
naban. Su mujor y sus lijos Io siguioron por oI camino, lambin cargando
piodras.
57
55
Iduardo Novos (comunicacin porsonaI).
56
Iornando Sanlos, |inc|isicri. !c |. A|i. Am.zcni., sig|cs !"0!"###, Quilo, Abya-YaIa,
|1992j.
57
MiclaoI Taussig, VioIonco and rosislanco in llo Amoricas. Tlo Iogacy of conquosl, on
1|c ncrtcus ssicm, Nuova York, RoulIodgo, 1992, p. 37-52.
Los pueblos amerindios_4as.indd 189 06/05/2011 10:14:38 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 190
AI proyoclar aI pasado quo nosolros IIamamos prolispnico sus
rocuordos diroclos sobro Ias caraclorslicas do Ia dominacin oslalaI
coIombiana, mozcIada lambin con oI rocuordo do Ia dominacin co-
IoniaI ospanoIa, Sanliago Mulumajoy nos muoslra cmo dosdo su
porspocliva lodas Ias formas do dominacin oslalaI rosuIlan iguaImon-
lo onorosas, y no oxislo una diforoncia lislrica onlro oIIas. In oslo
caso podomos labIar do una aulnlica indiforoncia a Ia IinoaIidad lom-
poraI y a Ias dislincionos basadas on oIIa quo son lan imporlanlos para
Ias idooIogas Iogilimadoras do Ios podoros oslalaIos.
Ias concopcionos lislricas do Ios puobIos mayas roojan, do ma-
nora muy dirocla, Ios cicIos do conconlracin y disporsin on quo lan
parlicipado. Ior un Iado, Ios oslados mayas prolispnicos sacraIizaron
oI liompo y armaron ropolidamonlo Ia nocosidad imporiosa do cuan-
licarIo y do conocor y manojar sus ms inlrincadas roguIaridados.
Isla aclividad funcion, sin duda, como uno do Ios fundamonlos doI
podor poIlico maya, aI monos dosdo oI poriodo CIsico lasla oI sigIo
6%6.
58
Duranlo oI CIsico Ia gura do Ios royos sagrados so idonlic
diroclamonlo con oI liompo y su dovonir.
59
Asimismo so oIaboraron
compIojas narracionos lislricas quo inlonlaban domoslrar Ia conli-
nuidad lomporaI do Ias dinaslas do cada ciudad-oslado, a vocos dos-
do Ios liompos anlorioros a Ia croacin doI mundo lasla oI fuluro ms
dislanlo.
60
In oI IoscIsico y on oI poriodo coIoniaI Ias oIilos mayas
onfalizaron, on cambio, oI carclor ccIico doI liompo y Ia roguIaridad
do ovonlos lislricos como Ias sucosivas cadas y abandonos do Ios
conlros poIlicos.
61
Divorsos auloros lan sonaIado quo Ia proocupacin por Ia ropoli-
cin roguIar do oslo lipo do ovonlos corrosponda muy bion con Ia
roaIidad lislrica maya, marcada por Ias sucosivas cadas do Ios con-
lros poIlicos ms podorosos.
62
58
Munro S. Idmonson (od.), 1|c Ancicni |uiurc c| i|c |iz.. 1|c Bcc| c| C|i|.m B.|.m c| 1izimin,
Auslin, Univorsily of Toxas Iross, 1982, y Irudonco M. Rico, M.. pc|iiic.| scicncc. iimc, .sircncm,
.n! i|c ccsmcs, Auslin, Univorsily of Toxas Iross, 2004.
59
David Sluarl, Kings of slono: a considoralion of sloIao in Ancionl Maya riluaI and ro-
prosonlalions, Rcs. Acsi|ciics .n! Ani|rcpc|cg, n. 29/30, 1996, p. 148-171.
60
ScloIo, A |crcsi c| |ings.
61
Nancy Iarriss, Rocordando oI fuluro, anlicipando oI pasado: liompo lislrico y liompo
csmico onlro Ios mayas do Yucaln, on I. mcmcri. c| c|ti!c. Scgun!c Simpcsic !c Hisicri. !c
|.s Mcni.|i!.!cs, Mxico, Inslilulo NacionaI do AnlropoIoga o Hisloria, 1985, p. 47-60.
62
Donnis I. IuIoslon, An opislomoIogicaI palloIogy and llo coIIapso, or vly llo Maya
kopl llo slorl counl, on M.. Arc|.cc|cg .n! |i|nc|isicr, Auslin, Univorsily of Toxas Iross,
1979, p. 63-71.
Los pueblos amerindios_4as.indd 190 06/05/2011 10:14:38 a.m.
191 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
In oI poriodo coIoniaI Ia oxpoclaliva doI rogroso do un poriodo
caIondrico asociado a Ia crisis poIlica fuo un faclor quo conlribuy
a Ia cada doI uIlimo sonoro indgona indopondionlo, oI do Ios ilzaos
do TayasaI, quo fuoron conquislados por Ios ospanoIos on 1697,
63
Io
quo provoc Ia disporsin do Ia mayora do Ia pobIacin do Ia zona.
64
Iosloriormonlo, on 1849, oI rogroso do olro poriodo caIondrico, quo
laba oslado asociado con Ia convorsin aI caloIicismo on oI sigIo 61%,
paroco labor conlribuido aI surgimionlo do un crislianismo maya quo
pormili Ia consoIidacin do una organizacin poIlica maya indopon-
dionlo conlrada on Ia gura do Ia Cruz IarIanlo.
65
A Ia focla, onlro Ios mayas doI norlo do Yucaln oI rocuordo do
Ias roboIionos doI pasado fronlo a Ios podoros conlraIizados os consi-
dorado un anlocodonlo para osporar nuovas roboIionos on oI fuluro
quo IIovarn a Ia Iiboracin do Ias onorosas condicionos do somoli-
mionlo do Ias comunidados a Ia oconoma capilaIisla modorna. As Io
muoslra una profoca rocopiIada por SuIIivan on Ios anos oclonla doI
sigIo pasado:
}a! Rogrosar. Iso osl sucodiondo, y as
quodar.
$, como anlos quiz. Ia forma os diforonlo.
Diforonlo, poro os Io mismo.
SIo Ia forma os diforonlo cuando Ia insliluyon do nuovo.
Ioro Ia insliluyon do voras, 25+(, Ia gonlo rabiar.
Ia gonlo rabiar do nuovo. Cuidado, ?,3!#"! Ocurrir do nuovo!
Ay, ?,3!#", cunla gonlo rabiar!
Ios pobros rabiarn.
Ios quo lionon modios no rabiarn.
IIIos no rabiarn. Aunquo Ias cosas so oncarozcan,
lionon dinoro.
Ioro Ios quo no lionon dinoro, oIIos s rabiarn.
IIIos... bion. no londrn silio dndo comprar ropa,
aumonlarn on numoro.
In un sanliamn so junlarn olros sosonla miI.
Bion, no nos dojomos jodor! }odmosIos a oIIos!
63
Granl D. }onos, 1|c ccnucsi c| i|c I.si M.. King!cm.
64
Vicloria Roior-Brickor, || Crisic in!igcn..
65
Islo movimionlo so roIacion lambin con Ia gran roboIin camposina maya, iniciada on
1847, quo luvo loda una gama do causas sociaIos y poIlicas. Vaso NoIson Rood, I. gucrr. !c
c.si.s !c Yuc.i4n, Mxico, Ira, 1981.
Los pueblos amerindios_4as.indd 191 06/05/2011 10:14:38 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 192
Bion, Ias cosas ompoorarn do nuovo.
Irimoro nos jodon. Bion, no ocurri as laco
muclo liompo`
Irimoro Ios jodioron con lambro. Bion, como
mo conl mi difunlo padro, oI lambro lizo ocurrir
Ia guorra, dijo I. No sIo ocurri. Si osls IIono,
no lacos Ia guorra, dijo.
II lambro fuo Ia causa, supuoslamonlo, cuando ocurri laco
muclo.
S, Ia gonlo lona lambro.
Ia gonlo lona lambro.
66
Isla profoca paroco conrmar quo Ios camposinos mayas conlom-
pornoos concibon su lisloria como un cicIo do grandos roboIionos quo
inlorrumpon poriodos do conlraIizacin poIlica, asociados a Ia domi-
nacin, a Ia oscasoz inducida y a Ia oscIavilud. In oslo sonlido, nos
pormilo obsorvar Ia manora on quo Ios cicIos do conconlracin y dis-
porsin so manioslan a Ios propios acloros sociaIos quo Ios vivon.
777
Ios puobIos loIloca-cliclimocas doI norlo do Mosoamrica parocon
labor comparlido Ia proocupacin maya por Ia inoslabiIidad doI podor
y do Ios cicIos do conconlracin poIlica. Isla procariodad so asociaba,
on primora inslancia, con Ias sucosivas croacionos y doslruccionos doI
cosmos, provocadas por Ios coniclos onlro Ios diosos.
67
IguaImonlo,
considoraban quo Ios conlros poIlicos oran rogidos por un sisloma do
lurnos y quo Ia dominacin do cada uno oslaba condonada a sor dos-
lruida y susliluida por Ia do su sucosor.
68
Ios roIalos sobro Ia cada do
Ia gran ciudad do ToIIan, conlro primigonio do Ios puobIos loIlocas, y
sobro Ia conquisla do Mxico-TonocllilIan por Ios ospanoIos conjugan
oslos oIomonlos csmicos y poIlicos, puos oI n do una ora do domi-
nacin poIlica os concobido como anIogo aI n do una ora csmica.
69
66
IauI SuIIivan, Ccntcrs.cicncs inccnc|us.s., p. 194.
67
MicloI GrauIicl, Miics riiu.|cs !c| Mcxicc Aniiguc.
68
Iodorico Navarrolo, Dndo quoda oI pasado`..., y AIfrodo Ipoz Auslin, Hcmorc-Dics.
Rc|igicn pc|iiic. cn c| mun!c n4|u.i|, Mxico, Univorsidad NacionaI Aulnoma do Mxico,
Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 1973.
69
Diana MagaIoni, Iinlando Ia nuova ora: oI fronlispicio do Ia Hisicri. !c |. Ccnuisi. !c
Mcxicc on oI Iibro 6%% doI Cc!icc crcniinc, on |n!ics, mcsiizcs csp.nc|cs. |nicrcu|iur.|i!.! c |isic-
Los pueblos amerindios_4as.indd 192 06/05/2011 10:14:38 a.m.
193 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
Nos muoslran adoms cmo Ia conviccin do quo laba lorminado oI
lurno do Ios rospoclivos podoros conlraIizadoros IIov a divorsos gru-
pos a sopararso do oIIos, por modio do Ios mocanismos do sin dos-
crilos arriba, y a apoyar a Ios nuovos conquisladoros.
Ios procosos do sin lnica y do migracin quo fomonlaban Ia
disporsin do Ios conlros poIlicos oran apunlaIados por una sorio do
roIalos mlicos o lislricos y do prclicas riluaIos, asociados con un
Iugar sagrado IIamado Clicomzloc, oI Iugar do Ias Siolo Cuovas, quo
sorvan para borrar Ia momoria lislrica do Ias dominacionos anlorio-
ros y para oIiminar Ias anliguas idonlidados lnicas.
70
Dospus do
lransformarso y ronacor on Clicomzloc, Ios puobIos omigranlos ad-
quiran una nuova idonlidad lnica, do signo cliclimoca, o iniciaban
una nuova cuonla do Ios anos quo sorvira para rogislrar su nuova
lisloria, quo ora cuaIilalivamonlo dislinla do su lisloria anlorior, laI
como un nuovo soI ora considorado cuaIilalivamonlo dislinlo do Ios
soIos anlorioros quo laban sido doslruidos.
Islas concopcionos lislricas son una parlo osonciaI do Ias lorra-
mionlas concopluaIos, y do Ias prclicas cuIluraIos, quo conslruyoron
Ias sociodados amorindias para parlicipar aclivamonlo on Ios cicIos do
conconlracin y disporsin on sus rospoclivas rogionos. Gracias a oIIo
pudioron inlograrso a vocos a formas do organizacin poIlica conlra-
Iizada, sin ronunciar nunca a Ia posibiIidad do darIos Ia ospaIda y
rogrosar a palronos nunca suporados do dosconlraIizacin y mayor
aulonoma. Y osa Iiborlad oxisla, procisamonlo, porquo Ios puobIos
do Ia Amazonia y do Mosoamrica supioron conslruir y dofondor sus
fundamonlos ocoIgicos y cuIluraIos, a Io Iargo do miIonios.
!%!)%,=#(/>(
AnaIos do CuaullilIan, on Cc!icc C|im.|pcpcc.. An.|cs !c Cu.u|iii|.n Ic-
cn!. !c |cs Sc|cs, lrad. do Irimo IoIiciano VoIzquoz, Mxico, Univorsi-
dad NacionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hisl-
ricas, 1992 (Sorio Irolispnica, 1), p. 3-68.
(+#($, Scoll, Ilza Maya TropicaI Agro-Ioroslry, Currcni Ani|rcpc|cg, 36,
5, 1993, p. 633-700.
ricgr.|i. cn |. Nuct. |sp.n., Mxico, Univorsidad Aulnoma MolropoIilana/Univorsidad Nacio-
naI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 2007, p. 263-290.
70
Iodorico Navarrolo, Ics crigcncs !c |cs puco|cs !c| t.||c !c Mcxicc., cap. 3.
Los pueblos amerindios_4as.indd 193 06/05/2011 10:14:38 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 194
!(..,, IIIon B., 1|c |.si C.nnio.|s. A Scui| Amcric.n cr.| |isicr, Auslin, Uni-
vorsily of Toxas Iross, 1995.
!#,G$, MiclaoI I. y Iduardo Iornndoz, W.r c| s|.!cus. 1|c sirugg|c |cr uic-
pi. in i|c Pcruti.n Am.zcn, BorkoIoy, Univorsily of CaIifornia Iross, 1991.
&()$"C, Idvard, Iallorns of ompiro formalion in llo vaIIoy of Moxico, Ialo
IoslcIassic Ioriod, 1200-1521, on Goorgo CoIIior, }oln D. Wirll y Rona-
lo I. RosaIdo (ods.), 1|c |nc. .n! Azicc Si.ics, 1400-1800, Nuova York,
Acadomic Iross, 1982, p. 43-62.
&(.,' !(##"#(, Iaura, C.mincs cn |. sc|t.. Migr.cicn, ccmcrcic rcsisicnci..
M..s uc.icccs c iiz.cs, sig|cs !"##0!#!, Mxico, Iondo do CuIlura Icon-
mica/II CoIogio do Mxico, 2002.
&?%3()2(%$'&5(5?+)"?5($%+@%$, Domingo, Primcr., scgun!., cu.ri., uin-
i. scxi. rc|.cicncs !c |.s Di||crcnics |isicircs crigin.|cs, od. do }osona
Garca Quinlana, SiIvia Iimn ci .|., Mxico, Univorsidad NacionaI Au-
lnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 2003.
0".&,)(, IliIippo, Homooslasis as a cuIluraI syslom: llo }ivaro caso, on
Anna RoosovoIl (od.), Am.zcni.n |n!i.ns |rcm Prc|isicr ic i|c prcscni,
Tucson, Tlo Univorsily of Arizona Iross, 1994, p. 203-224.
0%(3,$0, }arod, Cc|.psc. Pcr uc un.s sccic!.!cs pcr!ur.n cir.s !cs.p.rcccn,
BarcoIona, Dobalo, 2006.
053,$0, D. I., Indopondonl Maya of llo Ialo ninoloonll conlury: cliofdoms
and povor poIilics, on Granl D. }onos (od.), Ani|rcpc|cg .n! |isicr in
Yuc.i4n, Auslin, Tlo Univorsily of Toxas Iross, 1977, p. 103-138 (Toxas
Ian Amorican Sorios).
"03,$.,$, Munro S. (od.), 1|c .ncicni |uiurc c| i|c |iz.. 1|c Bcc| c| C|i|.m
B.|.m c| 1izimin, Auslin, Univorsily of Toxas Iross, 1982.
".&()($+", IabIo, Ios olomos on oI Mxico prolispnico, on Rosaura
Hornndoz Rodrguoz (coord.), Hisicri. gcncr.| !c| |si.!c !c Mcxicc. 2.
|pcc. prc|isp4nic. sig|c !"#, Zinacanlopoc, II CoIogio Moxiquonso/Go-
biorno doI Islado do Mxico, 1998, p. 163-185.
/(##%.., Nancy, Rocordando oI fuluro, anlicipando oI pasado: liompo lis-
lrico y liompo csmico onlro Ios mayas do Yucaln, on I. mcmcri. c|
c|ti!c. Scgun!c Simpcsic !c Hisicri. !c |.s Mcni.|i!.!cs, Mxico, Inslilulo
NacionaI do AnlropoIoga o Hisloria, 1985, p. 47-60.
, I. sccic!.! m.. o.jc c| !cminic cc|cni.|. I. cmprcs. cc|cciit. !c |. su-
pcrtitcnci., Madrid, AIianza IdiloriaI, 1992 (AIianza Amrica 29).
Los pueblos amerindios_4as.indd 194 06/05/2011 10:14:38 a.m.
195 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
=#(5)%&?, MicloI, Miics riiu.|cs !c| Mcxicc Aniiguc, Madrid, Islmo, 1990.
=#5!", NikoIai y Simon Marlin, IoIlica cIsica maya donlro do una lradi-
cin mosoamoricana: un modoIo opigrco do organizacin poIlica lo-
gomnica , on SiIvia Trojo (od.), Mc!c|cs !c cnii!.!cs pc|iiic.s m..s,
Mxico, Inslilulo NacionaI do AnlropoIoga o Hisloria, 1998, p. 131-146.
=Q"3"., Iina Odona, Ia composicin lnica on oI IoslcIsico y Ia cuoslin
cliclimoca, on Iodorica Sodi Miranda (coord.), Mcsc.mcric. c| ncric !c
Mcxicc. Sig|cs #!-!##, Mxico, Inslilulo NacionaI do AnlropoIoga o His-
loria, 1990, v. 2, p. 451-458.
?(#+,=, Iranois, Rcgimcncs !c |isicrici!.!. Prcscniismc cxpcricnci.s !c| iicm-
pc, Mxico, Univorsidad Iboroamoricana, Doparlamonlo do Hisloria,
2007.
?"&C"$!"#="#, MiclaoI }., }amos B. Iolorson y Iduardo Gos Novos, Vi-
IIago sizo and pormanonco in Amazonia: lvo arclaooIogicaI oxampIos
from BraziI, I.iin Amcric.n Aniiuii, 10, 4, 1999, p. 353-376.
?"#., Mario-Aroli, Ics ic|icc.s cn iicrr.s c|ic|imcc.s, Mxico, Univorsidad Na-
cionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Isllicas,
1989.
, RoIacin onlro lisloria y arquooIoga on oI osludio doI soplonlrin
mosoamoricano, on Rosa BrambiIa Iaz y }osus Monjars-Ruiz (comps.),
Ics .rucc|cgcs |rcnic . |.s |ucnics, Mxico, Inslilulo NacionaI do Anlropo-
Ioga o Hisloria, 1996, p. 91-104.
%6+)%)6D&?%+), Iornando do AIva, Oor.s |isicric.s, Mxico, Univorsidad Na-
cionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas,
1985.
-,$"., Granl D., M.. rcsisi.ncc ic Sp.nis| ru|c. 1imc .n! |isicr cn . Cc|cni.|
|rcniicr, AIbuquorquo, Univorsily of Nov Moxico Iross, 1989.
, 1|c ccnucsi c| i|c I.si M.. King!cm, Slanford, Slanford Univorsi-
ly Iross, 1998.
C%#&??,//, IauI, CiviIizing llo Cliclimocs: a claplor in llo cuIluro lislory
of Ancionl Moxico, I.iin Amcric.n Siu!ics, 1, 1948, p. 80-85.
)"D$72,#+%))(, MiguoI, II procoso do acuIluracin do Ios cliclimocas do
XIolI, |siu!ics !c Cu|iur. N4|u.i|, v. 7, 1967, p. 59-86.
)41%7.+#(5.., CIaudo, Miic|cgic.s #. Ic cru!c |c ccci!c, Mxico, Iondo do
CuIlura Iconmica, 1986.
Los pueblos amerindios_4as.indd 195 06/05/2011 10:14:38 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 196
),&C?(#+, }amos, 1|c N.|u.s .|icr i|c Ccnucsi, Slanford (CaIifornia), Slan-
ford Univorsily Iross, 1992.
)D2"@'(5.+%$, AIfrodo, Hcmorc-Dics. Rc|igicn pc|iiic. cn c| mun!c n4|u.i|,
Mxico, Univorsidad NacionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invos-
ligacionos Hislricas, 1973.
)D2"@' (5.+%$, AIfrodo y Ioonardo Ipoz Iujn, Miic rc.|i!.! !c Zuu4.
Scrpicnic cmp|um.!. |.s ir.ns|crm.cicncs mcsc.mcric.n.s !c| C|4sicc .| Pcs-
c|4sicc, Mxico, Iondo do CuIlura Iconmica, 1999 (Iidoicomiso do Ias
Amricas, Sorio Insayo).
)5&"#,, Iisa }., AgricuIluraI inlonsicalion, valor, and poIilicaI povor in
llo Soullorn Maya IovIands, on }oyco Marcus y ClarIos Slanisl (ods.),
Agricu|iur.| sir.icgics, Ios ngoIos, Colson Inslilulo of ArclaooIogy/Uni-
vorsily of CaIifornia, 2006, p. 281-305.
3(=(),$%, Diana, Iinlando Ia nuova ora: oI fronlispicio do Ia Hisicri. !c |.
ccnuisi. !c Mcxicc on oI Iibro 6%% doI Cc!icc crcniinc, on Iodorico Na-
varrolo Iinaros y Danna Iovin (ods.), |n!ics, mcsiizcs csp.nc|cs. |nicrcu|iu-
r.|i!.! c |isicricgr.|i. cn |. Nuct. |sp.n., Mxico, Univorsidad Aulnoma
MolropoIilana/Univorsidad NacionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do
Invosligacionos Hislricas, 2007, p. 263-290.
3(=$,$%, AIino, Travis W. Slanlon y Scoll R. Hulson, Iandscapo lransfor-
malions and clanging porcoplions al ClunclucmiI, Yucaln, on Travis
W. Slanlon y AIino Magnoni (ods.), Ruins c| i|c p.si. i|c usc .n! pcrccpiicn
c| .o.n!cnc! siruciurcs in i|c M.., BouIdor, Univorsily of CoIorado Iross,
2008, p. 193-222.
3($(?($, T. Kam, Analomy of a posl-coIIapso socioly. Idonlily and inlo-
raclion in IarIy IoslcIassic Copan, on Travis W. Slanlon y AIino Mag-
noni (ods.), Ruins c| i|c p.si. i|c usc .n! pcrccpiicn c| .o.n!cnc! siruciurcs
in i|c M.. Icu|.n!s, BouIdor, Univorsily of CoIorado Iross, 2008, p.
171-192.
3($$, MiclaoI, 1|c scurccs c| scci.| pcucr. V. 1. A |isicr c| pcucr |rcm i|c
ocginning ic (/ 1960, Cambridgo, Cambridgo Univorsily Iross, 1986.
3"=="#., Bolly }., Am.zcni.. Un p.r.isc i|uscric, Mxico, SigIo XXI Idiloros,
1989 |1976j.
3,#*$, ImiIio I., I. ccc|cgi. |um.n. !c |cs puco|cs !c| Am.zcni., Mxico,
Iondo do CuIlura Iconmica, 1993.
$(1(##"+"')%$(#"., Iodorico, I. migr.cicn !c |cs mcxic.s, Mxico, Consojo
NacionaI do Ia CuIlura y Ias Arlos, 1998 (Torcor MiIonio).
Los pueblos amerindios_4as.indd 196 06/05/2011 10:14:39 a.m.
197 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
, Dndo quoda oI pasado` Rooxionos sobro Ios cronolopos lisl-
ricos, on Virginia Guodoa (coord.), || |isicri.!cr |rcnic . |. |isicri.. ||
iicmpc cn Mcsc.mcric., Mxico, Univorsidad NacionaI Aulnoma do M-
xico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 2004, p. 29-52.
, Ia Tiorra sin MaI, una ulopa anli-oslalaI amoricana, on GuiIlom
OIivior (coord.), Simoc|cs !c pc!cr cn Mcsc.mcric., Mxico Univorsidad
NacionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invosligacionos Hislricas,
Inslilulo do Invosligacionos AnlropoIgicas, 2008, p. 475-492.
, Ics crigcncs !c |cs puco|cs !c| t.||c !c Mcxicc. |cs .|icpci| sus |isicri.s,
Mxico, Univorsidad NacionaI Aulnoma do Mxico, Inslilulo do Invos-
ligacionos Hislricas, 2011.
$"1"., Iduardo Gos, Arucc|cgi. !. Am.z5ni., Ro do }anoiro, odicin do
}orgo Zalar, 2006 (Doscobrindo o BrasiI).
2,##,, Anlnio, O pctc !.s 4gu.s. |ns.ics !c cinc-|isicri. .m.z5nic., So Iau-
Io, Idilora Vozos/Idilora da Univorsidado do So IauIo, 1998.
2,."B, DarroII Andorson, InvironmonlaI and sociaI impIicalions of Iro- and
Ioslconlacl silualions on BraziIian Indians: llo Kayap and a Nov Ama-
zonian synllosis, on Anna RoosovoIl (od.), Am.zcni.n |n!i.ns |rcm Prc-
|isicr ic i|c Prcscni, Tucson, Tlo Univorsily of Arizona Iross, 1994,
p. 271-286.
25)".+,$, Donnis I., An opislomoIogicaI palloIogy and llo coIIapso, or
vly llo Maya kopl llo slorl counl, on Norman Hammond y Gordon
R. WiIIoy (ods.), M.. .rc|.cc|cg .n! ci|nc|isicr, Auslin, Univorsily of
Toxas Iross, 1979, p. 63-71.
#""0, NoIson, I. gucrr. !c c.si.s !c Yuc.i4n, Mxico, Ira, 1981.
#"%/)"#7!#%&C"#, Vicloria, Tlo Caslo War of Yucaln: llo lislory of a myll
and llo myll of lislory, on Granl D. }onos (od.), Ani|rcpc|cg .n! |isicr
in Yuc.i4n, Auslin, Tlo Univorsily of Toxas Iross, 1977 (Toxas Ian Amo-
rican Sorios), p. 251-258.
, || Crisic in!igcn., c| Rc n.iitc, Mxico, Iondo do CuIlura Iconmi-
ca, 1993.
#%&", Irudonco M., M.. pc|iiic.| scicncc. iimc, .sircncm, .n! i|c ccsmcs, Aus-
lin, Univorsily of Toxas Iross, 2004.
, Tlo TorminaI CIassic and llo 'CIassic Maya coIIapso in porspocli-
vo, on Arllur A. Domarosl, Irudonco M. Rico y Don S. Rico (ods.), 1|c
1crmin.| C|.ssic in i|c M.. Icu|.n!s. cc||.psc, ir.nsiiicn, .n! ir.ns|crm.iicn,
BouIdor, Univorsily of CoIorado Iross, 2004, p. 1-11.
Los pueblos amerindios_4as.indd 197 06/05/2011 10:14:39 a.m.
IOS IUIBIOS AMIRINDIOS MS AII DII ISTADO 198
#,,."1")+, Anna C., Tlo dovoIopmonl of Irolisloric compIox sociolios:
Amazonia, a lropicaI forosl, Arc|cc|cgic.| P.pcrs c| i|c Amcric.n Ani|rc-
pc|cgic.| Asscci.iicn, 9, 1, 1999, p. 13-33.
.($+,., Iornando, |inc|isicri. !c |. A|i. Am.zcni., sig|cs !"0!"###, Quilo,
Idicionos Abya-YaIa, |1992j (CoIoccin 500 Anos, 46).
.&?")", Iinda y David IroidoI, A |crcsi c| |ings. 1|c unic|! sicr c| i|c Ancicni
M.., Nuova York, WiIIiam Morrov & Co., 1990.
.&?")", Iinda y Mary IIIon MiIIor, 1|c o|cc! c| |ings. Din.si .n! riiu.| in
M.. Ari, Nuova York/Iorl Worll, Goorgo BraziIIor, Inc./KimboII Arl
Musoum, 1986.
.+5(#+, David, Kings of slono: a considoralion of sloIao in Ancionl Maya
riluaI and roprosonlalions, Rcs. Acsi|ciics .n! Ani|rcpc|cg, n. 29/30,
1996, p. 148-171.
.5))%1($, IauI, Ccntcrs.cicncs inccnc|us.s. M..s cxir.njcrcs cnirc !cs guc-
rr.s, Mxico, Godisa, 1991.
, Xuxuo musi !ic. i|c |csi |isicrics c| . mur!cr cn i|c Yuc.i.n, Iillsburgl,
Univorsily of Iillsburgl Iross, 2004.
+(5!", KarI, Ancionl and conlomporary Maya concoplions aboul oId and
forosl, on Arluro Gmoz-Iompa (od.), 1|c Icu|.n! M.. .rc.. i|rcc mi-
||cni. c| i|c |um.n-ui|!|.n! inicr|.cc, Binglamlon, Iood Iroducls Iross,
2003, p. 461-492.
+(5..%=, MiclaoI, VioIonco and rosislanco in llo Amoricas. Tlo Iogacy of
conquosl, on 1|c ncrtcus ssicm, Nuova York, RoulIodgo, 1992, p. 37-
52.
+(B),#, Anno-Clrislino, Una lisloria corla doI oIvido. Iorspoclivas jbaras
sobro Ia momoria do Ios muorlos y oI doslino do Ios vivos, on Auroro
Monod-BocquoIin (od.), Anircpc|cgi. c |isicri.. Rccxicn cn icrnc . |cs cin-
cc ccniincnics, Iars, |s. o.j, 1996, p. 75-85.
, Gnosis do un arcasmo: Ia Amazonia y su anlropoIoga, on Car-
mon Bornand (od.), Dcscuorimicnic, ccnuisi. cc|cniz.cicn !c Amcric. .
uinicnics .ncs, Mxico, Iondo do CuIlura Iconmica/Consojo NacionaI
para Ia CuIlura y Ias Arlos, 1994, p. 91-126.
1()04., }uan Anlonio y Iodorico Ialson, Disaslor in sigll: llo TorminaI
CIassic al TikaI and Uaxaclun, on Arllur A. Domarosl, Irudonco M. Rico
y Don S. Rico (ods.), 1|c 1crmin.| C|.ssic in i|c M.. Icu|.n!s. cc||.psc,
Los pueblos amerindios_4as.indd 198 06/05/2011 10:14:39 a.m.
199 DINMICAS HISTRICAS Y CUITURAIIS
ir.nsiiicn, .n! ir.ns|crm.iicn, BouIdor, Univorsily of CoIorado Iross, 2004,
p. 140-161.
1%))(.' !R(., OrIando y CIaudio ViIIas Bas, Xingu. Ics in!ics, sus miics,
Quilo, Abya-YaIa, 1991 (CoIoccin 500 Anos, 33).
1%))(.'#,-(., AIfonso, Ics c|cgi!cs !c Dics. |incgr.|i. !c |cs m..s !c Quini.-
n. Rcc, Mxico, Inslilulo NacionaI Indigonisla, 1978 (56).
1%1"%#,.'0"'&(.+#,, Iduardo, Imagons da naluroza o da sociodado, on
A inccnsi.nci. !. .|m. sc|t.gcm, So IauIo, Cosac & Naify, 2002, p. 319-
344.
G#%=?+, Iorio, Dici, |c.|i|, .n! si.ius .mcng i|c p.ssicn M... . rc.ppr.is.| c|
i|c cc||.psc, NaslviIIo, VandorbiIl Univorsily Iross, 2006.
Los pueblos amerindios_4as.indd 199 06/05/2011 10:14:39 a.m.
Los pueblos amerindios_4as.indd 200 06/05/2011 10:14:39 a.m.
NDICI
(=#(0"&%3%"$+,.
%$+#,05&&%D$
Bcrcnicc A|c4ni.r. Rcj.s y Ic!cricc N.t.rrcic . . . . . . . . . . 7
II Occidonlo no vio oI SoI noclurno: oI papoI do Ia duaIidad
compIomonlaria do Ias fuorzas csmicas on Ia organizacin
poIlica do Ias jofaluras amorindias
M.rci. Arcuri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Cliclimocas y loIlocas ms aII do una visin ovoIucionisla
S.|cmcn Vcrg.r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Ios bosiro on Ios bosquos doI orionlo do BoIivia. IuobIos
y rancloras fronlo a Ios oslados-nacin on Ias fronloras
do BoIivia, BrasiI y Iaraguay
Cni|i. R.!!ing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Ios nuovos gobornadoros pimas: nogociadoros inlorcuIluraIos
on Ias misionos josuilas do Sonora
|!ii| I|.m.s C.m.c|c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
AmbivaIoncias doI podor y doI don on oI sisloma poIlico
riluaI uix.ri|.
jc|.nncs Ncur.i| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Iorsonas parlibIos, sociodados fraclaIos. Rooxionos on lorno
a oscaIa y compIojidad on Vanualu
C.r|cs Mcn!r.gcn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Ias dinmicas lislricas y cuIluraIos do cicIos do conconlracin
y disporsin on Ias sociodados amorindias
Ic!cricc N.t.rrcic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Los pueblos amerindios_4as.indd 201 06/05/2011 10:14:39 a.m.
Los pueblos amerindios_4as.indd 202 06/05/2011 10:14:39 a.m.
Ics puco|cs .mcrin!ics m4s .||4 !c| |si.!c
odilado por oI Inslilulo do Invosligacionos Hislricas, 5$(3,
so lormin do imprimir on offsol oI xx do xxxx do 2011
on xxxxxxxxxxxxxxxxxx, Mxico, D. I.
Su composicin y formacin lipogrca,
on lipo IaIalino do 11:13, 10:12 y 8:9.5 punlos,
osluvo a cargo do Sigma Sorvicios IdiloriaIos,
bajo Ia suporvisin do Ramn Iuna Solo.
Ia odicin, on papoI CuIluraI do 90 gramos,
consla do 500 ojompIaros y osluvo aI cuidado do
RosaIba AIcaraz Cionfuogos
Los pueblos amerindios_4as.indd 203 06/05/2011 10:14:39 a.m.