Kazimierz Gawda, Jerzy azewski UCZYMY SI POPRAWNEJ WYMOWY wiczenia usprawniajce mwienie

Kazimierz Gawda Jerzy azewski

UCZYMY SI POPRAWNEJ WYMOWY

wiczenia usprawniajce mwienie

Wydawnictwo ALFA Warszawa 1995

eby poprawi wiat najpierw trzeba poprawi jzyk Konfucjusz W mojej pracy mj gos, moja twarz, moje ciao s narzdziami. Musz si w swojej sztuce posugiwa nimi mistrzowsko, jak ciela motkiem. Ale mam rwnie odpowiedzialno architekta, gdy musz wiedzie, co chc zbudowa Chris Torach (aktor i reyser)

Czym jest mwienie?

Popatrzmy na ludzi, wrd ktrych przebywamy. Posuchajmy, jak mwi. Wanie... czy mwi! Dlaczego oni tak pokrzykuj, najczciej wrzeszcz? Przyjrzyjmy si im bliej. Sprawiaj wraenie, e za chwil si udusz. api powietrze szybko, gono, klatka piersiowa i ramiona unosz si do gry. Na szyi moemy zauway napite do granic wytrzymaoci yy. Twarz pokrywaj czerwone plamy. Wydaj z siebie jakie nieartykuowane dwiki. Czasem jednak udaje si nam wyrni z tego bekotu jak gosk, sylab, niekiedy cae sowo. Ci ludzie niezalenie od tego, o czym mwi, krzycz, wrzeszcz w ten sposb

6 wyraaj swoje emocje, swj temperament. Czy rozumiemy, o czym mwi? Domylamy si, usiujemy. Taki jest powszechnie funkcjonujcy sposb porozumiewania si ludzi midzy sob WRZASK. Rwnie wrzaskiem odpowiadamy. Krzyczy nauczycielka w przedszkolu, nauczyciel w szkole i profesor w szkole wyszej. I tak sobie dialogujemy, tak sobie pohukujemy, wszdzie: w sklepie, w urzdzie, na ulicy, na scenie i przed kamer telewizyjn. Staramy si zapanowa nad rozmwc, potwierdzi wyszo posiadanej nad kim wadzy. Robimy to w napiciu mini, przy zacinitych szczkach, napitych wargach, niezalenie od tego, o czym mwimy, o mierci, o mioci, czy o tym, e pocig ma dziesiciominutowe spnienie. Tworzymy wzorce do naladowania, budujemy sposb komunikowania si midzy ludmi nowy, inny, zastpujcy co, co niegdy nazywao si m w i e n i e m (przekazywanie myli i uczu gosem i umiejtnoci precyzyjnego artykuowania). Jeeli rozmwca pokona nas swoj agresj, nie odpowiadamy, nie odpieramy ataku, co mruczymy pod nosem, nie przywizujemy adnej wagi do nonoci gosu i wyrazistoci artykulacyjnej. Czy ten proces przekazywania informacji sownej musi zawsze przebiega w takim samym stanie napicia emocjonalnego? Zastanwmy si nad tym. W jakim stopniu decyduje o tym wiadomo udziau naszego ciaa w procesie mwienia? Jak role w mwieniu odgrywa sprawno aparatu gosowego i artykulacyjnego? I wreszcie moe najwaniejsze: jaki jest udzia mzgu i w tym wanym i skomplikowanym procesie porozumiewania si sownego?

A wic czym jest mwienie? Leon Kaczmarek, autor szeregu prac dotyczcych podstaw ksztacenia mowy, podaje tak definicj: Mowa jest aktem w procesie jzykowego porozumiewania si. W akcie tym osoba mwica (nadawca) przekazuje i formacj, a rozmwca (odbiorca) j odbiera. Oba te procesy, przekazywanie informacji i jej odbir, s moliwe tylko dziki temu, e zarwno nadawca, jak i odbiorca znaj, to znaczy rozumiej ten sam jzyk. W tak sformuowanym rozumieniu mowy jako jeden ze skadnikw prof. Kaczmarek wyrnia m w i e n i e (potocznie take okrelane terminem mowa) czyli budowanie tekstu. Mwienie jest dodawaniem substancji fonicznej do organizowanej jzykowo informacji, tj. myli. Mwienie jest czynnoci specyficznie ludzk, niedostpn zwierztom. kada najmniejsza nawet spoeczno ludzka moe wytworzy wasn mow. Wszelkie jej odmiany s wyuczone. Aleksandra Mitrinowicz-Modrzejewska stwierdza, e jeli jak grup niemowlt pozostawi samej sobie, to bd one prboway porozumiewa si ze sob i w kocu wytworz rodzaj mowy zrozumiaej dla nich, cho mao podobnej do jakiegokolwiek jzyka. Czowiek moe wytwarza znaczn liczb rnych dwikw przez wykonanie rozmaitych ruchw ruchomymi narzdami mowy. narzdy mowy skadaj si z licznych, odrbnych anatomicznie czci, z ktrych jedne s nieruchome, a inne ruchome. Nieruchome to grna szczka z

8 podniebieniem twardym, wnki nosa, tylna ciana garda i tchawica. Najwaniejszymi czciami ruchomymi s: uchwa (szczka dolna), jzyk, podniebienie mikkie z jzyczkiem, chrzstki krtani i wizada gosowe. Wan rol odgrywaj rwnie ruchy przepony. Podstawow czynnoci artykulacyjn jest wytworzenie prdu powietrza. Najsprawniej dziaajcym organem regulujcym przepyw powietrza przez narzdy mowy s pooone pod krtani puca. Poniewa oddychanie jest podstawow i prawie nieprzerwanie podtrzymywan czynnoci yciow, wikszo dwikw mowy powstaje podczas akcji puc. Oczywicie, atwiej jest wykona wikszo ruchw artykulacyjnych podczas wydechu, ni podczas wdechu. W polskiej wymowie stosuje si artykulacj przez krtki, szybki wdech, jedynie wydajc spontaniczny okrzyk przeraenia. Ruchy narzdw artykulacyjnych powoduj wic w procesie mwienia drgania otaczajcego powietrza, a te drgania z kolei udzielaj si membranie ucha osoby suchajcej, skd przenoszone s przez ucho wewntrzne do orodka nerwowego suchacza. Mwienie wymaga opanowania dwch podstawowych umiejtnoci: rozumienia znaczenia sw, ich ukadw gramatycznych, a take wypowiadania dwikw majcych okrelone znaczenie. Ta druga umiejtno uzaleniona jest od prawidowego rozwoju i dziaania obwodowego ukadu ruchowego mowy tj. mini krtani, garda, jamy ustnej (szczeglnie warg) oraz odpowiedniej artykulacji czynnoci oddechowej. Mwienie wymaga sprawnoci nie tylko wszystkich mini, lecz take idealnej koordynacji ich czynnoci. Koordynacja ta jest uzaleniona od wpywu wyszych

9 gwnie korowych orodkw na pooone w pniu mzgu lub w rdzeniu krgowym jdra nerww zawiadujcych wanie czynnociami mini dziaajcymi podczas fonacji, artykulacji lub oddychania. W procesie mwienia wan wic, centraln rol odgrywa mzg, cilej kora mzgowa, ktra wydaje miniom narzdw mowy impulsy ruchowe. Najmniejsze, najprostsze wymwienie wymaga pracy mzgu. Prawidowy rozwj mowy dokonuje si w warunkach dziaania wielu sprzyjajcych czynnikw przy prawidowej czynnoci analizatora wzrokowego, suchowego i kinestetycznego. Kinestezja to poczucie napicia i ruchw mini. Czowiek zdaje sobie spraw z pooenia i ruchw rnych czci ciaa take wtedy, gdy ich nie widzi. . Mwienie nie moe by odcinaniem, odrywaniem sowa od funkcjonowania ciaa czowieka. Nie istniej bliej nieokrelone ruchy jzyka czy warg, ktre s, czy te musz by wykonywane same dla siebie, ktre niczemu nie su i niczego ludziom ni wiatu nie przekazuj. Mona sprawnie wykonywa ruchy warg, ale czynno ta nie tworzy mwienia. Mwienie nie jest poddaniem si tresurze narzuconych zada. Wana jest myl, impuls mzgu przekazywany narzdom mowy, potga siy oddziaywania na rozmwc. Nie mona jednak zgodzi si z czsto goszonym pogldem, e o dotarciu wypowiedzi do suchacza decyduje wycznie wyrana intencja i stosunek emocjonalny, z jakim przekazujemy rozmwcy informacj sown. Ta sia i ch przekazywania zorganizowanej mylowo i podbudowanej emocjonalnie wypowiedzi oczywicie odgrywa rol niezwykle wan, ale tylko wtedy, jeli

10 perfekcyjnie sprawnie funkcjonuj narzdy mowy. Praca mzgu, emocje i technika w mwieniu nie mog istnie w oderwaniu od siebie. Kontakt midzy rozmwcami, ekspresja, caa warstwa uczuciowa, rnorodno i bogactwo odcieni emocjonalnych chroni nas przed wyej wspomnianym pokrzykiwaniem bd nieartykuowanym bekotem. Elementy te skadaj si na kunszt sztuki mwienia. Pamita jednak naley, e nieprzestrzeganie precyzji budowania tekstu, ktry gwarantuje to, e rozmwca uwiadamia sobie, co usyszana wypowied znaczy i jak zawiera informacj, lekcewaenie melodii, akcentu i rytmu jzyka stwarzaj powane trudnoci porozumiewania si w sowie. Wszystko to moe prowadzi do zaniku jzyka, ktry nadawca i odbiorca znaj, tzn. umiej. Pierwszym podstawowym zadaniem czowieka, ktry mwi, czyli nadaje informacj, jest upewnienie si, e przekazywany tekst sowny jest przez odbiorc syszany i rozumiany. Mona to osign tylko wtedy, kiedy sprawnie dziaa aparat oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny, tzn. kiedy wiadomie kierujemy naszym oddechem, gosem i wymow kadej goski, ktra jest najmniejszym syszalnym elementem wymawianiowym. Jeli nie istnieje precyzja detalu, nie mona niczego dokona w mwieniu. Dlaczego nie zawsze udaje si nam t precyzj osign? W neurofizjologii istnieje pogld, e czowiek uywa niewielkiej czci swojego mzgu. Pozostaa cz jak gdyby czeka. Naley rwnie przyj podobny pogld odnonie mwienia. W czowieku istniej

11 wielkie, niezbadane, czsto nieuwiadomione moliwoci mwienia. Wszystko, o czym piszemy w naszej pracy, zmierza do pobudzenia sprawnoci organw mwienia i pokonania trudnoci w mwieniu. Istniej czynniki, ktre mog pokonywanie tych trudnoci uatwi przez oddziaywanie na psychik i stron fizyczn czowieka. Naley wic moe zastanowi si nad sposobami odblokowania naturalnego oddechu czowieka i odblokowaniem jego napi fizycznych i psychicznych.. W uruchomieniu tych potencjalnych moliwoci tkwicych w naturze ludzkiej niezbdne jest poznanie rnorodnych mechanizmw majcych istotne znaczenie dla regulacji czynnoci poszczeglnych narzdw i caego organizmu. Rwnie niezwykle wanym jest zrozumienie znaczenia wykonywania proponowanego przez nas masau, wicze relaksacyjnych, czy wicze usprawniajcych motoryk ogln ciaa w poczeniu z wiczeniami usprawniajcymi motoryk narzdw mowy. Ponadto pamita naley o tym, e wiczenia usprawniajce powoduj uruchomienie mechanizmw i funkcji zastpczych. Wiemy, e wady budowy jzyka, warg, zgryzu czy podniebienia mikkiego uniemoliwiaj prawidow wymow. Istniej jednak due moliwoci wyrwnania nieprawidowoci w budowie aparatu mownego, a uzyskanie prawidowej artykulacji przy anomaliach anatomicznych uzalenione jest od sprawnoci warg, jzyka i dolnej szczki. Zaproponowane zestawy wicze pozwol na uzyskanie wyrwna kompensacyjnych, oczywicie jeli tym niedomaganiem anatomicznym nie towarzysz inne defekty, jak obnienie poziomu umysowego czy zanik suchu. Szczegln uwag naley

12 zwrci na to, e stan pobudzenia przenosi si z komrki czuciowej na komrk ruchow, ktra przesya bodziec do odpowiedniego minia. Pod wpywem tego bodca misie kurczy si albo rozkurcza, powodujc np. cofnicie jzyka lub jego rozlunienie. Zasygnalizowane tutaj problemy bdziemy starali si dokadniej pozna w dalszych naszych rozwaaniach na temat wykorzystania czekajcych, odpoczywajcych moliwoci mwienia. Naley ten potencja tkwicy w czowieku zmusi do dziaania. Mwienie jest bowiem d z i a a n i e m. Ten, kto mwi, oddziauje na suchacza, wpywa na wiadomo innych ludzi, a rwnoczenie wyraa wasne myli i uczucia. Mwienie zatem jest nie tylko zamierzonym, wiadomym oddziaywaniem na rozmwc, ale jest jednoczenie narzdziem ekspresji. Skoro mwienie jest narzdziem ekspresji, naley je wic zaliczy do zespou ruchw ekspresywnych, do ktrych naley take mimika i gestykulacja. Naleaoby wic zastanowi si nad ruchem, nad fizycznoci czowieka, nad jego ciaem, miniami, napiciem mini, nad tym, co otacza czowieka, co jest wok niego i w nim nad powietrzem i oddychaniem.

13

I.

Odprenie. Masa. Oddychanie

Problemy ycia codziennego konflikty z otaczajcym nas rodowiskiem wywouj bardzo czsto stany napi psychicznych i fizycznych, hamujc mechanizm oddychania, paraliujc nasze dziaania, ograniczajc nawet moliwoci mylenia. Musimy pozna w swoim organizmie miejsca, ktre staj si orodkami napi, ale rwnie rejony ciaa, w ktrych kryj si jakby potencjalne orodki energetyczne (Jerzy Grotowski mwi, e gest doni moe poczyna si w stopach). Naley zdoby umiejtno eliminowania napi, lecz take umiejtno harmonijnego przywracania zdolnoci do precyzyjnego i celowego posugiwania si napiciem odpowiednich mini. Zdobycie i wyksztacenie tych umiejtnoci w mwieniu odgrywa bardzo wan rol. Dowiadczalnie zostao stwierdzone, e rozlunienie napicia miniowego daje rwnie zmniejszenie napicia psychicznego. W tym celu medycyna posuguje si niekonwencjonaln technik r e l a k s a c j i, w ktrej chodzi o osignicie odprenia psychicznego przez rozlunienie mini. W relaksacji, ktra powinna m. in. uatwia nam pokonywanie napi w mwieniu, naley dy do spowodowania stanu uspokojenia, rozlunienia i odprenia. Nie moemy jednak poddawa minie zwiotczeniu, osabieniu i zupenemu zwolnieniu. Naszym zadaniem powinno by denie do uzyskania stanu gotowoci rozlunionego organizmu, zdolnego do

14 dziaania, a wic do mwienia. Jednym ze sposobw osignicia tej gotowoci organizmu moe sta si poczenie techniki relaksacyjnej z masaem. Masa jest zabiegiem leczniczym. Moe by zabiegiem usprawniajcym, ktremu poddaje si cae ciao lub okrelone jego czci. Moemy rcznie (ca doni, jej kantem, palcami lub opuszkami palcw) gaska, ugniata, rozciera, oklepywa i wstrzsa poszczeglnymi czciami ciaa. Dziaanie miejscowe masau polega na wywoaniu przekrwienia, na mechanicznym przesuniciu krwi i limfy (pynu ustrojowego poredniczcego w wymianie skadnikw midzy krwi i tkankami) do naczy pooonych gbiej, na pobudzeniu zakocze nerwowych skry i lecych gbiej tkanek. Masa polepsza krenie obwodowe, rozlunia minie i tkanki podskrne, wywiera wpyw na przywrcenie sprawnoci mini, m. in. mini oddechowych. To pozwoli nam na taki sposb regulowania ruchw mini, eby adnego z nich szczeglnie nie przeciy, ale te nie zwalnia od pracy innych mini jego kosztem. wiczenia relaksacyjne i dziaanie masau powinnimy wiadomie czy z czynnoci oddychania. Oddychanie to caoksztat procesw bezustannie zachodzcych w naszym organizmie zwizanych z pobieraniem tlenu ze rodowiska i wydalaniem kocowych produktw utleniania dwutlenku wgla i wody. O d d y c h a n i e - pobieranie powietrza. Powietrze stanowi orodek, w ktrym przebiegaj najwaniejsze procesy organizmw ywych. Dla ich przebiegu oprcz skadu chemicznego wane s parametry fizyczne powietrza temperatura

15 18-20 stopni i optymalna wilgotno 40-60%, stanowica tzw. sfer komfortu. Wymian gazw oddechowych midzy organizmem ywym i otaczajcym go rodowiskiem umoliwia zesp narzdw zwany ukadem oddechowym. Ukad ten u czowieka obejmuje puca oraz tzw. drogi oddechowe, do ktrych nale: jama nosowa, gardo, krta, tchawica oraz oskrzela. Aparat oddechowy suy czowiekowi do zaopatrywania organizmu w tlen. Peni on rwnie inn funkcj. Powietrze wydalane z puc zostaje przeksztacone w krtani i nasadzie na dwiki mowy. Oddychanie musi by do gbokie i moliwie jak najrwniejsze. Przede wszystkim nigdy jednak nie naley dopuszcza do cakowitego zuycia powietrza w pucach. Ponowny oddech musi by zaczerpnity, zanim zacznie brakowa mwicemu tchu. Puca powinny mie stale pewien zapas, pewn rezerw powietrzn. Mechanizm oddychania u czowieka polega na rytmicznych ruchach klatki piersiowej, powodujcych zmiany jej objtoci: zwikszenie, czyli wdech, i zmniejszenie, czyli wydech. Wdech odbywa si dziki pracy mini oddechowych, gwnie przepony i mini midzyebrowych zewntrznych. Normalnie wydech zachodzi biernie. Zasadnicz cech narzdw oddechowych jest dno do uzyskania moliwie duej powierzchni, przez ktr odbywa si wymiana gazw oddechowych. I sprawa moe najwaniejsza. Energia, ktra si wyzwala przy oddychaniu, jest uytkowana na funkcje yciowe ustroju. Rwnie na mwienie. Powietrze bowiem, wypywajce z puc, jest niezbdne do wywoania fali gosowej. Wprawia ono w drgania

16 znajdujce si w krtani wizada gosowe. Wibracje wizade gosowych pobudzaj do drga powietrze, ktre wypenia jamy lece ponad krtani (ustn, nosow, gardow). Na temat sposobw uzyskania doskonaego typu oddechu i udoskonalenia mechanizmw oddychania wyraono wiele, czsto sprzecznych ze sob pogldw. Zanim omwimy rne rodzaje oddychania, zaufajmy wasnej naturze i pozwlmy jak to okrela Jerzy Grotowski aby oddech sam si oddycha. Sprbujmy dy do tego, aby nasze ciao podjo wysiek zmierzajcy do o d b l o k o w a n i a o d d e c h u n a t u r a l n e g o. Dopiero wtedy bdzie mona zastanowi si nad najwaciwszym jego zuytkowaniem w mwieniu. 1. Napinamy jednoczenie minie poszczeglnych czci ciaa. Podkurczamy palce ng, napinamy uda, poladki, minie brzucha, klatki piersiowej, plecw, podnosimy ramiona, powieki zaciskamy, policzki i wargi napinamy. Nie oddychamy. Staramy si odczu prac tych mini i wyobrazi sobie, jak wyglda nasze ciao. 2. Rozluniamy si nagle, czc to rozlunienie z oddechem przez usta. Powietrze wchodzi w nas gboko a do koci miednicy. Odpoczywamy. Staramy si nie zwraca uwagi na rytm oddechu. 3. Staramy si droga autosugestii rozluni wszystkie minie zaczynajc od mini gowy, poprzez kark, szyj, ramiona, piersi, rce i nogi. Koncentrujc si na poszczeglnych czciach ciaa rozluniamy kolejno skr gowy, miejsca za uszami, czoo, powieki, policzki,

17 szczki, podniebienie, jzyk, wargi, podbrdek, szyj, kark, ramiona, plecy, minie klatki piersiowej, minie brzucha, poladki, uda, ydki, rce, stopy, palce rk i palce ng. 4. Oddychamy. Powietrze wchodzi w nas, w caego czowieka, a do miednicy, a do stp. Nie interesuje nas rytm oddychania. 5. Przecigamy si. Cigniemy praw do w gr, a lew stop w d, potem lew do w gr, a praw stop w d. Nastpnie obie rce cigniemy w gr, a obie stopy w d. Przecigamy si jeszcze raz w sposb, jaki nam jest najbardziej wygodny, ju jednak bardziej dynamiczny. Moemy ziewa. 6. Wszystkie te wiczenia wykonujemy oczywicie w pozycji lecej. Przewracamy si wolno, leniwie na brzuch. Powietrze wchodzi w nas, w brzuch, a do spojenia onowego. Odpoczywamy. Oddychamy w sposb najbardziej nam wygodny. Nie kontrolujemy procesu oddychania. Wykonujc te wiczenia przez odprenie miniowe dymy do odprenia psychicznego, do uyskania stanu poczucia sprawnoci, a wic gotowoci do dziaania. Zmierzamy do odruchowego rozlunienia rwnie gbiej znajdujcych si naczy i przewodw. wiczenia te nie mog jednak wywoa stanu sennoci, bezwadu, nie powinny stwarza czowieka-galarety. czy istoty przypominajcej porcj rozpuszczonych lodw.

18 Nie mona by cakowicie rozlunionym, poniewa, jeli si jest cakiem rozlunionym, jest si wyt szmatk. y to nie znaczy by napitym, ani tym bardziej rozlunionym, to jest proces (J. Grotowski). Zreszt denie do totalnego rozlunienia jest chyba wbrew naturze. Powinnimy bowiem pamita, e kady misie, nawet w spoczynku, wykazuje nie podlegajce naszej woli napicie tonus miniowy. Musimy uzyska pewien stopie rozlunienia, ale i pewien rodzaj mobilizacji miniowej, gwarantujcej byskawiczne i skuteczne wykonanie danych ruchw poszczeglnych czci ciaa. Pamitajmy, e nasze koci tworz ukad dwigni poruszajcych si w nastpstwie skurczw mini szkieletowych, a osi caego ciaa jest krgosup. ...Sens i serce sztuki dramatycznej s wnoszone przez ciao ludzkie zbudowane z krgosupa, systemu oddechowego, z mini ktrego wszystkie gesty s zalene od krgosupa, jeli s zamierzone jak mawia aktor, reyser i teoretyk teatru Jean Louis Barrault. Celem wicze. ktre teraz poznamy jest usprawnienie i nadanie gitkoci oraz elastycznoci krgosupowi. wiczenia to moe niewaciwe okrelenie, naley bowiem ostrzec przed dokonywaniem rwnego rodzaju wicze i manipulacji z krgosupem. Niewaciwe wiczenie prowadzi bowiem do zbytniego obcienia krgosupa lub uszkodzenia poszczeglnych krgw, z ktrych jest zbudowany. Zalenie od pooenia rozrniamy 7 krgw szyjnych, 12 piersiowych, 5 ldwiowych, 5 krgw krzyowych zrastajcych si w jedn ko krzyow i 4-5 szcztkowych krgw ogonowych (guzicznych),

19 tworzcych ko ogonow (guziczn). Krgi szyjne, piersiowe i ldwiowe s poczone ze sob stawami oraz krkami midzykrgowymi, pozwalajcymi na do znaczny zakres ruchw krgosupa. Gitko krgosupa i rozlunienie mini szkieletowych bdziemy si starali osign za pomoc masau. Tu naley przestrzec przed stosowanym czsto chodzeniem po plecach i ugniatania krgosupa stopami. Tego rodzaju zabiegi wydaj si by zupenie nieprzydatne dla potrzeb oddychania, a stosowane jako sposb uzyskania siy dwiku, dowodz nieznajomoci zagadnie wizanych z emisj gosu. Wykorzystujc dla naszych potrzeb sposoby wykonywania masau leczniczego i usprawniajcego, ktremu poddamy kolejno poszczeglne czci ciaa, bdziemy dyli do usunicia zmczenia miniowego, usunicia blokad miniowych i rozlunienia powstajcego bardzo czsto tzw. miniowego gorsetu krgosupa. Niektre z podanych wicze rozluniajcych mona wykonywa samodzielnie. Jednak przy oddziaywaniu na pewne czci naszego ciaa musimy odwoa si do pomocy masaysty bd osoby, ktra umie wykonywa ten rodzaj masau. Przypomnie naley, e zasad techniki masau jest wykonywanie ruchw od czci peryferyjnych ciaa ku rodkowi (kierunek ylny ku sercu). 1. Zaczynamy od delikatnego gaskania doni powierzchni caego ciaa (barki, plecy, rce, cz krzyowa, poladki, nogi). 2. Opuszkami palcw wymienione czci ciaa. lekko opukujemy wyej

20

3. Przystpujemy do masowania miejsc blokad miniowych, ktre pojawiaj si w trakcie mwienia lub ich istnienie odczuwamy po zakoczeniu tego procesu. Moe to by okolica karku i grzbietu, bardzo czsto cz ldwiowa czy krzyowa ciaa. Staramy si rozmasowa t cz ciaa przez gaskanie, opukiwanie i ugniatanie mini. 4. Lekko opuszkami palcw rozluniamy poszczeglne krgi z czci szyjnej, piersiowej, krzyowej i ogonowej. 5. Ca doni, delikatnie, mikko rozluniamy minie karku. 6. Ugniatamy (dorodkowo) minie tylnej czci ciaa, poczwszy od barkw a do stp (stopy bdziemy masowali oddzielnie) 7. Jeszcze raz delikatnie gadzimy doni ca powierzchni ciaa i opukujemy opuszkami palcw. Wolno, spokojnie, leniwie obracamy si na plecy. Nogi lekko rozsunite, rce w pewnej odlegoci od tuowia, donie skierowane ku ziemi. 8. Masujemy staw barkowy, ugniatamy minie klatki piersiowej w caej strefie do mostka. 9. Masujemy stawy rk )zaczynajc jak zawsze od prawej), donie, palce rk, jakby ogrzewamy do naszymi domi. Sprawdzamy, czy rozluniony jest staw

21 nadgarstkowy, unoszc i biernie opuszczajc palce, potem caa do. Nastpnie nasz rk unosimy przedrami i biernie opuszczamy kilkakrotnie. Unosimy caa rk podtrzymujc rami i luno opuszczamy kilkakrotnie. Podobnie postpujemy z drug rk. 10. W podobny sposb sprawdzamy rozlunienie obu koczyn dolnych, rozpoczynajc od stawu skokowego a koczc na stawie biodrowym. 11. Gaszczemy doni minie brzucha i ebrowe czci bocznej ciaa (zawsze dorodkowo). Moemy rwnie masowa przez ugniatanie minie brzucha ograniczajce jam brzuszn z przodu i z tyu. 12. Masujemy koci miednicy, stawy biodrowe i kolanowe. 13. Z pozycji lecej podcigamy nogi do takiej pozycji, aby stopy opieray si o podog lub materac. Masujemy minie ydek i podudzia przez wstrzsanie. 14. Wracamy do poprzedniej pozycji ciaa. Przystpujemy do masowania stp. Masujemy staw skokowy, wysklepienie stopy, cz podeszwow, wszystkie stawy palcw. Staramy si lekko wyciga palce, potem naszymi domi rozgrza ca stop, rozetrze j. 15. Doni gadzimy minie przedniej powierzchni ciaa, opuszkami palcw opukujemy poszczeglne grupy miniowe.

22

Przed przystpieniem do wykonywania nastpnych wicze powinnimy starannie umy rce. 16. Rozluniamy minie szyjne, obejmujc domi gow przesuwamy ja raz na prawo, raz na lewo powoli i rytmicznie. Domi podnosimy gow, trzymajc w doniach wolno opuszczamy. 17. Masujemy minie czoa dwoma palcami naszej prawej i lewej doni od rodka czoa ku skroniom, bardzo delikatnie na nie naciskajc. Przypominamy o rozlunieniu szczki dolnej. W tej grupie wicze odprajcych zmierzalimy do usunicia zmczenia miniowego i uzyskania przez organizm stanu gotowoci do dziaania. W dalszych naszych wiczeniach bdziemy si starali czy oddychanie z prac mini eber i wykorzystaniem elastycznoci krgosupa. W trakcie dotychczasowych dziaa naszego ciaa staralimy si uwiadomi sobie, ktre grupy mini rozluniamy. Teraz bdziemy uczyli si wiadomego kontrolowania zjawisk toczcych si w naszym organizmie. Wykorzystujc dotychczasowe dowiadczenia musimy uwiadomi sobie, e niepotrzebna praca zbdnych w danym ruchu mini zwiksza koszt energetyczny kadego wysiku i przyspiesza oraz nasila stan zmczenia. Zastanwmy si wic, ktre z zespow mini poddanych masaowi peni najwaniejsze funkcje w procesie oddychania. Minie szkieletowe s zbudowane z tkanki miniowej poprzecznie prkowanej, ktrej skurcze s zalene od

23 naszej woli. Cech tkanki miniowej jest kurczliwo, czyli dolno skracania si komrek pod wpywem impulsw przekazywanych przez ukad nerwowy. Nieomal kady ruch jest wynikiem skurczu nie jednego, ale wielu mini dziaajcych na dany ukad stawowy. Jednak kady misie ma pewne waciwe sobie kategorie ruchw, ktre wykonuje najczciej. Czynno kadego minia jest cile uzaleniona od ukadu nerwowego. Podnieta do skurczu minia dochodzi a porednictwem nerww ruchowych. Nale pamita o tym, e wszechstronne przystosowanie do warunkw yciowych znalazo u czowieka najwyszy wyraz w rozwoju orodkowego ukadu nerwowego. Wyszo poszczeglnych czci ciaa czowieka nad czciami ciaa mapy polega nie tyle na rnicach w budowie koci, staww, mini, ile na tym, e u czowieka liczne elementy ruchowe tych czci ciaa poddane s kontroli kory mzgowej, podczas gdy u naczelnych podlegaj orodkom niszego rzdu. Czowiek zdolny jest do pracy w i a d o m e j. Minie caego ustroju dziel si na minie gowy i szyi, minie tuowia i koczyn. Odkadajc poznanie szczeglnie interesujcego nas funkcjonowania mini gowy i szyi na pniej, zajmijmy si miniami tuowia, szczeglnie za miniami biorcymi udzia w oddychaniu. W czasie wykonywania masau zmierzalimy do zlikwidowania wzmoonego napicia tych grup miniowych. Nie bdziemy zajmowali si szczegowo ukadem miniowym. Chcemy tylko wykaza, e oddychanie jest procesem, ktry przebiega m. in. dziki pracy wielu mini, gotowych do wykonywania okrelonych zada. Wanie

24 wykorzystujc pewne techniki masau dylimy do rozlunienia i przywrcenia sprawnoci tym wanie miniom. Do grupy mini grzbietowych zaliczamy m. in.: - misie najszerszy grzbietu, ktry dziaajc pociga koczyn doln ku tyowi i obraca j do wewntrz, jest jednoczenie pomocniczym miniem oddechowym; - pod nim le minie zbate tylne * misie zbaty grzbietowy doczaszkowy, ktry przy skurczu pociga ebra z gr wspomagajc tym samym wdech, * misie zbaty doogonowy, przy skurczu cigajcy ebra w d, przez co wspomaga wydech, * po bokach krgosupa w odcinku szyjnym le minie pochye, zginajce krgosup i unoszce 1 i 2 ebro przy wdechu, * misie piersiowy wikszy i mniejszy dwigaj ebra ku grze i dziaaj jako minie pomocnicze wdechowe, * minie midzyebrowe zewntrzne s uwaane za pomocnicze minie wdechowe, unosz bowiem ebra, * misnie midzyebrowe wewntrzne s uwaane za pomocnicze misnie wydechowe, * misie poprzeczny klatki piersiowej jest pomocniczym miniem wydechowym. Musimy pamita o tym, e kady misie jest jednostk wieloczynnociow. Np. misie czworoboczny ldwi stanowi tyln cian brzuszn wypeniajc przestrze zawart midzy klatk piersiow a miednic. Jednostronny skurcz przegina tuw ku

25 swojej stronie. Misie ten moe rwnie wspomaga wydech. Natomiast misie poprzeczny brzucha jest gwnym skadnikiem toczni brzusznej, a ponadto jest wanym miniem wydechowym. Wszystkie zreszt minie brzucha tworz toczni brzuszn, ktra swymi skurczami przyczynia si do przesuwania treci pokarmowej wzdu jelit, dziaa przy wydalaniu moczu i kau, przy wymiotach i kaszlu, a u kobiet przy porodzie. Minie toczni brzusznej kurczc si uciskaj na trzewia, ktre podnoszc najwaniejszy z mini oddechowych p r z e p o n - powoduj wydech. Przepona oddziela jam piersiow od jamy brzusznej. Jest ona unerwiona przez nerw przepony odchodzcy od splotu karkowego. Przepona jest paskim, boniastym miniem o ksztacie kopuy czy dzwonu, tworzcym wysklepienie wcinite w obrb klatki piersiowej. W rodku przepony jest orodek cignisty, a na obwodzie s minie. Dolny brzeg przepony jest przyczepiony do mostka, eber i krgosupa. cz mostkowa przepony jest stosunkowo maa. Najwiksza jest cz ebrowa, przyczepiona do eber ograniczajcych dolny otwr klatki piersiowej. Najsilniejsza jest cz ldwiowa, rozpoczynajca si odnogami, przyczepiajcymi si na krgach ldwiowych (w czasie masau zwracalimy szczeglna uwag na t parti krgw). Cz ldwiowa jest najgrubsza. Moe dochodzi do 1 cm. Cz mostkowa i czci ebrowe s ciesze (w granicach 2-3 mm). Przez otwory w przeponie przechodz naczynia krwionone, nerwy oraz przeyk. Wrd mini oddechowych zwikszajcych pojemno klatki piersiowej przepona ma najwiksze znaczenie. Przy wdechu klatka piersiowa wydua si na

26 skutek obnienia si przepony oraz rozszerza przez uniesienie si eber. W czasie wydechu przepona unosi si, a ebra opadaj. Zmniejsza si wtedy pojemno klatki piersiowej. Powietrze w niej zawarte zostaje wypchnite na zewntrz. Praca przepony jest niezalena od naszej woli i nie jest kierowana nasz wiadomoci. Ruchw przepony nie odczuwamy, moemy jednak wiadomie wpywa na pogbienie, zwolnienie lub przyspieszenie oddychania, poniewa praca przepony uzaleniona jest od ruchw eber i misni brzucha. Pamitajmy jeszcze o tym, e ruchowy mechanizm oddechowy regulowany jest przez nadrzdn czynno orodkowego ukadu nerwowego (W. StlickaMydlarska, Zarys anatomii funkcjonalnej czowieka. PWN, Warszawa 1978). Z tego pobienego przegldu mini oddechowych wynika, e niemal kady ruch, a wic np. ruch eber jest wynikiem jednoczesnego dziaania wielu mini na dany ukad stawowy, a kady misie jest jednostka wieloczynnociow. Teraz moe wyraniej rozumiem y potrzeb wicze odprajcych i celowo masowania rnych, czsto odlegych od siebie grup miniowych. Efekt masau bdzie tym wikszy, im wikszy jest obszar dranienia, a zatem im wicej receptorw zostanie pobudzonych, a stan pobudzenia w orodku odbiorczym kory mzgowej dla masowanego obszaru ciaa zwiksza stopniowo jej sprawno. Pobudzenie to rozprzestrzenia si powoli na ca kor mzgow, co stwarza warunki dla lepszej sprawnoci innych tkanek i narzdw. Wspczesne pogldy na bardzo zoony mechanizm dziaania masau podkrelaj, e bodce

27 lokalne dziaajce poprzez ukad nerwowy na drodze odruchw i czynnoci koordynacyjnej kory mzgowej mog wpywa na wszystkie narzdy i ukady naszego organizmu. (Zygmunt Prochowicz, Podstawy masau leczniczego. PZWL, Warszawa 1991). Bardziej wiadomi pracy mini wrmy do spraw zwizanych z oddychaniem. Niech to bdzie prba poszukiwania najwygodniejszego sposobu oddychania naszego ciaa. Przy wykonywaniu postawionych tu zada uywajmy okrele wchaniamy powietrze, powietrze wchodzi, powietrze jest wchaniane przez mnie, a nie sw wcigamy powietrze. Tego rodzaju okrelenie powoduje gone branie powietrza, niewskazane w mwieniu. Sprawdmy, czy tak jest naprawd i zlikwidujmy ju na pocztku naszej pracy ten zbdny efekt akustyczny. Przy oddychaniu miejmy uczucie lekkoci, wygody, pewnoci siebie, jakbymy si znajdowali na ce czy na play, po wyjciu z odprajcej kpieli, peni chci wchaniania orzewiajcego, czystego powietrza. peni chci y c i a. 1. Leymy na plecach, powietrze wchodzi w nas a do koci miednicy, do spojenia onowego. Zwijamy si bardzo wolno w embrion lecy na boku, jednoczenie rwnomiernie wydychajc powietrze. Zwinici w embrion nie oddychamy. Wracamy do pozycji wyjciowej bardzo szybko nagle, gboko wchaniajc powietrze. Odpoczywamy swoim wasnym rytmem oddechowym. Ten moment zaczerpnicia powietrza powinien by bardzo organiczny, wynikajcy z potrzeby

28 oddychania, powinien by radosny i n a s z! To jest bardzo wany mement w procesie oddychania. Powinnimy mie jeszcze tylko wiadomo pobrania powietrza ustami jak w umiechu i ch, aby powietrze weszo w caego czowieka. 2. Gboki wdech. Zatrzymujemy powietrze, wolny wydech. Odpoczywamy, oddychamy wolno, swobodnie. 3. Kadziemy si na brzuchu, rce zgite, twarz na prawej rce, nogi rozwarte, oddychamy swobodnie. Powietrze powinno wchodzi w jam brzuszn powodujc jakby lekkie unoszenie si ciaa. 4. Leymy wygodnie na plecach. Powietrze wchodzi w nas, wydychamy je z jednoczesnym przewrotem na brzuch. Teraz wdech w leeniu na brzuchu, a nastpnie wydech poczony z przewrotem na z powrotem plecy, do pozycji wyjciowej. 5. Z leenia na brzuchu, zbieramy nasze ciao do pozycji klku podpartego. Donie spoczywaj teraz na pododze. Robimy koci grzbiet poczony z wdechem powietrza przy ruchu w gr. Swobodny koci opad poczony z wydechem. 6. Leymy na plecach, powietrze wchodzi gboko powodujc, e brzuch ronie jak balon. Wydech brzuch opada. 7. Leymy na plecach, powietrze wchodzi bardzo wolno, rozsuwajc ebra na boki; rwnie wolny wydech.

29

8. Powtarzamy to samo wiczenie, ale tym razem wdech jest lekki, szybki. Przez chwil zatrzymujemy powietrze. Wydech jest swobodny i bardzo wolny. 9. Lec na plecach oddychamy swobodnie, czujc i wyobraajc sobie ruch naszych eber. 10. Wdech powietrze wchodzi w brzuch a do miednicy. Zamykamy usta. Wcigamy brzuch, rozsuwajc ebra na boki. W tym ukadzie przez chwil zatrzymujemy powietrze. Dugi, wolny wydech. 11. Leymy na plecach, jedn rk kadziemy na grnej czci klatki piersiowej. Oddychamy tak, aby ta cz klatki piersiowej i ramiona unosiy si do gry. Moemy spotka si rwnie z takim sposobem oddychania. jest ono niestety do ograniczone, gdy uywa si wtedy tylko grnej czci puc, a nie caoci, ktra moe pomieci wicej powietrza. Po wykonanych uprzednio wiczeniach ten rodzaj oddychania okazuje si niewygodny. Dylimy przecie do napenienia organizmu powietrzem. To oddychanie powodujce unoszenie ramion w gr (szczeglnie widoczne w pozycji stojcej) nie stwarza moliwoci oddechu pogbionego. Tylko takie oddychanie, w ktrym uczestnicz wszystkie czci puc uwaane jest za najkorzystniejsze dla organizmu, najbardziej higieniczne i wydajne. Starajmy si wic likwidowa ten grny, szczytowy sposb oddychania, zupenie nieprzydatny dla potrzeb

30 mwienia. Dla zrozumienia rnicy w sposobach oddychania wykonujemy dwa wiczenia zmierzajce do pogbienia oddechu. 12. Leymy na plecach. Jedna do spoczywa na brzuchu w dolnej czci klatki piersiowej, druga na grnej jej czci. Przepona przesuwajc si przy wdechu do dou wywiera nacisk na brzuch, ktry si uwypukla (rka leca na brzuchu winna si unosi, a leca na piersiach porusza si w znacznie mniejszym stopniu). Przy wdechu przepona unosi si, a brzuch opada. 13. Powtrzmy to wiczenie z jedn rk na piersi, a drug obejmujc dolne ebra, ktre przy wdechu powinny si rozsuwa. Ruchy eber, tak jak we wszystkich poprzednich wiczeniach wykonujemy bardzo delikatnie, swobodnie i bez uycia siy. W czasie wydechu nie naley pozbywa si do koca wszystkiego powietrza. Pewna jego cz powinna pozosta w pucach. Szczyty klatki piersiowej nie powinny bra udziau w tym oddychaniu. Proponowane tu wiczenia mona wykonywa w rnych pozycjach: lecej, siedzcej i stojcej, poniewa w rozmaitych pooeniach ciaa i jego dziaaniach oddech jest rny. Pamitajmy, e pocigle jeszcze powinna by prba poszukiwania najwygodniejszego dla nas sposobu oddychania. Pniej, kiedy zaczniemy mwi, dziaa (mwienie jest dziaaniem), wtedy nasz cay organizm zacznie sam oddycha.

31 Wykonajmy wic jeszcze kilka wicze w pozycji siedzcej i stojcej. 14. W pozycji siedzcej wchaniamy gboko powietrze, wydychamy je rwnoczenie z pochyleniem gowy do klatki piersiowej i wtuleniem jej w ramiona. Przez chwil nie oddychamy. Jakby pocigani gumk przyczepion do pierwszego krgu szyjnego, prostujc krgosup, rwnoczenie z wdechem wracamy do pozycji wyjciowej. 15. Siadamy z lekko rozchylonymi nogami. Oddychamy moliwie gboko z rwnoczesnym ruchem eber. Pochylamy gow i tuw rwnomiernie, wolno wydychajc powietrze. Przez chwil nie oddychamy. Czujemy potrzeb zaczerpnicia powietrza, wchaniamy je wraz z prostowaniem krgosupa jak poprzednio. 16. Stoimy. Pochylamy tuw do przodu, rce swobodnie zwisaj, oddychamy rwnym rytmem, nastpnie przy prostowaniu krgosupa wdychamy powietrze, a potem powoli, powtarzajc skon, wydychamy powietrze. Wszystko to dzieje si w bardzo wolnym tempie, w poczuciu uspokojenia naszego organizmu. 17.Stoimy. Oddech, skon do ziemi, rce i gowa swobodnie opadaj ku pododze. Jednoczenie z tym ruchem wyparskujemy powietrze. Powrt do pozycji pionowej ze swobodnym wdechem powietrza. 18. Powietrze wchodzi ustami i ustami je wydychamy (cigle pamitamy o rwnoczesnej pracy eber).

32

19. Powietrze wchodzi przez nos, wydychamy je ustami. 20.Wchaniamy powietrze ustami, wydychamy je nosem. 21. Powietrze wchodzi przez praw dziurk nosa, zatykamy wtedy lew palcem. Wypuszczamy powietrze lew, zatykajc praw. To samo wiczenie w pozycji lecej (na plecach). 22. Nadal stoimy. Opieramy donie na ebrach, kciuki z tyy na plecach, jakby stamtd wanie rozpoczyna si oddech. Przy wdechu dolne ebra rozchodz si od tyu na boki. Wolny, gboki wydech. 23. To samo wiczenie, ale wdech krtki i szybki, natomiast wydech dugi i wolny. 24. Oddychamy. Wydychamy powietrze midzy doln warg a grnymi zbami, robic pauzy co trzy sekundy. W czasie pauzy nie wdychamy nowego powietrza. 25. Wchodzi w nas powietrze lekko, gboko. Wydychamy je na do ciepe, ogrzewajc przy tym podniebienie. 26. Powtrzymy to dziaanie, ale tym razem przy wydechu rozgrzewamy ciepym powietrzem zamarznit szyb. Wchaniamy powietrze i rozgrzewamy coraz wiksz jej powierzchni. Zwrmy uwag na to, jak wielkie s nasze moliwoci oddechu i jego dziaania.

33 27. Przy skonie na ugitych nogach rozhutajmy lekko rce, poczujmy wowato krgosupa, jego wielk elastyczno. Oddychajmy wasnym rytmem, niezalenym od poruszajcych si rk. Prostujemy krgosup poczynajc od krgw szyjnych. 28. Po zupenym uspokojeniu stojc wykonujemy skon, wci oddychajc swobodnie. W skonie, obejmujc klatk piersiow i boki ciaa w ukadzie jedna rka pod drug, pozwalamy, aby w nasze ciao weszo powietrze, przez uda, ydki, a do stp, do palcw ng. Prostujemy krgosup, otwieramy rce, prostujemy palce. Jednoczenie wypuszczamy powietrze przez szczelin midzy grn warg a dolnymi zbami. Powietrze to wychodzi od naszych stp, jakby od korzeni drzewa. Czujemy odprenie i rado. Szczki rozluniaj si, powietrze wypywa ju teraz nie wsk szczelin, ale caym czowiekiem. Powinnimy odczuwa ch powtrzenia tego dziaania. Moliwoci wyduenia fazy wydechowej s coraz wiksze, a przecie nie zmuszamy si do adnej kontroli naszego oddechu w tym dziaaniu. Oddech wyduy si, bo jest sterowany impulsami. Oddycha sam nasz organizm. Oddech nie jest czynnoci mechaniczn. W powietrzu zawarta jest moc niezbdna do ycia, do aktywnego dziaania. Oddycha znaczy odczuwa. Nie oddychajc gboko tumimy niektre nasze uczucia. Gdy jestemy odpreni i swobodni nasz oddech jest spokojny. W stanie silnej emocji oddech staje si szybki i gwatowny. W stanach lekowych czsto wstrzymujemy oddech. Stan napicia powoduje, e oddech staje si

34 pytki. Gbokie oddychanie angauje cae ciao. Nie wszystkie jego czci zaangaowane s rwnie aktywnie, ale na kad wpywaj fale oddechowe przechodzce przez ciao. Gbokie oddychanie angauje doln cz jamy brzusznej. Obszar ten oywia si. Powietrze wprawdzie nigdy nie dostaje si do jamy brzusznej, niemniej podczas gbokiego oddychania rozszerzenie dolnej czci jamy brzusznej pozwala pucom atwiej i peniej rozszerza si ku doowi. Bardzo czsto wiczenia oddechowe czy si z wiczeniami gimnastycznymi, z nakazem wykonywania ruchw rk i tuowia. Prowadzcy tego rodzaju zajcia uwaaj, e w ten wanie sposb oddychanie pogbia si, zwiksza si pojemno puc i rne ich partie bior udzia w czynnoci oddychania. To dobrze, e jednoczenie pracuj rne czci ciaa, ale takie prby, wanie w wiczeniach oddechowych, naley podejmowa bardzo ostronie, bowiem prowadzone nieumiejtnie mog tylko wzmaga napicia i wywoywa skutek niepodany. Poznamy jeszcze czenie rnego rodzaju zada. Uzasadnimy wtedy konieczno podjcia tego rodzaju wicze. Moe na tym etapie poznawania tajnikw funkcjonowania naszego ciaa podjcie pewnych dziaa w ruchu, dziaa powodowanych okrelonymi impulsami, bdzie bardziej wskazane. czenie wicze oddechowych z gimnastyk dla procesu oddychania ma znaczenie m i n i m a l n e albo a d n e. W wiczeniach naszych staralimy si pozna rne sposoby oddychania, rne jego rodzaje, kady z przewag innego toru przepywu powietrza. Sprbujmy

35 teraz wyraniej okreli, jakie to byy typy oddychania. Chcielimy, eby powietrze wchodzio, rozsuwajc klatk piersiow, czasem, eby dotaro do najniszej czci brzucha. Pokazalimy sposb oddychania szczytowego z unoszcymi si ramionami, proponowalimy te sposb oddychania z wchodzeniem powietrza jakby w caego czowieka. W literaturze powiconej tym zagadnieniom najczciej spotykamy si z opisami nastpujcych rodzajw oddychania: a) oddychanie grne, czyli grno-ebrowe, obojczykowe, szczytowe; oddychanie to, jak rwnie oddychanie z wysuwaniem klatki piersiowej do przodu, uwaa si za niekorzystne dla emisji gosu, b) oddychanie rodkowe, czyli rodkowoebrowe, piersiowo-plecowe, boczne, c) dolne, czyli dolno-ebrowe, brzusznoprzeponowe, ktre uwaa si za najgbsze i najsilniejsze; ten typ oddychania polega na udziale przede wszystkim dolnych eber, ktre rozszerzaj klatk piersiow na boki i przyczyniaj si do wydatnego obnienia przepony podczas gbokiego wdechu. W czasie wdechu przepona przesuwa si wic ku doowi i spaszcza, obniajc si do szstego lub sidmego ebra. Po wdechu nastpuje wydech, minie wydechowe si napinaj, minie wdechowe natomiast rozkurczaj, klatka piersiowa zmniejsza swoj objto, ebra wracaj do swojego pierwotnego pooenia i dziki temu dziaaniu oraz elastycznoci puc, powietrze jest wydychane.

36 Wszyscy autorzy podrcznikw dotyczcych usprawniania narzdw mwienia zgodni s co do jednego, e w procesie oddychania zachodz mieszane jego formy. W czasie spoczynku wdech jest prawie rwny wydechowi. Tak wdech jak i wydech odbywaj si przez nos. W czasie mwienia lub piewania wdech jest szybki i gboki, dokonywany zawsze przez usta (krtsza droga), wydech dugi, rwnomierny, przez usta, czasem zalenie od potrzeb, przez usta i nos. Wanie w mwieniu i piewie oddech statyczny zmieni si w oddech dynamiczny, zmieni si jego rytm i gboko, wany stanie si jak najszybszy oddech i jak najpowolniejszy wydech. Poznamy sposb oddychania okrelany p o d p a r c i e m o d d e c h o w y m (appoggio), speniajcy wan rol w piewie i mwieniu scenicznym. Bdziemy take poszukiwali miejsc, rde dwiku w naszym ciele, zastanowimy si nad najkorzystniejszym sposobem jego emitowania, ale w duej mierze zalee bdzie to od sprawnoci ruchowej narzdw mowy: szczki dolnej, warg, jzyka i podniebienia mikkiego. Poznamy nowe wiczenia usprawniajce. Wanie, dlaczego my te wiczenia wykonujemy? ...wielu aktorom ciao nie daje poczucia bezpieczestwa (Jerzy Grotowski). Poznanie moliwoci dziaania poszczeglnych czci naszego ciaa ma to bezpieczestwo zapewni. Do tego zmierzamy w ukadzie wicze. W proponowanej kolejnoci i sposobie ich wykonania wyraa si denie poznania naszych umiejtnoci, zdobycie wiadomoci bezpieczestwa. Zanim wic wiadomie powiemy ze

37 sob sprawy oddechu, emitowania dwiku i artykulacji, poznajmy opis budowy i dziaanie narzdw mowy.

II.

wiczenia usprawniajce motoryk narzdw mowy

IIa. wiczenia szczki dolnej, warg, jzyka i podniebienia mikkiego

M o t o r y k a ruchy ciaa (jako caoci) i poszczeglnych jego czci, ukadw i narzdw (np. narzdw artykulacyjnych). Szczki Szczki s to koci czaszki, ktre obudowuj w znacznej czci jam ustn. Szczka grna jest nieruchoma, natomiast szczka dolna, u c h w a, jest jedyn ruchom koci czaszki. W uchwie rozrnia si trzon (odcinek, na ktrym osadzone s zby) przechodzcy w gazie. Gazie kocz si wyrostkami. Jeden z nich, wyrostek stawowy, tworzy staw uchwowy z koci skroniow. Gazie stanowi miejsce przyczepu mini unoszcych uchw m. in. wacza i minia skroniowego. Stawy skroniowo-uchwowe umoliwiaj ruchy obniania i unoszenia, wysuwania i cofania uchwy oraz ruchy ucia. Wzajemny stosunek uchwy do szczki grnej (w stanie biernym) nazywamy z g r y z e m. W prawidowym ustawieniu przednie

38 grne zby pokrywaj zby dolne na przestrzeni jednej trzeciej czci wysokoci koron, natomiast pierwsze zby trzonowe dolne stykaj si z pierwszymi zbami trzonowymi grnymi w ten sposb, e dolny zb trzonowy jest nieznacznie przesunity do przodu w stosunku do zba trzonowego grnego. Przy przesuniciu dolnego uku zbowego ku tyowi powstaje tyozgryz, przy przesuniciu go do przodu przodozgryz, a przy bocznym nieco ustawieniu uchwy zgryz krzyowy i wreszcie przy niedomykaniu ukw zbowych zgryz otwarty. Leczeniem tych nieprawidowoci zgryzu zajmuje si ortodoncja. Nieprawidowe ksztatowanie si koca pociga za sob znieksztacenia narzdw ucia. Dotyczy to gwnie znieksztace odcinka piersiowego krgosupa. . Skrzywienie krgosupa w odcinku piersiowym powoduje nieprawidow czynno mini grzbietu, szyi oraz twarzy. Moe to prowadzi do przodozgryzu, tyozgryzu lub przemieszcze bocznych uchwy. Powody znieksztace narzdw ucia mog by rne. Np. przy grze na skrzypcach zbyt silny ucisk instrumentu na dolny brzeg uchwy po stronie lewej moe spowodowa przemieszczenie oraz zgryz krzyowy boczny. Naley jeszcze zwrci uwag na nieprawidow funkcj poykania. Moemy rozrni dwa sposoby: niemowlcy i poniemowlcy. Niemowlcy polega na przeykaniu przy rozwartych szczkach, z jzykiem wsunitym midzy waki dzisowe. Ten sposb poykania powinien znikn w miar rozwoju dziecka.

39 Przetrwae, czyli przeduane poza waciwy okres niemowlce poykanie powoduje nieprawidowoci zgryzowe. Przyczyn tego moe by m. in. zbyt dugie karmienie poywieniem papkowatym, jedzenie z penymi ustami, picie duymi ykami pynw. Ta zaburzona funkcja poykania moe wywoa zgryz otwarty w odcinku przednim i powodowa zaburzenie rwnowagi i siy mini zewntrz- i wewntrzustnych. Napicie i sia mini otaczajcych szczki, sposb poykania i wymowa s ze sob powizane. Czsto przetrwaemu niemowlcemu sposobowi poykania towarzysz zmiana miejsc artykulacji. wiczenia usprawniajce prac uchwy zacznijmy od prby zlikwidowania zaburzonego sposobu poykania. 1. Szklank napoju, ktry nam smakuje (sok owocowy, lekko osodzona herbata), wypijamy dwa, trzy razy dziennie. Opieramy jzyk na twardej czci podniebienia i maymi ykami pijemy napj nie odrywajc jzyka od podniebienia. Pijc, sprawdzamy w lusterku, czy poykanie odbywa si bez napinania mini warg, szyi i mini mimicznych twarzy. 2. Opuszkami palcw masujemy dokadnie, wolno, dugo staw skroniowo-uchwowy. Wykonywanie tego wiczenia wymaga idealnych warunkw higienicznych. Twarz musi by umyta, rce idealnie czyste. Jeli warunki te nie s spenione, wiczenia nie naley wykonywa!!!

40 Wszystkie proponowane w tej czci wiczenia naley powtarza systematycznie, np. trzy razy dziennie. Kade wiczenie powinno by wykonywane dokadnie i powtrzone 3 5 razy. Naley obserwowa narzdy mowy w lusterku. Tempo wicze pocztkowo wolne, nastpnie coraz szybsze. Naley wyranie zaznaczy poszczeglne fazy wykonywanego wiczenia (np. fazy ruchw dolnej szczki). 3. Wykonywa ruchy ucia z rwnoczesnymi ruchami warg, policzkw i jzyka. 4. Przy zamknitych wargach opuci i unie do gry doln szczk. 5. Dolnymi zbami chwyci grn warg. 6. Podsuwa doln warg pod grne zby. 7. Wolno opuszcza i unosi do gry doln szczk. Jzyk spoczywa na dnie jamy ustnej. Wargi nie wykonuj adnych ruchw. 8. Wykonujemy to samo wiczenie, ale uchwa przy opuszczaniu jakby rozcigaa gum. Przy powrocie uchwy zwalniamy napicie rozciganej gumy. 9. Opuszczamy i unosimy doln szczk do gry, ale w trzech fazach: umiarkowane opuszczenie, pogbienie rozwarcia i powrt do pozycji spoczynkowej.

41 10. Wykona to samo wiczenie, ale w czterech fazach: umiarkowane opuszczenie uchwy, silne pogbienie rozwarcia, powrt do umiarkowanego opuszczenia, a nastpnie do pozycji spoczynkowej. 11. Przesun doln szczk w prawo, powrt do pozycji rodkowej, przesun w lewo, powrt do pozycji rodkowej; wargi rozchylone. 12. Wykona to samo wiczenie z zamknitymi wargami. 13. Przesun szczk doln w prawo, powrt do pozycji rodkowej, ruch szczki do przodu, powrt do pozycji rodkowej, przesunicie w lewo, powrt do pozycji rodkowej; wargi rozchylone. 14. Wykona to samo wiczenie z wargami zamknitymi. 15. Przesun doln szczk w praw stron, a nastpnie w lew bez zaznaczania pozycji rodkowej; wargi rozchylone. 16. Wykona to samo wiczenie z zamknitymi wargami. 17. Przy rozchylonych wargach wykona ruch dolnej szczki do przodu. W tej pozycji trzyma szczk przez 30 sek. spokojnie oddychajc; wrci do pozycji biernej, spoczynkowej. 18. Opuszczamy uchw i unosimy do gry jakby przegryzajc twarde jabko. Przegryzamy je trzema ruchami szczki.

42

Wargi Wargi s fadami stanowicymi przeduenie policzkw. Ograniczaj wejcie do jamy ustnej. Mog zaokrgla si, wysuwa do przodu i cofa. Kiedy kciki ust cofaj si, wargi spaszczaj si i przywieraj do ukw zbowych (ukad ten odgrywa wan rol w artykulacji niektrych gosek). Dolna warga zalena od ruchw dolnej szczki moe wraz z ni opuszcza si lub unosi do gry. Ta rnorodno ruchw warg, ich sprawno powinny decydowa o wyrazistoci mwienia. Wargi s przedueniem policzkw. Usprawniajc ich prac, usprawniamy jednoczenie minie mimiczne twarzy. O ruchach warg decyduje wiele mini twarzy. Najwaniejsz rol spenia misie o k r n y tzw. zwieracz ust, ktry pociga wargi i wysuwa je ku przodowi. Pozostae minie speniaj rnorodne funkcje, np.: m i n i e w a r g i g r n e j: - dwa minie czworoktne pooone symetrycznie po obu stronach rowka nad warg grn unosz warg ku grze, - dwa dwigacze kta ust podnosz kty ust ku grze, - dwa minie jarzmowe pocigaj kty ust ku grze i w bok, - dwa minie policzkowe lece pod jarzmowymi pocigaj kty ust ku tyowi; m i n i e w a r g i d o l n e j: - pojedynczy misie wargi dolnej mentalis opuszcza doln warg,

43 - dwa minie czworoktne wargi dolnej rwnie opuszczaj warg doln, - dwa minie trjktne wargi dolnej opuszczaj kty ust. wiczenia warg powinny by pomocne nie tylko w usprawnianiu artykulacji, ale rwnie wykonywanie ich moe stwarza moliwo wyrwnania pewnych nieprawidowoci anatomicznych (np. asymetria warg). 1. Przy cofnitych kcikach ust otwiera i zamyka usta. 2. Wsysa powietrze przy napitych i zacinitych wargach. 3. Zamkn usta, przesun je w lew, a potem w praw stron. 4. Wykona to samo wiczenie z wargami mocno cignitymi do przodu. 5. cignitymi jak przy gwizdaniu wargami wykonywa ruch okrny. 6. cign wargi mocno do przodu, opuci silnie doln szczk; wykonywa to wiczenie coraz szybciej. 7. cign wargi mocno do przodu, spaszczy je cofajc kciki ust. Zby zblione ukad spoczynkowy. 8. Dmucha przez zczone, lekko wysunite do przodu wargi; cmoka; parska.

44 9. Szczki zwarte; rozciga wargi tak, aby zby byy widoczne. 10. Szczki zwarte, cofamy na zmian kciki ust. 11. Szczki zwarte, unosimy na zmian kciki ust lekko do gry. 12. Opuci doln szczk, wcign wargi do rodka jamy ustnej; wrci do ukadu spoczynkowego. 13. cign wargi jak przy gwizdaniu, nastpnie spaszczajc wcign je midzy zby; wrci do ukadu neutralnego. 14. Ssa gr warg, a potem doln. 15. Doln warg wprowadzi midzy grne zby a grn warg. 16. Grn warg nakry doln warg, doln grn. 17. Nabra powietrza pod przemieci je pod doln. grn warg, potem

18. Nabra powietrza pod grn warg, pulsowa nim, rozcigajc przestrze pod nosem. 19. Nagryza grn warg, nagryza doln warg. 20. Nagryza grn warg raz z lewej, raz z prawej strony.

45

21. Jzykiem wypycha mocno miejsce pod praw dziurk nosa, a nastpnie pod lew. 22. cign wargi mocno do przodu, w tym ukadzie lekko je rozchyla i zamyka (tzw. karp). 23. cign wargi mocno do przodu, w tym ukadzie lekko je rozchyli, zamkn, wrci do neutralnego ukadu warg, cofn kciki ust, pokazujc grne i dolne zby. 24. Wysun wargi do przodu, pokaza zby. Wrci do ukadu neutralnego. 25. Nad policzki, zwolni napicie. 26. Nad policzki, wcign je midzy zby, wrci do ukadu neutralnego. 27. Przez wycignite do przodu wargi wypuszczamy powietrze, silnie dmuchajc na miejsce lece wprost, ale bardzo odlege. 28. Wycignitymi do przodu wargami pijemy jakby spywajc z gry po skale wod. Ruchy warg bardzo szybkie. Jzyk Jzyk jest narzdziem smaku umieszczonym na dnie jamy ustnej. Spenia rwnie inne zadania. Jest narzdem czucia temperatury, blu, dotyku,

46 pomocniczym narzdem ucia, poykania, ssania, a take narzdem mowy. Moe zmienia swj ksztat, posiada du elastyczno i sprysto, zbudowany jest z mini poprzecznie prkowanych, ktrych skurcze w peni zalene s od naszej woli. rodkiem jzyka biegnie rowek jzykowy widoczny na caej dugoci jzyka. Pod spodem jzyka znajduje si wdzideko. czy ono ruchom cz jzyka z okolic podjzykow. W masie jzyka wyrniamy nasad, trzon oraz koniuszek. Grna powierzchnia jzyka nazywana jest grzbietem. Jzyk zbudowany jest z omiu par mini uoonych symetrycznie po obu stronach przegrody jzykowej (jest to tkanka czna biegnca przez rodek jzyka). Cztery pary maj po jednym przyczepie poza jzykiem. Nosz one nazw mini zewntrznych. Cztery pary mini zaczynajcych si i koczcych w samym jzyku nosz nazw mini wewntrznych. Minie zewntrzne maj przyczepy na uchwie, koci gnykowej i u podstawy czaszki. Speniaj one rne funkcje. Skurcze jednych z nich obniaj grzbiet jzyka i przesuwaj mas jzyka do przodu, inne przesuwaj jzyk ku tyowi, uwypuklaj tyln cz jego grzbietu, jeszcze inne cz jzyk z podniebieniem. Minie wewntrzne lece w samej masie jzyka przeplataj si z miniami zewntrznymi w paszczynie podunej, poprzecznej i pionowej, co pozwala na dowoln zmian ksztatu i wykonywanie wielu rnorodnych ruchw. Nasada jzyka poczona jest z nagoni. Nagonia jest chrzstk o ksztacie zblionym do licia i w chwili poykania zakrywa wejcie do krtani. Jej pooenie zalene jest od ruchw jzyka. Ruchy wszystkich mini jzyka decyduj o

47 precyzji ukadw jzyka przy artykulacji poszczeglnych gosek. W pniejszym okresie wykonywania wicze naley zwrci uwag na szybko ruchw jzyka. 1. Otworzy szeroko usta, wysun wski jzyk mocno do przodu, cofn w gb jamy ustnej, zamkn usta. Jzyk wraca do pozycji spoczynkowej. 2. Otworzy szeroko usta, wysun mocno jzyk wski do przodu, zawin w gb jamy ustnej, zamkn usta. Jzyk wraca do pozycji spoczynkowej. 3. Nagryza czubek jzyka. 4. Wysuwa i cofa jzyk przez zwarte eby. Przeciskajc jzyk midzy zbami, masujemy jego minie. 5. Przy szeroko otwartych ustach szybko rusza czubkiem jzyka za dolnymi zbami, za grnymi, na waku dzisowym dolnym i grnym (w przestrzeni midzy kami). 6. Otworzy szeroko usta, unie jzyk za grne zby i cofa w gb cigle masujc podniebienie. 7. Opuci doln szczk (maksymalnie jak mona), dotyka kolejno do grnej wargi i dolnej, schowa jzyk, zamkn usta. 8. Wykona to samo wiczenie dotykajc czubkiem jzyka miejsc za dolnymi i grnymi zbami.

48

9. To samo wiczenie dotykajc czubkiem jzyka miejsc za dolnymi zbami a nastpnie waka dzisowego za grnymi zbami. 10. Opuci swobodnie szczk, dotyka czubkiem jzyka miejsc za dolnymi zbami, a nastpnie miejsca, w ktrym koczy si podniebienie twarde, a zaczyna mikkie. 11. Opuci doln szczk, dotyka kolejno czubkiem jzyka: za dolnymi zbami, za grnymi, za dolnymi i do waka dzisowego. 12. Otworzy lekko usta, unie jzyk do waka dzisowego. Docisn. To samo wiczenie przy zamknitych ustach. 13. Przesuwa jzyk wok szeroko otwartych ust, tzn. oblizywa doln i grn warg. 14. Czubkiem jzyka oblizywa wargi podczas coraz szerszego ich otwierania. 15. Przy zamknitych ustach czubkiem jzyka wykonywa po wewntrznej stronie warg ruchy okrne. 16. Przy zamknitych ustach czubkiem jzyka wykonywa po zewntrznej stronie zbw (w odcinku midzy siekaczami) ruchy okrne w prawo i w lewo; to samo po wewntrznej stronie zbw.

49 17. Uoy jzyk rozluniony za dolnymi zbami, a nastpnie cofn w gb jamy ustnej. 18. Uoy rozluniony jzyk za dolnymi zbami i podwin go w d, w gb. 19. Otworzy usta, dotkn czubkiem jzyka do grnej wargi, cofn jzyk do pozycji spoczynkowej. Nastpnie szeroki jzyk zbliy do grnej wargi, cofn jzyk, zamkn usta. 20. Otworzy usta, wysun szeroki jzyk w kierunku brody i unosi zwony w kierunku nosa. 21. Jzyk wysun do przodu, zwin w rulonik, i dmucha. 22. Prbowa przekrci jzyk o 180 stopni; zbami nagryza boki jzyka. 23. Przy otwartych ustach czubkiem jzyka dotyka raz prawego, raz lewego kcika ust. 24. Opuci doln szczk, wysunity jzyk przesuwa w paszczynie poziomej od jednego kcika ust do drugiego. 25. Otworzy usta, czubkiem jzyka przesuwa po brzegu grnych zbw. 26. Czubkiem jzyka wolno przesuwa po granicy grnych zbw i dzise.

50

27. Opuci doln szczk i pooy swobodnie jzyk na dolnej wardze spaszczony i rozszerzony tak, aby jego boki dotykay kcikw warg. Z tego ukadu, nie odrywajc czubka jzyka od wargi, przej do zwenia jzyka (grot). 28. Otworzy usta, unie czubek jzyka do waka dzisowego za grnymi zbami (boki jzyka znajduj si na granicy grnych zbw i dzise. 29. Przy zamknitych ustach pooy brzegi jzyka na granicy grnych zbw i dzise. Utrzymujc ten ukad opuszcza i podnosi doln szczk. 30. Czubek jzyka oprze o wewntrzn stron dolnych siekaczy, jzyk wybrzuszy i wyrzuci na zewntrz jamy ustnej. 31. Czubek jzyka oprze o wewntrzn stron grnych siekaczy. W tym ukadzie jzyk wyrzuci na zewntrz jamy ustnej. 32. Czubek jzyka oprze za dolnymi zbami, wyrzuci jzyk na zewntrz, grnymi zbami nagryza rodek jzyka. 33. Oprze czubek jzyka za dolnymi zbami, grnym i zbami czesa grzbiet jzyka, wysuwajc go na zewntrz. 34. Czubkiem jzyka dotkn ostatniego zba trzonowego grnej szczki po prawej stronie, nastpnie

51 ostatniego zba trzonowego dolnej szczki po lewej stronie (to samo prawa d lewa gra). 35. Dotyka czubkiem jzyka kolejno kadego zba grnej szczki od wewntrznej strony. 36. Mlaska czubkiem jzyka o waek dzisowy. Potem o twarde podniebienie. 37. Przesuwa czubek jzyka od wewntrznej strony grnych siekaczy po podniebieniu daleko w gb jamy ustnej a do wywoania ziewania. 38. Opuci doln szczk, pooy szeroki jzyk za grnymi zbami, przenie na waek dzisowy. Wykona to samo czubkiem jzyka. 39. Szpatuk lub trzonkiem yeczki masowa wysunity jzyk ugniatajc go, gboko w gb jamy ustnej. 40. Wysun jzyk na zewntrz jamy ustnej, szpatuk naciska jzyk do dou, jednoczenie czubek jzyka pokonuje opr szpatuki unoszc si do gry. 41. Czubkiem jzyka niej kcikw ust zlizywa do gry jakby spywajce po brodzie krople miodu. 42. Przy zamknitych ustach wykonywa ruchy ucia, midzy zbami nagryza rodek jzyka, policzkami, wargami robi wszystkie miny wiata.

52 Podniebienie Jama gardowa, ustna, nosowa oraz zesp rezonatorw utworzonych przez zatoki przynosowe, tworz nasad. Powietrze wdychane przez nos, poprzez nozdrza tylne przechodzi do jamy garda. Gardo rozciga si od podstawy czaszki do wysokoci szstego krgu karkowego i przechodzi ku doowi w przeyk. W przedniej cianie garda znajduj si trzy otwory, czce jam gardow z jam nosow, jam ustn i jam krtani, ktrej bodowe i funkcjonowanie rwnie poznamy. Jama ustna skada si z przedsionka znajdujcego si midzy fadami policzkw i ukami zbowymi oraz jamy waciwej, cigncej si od ukw zbowych do cieni garda. Dorosy czowiek ma 32 zby, po 16 w kadej szczce. Zblienie do siebie zbw dolnych i grnych (dentaliacja) jest niezwykle wane przy wymawianiu niektrych gosek. Jama gardowa i ustna tworz jeden kana, ktry moe zmienia swj ksztat poszerzajc si lub zwajc dziki opisanym ju przez nas ruchom uchwy, warg, jzyka oraz podniebienia mikkiego. Sklepienie jamy ustnej utworzone jest przez p o d n i e b i e n i e t w a r d e przechodzce w ruchome p o d n i e b i e n i e m i k k i e zakoczone jzyczkiem. Podniebienie mikkie unoszone jest przez misie dwigacz podniebienia mikkiego i misie podniebienno-jzykowy. Przy oddychaniu podniebienie mikkie jest opuszczone, przy poykaniu i wymawianiu wikszoci gosek napina si i unosi ku grze, zamykajc przejcie do jamy nosowej. Jzyczek jest wwczas uniesiony ku grze (szczegowo o tym przy omwieniu artykulacji poszczeglnych gosek). Ruchy podniebienia mikkiego ulegaj zmianom w zalenoci od siy i

53 wysokoci gosu, od siy powietrza kierowanego na podniebienie mikkie oraz od stopnia rozwarcia ust. Podane niej wiczenia maj na celu wyrobienie sprawnoci podniebienia mikkiego. W razie jego niewydolnoci powietrze wydychane, ktre powinno by skierowane np. do jamy ustnej, ucieka do nosa. Brak za powietrza w jamie ustnej znieksztaca artykulacj. 1. Przy zamknitych ustach powoli wdycha i wydycha powietrze przez nos. 2. Powtrzy to samo wiczenie z jedn dziurk nosa zamknit palcem. 3. Gboki wdech przez nos i wydech przez szeroko otwarte usta. Przy wydechu zaciska nos. 4. Dmucha przez usta w okrelonym kierunku (na pomie wiecy lub papierek). Umiejtno regulowania kierunku i siy wydechu wana jest przy wymowie poszczeglnych gosek. 5. Chrzkanie gwatownie wyrzuci powietrze przez nos. 6. Wykona teraz wolny wdech przez usta, wydech przez nos. 7. Ziewanie wdech i wydech naladujcy ziewanie przy szeroko otwartych ustach.

54 8. Unosi i opuszcza podniebienie mikkie przy szeroko otwartych ustach obserwujc ruchy jzyczka w lusterku. 9. Nadyma policzki z zatkanym nosem. Puci nagle nos. 10. Wciga policzki gboko do jamy ustnej midzy zby trzonowe, nastpnie rozluni je. 11. Masowa podniebienie palcem Zaczyna od podniebienia twardego, naciska lekko na podniebienie mikkie. Powtarza ten ruch 10-15 razy. wiczy kilka razy dziennie przed jedzeniem. Kiedy poznamy ju prawidow wymow gosek, podczas masau wymawia samogosk a lub e. 12. Chrapanie wdech i wydech naladujcy chrapanie; wdech i wydech przy szeroko otwartych ustach, potem wdech przez nos, wydech ustami (cigle naladujc chrapanie).

IIIb. wiczenia usprawniajce motoryk ogln ciaa w poczeniu z wiczeniami usprawniajcymi motoryk narzdw mowy
W pracach powiconych korekcji wadliwej wymowy moemy spotka si z pogldem, e wystpowanie zaburze mowy czy si z zakceniami oglnej koordynacji ruchowej, osabieniem napicia

55 miniowego czy te zaburzeniami oglnego napdu ruchowego. Czsto popeniamy bdy artykulacyjne, poniewa nie jestemy zdolni do wykonania okrelonego ruchu artykulacyjnego (nie potrafimy np. zbliy w odpowiedni sposb jzyka do waka dzisowego). Halina Spionek podkrela, e osoby o tego typu zaburzeniu artykulacji, ktre ma charakter motoryczny, polegajcy na osabieniu kontroli ruchw mini, odznaczaj si bardzo czsto rwnie obnionym poziomem oglnej sprawnoci ruchowej (Halina Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. PWN, Warszawa 1985.) Poszukajmy potwierdzenia tej zalenoci i wytumaczenia korelacji midzy sprawnoci poszczeglnych narzdw ciaa ludzkiego. H.J. Jackson (Selected Writings of J.H. Jackson, London 1931) uwaa, e np. pole rki nie jest okolic kory, w ktrej reprezentowane s wycznie ruchy rki, lecz miejscem, z ktrego ruchy te s gwnie zarzdzane. Tzw. orodek ruchw rki nie jest anatomicznym podoem wycznie ruchw rki, lecz okolic, w ktrej ruch tej czci ciaa znajduje swe gwne lub zasadnicze przedstawicielstwo, jednak zawsze obok reprezentacji ruchw innych czci ciaa. R. Luchsinger stwierdzi, e u dzieci z zaburzeniami motoryki wady wymowy wystpuj czciej, ni u dzieci o penej sprawnoci ruchowej. (R. Luchsinger, Uber die Beziehungen der Sprache und der Sprachstorungenzur sogenannten Feinmotorik. Folia Fhoniatrica 1948, nr 3).

56 Jerzy Chorbski pisze, e kor ruchow naley ujmowa nie jako okolice mzgu zbudowan z mozaiki ostro od siebie odgraniczonych pl kierujcych ruchami tylko jednego odcinka ciaa, lecz jako zoone zbiorowisko pl reprezentujcych rozmaite ruchy i dalej: pola ruchowe mzgu s polami ruchowymi dla rnych czci ciaa jednoczenie (Jerzy Chorbski, Rola kory mzgu w wyrwnywaniu ubytkw czynnoci w sferze ruchowej. Warszawa 1955). Elizabeth Berger Hurlock stwierdza: udowodniono, e istnieje zwizek pomidzy zrcznoci rk i zrcznoci ng, a zrcznoci narzdw mowy (Elizabeth Berger Hurlock, Rozwj dziecka. Warszawa 1961). W. Jakimowicz omawiajc ukad mdkowy zwraca uwag na to, e zaburzenia wywoane uszkodzeniem pkul mdku mog dotyczy jednoczenie ruchw koczyn dolnych, grnych, mini narzdw mowy itd. (A. Dowenko, W. Jakimowicz, Anatomia i patofizjologia ukadu nerwowego. PZWL, Warszawa 1952). Wreszcie na uwag zasuguje stwierdzenie Haliny Spionek, e ...na przykadzie analizy struktury i funkcji okolicy ruchowej mona wykaza cis zaleno midzy prac mini szkieletowych, decydujcych o tzw, ruchach dowolnych koczyn i tuowia, a prac mini artykulacyjnych (H. Spionek, op. cit.). Rwnie wypowiedzi innych autorw wskazuj na korelacj midzy sprawnoci psycho-motoryczn poszczeglnych czci ciaa. Biorc za punkt wyjcia powizania midzy prac rnych grup mini ciaa a prac mini artykulacyjnych, za celowe uzna naley

57 prowadzenie wicze usprawniajcych motoryk ogln ciaa i motoryk narzdw mowy jednoczenie. Podane niej wiczenia zmierzaj do tego, aby przy oglnej aktywnoci ruchowej pojawia si prawidowa ruchowo-czuciowa motywacja mwienia. 1. Usta zamknite, rce wzdu ciaa, palce do wntrza doni. Otworzy usta, opuci uchw i jednoczenie otworzy do, lekko rozsun palce. Moemy to wiczenie poczy z wejciem powietrza w nasze ciao. 2. Rce wycignite przed siebie w paszczynie poziomej, donie zamknite. Otwiera i zamyka donie jednoczenie otwierajc i zamykajc usta (oczywicie opuszczajc doln szczk0. Rwnie wdech i wydech powietrza. 3. Usta zamknite, rce wzdu ciaa, palce do wntrza doni. Otworzy donie, jednoczenie opuci doln szczk. Nastpnie wysun rce do przodu z jednoczesnym wysuniciem wskiego jzyka. Staramy si uzyska rwnolege pooenie rk i jzyka. 4. cign mocno wargi do przodu, jednoczenie wycign rce (palce do wntrza doni). Jednoczesne otwieranie warg (karp) i doni. Szczki zblione. 5. Rce opuszczone wzdu ciaa, donie zamknite, szczki zblione. Opuci doln szczk, otworzy donie. Rwnoczesny ruch prawej rki i wskiego jzyka

58 rwnie w praw stron. To samo wiczenie w lew stron. 6. Rce wykonuj ruchy naladujce nawijanie. Jednoczenie mlaska jzykiem o waek dzisowy (koniki). Zakoczy nawijanie wysuwajc rce i wski jzyk do przodu. Opuci rce, cofn jzyk, zamkn usta. 7. Rce wzdu ciaa, donie zamknite, szczki zblione. Opuszczamy doln szczk i otwieramy donie. Czubkiem jzyka dotykamy ostatniego zba trzonowego grnej szczki po prawej stronie. Rwnoczesne uniesienie prawej rki w prawo rwnolegle do podogi. Przesuwamy jzyk na granicy grnych zbw i dzise w lew stron. Rwnoczesny spokojny ruch rki w paszczynie poziomej (ten sam kierunek ruchu). Wykonujemy to samo wiczenie drug rk, kierunek w prawo. 8. Pocztek zadania jak w wiczeniu poprzednim. W drugiej fazie czubek jzyka dotyka kolejno kadego zba szczki grnej od wewntrznej strony. Rwnoczesne rytmiczne, spokojne przesuwanie rki z wycignitym palcem wskazujcym (jakby nim wanie wskazujc kady kolejny zb). 9. Rce wzdu ciaa, palce skierowane do wntrza doni, szczki zblione. Opuci doln szczk, otworzy donie, nastpnie szerokim jzykiem oblepi grn warg, jednoczenie podnie w gr donie z szeroko rozsunitymi palcami.

59

W czasie tej partii wicze oddychamy swobodnie, wasnym rytmem oddechowym, niezalenym od rytmu i tempa wykonywania wicze. 10. Rce wycignite do przodu, donie zamknite, szczki zblione. Jednoczesne otwieranie doni i mlaskanie jzykiem o waek dzisowy (koniki). 11. Rce wzdu ciaa, donie zamknite, szczki zblione. Otworzy szeroko usta, rozluni donie. Czubkiem jzyka oblizywa ruchem okrnym wargi zaczynajc od lewego kcika ust. Jednoczenie praw rk okrny ruch zgodny z ruchem jzyka. To samo zaczyna od prawego kcika. Ruchy lewej rki. 12. W pozycji lecej porusza jednoczenie palcami rk i ng, szybko otwiera i zamyka usta. 13. W pozycji lecej rce wzdu ciaa, donie zamknite, szczki zblione. Otworzy usta, rozluni donie. Oddycha swobodnie. Czubkiem jzyka dotkn wewntrznej strony grnych zbw (albo waka dzisowego), jednoczenie opuszkami palcw dotkn podogi. Na chwile wstrzyma oddech. Rozluni ciao. 14. W pozycji lecej rce spoczywaj wzdu ciaa, donie zamknite, szczki zblione. Rozluni donie, otworzy usta. Podnie w gr praw rk i praw nog, jednoczenie wysun do przodu )jakby w kierunku sufitu) jzyk. To samo lewa rka i lewa noga. To samo obie rce i obie nogi.

60

15. W pozycji stojcej rce wzdu ciaa, donie zamknite, szczki zblione. Jednoczenie podnie rce do gry, otworzy donie, palce szeroko rozsunite, otworzy szeroko usta. Powietrze powinno samo wej w caego czowieka. Powrt do pozycji neutralnej; uspokojenie swobodny oddech. 16. Pochyli si do podogi, rce opuci, palce do wntrza doni, szczeki zblione, oczy zamknite. Wyobramy sobie, ze otacza nas ciemno. Bardzo wolno wznosi ciao ku grze (oczywicie pici rwnie id w gr. Na dany znak otworzy oczy rozewrze palce, szeroko otworzy usta, jakby wchon otaczajce nas powietrze i zobaczy soce. wiczenia te wykonujemy bez adnych napi, spokojnie, pocztkowo nawet w zwolnionym tempie. Kade z wicze powtarzamy tyle razy, ile razy zechcemy. Po kadym wiczeniu odpoczywamy wasnym rytmem. Tymi poczonymi wiczeniami jakby otwieramy ciao, przygotowujemy je dla tworzenia dwiku. Powinno nam by wygodnie, dobrze. Moemy wyranie wyodrbnia poszczeglne fazy wiczenia, dy do coraz szybszego tempa wykonywania, ale musimy pamita o jednym: nigdy kosztem zwikszenia napicia miniowego.

61 wiczenia narzdw mowy wykonywane nawet wtedy, kiedy ich sprawno jest prawidowa, uwiadamiaj wiczcemu moliwoci ruchowe jego narzdw mowy i zwikszaj panowanie nad ich ruchami.

62

III.

Aparat oddechowy i fonacyjny. Powstawanie dwiku. Rezonatory

wiczenia sprawnoci ruchowej narzdw mowy stanowi jedno z ogniw procesu wymowy. Mwienie powstaje przez skoordynowanie czynnoci toru oddechowego, fonacji i artykulacji. Powietrze wydechowe zmienia si wskutek drgania wizade gosowych w fal dwikow, ktra w przestrzeniach rezonacyjnych, lecych ponad krtani, nabiera barwy i przeksztaca si w gos artykuowany. Ten zoony proces musimy pozna, nie mona bowiem tworzy pewnych znacze dwikowych, wokalnych bez opanowania zasad funkcjonowania aparatu oddechowego i fonacyjnego. Cao narzdu, ktry suy czowiekowi do wytwarzania dwikw mowy tworz: a) aparat oddechowy wytwarzajcy prd powietrza niezbdny do powstania dwikw mowy, b) aparat fonacyjny wytwarzajcy gos -k r t a w ktrej powstaje dwik (fonacja jest to wytwarzanie gosu przez czowieka); c) aparat artykulacyjny, w skad ktrego wchodz znajdujce si ponad krtani jamy: ustna, nosowa i gardowa (jako cao zwane nasad) Aparat oddechowy skada si z puc, oskrzeli i tchawicy. Suy czowiekowi do zaopatrywania organizmu w tlen. Aparat ten spenia rwnie inn funkcj, bowiem powietrze wydalane z puc zostaje

63 przeksztacane w krtani i nasadzie na dwiki mowy. Powietrze wdechowe wchodzi przez nos, gardo, krta, tchawic i oskrzela do pcherzykw pucnych, a powietrze wydechowe t sam drog wydostaje si na zewntrz. narzdem oddechowym czowieka s wic puca. Tchawica i oskrzela nie bior udziau w oddychaniu, lecz jedynie przewodz powietrze. Tchawica w dolnej swej czci rozgazia si na dwa oskrzela wielkie, od ktrych odchodz przewody, prowadzce do poszczeglnych patw pucnych. W grnej swojej czci tchawica przechodzi w krta, nalec wraz z nosem i gardem do grnych drg oddechowych. Krta pozwala na przepyw powietrza wdechowego i wydechowego. Krta peni rwnie czynno fonacyjn. Zbudowana jest z mikkich i elastycznych chrzstek czcych si ze sob za pomoc mini i wizade. U podstaw krtani ley chrzstka piercieniowa wsz sw czci zwrcona ku przodowi. Szersza jej cz osania krta od tyu, a na niej umieszczone s dwie chrzstki nalewkowe. U podstawy kadej chrzstki nalewkowej znajduj si dwa wyrostki: wyrostek gosowy i wyrostek miniowy. Do wyrostkw gosowych przymocowane s wizada gosowe, do wyrostkw miniowych minie. Z przodu i z bokw osania krta chrzstka tarczowa zbudowana z dwch pytek zronitych z sob. W przedniej jej czci, w rodku, znajduje si zgrubienie zwane jabkiem Adama, wyranie widoczne u mczyzn.

64 Grna cz krtani czy si z jam gardow, ktr oddziela nagonia przymocowana do wewntrznej powierzchni chrzstki tarczowej. jest to ruchoma chrzstka zabezpieczajca krta i tchawic przed wpadaniem do nich czstek pokarmu. Przy oddychaniu i mwieniu jest ona uniesiona ku grze, przy poykaniu zamyka wejcie do krtani. Pokarm zelizguje si wwczas ponad nagoni. Ruchy krtani w gr i w d oraz przywodzenie i odwodzenie znajdujcych si wewntrz wizade gosowych, ich napinanie i drganie odbywaj si dziki czynnociom wewntrznych i zewntrznych mini krtani. Wewntrz krtani znajduj si fady gosowe i wyej pooone rzekome (czasem wystpuje ich zastpcza czynno). Fady gosowe s grubsze i wiksze od rzekomych, a na ich brzegach znajduj si dwa elastyczne pasemka tkanki cznej zwane w i z a d a m i albo s t r u n a m i gosowymi. Wizada biegn poziomo na wysokoci jabka Adama od wewntrznej strony chrzstki tarczowej do wyrostkw gosowych chrzstek nalewkowych. Ich ruchy zmieniaj ksztat i otwarcie zwane g o n i . Otwarcie to jest najszersze przy chuchaniu, wsze przy wdechu. Przy rozlunionych fadach gosowych gonia ma ksztat owalny. Wielko i ksztat goni s rne przy wymawianiu poszczeglnych gosek. Drgania wizade gosowych wywoane przepywem powietrza wydechowego przez goni s rdem dwiku. Oddychanie ma obok fizjologicznego rwnie drugie znaczenie suy do wydawania gosu, a wic do mwienia, tj. do porozumiewania si czowieka z otoczeniem oraz do wyraania emocjonalnych i

65 artystycznych przey czowieka. W czasie emisji gosu nie ma przerw w oddychaniu. Po fazie wdechowej nastpuje faza wydechowa, podobnie jak w stanie spoczynku. Dua pojemno yciowa puc nie jest rwnoznaczna z dobr emisj gosu. Wany jest sposb uycia powietrza w mwieniu i piewie, a nie jego ilo. uwaa si, e przy prawidowym podparciu oddechowym zuywa si w mwieniu mniej powietrza n9 w emitowaniu gosu bez podparcia. P o d p a r c i e o d d e c h o w e (appoggio) jest to sposb oddychania warunkujcy przeduenie i regulacj fazy wydechowej. Jest to wiadome zwolnienie fazy oddechowej za pomoc kontrolowanego napicia miniowego. Oddychamy oczywicie przez usta, poniewa ustami mona nabra du, potrzebn nam ilo powietrza. Wdech jest wic krtki, wydech za dugi, wiadomie sterowany. Przy tej czynnoci dziaaj rwnoczenie minie wdechowe i wydechowe. Pierwsze powikszaj pojemno klatki piersiowej podczas wdechu, drugie natomiast zmniejszaj jej wymiary i pojemno. Jedynie bardzo umiejtne dozowanie napicia jednych i drugich mini prowadzi do prawidowego podparcia i dobrej emisji gosu. Przy tej czynnoci klatka piersiowa pozostaje w pozycji wdechowej, przepona natomiast (ktra jest take miniem wdechowym) traci swoje napicie i posuwa si wolno ku grze, wspdziaa wic z miniami w momencie podpierania. napicie mini wdechowych przy rwnoczesnej pracy mini wydechowych ma gwne znaczenie w pocztkowej fazie podpierania i trwa ok. 6-8 sekund. Od tej czynnoci zaley cinienie powietrza pod zwartymi wizadami

66 podczas emisji gosu. jedna z teorii mwienia zakada, e nagromadzone powietrze pod wizadami gosowymi drani zakoczenia nerww czuciowych rozgazionych w tej okolicy. Przenosz one wwczas bodce czuciowe do kory mzgowej, ktra wysya impulsy do mini ruchowych narzdu gosu (oddechowych, krtaniowych, garda i jamy ustnej) i reguluje czynno fonacyjn. Badania ostatnich lat zwracaj uwag na to, e drgania wizade gosowych nie zale od oddychania, jak to dotychczas przyjmowano, lecz s nastpstwem pracy kory mzgowej. Zwrcono rwnie uwag na fakt, e krta nie jest specyficznym organem gosu. Maj j rwnie zwierzta i to tak samo zbudowan jak u czowieka, lecz nie mwi i nie piewaj. Za pomoc krtani czowiek moe wydawa dwiki, lecz mwi i piewa m z g i e m. Wsplne prace fizjologw, neurologw, foniatrw i pedagogw nauczajcych mwienia zmierzaj w kierunku rozwizania zagadnienia emisji gosu i podparcia oddechowego jako czynnoci fizjologicznych, podlegajcych prawidom rzdzcym czynnociami caego organizmu uzalenionego od nadrzdnej roli kory mzgowej. Dziki podparciu oddechowemu uzyskujemy przeduenie fazy wydechowej, co pozwala na pokonanie trudnoci w operowaniu frazami w mwieniu ( f r a z a - czon wypowiedzi wyodrbniony na zasadzie skadniowej lub intonacyjnej pauz). W piewie czy mwieniu scenicznym nie moemy frazy pewnej mylowo zamknitej caoci rozrywa branym oddechem w dowolnym miejscu. Uzalenienie frazy muzycznej w piewie czy mwieniu scenicznym (zwaszcza wiersza) od tzw. oddechu organicznego wykonawcy, czsto

67 bardzo krtkiego, prowadzi do idiotyzmw wokalistycznych i bekotu interpretacyjnego. Wanie wyduenie fazy wydechowej umoliwia piewanie lub wypowiadanie duszych fraz bez wysiku, z pen wyrazistoci i gonoci dwikw kocowych oraz bez przyspieszania tempa mowy czy piewu. Dla czowieka, ktry zawodowo posuguje si mwieniem, podparcie oddechowe powinno stanowi podstawowy sposb oddychania. Moe nie jedyny, ale wany, uatwiajcy mu prac. Podparcie oddechowe sprawia, e cinienie powietrza znajdujcego si pod wizadami gosowymi zwiksza si, wizada staj si bardziej napite, gos staje si silniejszy, jego emisja wyrwnana, a moliwo zmczenia strun gosowych mniejsza. Jeli podparcie oddechowe strun gosowych jest przesadne lub niedostateczne, bodce docierajce do kory mzgowej s take nieprawidowe. Kora mzgowa nie spenia wtedy roli wicej prace poszczeglnych narzdw mwienia. Przy tym sposobie oddychania, a rwnie w sposobach omwionych poprzednio, moemy czsto spotka si z pozorowanym braniem oddechu. ebra rozsuwaj si, minie imituj ruchowo oddychanie, a powietrze nie jest wchaniane. Wykonujemy tylko pewne ruchy same dla siebie, czsto powodujc powstawanie napi i zmuszani jestemy przed zaczciem mwienia do dobierania powietrza przewanie w szczyty klatki piersiowej. Jeli mamy korzysta z takiego niby podparcia oddechowego, to w ten sposb nie tresujmy naszego ciaa: zaufajmy moe lepiej naszemu organizmowi, oddychajmy tak, jak jest nam wygodnie i wyduajmy faz wydechow tak dugo, jak to jest dla nas atwe.

68 Omwilimy na pocztku naszych rozwaa o oddechu rne sposoby oddychania, poznalimy wiczenia usprawniajce prac uchwy, warg, jzyka, podniebienia mikkiego i dopiero teraz zajmujemy si sposobem oddychania zwanym podparciem oddechowym. Wanie, dlaczego dopiero teraz? Podparcie oddechowe jest czynnoci niepodobn do adnej innej z tych, ktre wykonuje nasz organizm. Nieumiejtne dozowanie napicia mini wdechowych i wydechowych dziaajcych rwnoczenie, zwaszcza w pocztkowej fazie podparcia, moe sta si niekorzystne przy reedukacji - p r z e u c z e n i u - mwienia. Irena Styczek w Logopedii (PWN, Warszawa 1979) tak o tym pisze: Tego rodzaju wiczenia mog wykonywa tylko osoby nie majce wad wymowy. zalecenie powyszych wicze w reedukacji mowy byoby nieostronoci ze wzgldu na obaw zwikszenia napicia misni w wypadkach, gdy chodzi nam o jego zmniejszenia. To zwikszone napicie miniowe moe przenosi si z jednych czci ciaa do innych rnymi drogami np. midzy miniami szyi ley splot nerwowy szyjny, a jego najdusz gazi jest nerw przeponowy mogcy sta si lini przebiegu napi przenoszonych z jednych mini do drugich. Zebrane przez nas wiczenia sprawnoci ruchowej narzdw mowy powinny by pomocne przy usuwaniu wad wymowy, ich systematyczne wykonywanie powinno przynie pozytywne wyniki w przeuczaniu wadliwego mwienia. Uznalimy za waciwe rozpoczcie nauczania mwienia od usunicia blokad psycho-fizycznych, usprawnienia pracy szczki dolnej, warg, jzyka, podniebienia mikkiego i dopiero potem przeszlimy do omawiania

69 podparcia oddechowego. Taka wanie kolejno powinna wyeliminowa moliwo przenoszenia si napi z jednej grupy miniowej do innej. Jeli narzdy mowy nie uzyskaj wymaganej sprawnoci na pierwszym etapie nauczania, mog jej z tych wanie powodw n i e u z y s k a j u n i g d y. Stanowisko powysze powinno by sygnaem do zastanowienia si nad metodami nauczania mwienia, zwaszcza w czasach, kiedy np. praca z kandydatami do zawodu aktorskiego nie majcych wad wymowy, jest ju zamierzch przeszoci. Emitowanie gosu naley oczywicie moliwie szybko czy z wszystkimi uprzednio poznanymi wiczeniami, zwaszcza z wiczeniami oddechowymi. Musimy je dokadnie pozna i zrozumie, ale nie mog one stanowi czego oderwanego od fonacji, czyli wytwarzania gosu przez czowieka. Reasumujc, jeli pomidzy aparatem oddechowym i fonacyjnym powstanie dysonans, prawidowa emisja zamierzonego dwiku zostanie zaburzona. Unikajc tej nieprawidowoci sprbujmy odwoa si do pamici ciaa, uruchomi wyobrani i stwarzajc pewne skojarzenia, starajmy si wyzwoli gos kierowany w przestrze, zawsze gdzie docelowo, do konkretnego odbiorcy. Podejmijmy prb jakby szukania w sobie dwiku i niech on wyzwala si sam przez si z caego czowieka, a nie z jego aparatu gosowego. Niech gos nios impulsy idce gdzie z gbi ciaa. Szukajmy tego rda w dolnej czci krgosupa, w ldwiach, w czci krzyowej, w miednicy tam niech powstaje. W

70 etiudach, ktre zaproponujemy, nie grajmy, a nade wszystko, nie udawajmy, e jestemy inni, ni jestemy. 1. Pomylmy o potrawie, ktra nam najbardziej smakuje, ktr chcielibymy jada najczciej, zobaczmy jej kolor, moe ksztat, przypomnijmy sobie smak. Pod wpywem tych bodcw wzrokowych i wchowych naszej wyobrani nastpi rozlunienie stawu uchwowoskroniowego i wydzielanie liny. jakby smakujc potraw, chciejmy jak najszybciej zacz j je. Pobudzony zmys smaku niech wyrazi si w rnych nieartykuowanych formach dwikowych. Wanie dwikiem wyraajmy t dz jedzenia i ten nasz zachwyt nad wartociami smakowymi potrawy, bdcej celem zmysowego podania naszej wyobrani. Dziki tym prostym skojarzeniom cay nasz organizm powinien zacz mwi, a gos (jak to okrela Grotowski) powinien by p r z e d u e n i e m c i a a. 2. Sprbujmy teraz poszuka w sobie rda dwiku jakby z pozycji krowy. Dzie jest upalny, krowa na pastwisku w nudzie osamotnienia pragnie zwrci na siebie uwag tsknym rykiem wychodzcym raz gdzie z gbi brzucha, to znowu z grzbietu i eber. Celem tego wiczenia nie jest udawanie czy odgrywanie zwierzcia. Postawione zadanie kae nam szuka dwiku wychodzcego z wikszej masy i szerszych komr powietrznych ni te w ciele czowieka. Ten wyobraony, rodzcy si dwik, szukajc konkretnego adresata,

71 powinien przedua si w przestrzeniach coraz to bardziej odlegych. 3. Odwoajmy si jeszcze do pamici ciaa poddanego blowi. Skarymy si komu, kto znajduje si w pewnej odlegoci od nas, przyzywajc go jkiem na wydechu. Niech ten dwik-jk ma swoje rdo w coraz to innych miejscach ciaa. Zakoczymy t wywoan sia naszej wyobrani chorob dwikiem wyraajcym uczucie ulgi na skutek ustpienia blu. W wiczeniach tych niech powietrze wydechowe stanowi jedynie orodek przewodzenia drga wizade gosowych, a nie si wywoujc te drgania. Niech to powietrze wydechowe niesie gos. ...Uywajcie powietrza... Nabierajcie powietrza, kiedy to potrzebne, a potem nie oszczdzajcie go. To ono pracuje. Nie aparat gosowy, ale wydech. Jeli chcecie donie gos daleko, uywajcie powietrza a do tego wyobraonego miejsca, moe nawet fantastycznego, bo nieprawdopodobnie odlegego (Jerzy Grotowski, Teksty z lat 1965-1969. Uniwersytet Wrocawski, Wrocaw 1990). To wyrzucanie powietrza gosem jest pikn przenoni, ale i jakby zjawiskiem realnym. Docieranie powietrza do miejsca nieprawdopodobnie odlegego nie moe jednak przerodzi si w krzyk, wrzask, pohukiwanie i konwulsje gosowe. Unikniemy tego szukajc sposobw wzmacniania naszego gosu i opierajc si na waciwej technice tego emitowania. Odkrywajmy te moliwoci tkwice w ciele czowieka, te impulsy wewntrzne, ale nie uciekajmy od t e c h n i k i. Greckie t c h n e oznaczao sztuk, umiejtno,

72 rzemioso. Technika w znaczeniu potocznym to umiejtno wykonywania rnych czynnoci. Czasem ta wanie umiejtno staje si bardzo przydatna. Te moliwoci wzbogacania dwiku s w czowieku jeszcze nie do koca uwiadomione. Odkrywanie zaufania do wasnych moliwoci, wykonanie tego, co wydaje si niewykonalne, jest w ksztatowaniu rodzcego si dwiku niezwykle wane. Dwik powstaje w krtani wwczas, kiedy gonia jest zamknita, a na lekko napite fady gosowe wywiera nacisk strumie wypywajcego z puc powietrza. Zanim ton krtaniowy znajdzie si na drodze do jego odbiorcy, musi przej przez nasad. Nasada jest, jak wiemy, ukadem jam: gardowej, ustnej i nosowej, w ktrych ton krtaniowy ulega przeksztaceniu. Jamy te dziaaj jako rezonatory. Rezonatorem nazywamy naczynie wypenione powietrzem. Jeli powietrze to zostanie wprawione w drgania, powstaje dwik, majcy okrelon wysoko. Czsto drga wasnych rezonatora zaley od jego objtoci oraz od wielkoci tego ujcia. Podczas mwienia, na skutek ruchw jzyka, warg, podniebienia mikkiego zmienia si ksztat i objto poszczeglnych czci kanau gosowego, powodujc zmiany w strukturze akustycznej wytwarzanych dwikw. Narzdy mowy czowieka stanowi rodzaj instrumentu muzycznego, wyposaonego w rezonatory: zatoki szczkowe i czoowe, zatoki oboczne nosa, a take jamy klatki piersiowej i elementy ukadu kostnego jak np. koci czaszki. . Jeli rezonator przewodzi jaki dwik, wwczas ulegaj wzmocnieniu te skadowe dwiki, ktre odpowiadaj czstotliwoci drga wasnych rezonatora.

73 Wizada gosowe, jako drgajcy ukad akustyczny, pobudzaj do wspbrzmienia przede wszystkim te czci ciaa, ktre s w bezporedniej cznoci z wizadami gosowymi, a przy tym s zdolne do drgania. Tymi elementami s: chrzstki krtaniowe, chrzstki tchawicy i oskrzeli, ebra, mostek, opatki. Wszystkie koci cienkie mog rwnie ulega wspbrzmieniu. Te czci naszego ciaa, ktre posiadaj zdolno przyjmowania i przekazywania energii drga, ulegaj wspbrzmieniu. Zdolno t maj nie tylko chrzstki i koci paskie, lecz take koci dugie, np. koci podudzia. Pogld ten przedstawia Aleksandra Mitrinowicz-Modrzejewska w swojej pracy Akustyka psychofizjologiczna w medycynie. PZWL, Warszawa 1974. Szczeglne znaczenie w mwieniu ma rezonator jamy ustnej, ktrego ksztat ulega zmianom dziki ruchom dolnej szczki, jzyka i warg. Wznoszenie si i opadanie podniebienia mikkiego powoduje, , e do rezonatora tego mona przycza, jak i odcza od niego, rezonator dodatkowy jam nosow. Poniewa strumie drgajcego powietrza, zanim dotrze do jamy ustnej, musi przepyn przez jam gardow, obie te jamy stanowi ukad rezonatorw poczonych. Jeli przyoymy do czy palce do klatki piersiowej, obojczyka, czoa, szczytu czaszki i nosa, wwczas w czasie emisji gosu odczujemy drgania. S to wanie zjawiska zachodzce w czasie wspbrzmienia. Kady ukad drgajcy moemy wprowadzi w drgania za pomoc innego drgania. Jamy rezonacyjne moemy pobudzi do drgania nie tylko za pomoc tonu krtaniowego, ale take w inny sposb, np. opukujc z

74 zewntrz cianki policzkw, opukujc klatk piersiow, obojczyk, opatki, ldwiow cz plecw czy koci miednicy. Dwik rozchodzcy si z krtani we wszystkich kierunkach na swojej drodze napotyka rne powierzchnie, pobudzajc je do drgania. Bdziemy usiowali te strefy drgania odnale, wyczu je doni. Wykorzystujc pewne sposoby wykonywania masau leczniczego starajmy si pobudzi do wibracji rwnie miejsca jeszcze nie rezonujce. Oczywicie najlepiej, jeli w dziaaniach tych wspomoe nas masaysta lub pedagog, ktry zna tego rodzaju wiczenia. Jeli nie uda nam si uzyska pomocy, bdziemy si starali sami pobudzi do rezonowania pewne strefy naszego ciaa. Osoba, w ciele ktrej staramy si odnale obszary rezonowania, ley na plecach, na twardej leance lub na materacu. Ukadamy do w taki sposb, jakbymy chcieli ni czerpa wod.. Stoek powietrza zawartego w tak uoonej doni wklepujemy w poszczeglne strefy ciaa, uderzajc kilkakrotnie. Cinienie tego stoka powietrza oddziauje na gbiej lece grupy mini, przenika je i pobudza obszary rezonacyjne do drgania. Ten rodzaj masau powinien czy si z oddychaniem i fonacj. Dwik nieartykuowany, ale jako zbudowany intencj, staramy si przedua w jego brzmieniu, poniewa ju umiemy, potrafimy, moemy go komu przekaza i ukierunkowa w przestrzeni. 1. Wklepywanie supa powietrza zaczynamy od prawej grnej strony grzbietu, od opatki, zmierzajc w kierunku

75 krgosupa. To samo wykonujemy zaczynajc od brzegu opatki lewej. 2. Poczwszy od bokw staramy si wklepywa powietrze w ca powierzchni ebrow od miejsca pod opatk a do ostatniego ebra. Zawsze zachowujemy kierunek od bokw do rodka, kolejno pobudzajc do drga coraz niej pooone czci plecw (to samo strona lewa). 3. Przenosimy nasze dziaania na krgosup, poczynajc od krgw piersiowych (krgi szyjne pomijamy) przez ldwiowe, krzyowe, przechodzimy a do koci ogonowej. 4. Staramy si pobudzi do drga cz ldwiow i ca powierzchni koci krzyowej. W okolicach nerek, jak i rwnie pniej w okolicach serca, wklepywanie powinno by bardzo delikatne. Po obrocie w leeniu na plecach zaczynamy wklepywanie jak zawsze od strony prawej klatki piersiowej, zachowujc kierunek dziaania dorodkowy. 5. Pobudzamy do drga klatk piersiow. zaczynamy od dou czci ebrowej ciaa, stopniowo przechodzc w gr klatki piersiowej. Kierunek dziaania od bokw mostka do rodka, do trzonu mostka. 6. Pobudzamy do drga lew i praw stron obojczyka. nastpnie poczynajc od rkojeci mostka przechodzimy przez trzon mostka a do wyrostka mieczykowatego.

76 7. Wtaczajc powietrze w cz ebrowo-boczn, przechodzimy od grnych partii eber do koci miednicznej, a do stawu biodrowego. 8. Wracamy jeszcze raz do grnych obszarw klatki piersiowej, szukajc teraz drga w rnych jej czciach. Wiele osb ma obszary ciaa, ktrych nie dowiadcza w peni. osoby te nie wyczuwaj tkwicych czsto w tych obszarach napi miniowych. Napite minie w jakiejkolwiek czci ciaa wywieraj negatywny wpyw na oddychanie, obniaj poziom energii i zmniejszaj ogln aktywno ciaa. Likwidowanie napi i blokad miniowych czy pobudzanie okrelonych obszarw do drga osigniemy wtedy, kiedy zaufamy dowiadczeniu pedagoga, instruktora czy masaysty. Powinnimy rwnie zrozumie i zaakceptowa celowo prowadzenia tego rodzaju wicze. Ciao musi cakowicie wyzby si oporw. Dziki temu odkrywali bdziemy w organizmie rejony potencjalnych orodkw energetycznych, stworzone zostan rwnie moliwoci sterowania procesami reakcji emocjonalnych i ruchowych. Dowiadczony pedagog, dcy do przekazania caej swojej energii wewntrznej przez tego typu oddziaywanie, moe odsoni tkwice w uczniu dynamizmy i tak go uodporni, eby okrelone sytuacje nie budziy niepodanych emocjonalnych, wegetatywnych i psychicznych reakcji ujemnych. Amerykaska terapeutka i psychiatra Martha Welch podkrela jak niezwyke znaczenie maj dla ludzi kontakty fizyczne. Dla utrzymania i odtwarzania

77 zasobw energetycznych naszego organizmu wane s wszelkiego rodzaju masae, dotykanie i nakadanie rk. Dziaania te mog poprawi prac narzdw wewntrznych powizanych systemem nerwowym rwnie z poszczeglnymi sferami na skrze. Wykonujc kade z tych wicze przetwarzamy napicia i impulsy mechaniczne w impulsy elektryczne, zasilajc organizm w adunki elektronw, stwarzajcych energi ycia. Metody terapii posugujce si dotykaniem, nakadaniem rk, wiat naukowy zna od dawna, a medycyna bardzo czsto odwouje si do niekonwencjonalnych metod leczenia. Wykonamy teraz kilka wicze w pozycji stojcej majc poczucie, e nasze stopy swobodnie przylegaj do podogi, a ciao uwolnione jest od napi. W rnych czciach naszego ciaa bdziemy szukali rde dwiku, wibracji, rezonowania. Niech ten powstajcy, nieartykuowany dwik zawsze co oznacza aprobat, ch przekazania otoczeniu czego precyzyjnie okrelonego. Nie posugujemy si jeszcze sowami, nie budujemy zda, eby wyrazi nasze myli i uczucia. Drganiami, wibracj ciaa, mruczeniem wyraajmy nasze intencje, wiadomi tego, c o c h c e m y p r z e k a z a , komu i d l a c z e g o. Emitujc gos, musimy zawsze, za kadym razem na te pytania znale odpowied. Bez tak wyranie okrelonego zadania nie ma i nigdy nie bdzie mwienia. Moe powstawa tylko saatka mylowa, mniej lub bardziej zrozumiay bekot artykulacyjny, jednake tylko bekot. Podejmiemy teraz prb pobudzenia wibracji, wykonujc wiczenia we wsppracy z partnerem.

78

9. Pomy jedn do na klatce piersiowej partnera(pedagoga, instruktora), drug na wasnej. Takie uoenie rk uatwi nam wyczuwanie drga podczas emitowania dwiku przez partnera i jakby przenoszenia wibracji na okrelone obszary naszej klatki piersiowej. 10. Kadziemy jedn do kolejno w rnych obszarach plecw partnera, drug na naszej klatce piersiowej, sprawdzajc pobudzenie i wzmacnianie jej rezonowania. 11. Stojc przylegamy do siebie plecami i przylegajce do siebie czci ciaa zmuszamy do wibracji. Tworzymy z partnerem jedn bry bdc rdem wytwarzanego, nieartykuowanego dwiku. 12. Opieramy czoo na plecach partnera i wibracj koci czaszki staramy si jakby rozmawia z rezonujcymi plecami partnera. W kolejnych wiczeniach partnerem naszym stanie si jaka twarda powierzchnia, drzewo albo ciana. 13. Opieramy czoo o cian i staramy si wibracj koci czaszki jakby pobudzi t powierzchni do drgania. 14. To samo zadanie wykonujemy przylegajc do ciany klatk piersiow, nastpnie plecami. Si naszych wibracji staramy si t cian rozsun. Kark i szyja nie mog by napite, jzyk mikki, a staw skroniowouchwowy rozluniony.

79

15. Po tych kilku wiczeniach pomy jedn do na klatce piersiowej, drug na szczycie czaszki i sprbujmy poczy w drganiach te dwa rda dwiku. 16. Kadc kolejno palce na wargach, na zbach, na szczkach, na koci nosa, traktujemy te czci gowy jako miejsca rodzcego si dwiku. I niech one nieartykuowanym dwikiem wyraaj nasze stany emocjonalne. 17. Teraz miejscem rezonowania jest podniebienie twarde i koci policzkowe. Wzmacniamy rezonowanie opuszczajc doln szczk. 18. Sprbujmy z rezonujcej klatki piersiowej przesya impulsy w krgi szyjne pobudzajc je do drga. 19. Kadziemy do na szczycie czaszki. Z tego miejsca, ktre jest rdem rozchodzcych si w przestrzeni wibracji, ca nasz energi i si dwiku usiujemy rozsun znajdujcy si nad nami sufit. Bez adnego wysiku emitowane dwiki, mog si odbi a do sklepienia nieba(nie podnosimy gowy do gry, kark i szyja s swobodne). 20. Z czci krzyowej krgosupa, bdcej rdem rodzcego si dwiku, staramy si przekaza drgania ziemi. To bardzo trudne wiczenie wymagajce skupienia i autentycznego wyczucia drga bez prb oszukiwania wasnego ciaa.

80 21. Sprbujmy jeszcze, lec na plecach odnale wibracje naszego brzucha. Niech wanie brzuch stanie si wielk jam rezonacyjn. Pamitamy oczywicie o tym, e kade z tych wicze uzalenione jest od wspaniaego, szerokiego, pogbionego oddechu.

81

IV.

wiczenia artykulacyjne

Goska Wytwarzanie dwikw mowy jest moliwe dziki funkcjonowaniu aparatu skadajcego si z narzdu oddechowego i fonacyjnego, od sprawnoci tych narzdw, rwnie od ich koordynacji. Ruchy eber i prze[pony powoduj powikszanie si objtoci klatki piersiowej i puc. Powietrze przez jam nosow i tchawic wchodzi do puc, zaopatrujc je w niezbdny do ycia tlen. Nacisk eber i przepony powoduje wypychanie powietrza z puc przez tchawic i krta. Ten strumie powietrza stanowi si napdow, suc wytwarzaniu g o s e k. Modyfikacja gosu oraz wytwarzanie wszystkich gosek, odbywa si przez ruchy narzdw mowy. Te ruchy nazywamy a r t y k u l a c j . Gdy strumie powietrza przedziera si przez wizada gosowe, struny drgaj, powstaje dwik. Strumie powietrza, przenoszc drgania okrelajce wysoko dwiku, wdruje do jamy ustnej i tu zostaje przetworzony na goski. W ten sposb powstaj samogoski (np. a, e, i) i spgoski dwiczne (np. b, d, g). Przy wymawianiu spgosek bezdwicznych (np. p, t, k) wizada gosowe nie s wprawiane w ruch i strumie powietrza nie niesie za sob ich drga. Powstawanie gosek jest wynikiem procesu artykulacyjnego, polegajcego na pokonywaniu przez strumie powietrza oporu stawianego co najmniej przez dwa narzdy artykulacyjne. Od precyzyjnoci miejsca zetknicia lub zblienia narzdw artykulacyjnych, od

82 szybkoci ich dziaania i odpowiedniej siy artykulacji zaley brzmienie goski. Goska jest wic zespoem ruchw artykulacyjnych i fonacyjnych wykonywanych jednoczenie; s to ruchy warg, jzyka, podniebienia mikkiego i wizade gosowych. W czasie wymawiania gosek w cigu mownym ruchy artykulacyjne zale w pewnym stopniu od charakteru gosek ssiednich. Artykulacja goski nastpnej nie rozpoczyna si dopiero po zakoczeniu artykulacji goski poprzedniej, lecz pewne ruchy wykonywane s ju wczeniej (antycypacja) lub te trwaj duej (perseweracja), dziki czemu wymowa staje si atwiejsza. Goski izolowane wystpuj bardzo rzadko. Wszystkie rodzaje gosek wi si ze sob w sylaby, sowa, zdania i daj w efekcie cigy strumie mowy. Goski polskie klasyfikuje si ze wzgldu na stopie zblienia narzdw artykulacyjnych, pozycj wizade gosowych, pozycj podniebienia mikkiego i gwne miejsce artykulacji. Ze wzgldu na stopie zblienia narzdw mowy goski dzielimy na spgoski, przy wymawianiu ktrych stopie zblienia narzdw artykulacyjnych jest znaczny, oraz samogoski, tzn. goski otwarte, wymawiane przy stosunkowo duym otwarciu jamy ustnej. Przy ich wymowie, w odrnieniu od spgosek, narzdy mowy nigdzie nie tworz zwarcia lub szczeliny. Samogoski s goskami sylabotwrczymi, natomiast same spgoski sylaby wytwarza nie mog. Samogoski dzielimy na ustne (a, o, e, u, i, y) i nosowe (, ). Przy wymawianiu samogosek ustnych strumie dwiku wytworzony w krtani przez drgajce wizada

83 gosowe przepywa tylko przez rezonator ustny. Dzieje si tak dlatego, e podniebienie mikkie przylega szczelnie do tylnej cianki jamy gardowej i zamyka wlot do rezonatora nosowego. To nadaje im odpowiednie brzmienie, ktre nazywamy brzmieniem ustnym, a samogoski te samogoskami ustnymi, w odrnieniu od samogosek nosowych, przy wymowie ktrych podniebienie mikkie jest opuszczone, a powietrze przechodzi przez jam nosow. Nasze wiczenia artykulacyjne zbudujemy z samogosek ustnych i kilku wybranych spgosek dwicznych i bezdwicznych. Bd to spgoski najbardziej zrnicowane pod wzgldem artykulacyjnym, pojawiajce si najwczeniej w mowie dziecka. Bdziemy budowali sylaby, sowa, proste zdania, poznajc i utrwalajc prawidow wymow samogosek ustnych i spgosek: p, b, t, d, k, g, m, n. wiczenia te maj na celu osignicie wyrazistoci artykulacyjnej poszczeglnych gosek i stworzenie podstaw dla wymawiania gosek trudnych pod wzgldem artykulacyjnym. Uoone zostay w ten sposb, aby zmusza narzdy mowy do intensywnego dziaania (np. praca warg przy artykulacji gosek p, b, praca szczki dolnej przez powtarzanie w rnym ssiedztwie spgosek samogoski a, wreszcie wiczenie na przemian przedniej i tylnej czci jzyka przez zestaw spgosek t-k, d-g.). W wiczeniach wykorzystano poczenia samogosek ze spgoskami, ktre zazwyczaj wymawiane s prawidowo, a wadliwa ich wymowa wystpuje rzadko. Nie ma wic obawy utrwalenia wadliwej artykulacji.

84 Zanim przystpimy do wymawiania tych gosek w cigu mownym, poznajmy ich waciwoci w izolacji i ukady narzdw mowy przy ich realizowaniu. Opis artykulacyjny samogosek ustnych Wszystkie samogoski wymawiane s dwicznie, tzn. przy zsunitym pooeniu i wibracji wizade gosowych. Gwne miejsce artykulacji jest trudne do okrelenia, poniewa przy ich wymawianiu nie zachodzi silne zblienie narzdw mowy w adnym miejscu nasady. W klasyfikacji samogosek uwzgldnia si: - ukad podniebienia mikkiego, - pionowe i poziome ruchy masy jzyka, - ukad warg. Pozycja podniebienia mikkiego decyduje o ustnym lub nosowym charakterze samogoski. wiczenia nasze bdziemy budowali w oparciu o samogoski ustne, poniewa ich wadliwa wymowa spotykana jest bardzo rzadko, pominiemy za samogoski nosowe (, ), ktre cechuje pewien stopie trudnoci wymawianiowej. Ze wzgldu na pionowe ruchy masy jzyka samogoski dzieli si na niskie, kiedy jzyk spoczywa na dnie jamy ustnej, jak przy artykulacji samogoski a; rednie, kiedy masa jzyka wznosi si ku gr, jak przy o, e; wysokie, wymawiane przy najwyszym pooeniu jzyka, jak przy u, y, i. W kierunku poziomym jzyk moe przesuwa si ku przodowi jamy ustnej. Powstaj wwczas samogoski przednie, jak e, y, i; kiedy masa jzyka cofa si w gb jamy ustnej, powstaj samogoski tylne, a, o, u.

85 Ze wzgldu na ukad warg samogoski dzielimy na trzy rodzaje: spaszczone e, y, i kiedy otwr wargowy przybiera ksztat mniej lub bardziej paski; zaokrglone o, u kiedy wargi s zaokrglone; obojtne a kiedy wargi przybieraj obojtny ksztat. Przy wymawianiu samogosek istnieje zaleno ruchw warg i ruchw jzyka. Czasem silniej pracuj wargi a ruchliwo jzyka jest mniejsza. Kiedy praca jzyka jest wiksza, mona czasem zaobserwowa mniejsz ruchliwo warg. Biorc pod uwag stopie sprawnoci mini naszych warg i jzyka, powinnimy zwrci szczegln uwag na systematyczne wykonywanie wicze usprawniajcych motoryk mniej ruchliwego narzdu mowy. W opisie samogosek zwrcimy szczegln uwag na te cechy artykulacyjne, ktre decyduj o syszalnoci, rozumieniu, a przede wszystkim o wyrazistoci wymawianiowej. Przy reedukacji (przeuczeniu) wadliwych artykulacji samogosek, a zwaszcza spgosek, bdziemy dyli do uzyskania nowego ukadu artykulacyjnego, jednoczenie uwiadamiajc sobie wadliwe sposoby realizacji tych gosek. Szczegowy opis artykulacji gosek mona znale w podrcznikach fonetyki polskiej i oglnej. O wartoci artykulacyjnej samogosek ustnych decyduje otwieranie ust, opuszczanie dolnej szczki, ukad jzyka i najbardziej widoczny, zmieniajcy si przy wymawianiu poszczeglnych samogosek u k a d w a r g. Ta zmienno ukadu warg bdzie warunkowaa kolejno opisu samogosek: a, o, e, u, i, y.

86 Rwnie t sam kolejno wymawiania zachowamy, wykonujc wiczenia utrwalajce prawidow wymow samogosek ustnych w sylabach. Ten ruch na przemian do przodu (np. przy samogosce u) oraz do tyu (przy i) bdzie jednoczenie usprawnia prac minia okrnego warg, decydujcego rwnie o artykulacji innych gosek (np. s, sz). Samogoska a wymawiana jest przy szeroko rozchylonych wargach i swobodnie opuszczonej dolnej szczce. Jzyk ley na dnie jamy ustnej i jest nieco cofnity w porwnaniu z pooeniem obojtnym. Podniebienie mikkie, przylegajce do tylnej ciany jamy gardowej, nie pozwala na przejcie powietrza do jamy nosowej i decyduje o ustnym charakterze tej goski. Szczka dolna przy artykulacji ten samogoski jest niej opuszczona ni przy artykulacji pozostaych samogosek. To opuszczenie dolnej szczki decyduje o wyrazistoci tej samogoski. Samogoska o - przy jej wymowie wargi s zaokrglone i nieco wysunite do przodu. Nazywana jest ona najbardziej tylna samogosk polsk ze wzgldu na bardzo silnie cofnity jzyk w gb jamy ustnej. Samogoska e wymawiana jest przy spaszczonych wargach i cofnitych do tyu kcikach ust. Spaszczenie warg w potocznej wymowie prawie nie wystpuje, ale moemy spotka si rwnie z nadmiernym spaszczeniem tej samogoski, co np. w wymowie dla potrzeb sceny jest mankamentem, z uwagi na do zasadnicze zmiany w jej brzmieniu.

87

Samogoska u czsto wystpujca w ssiedztwie innych samogosek, charakteryzuje si ukadem warg jakby przy gwizdaniu. wargi s wic wysunite do przodu i bardziej zaokrglone ni przy wymowie samogoski o. Samogoska i wymawiana jest przy najwszej szparze ust, a wic przy najsilniej spaszczonych wargach. Kciki ust cofnite s jakby do umiechy, a jzyk najsilniej przesuwa si do przodu jamy ustnej. Samogoska y wymawiana jest przy wargach mniej spaszczonych ni samogoska i, oraz zblionych do siebie szczkach. ten stopie zblienia szczk bywa niekiedy tak znaczny, e a zacierajcy syszalno tej goski, zwaszcza w wygosie, tzn. na kocu sowa. Niedbaa, niewyrana wymowa czsto powoduje zacieranie rnic artykulacyjnych samogoski y oraz i. Zbyt mao opuszczona dolna szczka zmniejsza wic wyrazisto artykulacyjn samogosek. Powinnimy rwnie pamita o tym, e nieprawidowo funkcjonujce podniebienie mikkie moe powodowa unosowienie samogosek ustnych (zwaszcza i oraz u). Zmiany te zauwaalne s szczeglnie w barwie tych gosek. Kryteria podziau spgosek polskich. Opis artykulacyjny spgosek p, b, t, d, k, g, m, n Spgoski te w poaczeniu z samogoskami ustnymi bd stanowiy podstaw naszych wicze

88 artykulacyjnych. Wymowa ich jest zazwyczaj prawidowa. Realizacja tych gosek nie wymaga pokonywania tego rodzaju trudnoci, z jakimi moemy si spotka np. przy artykulacji gosek s, sz, , ktre wymawiane s przy bardziej skomplikowanych ukadach jzyka. Aby osign wiadomo precyzyjnego wymawiania tych gosek, przypomnijmy sobie kryteria podziau spgosek polskich. Ze wzgldu na pozycj wizade gosowych rozrnia si spgoski dwiczne, powstajce przy zsunitych wizadach gosowych (np. b, d, m) oraz bezdwiczne, ktre powstaj przy rozsunitych wizadach gosowych, bez ich wibracji (np. p, t, k). Ze wzgldu na pozycj podniebienia mikkiego rozrniamy spgoski ustne (np. p, b, t), przy ktrych jama nosowa jest zamknita przez podniesione podniebienie mikkie wraz z jzyczkiem, wskutek czego prd powietrza wydostaje si na zewntrz wycznie przez jam ustn oraz spgoski nosowe (np. m, n), wymawiane przy opuszczonej pozycji podniebienia mikkiego, co umoliwia przepyw powietrza rwnie przez jam nosow. Ze wzgldu na stopie zblienia narzdw mowy spgoski dzielimy na: zwarte, wymawiane przy cakowitym zetkniciu narzdw artykulacyjnych np. warg przy b, p, czubka jzyka i zbw przy t, d; szczelinowe, np. f, s, sz, ktrych artykulacja polega na zblieniu narzdw artykulacyjnych pozostawiajcym

89 szczelin, przez ktr przepywa powietrze; zwartoszczelinowe np. c, dz, ktrych artykulacja polega na stopniowym przechodzeniu pocztkowego zwarcia w szczelin; potwarte, przy ktrych wymawianiu midzy narzdami artykulacyjnymi tworz si zwarcia i otwarcia np. w rnych miejscach (jak przy n, gdy zwarcie nastpuje midzy czubkiem jzyka a zbami, otwarcie natomiast midzy jam ustn a nosow wskutek opuszczenia podniebienia mikkiego). Ze wzgldu na miejsce artykulacji spgoski dzielimy na: dwuwargowe p, b, m; wargowo-zbowe f, w; przedniojzykowo-zbowe np. t, d; przedniojzykowo-dzisowe np. sz, r, l; rodkowojzykowe np. , ; tylnojzykowe k, g. Z klasyfikacj wg miejsca artykulacji zwizany jest jeszcze podzia na spgoski twarde i mikkie (uniesienie rodkowej czci jzyka ku podniebieniu twardemu). Jeeli ten ruch jest ruchem zasadniczym dla artykulacji danej goski, postaj tzw. spgoski palatalne (np. , , ). Jeli za wzniesienie to jest ruchem towarzyszcym podstawowej artykulacji wargowej lub wargowo-zbowej, powstaj spgoski tzw. spalatalizowane (zmikczone np. p, b, m). Po zapoznaniu si z kryteriami podziau gosek polskich omwimy zasady wymawiania interesujcych nas spgosek. Spgoski p, b Wymawiajc goski p,b, wykonujemy nastpujce ruchy artykulacyjne: zaciskamy wargi, spramy

90 powietrze w jamie ustnej, nastpnie zwalniamy napicie mini zaciskajcych. Sprone powietrze rozwiera wargi i wybucha przez otwarte usta. Powstajcy wtedy szmer wybuchowy decyduje o wartoci akustycznej goski p. Dziki tym samym ruchom artykulacyjnym oraz napiciu i drganiom wizade gosowych powstaje goska b dwiczny odpowiednik bezdwicznej goski p. Spgoska b artykuowana jest z mniejsz si, jak wszystkie goski dwiczne, jest artykulacyjnie sabsza. Goski bezdwiczne s artykulacyjnie mocne, poniewa przy ich wymawianiu powietrze przechodzi przez krta bez przeszkd z wiksz si pokonuje opr narzdw w jamie ustnej. Goski te s goskami ustnymi, poniewa przy ich wymawianiu podniebienie mikkie przywiera do tylnej ciany jamy gardowej zamykajc przejcie do jamy nosowej. Ze wzgldu na miejsce artykulacji s to goski dwuwargowe, ze wzgldu na stopie zblienia narzdw mowy warte, ze wzgldu na si, z jak powietrze gwatownie zostaje wypchnite z jamy ustnej wybuchowe. Przy wymawianiu tych gosek ukad jzyka nie rni si zbytnio od ukadu przy swobodnym oddychaniu, a jego rodek nie bierze udziau w artykulacji, s to wic goski twarde. Znieksztacenia artykulacyjne tych gosek wystpuj rzadko. naley moe tylko pamita o tym, aby sprone w jamie ustnej powietrze przy rozwarciu warg nie naciskao na policzki. To nadymanie policzkw przy eksplozji wargowej stwarza dodatkow warto

91 akustyczn i niepodany zupenie efekt optyczny, racy zwaszcza na ekranie kinowym czy telewizyjnym. Spgoski t, d Artykulacja tych spgosek polega na zwarciu czubka jzyka z wewntrzn powierzchni grnych zbw. Gdy nastpi gwatowne oderwanie jzyka od zbw, strumie powietrza wydostaje si z jamy ustnej dajc w efekcie spgosk t lub jeli drgaj wizada gosowe dwiczn spgosk d. S to goski zwarte, wybuchowe, twarde, przedniojzykowo-zbowe, ustne i podobnie jak p, b chwilowe (nie moemy przedua ich trwania). Spgoski k, g Przy wymawianiu tych spgosek zamykamy wylot z jamy gardowej, zwierajc ty jzyka z podniebieniem mikkim i tyln ciank jamy gardowej. Gdy ty jzyka odsuniemy od podniebienia, nastpuje wybuch spronego w jamie garda powietrza. W ten sposb artykuowana jest goska k, lub przy drganiu wizade gosowych dwiczna goska g. S to goski zwarte, wybuchowe, twarde, tylnojzykowe i chwilowe. Mog by zastpowane przez spgoski t, d, lub w ogle opuszczane w mwieniu. Jeli objanienie ukadu jzyka waciwego tej gosce nie przynosi podanej wymowy, zaleca si osob mwic uoy na wznak z gow odchylon do tyu. Jzyk pod wpywem swego ciaru przesuwa si wwczas ku podniebieniu mikkiemu, powodujc zwarcie z eksplozj, waciwe artykulacji tych spgosek.

92 Spgoska g, jak inne dwiczne spgoski zwarto-wybuchowe, nie pojawia si w jzyku polskim w wygosie absolutnym (przed pauz) wymawiamy wwczas bezdwiczn gosk k. W grupie tu omawianych gosek naley jeszcze zwrci uwag na du czstotliwo zastpowania spgosek dwicznych ich bezdwicznymi odpowiednikami (b-p, d-t, g-k). Wymawiamy wtedy np. papa zamiast baba, tata zamiast data, kuma zamiast guma. Przyczyn tego moe by deficyt suchu fonematycznego (umiejtno rozrniania najmniejszych elementw skadowych wyrazw, czyli fonemw np. a od o, g od k), lub zaburzenia kinestezji artykulacyjnej (czucie uoenia narzdw mowy waciwe poszczeglnym goskom). Spgoski m, n Te spgoski nie maj bezdwicznych odpowiednikw. Wymawia si je przy obnionym podniebieniu. Ich wymowie zwarcie warg (przy m) lub zwarcie jzyka z grnymi zbami (przy n) towarzyszy rwnoczesne otwarcie wejcia do jamy nosowej i dwik przepywa przez ni swobodnie, zabarwiajc si charakterystycznym rezonansem nosowym. Na t cech gosek n, m naley zwrci szczegln uwag, poniewa moemy sysze wymow tych gosek prawie pozbawion rezonansu nosowego. Goska m jest spgosk dwuwargow, tward i o czym ju powiedzielimy zwarto-otwart. Dziki otwarciu jamy nosowej efekt akustyczny tej spgoski syszymy przez cay czas jej artykulacji. Drganie to moemy dowolnie przedua, std nazywana jest trwa.

93 W wygosie po spgosce bezdwicznej wymawiana jest do czsto prawie bezdwicznie. Goska n jest rwnie spgosk potwart, nosow, dwiczn, przedniojzykowo-zbow i tward. Czasem w wymowie moe by zmikczana, naley wtedy silniej przyciska czubek jzyka do zbw w czasie jej artykulacji. W szybkiej wymowie czsto ginie zupenie i wtedy syszymy np. ziarko e garku zamiast ziarnko w garnku. Goska ta, w przeciwiestwie do dwicznych gosek zwarto-wybuchowych (b, d, g) jest wymawiana w wygosie absolutnym. wiczenia wyrabiajce umiejtno kierowania gosu na sklepienie podniebienia twardego Spgoski nosowe n, m, w poczeniu z samogoskami ustnymi bd stanowiy podstaw wicze wyrabiajcych umiejtno kierowania gosu na sklepienie podniebienia twardego. Pozwoli to na wydobywanie gosu bez wysiku i wzmocnienie go przez wywoanie drga koci czaszki oraz powietrza zawartego w zatokach, znajdujcych si powyej podniebienia twardego. 1. Sprbujmy przeduy wymow spgoski m, jakby cicho mrucze ja przez nos (palcem moemy wyczuwa drgania na skrzydekach nosa). To ciche mruczenie likwiduje napicie mini garda i krtani. 2. Przejdmy teraz do czenia przeduonej spgoski m z samogoskami ustnymi. Zbudowane w ten sposb

94 pierwsze w naszych wiczeniach s y l a b y starajmy si wymawia powoli, bez wysiku: amm omm emm umm imm ymm mma mmo mme mmu mmy mmam mmom mmem mmum mmym mama momo meme mumu mymy 3. Delikatnie, bez wysiku starajmy si wymawia poczenia samogosek ustnych z przeduon spgosk n: ann onn enn unn inn ynn nna nno nne nnu nny nnan nnon nnen nnun nnyn nana nono nene nunu nyny 4. Wymawiajmy terz spgoski m, n, w poczeniu z samogoskami nieco inaczej, bez wysiku, ale szybciej, z wiksz dynamik. Niech to bd jakby sygnay z Marsa, takie krtkie zaszyfrowane informacje, zakoczone kropk: ammm ommm emmm ummm immm ymmm mmmam mmmom mmmem mmmum mmmym annn onnn ennn unnn innn ynnn nnnan nnnon nnnen nnnun nnnyn 5. W kolejnym wiczeniu wymawiajmy wolno sylaby zawierajce spgoski m, n, zwracajc szczeglna uwag na artykulacj samogosek am om em um im ym ma mo me mu my mam mom mem mum mym

95 an on en un in yn na no ne nu ny nan non nen nun nyn wiadomie pomijamy sylaby mi, ni, mim, nin (tak jak dalej pi, bi, ti, di, ki, gi), poniewa w sylabach tych wymawia si trudniejsze artykulacyjnie mikkie spgoski m, n, t, d, p, b, k, g. W proponowanych wiczeniach staramy si zawsze stawia atwe zadania, dajc w ten sposb wiksz szans stworzenia rzetelnych p o d s t a w p r a w i d o w e g o w y m a w i a n i a. Artykulacja samogosek ustnych i spgosek p, b, t, d, k, g, m, n, w sylabach, sowach i zdaniach Nastpn grup wicze zbudujemy w oparciu o samogosk a oraz spgoski zwarto-wybuchowe p, b, t, d, k, g, m, n. Tworzc sylaby, sowa, proste zdania, starajmy si osign wyrazisto artykulacyjn tej samogoski, pamitajc o duym rozwarciu szczk przy jej wymowie. Cige opuszczanie szczki dolnej bdzie jednoczenie wiczeniem pomagajcym w zlikwidowaniu szczkocisku. W pierwszym etapie wicze starajmy si przedua moment zwarcia spgosek (np. zwarcie wargowe przy artykulacji goski p). Kad sylab wymawiajmy wolno, nadajc jej pewne znaczenie i kropkujc, wypowiadajc j jako zdania twierdzce, np. sylaby pa, ba, niech bd jakby odpowiedzi na pytanie: Przepraszam, jaka to ulica? Pa-ba.

96 1. pa-ba-ta-da-ka-ga 2. pa-ba ba-pa ta-da da-ta ka-ga Ga-ka 3. ap-at-ak apa-aba-ata-ada-aka-aga 4. Przyspieszmy teraz tempo mwienia i bardzo aktywnie bdziemy artykuowali kilkakrotnie wypowiadan spgosk abbbba appppa adddda atttta agggga akkkka 5. W zwolnionym tempie aktywnie artykuujemy ssiadujce ze sob spgoski ap-pa at-ta ak-ka 6. Sprbujmy wymawia jednosylabowe sowa, w ktrych orodkiem sylaby jest samogoska a bak, bat, kat, gap, pak 7. Przejdziemy teraz do wolnego wymawiania sw zwracajc szczegln uwag na miejsca artykulacji spgosek p, b, t, d, k, g, m, n, i precyzyjn wymow samogosek ustnych Pamitajmy rwnie o akcencie tych sw, czyli o pewnym sposobie ich wymawiania. A k c e n t w y r a z o w y w jzyku polskim polega na zwikszeniu energii artykulacyjnej jednej sylaby wyrazu przez wymwienie jej z przyciskiem. Dokonuje si to przez ruch przepony, wypychajcy z puc silniejsz fal

97 powietrza. Sylab t jest zwykle sylaba przedostatnia. Od tej zasady zdarzaj si pewne odstpstwa zarwno wrd wyrazw rodzimych, jak i wyrazw pochodzenia obcego. Akcent na trzeciej sylabie od koca maj wyrazy obcego pochodzenia zakoczone na ik, -yk, -ika, -yka, takie jak: optyka, dydaktyka. Racym zjawiskiem jest akcentowanie pierwszej sylaby tych wyrazw, ktre mwca chce szczeglnie uwydatni, poniewa uwaa je za bardzo wane w swojej wypowiedzi, np.: E/dytka, A/gatka, DO/datek, NA/bytek. abnegat, abonent, abonament, adept, akonto, amen, anatema, atom, anatom, andante, Andy, antenna, anemon, antenat, antypoda, Antygona, Agata, Agatka, antyk, Ateny, Atena, atut, apteka, baty, but, buty, bagno, Benedykt, boa, bogaty, bomba, bon, bona, bony, buda, budy, bunt, Bogdan, bukat, baton, butan, byt, dany, dene, debata, dotyk, dekada, datek, deptak, denat, duma, dumka, doba, dba, dno, dna, dodatek, dogmat, dogodny, dokonany, ducat, document, dumny, dykta, dydaktyka, dym, dymny, dynamo, dodatek, Edyta, ekonom, Eneida, etap, etat, etyka, epoka, kant, kantata, Kain, katakumby, kto, kot, kotek, knot, knotek, kogo, konto, kontakt, kokon, kometa, komenda, komnata, kompan, kompot, kogut, komuna, kontynent, kopyto, komponent, kubek, kopa, kupon, Kutno, kakadu, idea, Itaka, indygo, impet, ikona, indyk, inny, intymny, Inka, gada, gdy, gdyby, gady, gody, guma, goi, gdaka, gatunek, gotyk, gama, godny, ganek, gnat,

98 mak, medyk, meta, moda, metoda, motopompa, moneta, moment, motyka, mata, mama, matka, metka, nadobny, na dodatek, nadany, nabytek, nagana, nugat, naga, noga, napotykam, nota, notatka, nuda, nudno, obok, obyty, obuty, oddany, oddam, odma, odnoga, ogon, ogonek, okap, okup, oko, oman, omen, opona, ogon, ogonek, okuty, oto, optyk, otok, papuga, pobyt, podany, podobno, podatek, podomka, pogoda, pogodny, pokuta, pomagam, potomek, pomny, ptak, potok, puma, puka, pyta, pyton, pytam, pytamy, pytany, pobyt, tan, ton, tabaka, tabun, taktyka, tampon, tamten, tandeta, tapeta, temat, teka, tempo, tyka, ton, tona, tom, tuk, tuman, tka, tupet, Tytan, Tybet, typ, uda, udany, ugoda, utkany, upada, upadek, ugoda, utyka, umyka, ukuty, udo. Prbujmy teraz wypowiada na jednym wydechu krtkie, czysto informacyjne zwroty mowne i proste zdania. zaczniemy nasze wiczenia od sw, ktrych orodek sylaby stanowi goska a. Dalsze wypowiedzi bdziemy budowali ze wszystkich poznanych przez nas samogosek i spgosek. W wypowiedziach tych za pomoc akcentu moemy wyrni wyrazy, ktrych rol chcemy uwypukli. W duszej wypowiedzi czynnikami, ktre zmieniaj akcent, s przede wszystkim wzgldy logiczne i one wanie ka akcentowa wyraz najwaniejszy, niezalenie od tego, w jakiej pozycji si znajduje.

99 W podanych niej wiczeniach, wypowiedzi w naszym zamierzeniu powinny mie charakter jedynie informacyjny. Nie interesuj nas wzgldy emocjonalne, bdziemy jedynie dyli do pooenia akcentu logicznego. 1. 2. tak tam: pada, pada, bada, gada; taka: paka, kapa, baba, dama, papa, gapa, gama, data, mama, tata, mata, kanapa, makata, kanapka, makatka, magma, kapka, papka, mapka; ta: Panama, Kanada, Danka, Magda, Agata, Agatka, Ada, Anna, Anka; tamta: banda, tabaka, mamka, matka, natka, kantata, amantka; Ataman ma bat. Ta kanapa ma tam kant. Tak pada kap, kap, kap, a ta kanapa tam tak namaka. Mama da nam banana. Tata Adama tak tam gada. Agata tak tam gna. Agatka tak tam tka. Magda ma amanta Adama. Taka dama, a tak tam gada. Ada da nam mak. Dom mody Adam. Pukam do domu Agaty.

3. 4. 5.

6.

100 Papuga to ptak. Matka Adama ma tam Dom. To Dom Adama, a to Dom Tomka. Tata Adama ma tam Dom obok domu Tomka. Ada ma kota. Ta mama tam to mama Adama, a tamta mama tam to mama Tomka Ta Magda tam tak gna od domu do domu. Mama Agaty poda nam kompot. Z zasobu poznanych gosek moemy zbudowa jeszcze wiele podobnych wicze artykulacyjnych. Nie korzystalimy w tworzeniu naszych wicze z tzw. trudnych zbiegw spgoskowych, typu: tpa, pkta, ngda. Stanowi one moe swoisty rodzaj gimnastyki warg i jzyka, ale s obce wymowie polskiej. Wiksz precyzj wymawianiow osigniemy usprawniajc motoryk narzdw mowy i poznajc miejsca artykulacji poszczeglnych gosek. Systematycznie wykonywane wiczenia usprawniajce bd nam suy pomoc w pracy nad popraw i doskonaleniem wymowy. Opieraj si one gwnie na udoskonaleniu sprawnoci ruchowej, poniewa mwienie jest aktem ruchowym. M w i e n i e j e s t t o r u c h d o p r z o d u. Pracujc nad korekcj wymowy, mona stosowa je wybirczo, lokalizujc cile do narzdw mowy wykazujcych mniejsz sprawno, czy ograniczenie swojej funkcji ruchowej. W ukadzie wicze naley zachowa zasad przechodzenia od wicze atwych do wicze trudniejszych i bardziej zoonych. Podczas kadego ich wykonywania naley wprowadza jedno albo dwa nowe wicenia, powtarzajc oczywicie

101 wiczenia dobrze ju znane. naley je powtarza systematycznie np. dwa razy dziennie. Kade wiczenie trzeba wykonywa dokadnie i powtrzy je 3-5 razy, obserwujc np. ruchy narzdw mowy w lusterku. Tempo wicze pocztkowo wolne, nastpnie coraz szybsze. Mona stworzy dla indywidualnych potrzeb jednostk lekcyjn, na ktr zo si wybrane wiczenia oddechowe, wiczenia usprawniajce prac narzdw artykulacyjnych i wreszcie wiczenia artykulacyjne. Szybkie czenie wicze oddechowych z fonacj jest konieczne. Wykonywanie wicze nie moe by c e l e b r o w a n e. To uchroni nas od nabywania techniczni, sposobiku, manierki, ukadania usteczek do przodu przy samogoskach o, u, i gupiego umiechu przy samogosce i. Niech kto, kto bdzie wykonywa te wiczenia, poczuje, e jest mu wygodnie, e potrafi, e umie, e jest rozluniony. ...Gdy mierzysz do celu i wypuszczasz strza, powiniene mie minie rozlunione, twj wysiek powinien by w tobie,, gboko ukryty, aby twego wysiku nikt z zewntrz nie widzia. (Jerzy Andrzejewski, Bramy raju. PAX, Warszawa 1975). Zebrane tu wiczenia powinnimy przede wszystkim wykonywa w kolejnoci, w jakiej zostay przedstawione. Proponujc taki ich ukad, staralimy si pokaza dug i trudn drog prowadzc do powstania dwiku uzalenionego od naszego mylenia, przekazanego za oddechem i sprawnoci ciaa. W czasie trwania tej drogi prbowalimy zrozumie, e nie mona tworzy pewnych znacze dwikowych, wokalnych, bez specjalnego przygotowania. Z tego

102 zrozumienia powinna zrodzi si odpowiedzialno za sowo, za to, co mwimy, za formuowanie myli, za odwag przekazywania uczu i form, w jakiej to robimy. Za podstawowy element sztuki aktorskiej uznaam SOWO. W aspekcie warsztatowym oznacza to priorytetowe ustawienie zaj z techniki mowy i impostacji gosu. Od walorw dwikowych sowa przechodz do jego walorw znaczeniowych, do tekstu. Aleksandra lska

103 Bibliografia Aleksandrowicz J., Cwynar C., Szyszko-Bogusz A., Relaks. PZWL, Warszawa 1976. Chorbski J., Rola kory mzgu w wyrwnywaniu ubytkw czynnoci w sferze ruchowej. PZWS, Warszawa 1955. Duska M., Fonetyka polska. PWN, Krakw-Warszawa 1981. Doroszewski W., Podstawy gramatyki polskiej. PWN, Warszawa 1952. Rozdzia: Fonetyka. Dowenko A., Jakimowicz W., Choroby ukadu nerwowego, cz. I: Anatomia i patofizjologia ukadu nerwowego. PZWL, Warszawa 1952. Grotowski J., Teksty z lat 1965-1969. Uniwersytet Wrocawski, Wrocaw 1990. Grecki L., Teoria i metodyka wicze ruchowych aktora. COMUK, Warszawa 1985. Hurlock E.B., Rozwj dziecka. PWN, Warszawa 1961. Rozdziay: V. Rozwj fizyczny, VI. Rozwj ruchw, VII. Rozwj mowy. Iwankiwicz S., Otolaryngologia. PZWL, Warszawa 1980. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy si mowy. Wyd. Lubelskie, Lublin 1977. Kania J., wiczenia usprawniajce motoryk narzdw mowy. (W:) Szkoa Specjalna 2/1972. Konorski J., Integracyjna dziaalno mzgu. PWN, Warszawa 1969. Lindner G., Podstawy audiologii klinicznej. PWN, Warszawa 1967.

104 Lowen A., Duchowo ciaa. AW Jacek Santorski, Warszawa 1991. Fabiszewska-Jaruzelska F., Ortopedia szczkowa. PZWL, Warszawa 1983. Mitrinowicz-Modrzejewska A., Akustyka psychofizjologiczna w medycynie. PZWL, Warszawa 1974. Mitrinowicz-Andrzejewska A., Fizjologia gosu, suchu i mowy. PZWL, Warszawa 1963. Misiuro W., Fizjologia ukadu nerwowego i mini. PZWL, Warszawa 1952. Prochowicz Z., Podstawy masau leczniczego. PZWL, Warszawa 1991. Przewda R., Rozwj somatyczny i motoryczny. WSiP, Warszawa 1981. Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. PWN, Warszawa 1985. Stlicka-Mydlarska W., Zarys anatomii funkcjonalnej czowieka. PWN, Warszawa 1978. Styczek I., Logopedia. PWN, Warszawa 1979. Styczek I., Badanie i ksztatowanie suchu fonematycznego. WSiP, Warszawa 1982. Sylwanowicz W., May atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 1988. Tronczyska J., Leczenie foniatryczne rozszczepw podniebienia. PZWL, Warszawa 1967. Rozdzia: wiczenia mowy i gosu w rozszczepach podniebienia. Wierzchowska B., Wymowa polska. PZWS, Warszawa 1971. Wierzchowska B., Fonetyka i fonologia jzyka polskiego. Ossolineum, Wrocaw 1980.

105

Spis treci: Czym jest mwienie I. II. Odprenie. Masa. Oddychanie wiczenia usprawniajce motoryk narzdw mowy II a. wiczenia szczki dolnej, warg, jzyka i podniebienia mikkiego II b. wiczenia usprawniajce motoryk ogln ciaa w poczeniu z wiczeniami usprawniajcymi motoryk narzdw mowy Aparat oddechowy i fonacyjny. Powstawanie dwiku. Rezonatory. wiczenia artykulacyjne

III. IV.

Bibliografia

106