HTT ASKER TEKLATI VE SEFER ORGANZASYONU

Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi Tarih Anabilim Dal Eskia Tarihi Bilim Dal

Serkan BAOL

Danman: Yrd. Do.Dr. Yusuf KILI

Haziran 2006 DENZL

TEEKKR
Tezimizin hazrlk aamasndan itibaren karlatm glklere kar bana evk ve cesaret vererek yreklendiren, ilerleyen aamalarda ise sabrla almamza k tutan danman hocam Yrd. Do.Dr. Yusuf KILIa, karlatmz skntlarda engin bilgisini cmerte bizimle paylaan Prof.Dr. Aygl SELe ve tezimizde bizlere destek olan Do.Dr. Osman GM ve Yrd. Do.Dr. Gngr KARAUUZa iten teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Ayrca alma srasnda salam olduklar maddi ve manevi destek iin anneme, babama ve aabeyime kranlarm sunarm.

ZET
HTT ASKER TEKLATI VE SEFER ORGANZASYONU Baol, Serkan Yksek Lisans Tezi, Tarih ABD Tez Yneticisi: Yrd. Do.Dr. Yusuf KILI Haziran 2006, 155 sayfa

Yksek Lisans Tezi olarak hazrlanan Hitit Askeri Tekilat ve Sefer Organizasyonu isimli almamzda Hitit ordusundaki kuvvet kollar, Hitit askeri tekilatnn hiyerarik dzeni, Hitit ordusunda yer alan ordu-birlikler, grevrtbeler ve sava ara-gereleri ile ilgili baz terimler ivi yazl belgelerden ve bu konuda hazrlanm olan almalardan faydalanlarak aklanmtr. Hitit Sefer Organizasyonu ise sefer srecine etki eden siyasi, dini, psikolojik, taktiksel ve lojistik unsurlar tasnif edilerek ivi yazl metinlerden ve bu konuda yaplan almalardan yararlanarak incelenmitir.

Anahtar Kelimeler: Askeri tekilat, Sefer organizasyonu, Hitit, Eskia Tarihi

ii

ABSTRACT
HITTITE MILITARY ORGANIZATION AND ITS CAMPAIGN STRATEGIES Baol, Serkan Master Thesis, Department of History Thesis Supervisor, Assistant Proffesor Yusuf KILI June 2006, 155 pages

In this thesis the basic terms related with branches of service of the Hittite army, its hierarchical structure, military units, duty-rank relations and war equipment have been explained, based on cuniform documentary and available works in this subject. Likewise, The Hittite war campaign has been investigated/studied on the basis of political, religious, pscholgical, tactical and logistics classifications. The investigations have also been based on the cuniform texts and works carried out on this subject.

Keywords: Military Organization, War Campaign, Hittite, Ancient History

iii

NDEKLER
ZET ........................................................................................................................... i ABSTRACT ................................................................................................................ ii NDEKLER........................................................................................................... iii LEVHALAR DZN ................................................................................................. vii HARTALAR DZN ..................................................................................................x SMGE VE KISATMALAR DZN...............................................................................xi GR ...........................................................................................................................1 KURAMSAL BLGLER VE LTERATR TARAMASI............................................4 MATERYAL VE METOD ...........................................................................................5

BRNC BLM HTT ASKER TEKLATI

1.1. HTT ASKER TEKLATINDA KUVVET KOLLARI ...................................... 6 1.1.1. Arabal Savalar........................................................................................... 6 1.1.2. Yaya Savalar ............................................................................................. 9 1.1.3. Dier Kuvvetler ............................................................................................ 11 1.2. HTT ASKER TEKLATINDA HYERARK DZEN ................................ 13 1.3. HTT ORDUSUNUN ASKER KAYNAKLARI...14 1.4. HTT METNLERNDE GEEN ASKER TERMLER VE AIKLAMALARI 16 1.4.1.Ordu ve Birliklerle ilgili terimler ................................................................... 16 1.4.1.1. alanza ................................................................................................... 16 1.4.1.2. ANE.KUR.RA/ME............................................................................. 17 1.4.1.3. aandula/i ............................................................................................... 18 1.4.1.4. ERN.ME ............................................................................................. 20 1.4.1.5. ERN.ME annalli ................................................................................. 21

iv 1.4.1.6. ERN.ME ANE.KUR.RA/ME , KARA ANE.KUR.RA/ME....... 22 1.4.1.7. ERN.ME GR...................................................................................... 23 1.4.1.8. ERN.ME GIBIL .................................................................................. 24 1.4.1.9. ERN.ME halugae .............................................................................. 25 1.4.1.10. ERN.ME SU-TI (H.A) ..................................................................... 26 1.4.1.11. ERN.ME IGI GAL (LA) ................................................................... 26 1.4.1.12. ERN.ME KIN ................................................................................... 27 1.4.1.13. ERN.ME NA-RA-R (H.A), ERN.ME ardiia, ERN.ME uarae ................................................................................ 27 1.4.1.14. ERN.ME (L.ME) UKU.U........................................................... 28 1.4.1.15. ERN.ME (GI) zalta(ia) ..................................................................... 29 1.4.1.16. KARA ................................................................................................ 30 1.4.1.17. tuzzi ...................................................................................................... 32 1.5.2. Grev ve Rtbelerle lgili Terimler ............................................................... 33 1.5.2.1. auriia iha / BEL MADGALT ............................................................. 33 1.5.2.2. EN. ANE.KUR.RA.ME...................................................................... 34 1.5.2.3. tuzziia iha / EN.KARA / EN. ERN.ME .......................................... 35 1.5.2.4. EN.UKU.U........................................................................................... 36 1.5.2.5. GAL.GETIN......................................................................................... 36 1.5.2.6. GAL.KARTAPP .................................................................................... 37 1.5.2.7. GAL (L.ME) MEED ...................................................................... 37 1.5.2.8. GAL NA.GA.DA.................................................................................... 38 1.5.2.9. GAL NIMGIR ........................................................................................ 39 1.5.2.10. GAL L.ME (GI) UKUR............................................................... 39 1.5.2.11. GAL L.ME U .............................................................................. 40 1.5.2.12. GAL (L.ME) UGULA LIM(ER) (ME) ....................................... 40 1.5.2.13. GAL. UKU.U ..................................................................................... 41 1.5.2.14. HA ITU ................................................................................................ 41 1.5.2.15. L GIBAN........................................................................................... 42 1.5.2.16. LDUGUD............................................................................................ 42 1.5.2.17. LEN.NU.UN / Lhaliiatalla ................................................................. 44 1.5.2.18. Limeriia iha / Limeriia ENME / L.MEimeriia BELUH.A .......... 45 1.5.2.19. LKARTAPPU ...................................................................................... 45 1.5.2.20. Lkuualanalla/i ..................................................................................... 46

v 1.5.2.21. Lmariianni........................................................................................... 46 1.5.2.22. LMEED ........................................................................................... 46 1.5.2.23. LPITHALLU ........................................................................................ 47 1.5.2.24. LN.ZU................................................................................................ 48 1.5.2.25. Lalahalli ........................................................................................... 48 1.5.2.26. Lapaalli ............................................................................................ 49 1.5.2.27. LSIG5 .................................................................................................. 50 1.5.2.28. LU.GAL.HALSI LUGAL.................................................................. 51 1.5.2.29. LU................................................................................................... 51 1.5.2.30. L.ME (GI)UKUR ........................................................................... 52 1.5.2.31. L.ME (GI)UKUR K.SIG17 ........................................................... 52 1.5.2.32. L.ME (GI)UKUR DUGUD ............................................................ 54 1.5.2.33. L.ME UKUR ZABAR ................................................................... 54 1.5.2.34. Ltaripiala ........................................................................................... 55 1.5.2.35. Ltuhkanti ............................................................................................. 55 1.5.2.36. L GITUKUL...................................................................................... 56 1.5.2.37. Lukikatalla ....................................................................................... 58 1.5.2.38. Luehekatalla ...................................................................................... 58 1.5.2.39. LUGAL.GAL ....................................................................................... 59 1.5.2.40. UGULA................................................................................................ 60 1.5.2.41. UGULA X ............................................................................................ 61 1.5.2.42. UGULA X A KARA ........................................................................ 61 1.5.2.43. UGULA 1 LIM .................................................................................... 61 1.5.2.44. UGULA 1 LI L.ME U ................................................................. 62 1.5.2.45. UGULA LIM (SERI)............................................................................ 62 1.5.2.46. UGULA NIMGIR ERN.ME.............................................................. 63 1.5.2.47. ZAG-a BELU...................................................................................... 63 1.6.3. SAVA ARA VE GERELERYLE LGL TERMLER......................... 64

vi

KNC BLM HTT SEFER ORGANZASYONU

2.1. HTT SEFERLER HAKKINDA........................................................................ 65 2.2. HTT SEFERLER NCES YAPILAN SYAS HAZIRLIKLAR..................... 70 2.3. HTT SEFERLER NCES YAPILAN MSTK HAZIRLIKLAR.................... 81 2.4. HTT SEFERLER NCES YAPILAN PSKOLOJK HAZIRLIKLAR ........... 87 2.5. HTT SEFERLER NCES YAPILAN ASKER HAZIRLIKLAR ................... 91 2.6. HTT SEFERLERNDE UYGULANAN SAVA STRATEJLER, KMAL VE SEFERLERDE KULLANILAN MUHTEMEL TAB YOL GZERGHLARI ....... 93 SONU .................................................................................................................... 105 KAYNAKLAR......................................................................................................... 107 LEVHALAR VE HARTALAR ............................................................................... 114 ZGEM.............................................................................................................. 155

vii

LEVHALAR DZN
Sayfa Levha 1: Sumer yaya askerleri. Akbabalar stelinden bir ayrnt. Yaklak M..3000...... 115 Levha 2: Sumer yaya askerleri mzrak ve kalkanlaryla. Akbabalar stelinden bir ayrnt ......................................................................................................... 116 Levha 3:Ur Standard zerinden ayrnt. Bir kraln sefere gidii betimlenmitir............ 117 Levha 4:Msr yaya askerlerini silahlaryla birlikte gsteren model buluntusu. ............... 118 Levha 5: Nbyal oku birlikleri. .................................................................................. 119 Levha 6:Boazky, Kral kapsnn sol i ksmndan Hitit sava figr. ...................... 120 Levha 7:Ayn figrn desen izimi................................................................................. 121 Levha 8: M..13.yzyl Msr Duvar resimlerinde Hititli askerlerin betimlemesi. .......... 122 Levha 9: zerine sava resmi kazlm, pimi toprak kap paralar. Erken mparatorluk dnemi. ....................................................................................... 123 Levha 10:Boazkyden bronz zrh pullar. Ortalama ykseklik 6.cm. ........................... 123 Levha 11:Yazlkaya B Odasnda kl tanr betimlemesi. .......................................... 124 Levha 12:Ayn figrn desen izimi............................................................................... 124 Levha 13:Yazlkaya B Odasnda sava tanrlar ...................................................... 125 Levha 14:Ayn figrn desen izimi............................................................................... 125 Levha 15:Hareket halindeki Hitit sava arabas. Ramesseumdaki bir kabartmadan; Teb, Msr......................................................................................................... 126 Levha 16:Bir sava arabasn ksmen gsteren kabartma bezekli Hitit kap paras. Eski Krallk; Boazky. ........................................................................................... 126 Levha 17: ki tekerlekli aatan yaplm sava arabas. Teb nekropolnde bir mezardan bulunmutur.18.slale, Yeni krallk. ................................................. 126 Levha 18: Kargam. Sava arabas. Aramlam ve Asurlam Ge Hitit Stili. ............. 127 Levha 19: Aslantepe. Hafif bir sava arabasnda bir avc ve araba srcs. Avc ok atar biimde betimlenmitir. ........................................................................ 128 Levha 20:Tell Halaf. Ok atan adam. Sakegz figrlerindeki giysi ile grlmtr. ..... 128

viii Levha 21:Tek kiilik hafif Msr sava arabas................................................................ 129 Levha 22: II. Ramsesi kade savanda sava arabas zerinde ok atarken tasvir eden duvar resminden ayrnt............................................................................ 129 Levha 23:Msr duvar kabarmalarndan ayrnt. Hititli sava arabal savalar. .............. 130 Levha 24:Msrl yaya askerleri gsteren maket.............................................................. 130 Levha 25: (stte)Beycesultandan yuval mzrak ucu, kuyruklu ve dmeli mzrak ucu, Medinet Habudaki bir Msr kabartmasndan dik kl, Yazlkayadaki bir kabartmadan orak biimli kl, Boazkyden ok ucu, Boazkyden sap delikli balta. (altta)Tarsustan haner, Tarsustan yuval mzrak ucu, Mersinden ok ucu, Alaca Hykten yass balta, Thermiden ok ucu, Alacadad bak, Thermiden kl. ................................................................................................. 131 Levha 26: Topuz ba, Erken Tun a......................................................................... 132 Levha 27: Hitit Mzrak ular. ........................................................................................ 132 Levha 28: Yesemekte 1991 yl kazlarnda bulunmu olan ve M.. II. binde Anadoluda yaygn olarak kullanlan ok ucu. .................................................... 133 Levha 29: Kltepede bulunan zerinde Kral Anittann Saray yazan mzrak. Kvrk prazvanas (kuyruu) krlm. Mzrak ucunu sapa balamaya yarayan iki delik yanl yere ald iin doldurulmu ve daha aada yenileri alm. Uzunluk:23cm. .................................................................................................... 133 Levha 30: Anadoluda bulunan eitli prehistorik a silahlar. ...................................... 134 Levha 31: Boazkyde Aslanl Kapnn 750m. gney batsnda bulunmu olan Boazky Klc. zerinde Hitite yazt bulunmaktadr. Bu yaztn Ahmet nal tarafndan yaplan tercmesinde yledir: Byk Kral Duthaliya Auwa lkesini yerle bir ettii zaman, bu kllar efendisi Frtna Tanrsna adak olarak sundu. ..................................................................................................... 134 Levha 32:Hitit Tren Baltas. ......................................................................................... 135 Levha 33: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen bir numaral pozisyonlar ....................................................................................... 136 Levha 34: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen iki numaral pozisyonlar. ...................................................................................... 137 Levha 35: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen numaral pozisyonlar. ...................................................................................... 138 Levha 36: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen drt numaral pozisyonlar. ...................................................................................... 139

ix Levha 37: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen be numaral pozisyonlar. ...................................................................................... 140 Levha 38:II. Ramsesi Kade savanda savaarabas zerinde ok atarken tasvir eden tapnak duvarlarndan bir resim. ....................................................................... 141 Levha 39:Abu-Simbel tapna duvarlarnda resimlenen Kade savanda II. Ramsesin kamp. ........................................................................................ 142 Levha 40:Luksordan bir kabartma. II. Ramsesin kamp ............................................... 143 Levha 41: Kade arpmas. Luksor saraynn nizamiye kaplarndan biri zerine resimlenmitir................................................................................................... 144 Levha 42: Abu-Simbelden Kade savayla ilgili bir resim............................................ 145

HARTALAR DZN
Sayfa Harita 1:Hitit yerlemeleri. ............................................................................................ 146 Harita 2: Hitit Dnemi Anadolusunun siyasi blgeleri.................................................. 147 Harita 3: Hitit anda Anadolu kentleri. ...................................................................... 148 Harita 4: Prof. Dr. James Mellart tarafndan izilen Hitit dnemi ehir ve blgeleri ....... 149 Harita 5: Prof. Dr. Jak Yakar tarafndan hazrlanan Fiziki Trkiye haritas .................... 150 Harita 6: Prof. Dr. Jak Yakar tarafndan hazrlanan Anadolunun Tun ve Demir a yerlemeleri haritas ..................................................................... 151 Harita 7: Prof. Dr. Jak Yakar tarafndan hazrlanan Tun a yerlemeleri ve maden yataklar haritas ................................................................................... 152 Harita 8: Prof. Dr. Cevat R. Grsoy tarafndan hazrlanan Trkiyenin tabii yollarn gsteren harita ................................................................................... 153 Harita 9: Prof. Dr. John Garstang tarafndan hazrlanan Hitit dnemi Anadolusunun askeri sefer gzerghlarn gsteren harita ............................... 154

xi

SMGE VE KISALTMALAR DZN

[ ( X . a.g.e. a.g.m. ABoT Alt. Forsch ADTCF Belleten bkz. Bo CTH DTCF Dergisi HBM Hit.Kong HW HZL IBoT JCS Kaker KBo ] ) Tabletin o ksmnn tahrip edilmi olduunu gsterir. Tercmenin anlalmas iin yaplan ilaveyi gsterir. Krk ksmlar ierisinde tamamlanamayan iaretlerin yerini tutar. Sumerce veya Akatca birden fazla iaretlerden olua kelimelerin arasna konur. Hitite kelimeleri bulunduran iaretlerin arasna konur. ad geen eser. ad geen makale Arkeoloji Mzesinde bulunan Boazky Tabletleri, stanbul, 1948 Altorientalishe Forschungen. Berlin-Graz Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Trk Tarih Kurumu. Ankara Baknz. Unverffentlichte texte aus Boazky; zitiert nach den Museumsnummern Catalogue des texte hittittes, Paris 1971 Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Hethitisches Briefe aus Maat-Hyk, Ankara,1991 Hititoloji Kongresi Hethitisches Wrterbuch, Heildelberg, 1952 Hethitisches Wrterbuch, Wiesbaden, 1989 stanbul Arkeoloji Mzelerinde Bulunan Boazky Tabletlerinden Seme Metinler, I-V stanbul Journal of Cuneiform Studies, Chicago, 1942 Die Kaker, Berlin, 1965 Keilscriftexte aus Boghazki, Leibzig-Berlin 1916

xii KUB MDOG Mestieri RHA StBoT s. THet VBoT Keilscrifturkunden aus Boghazki, Berlin 1921 Mitteilungen der Deutschen Orient- Gesellschaft in Berlin-Berin Mestieri, Professioni E Dignita Nell Anatolia Ittita, Edizioni dell ateneo, Roma, 1982 Revue hittite et asianique. Organe de la Societe des Etudes Hittites-Paris Stuedien zu den Boazky- Texten Sayfa Texte der Hethiter Verstreute Bogazky Texte, Marburg 1930

GR
Hitit krall takriben M.. 1650 ylnda, Orta Anadoluda, Kzlrmak kavsi iinde kurulmutur. Kuruluundan yklna kadar geen yaklak 500 yllk sre iinde, yani Orta ve Ge Bronz a denilen dnemde, Hititler, Anadolunun byk bir blmn kapsayan ve buradan Kuzey Suriyeye oradanda Mezopotamyann bat eteklerine ve Kbrsa kadar uzanan byk bir imparatorluk kurmulardr1. Bu blgede bu kadar uzun sre egemen olup yaylmak kukusuz salam bir merkezi yaplanma, siyasi ve ekonomik birikim ve gl bir askeri tekilatlanmadan gemektedir. zellikle I.uppiluliumadan (M..1370-1340) itibaren merkezi idarenin kudreti bym ve birok idari memuriyetler ortaya kmtr. Deien idari ve iktisadi bnye ile devletin gelir kaynaklar artm ve bu durum Hitit devletinin byk bir devlet siyaseti gtmesine imkn vermitir2. Askeri tekilatlanmann gl olmas yaplan askeri seferlerde zaferi, bu zaferler ise dolayl olarak iktisadi gelimeyi getirmitir. Hititler asndan sava, baka amalarn yan sra, gelir getiren de bir faliyettir. Sava ganimeti olarak elde edilenlerin dnda sava esirleri anayurda getirilmi ve retime sokulmak suretiyle mevcut insan gcne katk salanmtr. Hititlerin hemen hemen her yln bahar aylarnda balayan askeri seferlerinin amac vardr. Bunlar: a. mparatorlua bakaldrm olan lkelerde sukuneti salayarak egemenlii yeniden tesis etmek.

1 2

Bryce Trevor (2003), Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara, 24. Alp Sedat (1952), Hitit Devletinin Bnyesi, IV. Trk Tarih KongresiBildirileri, 41.

2 b. Hitit egemenliine girmemi olan lkelerle savaarak yeni bal krallklar elde etmek c. Sava ganimetleri ve sava esirleri elde ederek imparatorlua dardan servet ve insan gc transfer etmektir. Bu seferler silahlarn, atl sava arabalarnn, miferlerin v.b. yenilenmesini veya en azndan elden geirilmesini gerektirmitir ve bu da sanayi iin yeni retime yol amtr. te yandan dmana kar kentlerin savunma sisteminin glendirilmesi gerei ile surlarn yenilenmesi ve onarm yeni kulelerin yapm gerekmitir. Tm bu faliyetler gnmzde olduu gibi hem sava sanayisinin bymesine hem de inaat sektrnn gelimesine katkda bulunmutur3. Dier taraftan ekonomik kazan salamak amacyla aba sarfetmek Anadolu tarihinin her devresinde nemli bir ura olarak ortaya kmaktadr. Ancak bu tr bir faaliyet ou kere sava yoluyla devam ettii gibi bazende karlkl ticari ilikiler eklinde gelimitir. Eski Asur Ticaret Kolonisi dneminde (M..19701750)4 Asurlu tccarlarn Anadoluda braktklar ivi yazl vesikalar (bunlara umumiyetle Kapadokya Tabletleride denilmektedir), iinde ok sayda senet ve ticari mektup ele gemitir. Bu vesikalar okunduunda Mezopotamya ile Anadolu arasnda temelinde maden ticareti bulunan gelimi bir ticaret ann kurulduu anlalmtr. Anadolunun gm, altn ve bakr kaynaklar bakmndan zenginlii bu tccarlar blgeye ekmi ve dnemin stratejik madeni olan ve tun yapmnda kullanlan kalayn Anadolu tarafndan talebide ticarete katk salamtr. Bu ticaret iki asrdan fazla srmtr5 (Harita 7). Bu dnemin kapanmasnn ardndan Hitit soyundan Anitta isyan eden ehirleri egemenlii altna alarak Anadolunun siyasi birliini salayp, merkezi bir g oluturan ilk Hititli bey olmutur6.

3 4

Mahfi Eilmez (2005), Hitit Ekonomisi, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar, stanbul, 38. Hseyin Sever, (1987), Asur Siyasi Tarihinin Ana Devreleri, A..DTCF Dergisi, C.XXXI, Anakara 5 Emin Bilgi (1941), Asurca Vesikalara Gre Etilerden nce Anadoluda Maden Ekonomisi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk almalar Dergisi,Say:1, 913-950. 6 Erich Neu.(1974. ), Der Anitta-Text,Studien zu den Boazky-Texten, Otto Harrassowitz, Wiesbaden,10.

3 I.Hattuili (1650-1620) ile kurulan Hitit devleti ise kendisi iin askeriteknolojik nemi bulunan kalay madeninin kayna olan Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya yaylm politikasn ayn kral dneminden itibaren srdrm ve bu topraklar siyasi ve ekonomik anlamda kontrol edebildii dnemlerde glenmi, bunda baarl olamad dnemlerde ise zayflamtr.

Yine, Eski Hitit ana tarihlendirilen nandk ba belgesinde geen satrlar Hitit kralnn otoritesinin daha o dnemde salamlamaya baladn gstermesi asndan nemlidir. Byk Kral otoritesini u szlerle gstermektedir: Byk Kral Tabarnann sz demirdendir.(Bu szler) atlamaz (ihmal edilemez), krlamaz (bozulamaz); (Byk kraln szn) deitiren kimsenin ba kesilecek (metin=ban kesecekler)7. eitli sebeblerle (ktlk, veba v.s.) meydana gelen youn insan kayplar lke ekonomisini ciddi biimde etkilediinden lke topraklarnda altrlmak zere i gcne ihtiya duyulmutur. Bu durum Hitit devletinin yaylm politikasn motive eden bir dier nemli neden saylmaldr. Hitit dilinde dman memleketlerinden getirilen bu sivil esirlere NAM.RA ad verilmitir. Ayrca NAM.RA lar getirildikleri dman lke halknn paralanp gszlemesine neden olmakta ve Hititli halkdan daha fazla kiinin savalarda kullanlmasna imkn salanm olmaktadr8. Hitit devletinin n Asyada sper g olarak ortaya kmasndaki en nemli etken bu toplumun tekilatldr. Dnemi iinde olduka kurumsallam bir idareye sahip olan Hititler, ayn meziyeti askeri yapnn kurulmas esnasnda da gstermilerdir. Gerekten, Hitit askeri tekilat hiyerarik bir ynetim anlayyla kurulmu ve sk kurallarla ileyen emir komuta zinciriyle rlm bir yap arz etmektedir. Ayrca ordu birlikleri farkl amalara gre ayrlm ve bu birliklerin iine de yine dnemin sava taktik ve ihtiyalar dnlerek pek ok farkl grev ve sorumluluu bulunan askeri personel yerletirilmitir. almamzda Hitit askeri
7

Kemal Balkan (1973), nandkta 1966 Ylnda Bulunan Eski Hitit ana Ait Bir Ba Belgesi, Ankara:Anadolu Medeniyetini Aratrma Vakf Yaynlar, 4. 8 Sedat Alp (1949), Hititlerde Sosyal Snf NAM.RAlar ve deogramn Hitite Karl, Belleten, XIII/50, 253.

4 tekilat ve sefer organizasyonunu birlikte ele almak suretiyle bu tekilatn icraatlarn anahatlaryla inceleyerek Hititlerin askeri yaklamlarn bir btn olarak ortaya koymaya gayret ettik. almamzn birinci blmnde Hitit askeri tekilatndaki kuvvet kollarnn genel deerlendirmesini yaptktan sonra, ordu - birlikler ve grev - rtbelerle ilgili terimlerin ivi yazl metinlerde getii ekliyle alnt yaparak bu terimlerin anlamlarna ulalmaya allmtr. kinci blmde ise, Hitit sefer organizasyonun genel hatlar izildikten sonra, sefere hazrlk olarak dnlebilecek admlar belli bir katagoride tespit edilmi ve Hitite metinlerden de faydalanlarak yorumlanmtr. KURAMSAL BLGLER VE LTERATR TARAMALARI Hitit askeri tekilat konusunda imdiye kadar yaplm en detayl almay BEAL, R. The Military Organisation of the Hittite isimli eserinde sunmutur. Bizde tezimizde BEAL, R. nin bulgularn referans olarak aldk. Ayrca HOUWNK TEN CATE, H.J. nin Anatolica dergisinin XI. Cildinde bulunan The History According to Hittite Sources: The Annals of Hattusilis I isimli makalesinde Hitit askeri tekilat hakknda verdii bilgilerde tarafmzdan kullanlmtr. GTZE, A. nn 1933 ylnda yaynlad Die Annalen Des Murili isimli eseride askeri tekilatta yer alan birlik ve rtbeler hakknda verdii bilgiler bakmndan yararlandmz eserler arasndadr. ALP, S. nin yazd Hitit anda Anadolu kitabda tezimizde ska bavurduumuz nemli bir eserdir. DADD, F.P. tarafndan yazlan Mestieri kitabda Hitit askeri rtbelerinde yararlandmz nemli almalar arasndadr. Ayrca konuyla ilgili yerli ve yabanc bilim adamlar tarafndan yazlan makalelerden de faydalanlmtr. Hitit tarihinin ana meselelerinde ve sefer organizasyonu ksmnda yararlandmz en nemli eserlerden biri sayn hocam Prof.Dr. Ali M. DNOL tarafndan hazrlanan ve bu konuda yaynlanan en detayl alma olan Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisinin Hititler maddesi ve sefer organizasyonlarnn siyasi hazrlk ksmnda kullandmz ana eser ise Yrd. Do.Dr. Gngr KARAUUZ un hazrlad Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri isimli almasdr.

MATERYAL VE METOT Bavurduumuz birincil kaynaklar ise ivi yazl Hitit tabletleridir. Bunlar arasnda HKM, KUB, KBo, IBoT, ABoT, VBoT saylabilir. Ayrca StBoT ve MDOG serilerinden yaynlanm metin tercmelerinden de faydalanlmtr. Konuyla ilgili olarak hazrlanan en yeni tarihli kitap ve makalelere ulalmaya allarak ikincil kaynaklardan da faydalanlmtr. almamz hazrlarken ncelikle konu ile ilgili literatr Systematische Bibliographie Der Hethitologie ciltlerinden taranm ve genel bir bibliografya almas yaplmtr. Buradan yola karak ulatmz kaynaklar bizi ilgili dier almalara gtrm ve bibliografya almas tamamlanmtr. Daha sonra ilgili kitap ve makaleler okunarak fi almas yaplmtr. Fi bilgileri bilgisayara aktarlm ve bu bilgiler dorultusunda konu yorumlanalarak tez oluturulmutur.

BRNC BLM HTT ASKER TEKLATI

1.1. HTT ASKER TEKLATINDA KUVVET KOLLARI 1.1.1. Arabal savalar Hitit mparatorluunun askeri gc, Msr ve Asur memleketlerinde olduu gibi sava arabasnn gelitirilmi olmasnda yatmaktadr. Fakat sava arabas yeni bir teknoloji deildir. Hititlerden ok daha nce Sumerler tarafndan iki tr sava arabasnn kullanld bilinmektedir. Bunlardan biri iki tekerlekli dieri ise drt tekerlekli sava arabasdr9. Nitekim Ur kral mezarlarnda bulunan ve Ur Standart denilen eserin bir yznde bir Sumer kral askerleri ve sava arabalar ile sefere giderlerken tasvir edilmitir10 ( Levha 1). te yandan ubuklu tekerlekli hafif sava arabalarnn kullanlmas ise gney mezopotaya (Babil) da Kassitler, Msrda on sekizinci slale ve Anadolunun gneyindeki yeni Mitanni Krall ile ayn dneme denk gelmektedir. Hafif atl arabalarn ortaya knn dnemin sava tekniinde byk bir etki yaratt muhakkaktr11. Msrdaki Luksor saraynn nizamiye kaplarndan biri zerinde tasvir edilen Kade arpmasnda (.. 1286) Msr ve Hitit kuvvetlerinin kullandklar sava arabalar resmedilmitir12 (Levha 38). Yine Msrda on sekizinci hanedan dnemine
9

Oliver Gurney (2001), Hititler, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara, 92,93. Fruzan Knal ( 1983), Eski Mezopotamya Tarihi, T.T.K Basmevi, Ankara, 124. 11 Gurney (2001), a.g.e., 92,93. 12 Seton Lloyd (1989), Trkiyenin Tarihi, Tbitak Yaynlar, Ankara, 41.
10

7 tarihlenen ve Teb nekropolnde bulunan bir mezarda iyi durumda iki tekerlekli bir sava arabas bulunmutur13 (Levha17). Bu buluntular Msrllarda sava teknolojisinin gelimi olduunu ve bu trl sava aracnn Msr ordusunun vazgeilmezi derecesinde kymet verildiini gstermektedir. Hititlerde ise bu tip sava arabalarn sadece Msrn Kade savan tasvir eden kabartmalarndan tanmaktayz. Dier taraftan Kargam kabartmalar zerindeki sava arabalar ise Ge Hitit devrine ait olduklarndan, daha ziyade Asur sanat tesiri altnda kalmtr. Fakat bu iki devre ait tasvirler mukayese edildiinde her iki devirde de Hitit sava arabalarnn iki tekerlekli ve her iki tekerlein alt ubuklu olduu grlmektedir. Aralarndaki fark ise Kade savalarndaki arabalarda biri src, ikisi cenki olarak asker grld halde (Levha 38), Kargam tasvirlerindeki sava arabalarna iki asker binmektedir14 (Levha 18). Kade savanda grdmz kiilik mrettebatn grevleri yledir: Bu savalardan biri arabay kullanmakta, dieri onu tad kalkan yardmyla korumakta, nc kii ise, ok ve mzrakla savamaktadr. Savann okluunda 30 kadar ok bulunmaktadr. Kalkanlar ya dikdrtgen ya da dik tutulmu ifte balta eklindedir. Arabalarn kiilik mrettebata sahip olmas yakn dte, Hititlere belli bir stnlk salam olmaldr15. deal sava arabas, hafif ve manevra kabiliyeti yksek olandr. Bu arabalarn gvdeleri deri kapl ahap bir kasadan oluturulmutur. Gvdenin alt ksmndan geen bir srn her iki yanna birer at koulmutur. Fakat Hititlerin arabal savalardaki stnl sadece bu aralara sahip olmalarna bal deildir. nk Hititlerin tm dmanlarnda sz konusu arabalar mevcuttur. Asl stnlkleri bu yeni modeli kendi amalarna uyarlam olmalardr. nk sava arabas tasarmlarnda en nemli sorun, hz ve manevra yeteneini saldr ve savunma gc ile birletirebilmektir16. ki tekerlekli sava arabalarnn etkin kullanm, hem srcler hem de atlar iin sk bir eitim program gerektirmitir. Atlarn ithali yetitirilmesi, eitilmesi, maliyetli
Robert Lanford (1966), The Ancient Art Of Warfare, ILTE, Paris, 20. Knal (1998), a.g.e.,144,145. 15 Ali Muzaffer Dinol (1983), Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, Grsel Yaynlar, stanbul, 62. 16 J.G. Macqueen (2001), Hititler veHitit anda Anadolu, Arkada Yaynevi, Ankara, 63.
14 13

8 zaman isteyen bir uygulama olmu olsa da, kralln savunulmas iin hayati bir nem tamtr. Atlarn sava iinde hz ve g, etin sefer yolculuklarnda dayanklk kazanmalar ve sava alanndaki youn tempo ve strese direnecek gce sahip olmalar iin eitilmeleri gerekmitir. Kikkuli isimli metin, atlarn seim sreci, yiyecek ve egzersiz rejimi ile eitilmelerine ilikin ayrntl talimatlar vermektedir. Bu metindeki eitim tekniklerinin, at ve arabann Hurrilerden Hititlere getii kuvvetle muhtemeldir17. Gerekten Kral Anitta zamanndan itibaren Hitit ordusunda arabal savalarn kullanldklar bilinmektedir. Anitta yaztnda ehirde 1400 asker bekliyordu. 40 koum atlar, gm ve altn o ekti gitti ifadesi yer almaktadr18. Bu satrlardan Kral Anittann 1400 piyadeye ve 40 sava arabasna sahip olduunu dnebiliriz. I.uppiluliumaya ait bir yaztda ise sadece Kizzuwatnann 1000 yaya ve 100 sava arabas bulundurmasn istemektedir19. Yine Mira Kuwaliia kral Kupanta-Kurunta ile II. Murili (M..13391210) arasnda yaplan antlamada ise u satrlar yer almaktadr: Ben Majestem, sana yazarsam: Yaya ve arabal savalar(n) ne sr. Ve bana yardm iin derhal harekete ge20. II. Muvattalinin (M..13101285) Kade savana katlan sava arabalarnn says da 3500 dr21. Msr Firavunu II. Ramses ile III. Hattuili (12801250) arasnda yaplan Kade bar antlamasnda ise bir ok satrda sava arabalar gemektedir onlardan birinde u ifadeler yer almtr: Eer dardan bir dman Hatti lkesine saldrrsa ve [Hatt]i lkesinin kral Hattuil[i] bana yle yazarsa: Ona kar bana yardma gel!, Msr lkesinin kral Byk Kral [Riamaea ma]i-amana, askerlerini ve (sava) arabalarn gnderecek ve [dmann] ezecek ve Hatti lkesini [h]onut edecek!22. Antlama metinlerinde sklkla karmza kan yaya ve arabal savalar deyii bu birliklerin ordunun en etkili ksmlarn oluturduunu gsteren ifadelerdir.

17 18

Bryce (2003), a.g.e.,127. Sedat Alp (2001), Hitit anda Anadolu, Tbitak Yaynlar, Ankara, 55. 19 Dinol (1982), a.g.e., 62. 20 Gngr Karauuz (2002), Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, izgi Kitapevi, Konya, 124. 21 Dinol (1982), a.g.e., 62. 22 Alp (2001), a.g.e., 116.

1.1.2. Yaya askerler Bugn olduu gibi eskia dnyasnda da piyade kuvvetleri ordunun en temel unsurunu oluturmutur. Arkaik Sumer anda Ur kral mezarlarnda bulunan ve Ur standart denilen eserin zerindeki tasvirde Sumerli askerler balarnda mifer, srtlarnda kebe gibi bir pelerin giymi olarak grlmtr (Levha 1). Hepsi ayn klkta yani niformaldrlar. Bellerinde uzunca meleri bulunan bu askerleri tasvir eden Akbabalar stelinin arka yznde ise ayaklarna kadar uzanan kalkanlar arkasnda miferli ve uzun kargl askerler tasvir edilmitir23 (Levha 2). Msr ordu birlikleri hakknda duvar resimleri ve yaya asker blklerini silahlaryla techizatl olarak yry nizamnda gsteren bir model bulunmutur (Levha 4). Msr ordusunda askerler savatan sonra terhis edilmeyip, daimi olarak silhaltnda bulundurularak bu askerlere talimler yaptrlm ve imtiyazl bir askeri snf oluturulmutur24. Hitit krallarnn icraatlarn anlatan metinler, askeri valilere ve kale komutanlarna gnderilen direktif metinleri ve askeri yemin metinleri, Hitit ordu gleri hakknda bilgi veren yazl kaynaklardr. Bunlarn dnda kentlerde ve kaya antlarndaki tasvirler, arkeolojik kazlarda bulunan bezemeli anak mlek paralar ve dier maddi buluntular da olduka nemli bilgiler vermektedir. Elde bulunan kaynaklardan anlaldna gre, Hitit ordusunda piyade sayca arabal savalardan daha fazladr25. Bu orann bazen yzde doksana kadar kt grlmtr26. Anitta dneminde yaya askerlerin says 1400 iken araballarn says sadece 40 dr. Kade savana katlan Hititli askerlerin saysn ise Msrl kaynaklar 17000 piyade ve 3500 sava arabas olarak vermektedir27. Piyade glerinin ana birliini zgr erkeklerden asker yazlm olanlar, tmarllar ve imparatorluk civarndaki
Knal (1983), a.g.e.,124. Afet nan (1992), Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, T.T.K. Yaynevi, Ankara, 185,186. 25 Gurney (2001), a.g.e., 94. 26 Bryce (2003), a.g.e., 126. 27 Dinol (1982), a.g.e., 62.
24 23

10 blgelerden askere alnanlarla desteklenen daimi askeri yapy oluturmaktadr28. Msr rlyeflerinde Piyade kuvvetleri kral ve ordunun malzemesini tayan arabalar korumak iin Kade Kalesi etrafnda kmelenmi gsterilirken Hitit piyadeleri hareket halinde tasvir edilmitir29. Srekli Birlikler iin UKU.U terimi kullanlmtr30. Dzenli ordu klar Hattuataki klada geirmitir ve askeri bir faaliyet olmad zamanlarda, buradaki askerlerden polis gc olarak, bina yapmnda i gc olarak ve bazen ritel ve enliklerde katlmc olarak yararlanlmtr31. Hititler, kazanma gre askerlere deme yapma anlayna sahip olmulardr. Sava meydanlarnda kazanlan zaferi genelde ganimet datm izlemitir. Bu sistemin sakncas ise Kade savanda grlmektedir: Sava arabalar meydann kontroln tmyle ele geirmeyi garantilemeden dman kampn talan etmeye koyulmulardr ve nerdeyse kolayca kazanlacak olan zafer bu nedenle kaybedilme tehlikesi geirmitir32. Msr rliyeflerinde Hitit savalar uzun giysili tasvir edilmilerdir (Levha 41). Fakat bu giysinin Suriyenin scak ovalar iin tasarlanm bir tr niforma olduu dnlmektedir. Hitit piyadesini en belirgin eklide gsteren figr ise Hattuada Kral Kapsn oluturan stunun i yzeyindeki kabarmadr (Levha 6-7). Bu sava sadece kemerli bir etek giymektedir. Ayrca savann belinde hilal kabzal bir kl bulunmaktadr. Elinde ise sava baltas tamaktadr. Bununla birlikte banda bir mifer vardr ve bu mifer kulaklar da koruyacak ekilde tasarlanmtr. Ayn zamanda boynun arkasndan aaya doru sarkan bir sorgucu vardr33. Miferli savaya bir baka rnekse Boazkyde bulunan ve 1400lere tarihlenen bir anan i yzeyine kaznan bir resimde grlmtr34 (Levha 9). Ortaky apinuva kazlarnda ise kral saraynda bronz bir mifer ve zrh bulunduu aklanmtr35. Boazky kazlarnda bulunan bronz zrh pullar askerlerin zrh da kullanm olabileceini dndrmektedir36 ( Levha 10).

Bryce (2003), a.g.e., 126. Gurney (2001), a.g.e. , 94. 30 Richart Beal (1992), The Military Organization of the Hittite , Text Der Hethiter 20, Carl Winter Universittsverlag, 37. 31 Bryce (2003), a.g.e., 127. 32 Macqueen (2001), a.g.e., 62. 33 Gurney (2001), a.g.e., 90. 34 Macqueen, a.g.e., 69. 35 Geni bilgi iin baknz, (http//www.geocities.com/ortakoysapinuva/saray.html) 36 Macqueen, a.g.e., 69.
29

28

11

Hitit piyadelerinin ana saldr silah, savalan meknn yzey ekillerine gre deimitir. Ak alanda dzenli savalarn mmkn olduu Kuzey suriyede piyadeler, uzun mzraklar kullanmlardr. Ancak Anadolu tepelerinde ise silah olarak orak biiminde kvrk ve keskin taraf da bakan palalar tamlardr. Ayrca hafif piyade silah olan ok ve yayda kullanlmtr. Bunlar kaya antlarnda stilize biimde betimlenmitirler37 (Levha 13-14). Hitit piyadesinin kulland kllar, mzraklar ve ok ular Hititlerin rakiplerinde olduu gibi bronzdan yaplmadr (Levha 25-26-27-28-29). Hitit teknolojisi demir silah retebilmektedir. Fakat bu silahlar nadir ve pahaldr. Bu nedenle demir silahlar trenlerde altn ve gm silahlarla yan yana grlmektedir38. Yaplan Arkeolojik kazlarda bu dnemde kullanlan pek ok farkl stilde retilen bronz ok ucu ortaya karlmtr39 (Levha 25-28-30). Savalarda kullanlan ok ular da genelde bronzdandr. Kullanlan ok ularnn ortas kalndr ve kabark ya da dz bir omurgas bulunmaktadr. Bu yap genellikle savunma zrhn delebilecek tek yapnn omurgal ve yivli ok ucu olmasyla aklanmaktadr. Ok ularnda orta blgenin kaln oluu okun saz sapn iine gmlmesini engelledii gibi ayn zamanda hedefe vuruta da etkinin azalmas engellenmitir40. 1.1.3. Dier kuvvetler Arabal savalar ve piyade kuvvetleri gerekten Hitit ordusunun omurgasn oluturmutur. Fakat orduda bunlarn dnda muharip birlikler de var mdr? Bu sorunun cevabna birok bilim adam farkl yantlar vermilerdir. Bu hususta en ok svari birliinin mevcudiyeti tartla gelmitir. Bunun nedeni ise habercilerin at srtnda savaa gitmeleridir. Buna bal olarak, svari birliinin olmadn iddia eden bilim adamlar olmasna karn 41, BEAL, R. Hititlerde svarilerin olabilecei kansndadr42.

37 38

Mcqueen, a.g.e., 65,66. Richart Beal (1995), Hittite Military Organization, Civilizations of the Ancient Near East, Cilt:2,548. 39 etin Anlaan, nder Bilgi (1989), Prehistorik a Silahlar, Ko Vakf, stanbul, 85-94. 40 Yigael Yadin (1963), The Art of Warfare in Biblical Lands in the light of Archaeological Discovery, Weidenfelt and Nicolson, London, 81,82. 41 Oliver Gurney (2001), a.g.e., 94. 42 Beal (1992), a.g.e., 198.

12 Okulardan ise Hitit metinlerinde sadece bir kez bahsedilmektedir43. Fakat oul halde okular olarak grdmz bu terimin kta olduunu dndrecek bir kayt henz bulunamamtr. Ayrca istihkmlar kazan ncler veya lamc istihkm birliklerinin varl da bilinmektedir44. Ayn tartma deniz kuvvetleri iinde yaanmaktadr. Hitit ordusunda deniz kuvvetlerin mevcudiyetine dair bir kayta henz rastlanlamamtr. Ancak Hititlerin denize olan ilgisi metinlerde ak bir biimde ortaya kmaktadr. Nitekim Alaya (Kbrs) adasnn Hitit krallarna ait olduunu gsteren kati deliller vardr. Bu cmleden olmak zere, III. Hattuili yeenini Alayaya srmtr. Alaya kral ise Msr Firavununa Hitite yazd mektubun cevabn da Nassilli (Hitite) dili ile yazlmasn istemitir. IV. Tuthalya (M..12501225) zamannda ise Zippala ve Hariyati kral Maduvattas Kbrstan gelen vergileri msadere etmeye kalkmtr45. BEAL, Re gre ise birok dokmandan Hitit Byk kralnn kuvvetlerinde bir filonun var olduu karlabilir. Bu kantlardan en nemlisi II. uppiluliumann (M..1210-1190) nc hkmdarlk ylna ait bir metindir. Metnin ilgili satrlarnn tercmesi yledir: Ben birliklerimi topladm ve ben, uppiluliuma, Byk Kral, ertelemeksizin byk denizi getim(vardm). Alaiyann gemileri denizin ortasnda kez bana kar savamak iin durdu. Ben onlar sarho ettim. Ben denizin ortasnda gemileri yakaladm ve onlar yaktm. Kuru lkeye(karaya) vardmda Alayal dman benim (yarm kalan glerime) kar savamak iin geldi. Ben onlar erittim46. Metin ak bir ekilde Hitit filosunun varln gstermektedir. II. Murilinin (M..1339 1310) veba dualarnda da, I.uppiluliumann (M.. 13701340) tahta getii srada meydana gelen suikast anlatlrken, ldrlen, tahtn meru varisi gen Tuthalyann (M..1445) dmanlarnn Alayaya srgn edildii anlatlmaktadr. Anlalmaktadr ki daha I.uppiluliumann babas III. Tuthalya (14301400) zamannda Alaya Hitit hkimiyeti altndadr. ok iyi bilinmektedir ki bir adann hkimiyet altnda uzun seneler tutulabilmesi iin mutlaka gelimi bir filoya sahip olmak gerekmektedir47.

43 44

Forella Imparati (1992), Hitit Kanunlar, talyan Kltr Heyeti, Ankara, 73. Gurney (2001), a.g.e.,94. 45 Knal (1983), a.g.e.,146. 46 Beal(1992),a.g.e.,203. 47 Fruzan Knal. (1964). lk alarda Kbrs, Belleten, XXVIII/109112, 407.

13 2. HTT ASKER TEKLATINDAK HYERARK DZEN Hitit ordusundaki emir komuta zinciri tam olarak bilinmemekle birlikte, artan hiyeraride on, yz ve bin adamdan sorumlu subaylar komutasnda, askeri birimlerin on tabanl bir sisteme gre dzenlendii ve bu hiyerarideki grev dalmnda soyluluk derecesine gre rtbe verildii anlalmaktadr48. Karmak hiyerarisiyle ordu, kral ve bylece krallktaki politik birlii korumada anahtar rl stlenmitir. Hitit ordusuyla ilgili fragmanlara dayanarak BEAL, R. organizasyonun i hiyerarisini kurmaya almtr49. BEAL, R. gre en st seviyeden aaya doru ordunun muhtemel hiyararik dzeni yledir50: 1.Seviyeden Rtbeler: Byk Kral (alli hau, dUTU-I) 2.Seviyeden Rtbeler: a)Veliaht Prens (tuhkanti) b)Muhafz Ktasnn Ba (GAL MEEDI) c)arap Ba Bir tr General (GAL GETN) d)Ba Ordu Mfettii (GAL NIMGIR) e)Ba Saki Bir tr General(GAL SAGI) 3.Seviyeden Rtbeler: a)Araba Savalarnn Komutan (GAL L) b) Jandarma(Ar Silahl) Kuvvetlerinin Ba (GAL UKU.U) c)oban Ba Bir tr General (GAL NA.GADA) d)Bin Arabal Savann Mfettii (UGULA 1 LI
L.ME

U)

e)Ordu Mfettilerinin Kumandan (UGULA NIMGIR RINME)

48 49

Macqueen (2001), a.g.e., 62. Jak Yakar (2000), Ethno Arkaeology of Anatolia. Rural Socio-Economy in the Bronze and Iron Ages, Emery and Claire Yass Publications in Archaeology, Jerusalem, 40. 50 Beal (1992), a.g.e., 527.

14 Seviyesi Bilinmeyen Rtbeler: a)Altn Sava Arabas Savalarnn Mfettii (UGULA L K.SIG17) b)Sava Arabas Srclerinin Ba(GAL KARTAPPI) c)On Ordunun Mfettii(UGULA X A KARA) 4.Seviyeden Rtbeler: a)Askeri Vali (auariia iha-/ BEL MADGALTI ) b)Snr Beyi (ZAG-a BELU) c)lkenin Efendisi/Bir tr Belediye Bakan (utniiaha-/EN KUR/ HAZZANU) Seviyesi 1-4 Arasnda Olmas Muhtemel Rtbeler: Ordu Beyi (EN KARA / EN ERN.ME) 5.Seviyeden Rtbeler: Bin Ba (UGULA LIM(SERI)) 6.Seviyeden Rtbeler: avu (LDUGUD) 7.Seviyeden Rtbeler: a)Asil/tibarl Kii(LSIG5) b)Onba (UGULA X) 8.Seviyeden Rtbeler: Sradan Askerler (ERN.ME/ ERN.ME ANE.KUR.RA. ME/KARA/kuualanalli) 1.3. HTT ORDUSUNUN ASKER KAYNAKLARI Hititler her yln bahar aylarnda sefere kmaktadrlar. Bu sebeple seferlerden nce orduyu toplayp kn tekrar datmak yerine dzenli bir ordu oluturup bu kuvvetleri kn kraln tahkimatl ordughlar denilen klalarda tutmulardr51.

51

Dinol (1983), a.g.e. 61.

15 Hititlerde daimi ordu birlikleri iin kullanlan terim UKU.U dur52. Bu kuvvetler ordunun temel ekirdeini oluturmaktadr53. Dier bir asker kayna ise Topraa bal askerler yani tmarl birliklerdir54. Bu askerler Hititede LGITUKUL olarak adlandrlmaktadrlar. Hitit kanunlarnn 40 ve 41. maddelerinde bu terim aada verildii ekilde gemektedir55: Eer bir asker ortadan kaybolursa (ve) bir kirac ifti (askerin iftliinden) pay almak isterse ve kirac ifti yle syler: Bu benim askerlik hizmetimdir ve bu benim toprak beyine hizmetimdir. Ve o askerin iftliini alr, o hem orduyu besler hem de toprak beyine hizmetini icra eder. Eer o askerlik hizmetini reddederse o kaybeder askerin iftliini boaltr ve kyde alan insanlar onu ilerler. Eer kral bir NAM.RA yollarsa, onlar onu iftlik iin alr ve o bir asker olur. Yukarda tercmesini verdiimiz satrlardan LGITUKULu Osmanl Askeri Tekilatndaki tmarl sipahi lere benzetebiliriz. Osmanl Askeri Tekilatnda timar sahibi sulh zaman kendi blgesine yerlemek zorunda ve timar sahibine zeamet vergi vermek zorundadr56. Hititlerde de anladmz kadaryla ona dier grevlerinin yannda orduyu beslemek ve toprak beyine hizmet etmek grevleri de verilmitir. Dier bir nemli asker kayna ise vassal devletlerden temin edilen birliklerdir57. Hititler yaptklar siyasi antlamalarla bu bal devletlere piyade ve arabal sava vermeyi dikte ettirmilerdir58. I.uppiluliumaya (M..1370-1340) ait bir yaztda Kizzuwatnann 1000 yaya ve 100 sava arabas bulundurmasn istemektedir59. Hitit kanunlarnn 54. maddesi konu iin iyi bir bilgi kaynadr60: nceleri Manda askerleri (ERN.ME Manda), ala askerleri (ERN.ME ala), Tamalki(ia)nn
52 53

askerleri

(ERN.MEURUTamalki),

Hatrann

askerleri

Beal (1992), a.g.e.,37. Dinol (1983), a.g.e. 61. 54 Beal (1992), a.g.e.,55. 55 Imparati (1992), a.g.e.,60,61. 56 Erol zbilgen (2004), Btn Ynleriyle Osmanl Adab- Osmaniyye, z Yaynclk, stanbul, 207. 57 Dinol (1983), a.g.e., 61. 58 Macqueen (2001), a.g.e., 62. 59 Dinol (1982), a.g.e., 62. 60 Imparati (1992), a.g.e., 74,75.

16 (ERN.MEURUHarta), Zalpann askerleri (ERN.ME Zalpa), Taniiann askerleri (ERN.ME Taniia), Hemuwann askerleri(ERN.ME Hemuua), okular (LGI BAN), Tahta iileri (LME NAGAR IZ.ZI), arabaclar (L ME ) ve onlarn (karuhali-) luzzi61yi ifa etmiyorlard ve ahhan yapmyorlard. Ayrca Yaklak M.. 1285 ylnda yapld dnlen Kade sava ncesinde Muvatalli yapt antlamalarla kendisine bal btn krallklarn ve beyliklerin bu savaa katlmalarn salamtr. Msr kaynaklar kendilerine kar savaan gler iin u lkelerin isimlerini saymlardr: Hatti, Nahrina, Arzawa, Pidaa, Dardanoi, Maa, Karkia, Lykia, Wilua, Aravanna, Kaga, Kizzuwatna, Kad, Kargam, Halpa, Nuhaa, Kade, Ugarit, Muanata, Kabu, nia. Msrllarn sayd bu 21 lkenin dnda Muvatalliye 10.000 piyade ve 700 sava arabas veren Hayaa krallnda bu listeye eklemek yerinde olacaktr62. Bu bilgi kesin bir ekilde Hitit ordusunun nemli asker temin etme kaynaklarndan birininde bal krallklar(vassal devletler) olduunu kantlamaktadr. Anlald kadaryla Hitit ordusunda paral askerlerden de faydalanlmtr63. Zaman zaman orduya cretli yabanc askerler alnmtr64. II. Ramses ise Muwatalliyi (M.. 13101285) lkesinin gmlerini paral askerlere yatrd iin alaya almtr65. 1.4. HTT METNLERNDE GEEN ASKER TERMLER VE AIKLAMALARI66 1.4.1. Ordu ve Birliklerle lgili Terimler 1.4.1.1. alanza Hitit dilinden olan bu terimi FREDRCH, J. , ganimet, esir olarak tercme etmitir67. PAHVEL, J. ise kelimenin al- sadakat, bal olmak, sadk olmak
luzzi ve ahan Hitite kelimeleri Hititlerde uygulanan bir tr vergidir ve S.Alp bunu imece ve angarya olarak tercme etmitir. 62 Knal (1998), a.g.e., 51,52. 63 Dinol (1982), a.g.e., 61. 64 Macqueen (2001), a.g.e., 62. 65 Bryce (2003), a.g.e., 127. 66 Bu ksmda kullanlan terimler R. BEAL n The Military Organization of the Hittite kitabnn index ksmndan seilerek alnmtr.
61

17 kknden geldiini belirterek kelime iin sadk olmak anlam nermitir. nerisini verdii hitite kelimeyi, rnek cmlelerle aadaki gibi desteklemitir68. LI]M ERNME GR alanza Bin sadk piyade alandann-a 1 SIG7 ERNME 8 ME ANU. KUR.RA GI GIGIR Onbin sadk birlik ve sekiz yz at ve sava arabas timi Kelime KUB 23.11 ii 33-36, ii 10-12, KUB 23.12 i 1, KBo 26.20 iii17-23, KUB15.34 ii 24-25 numaral metinlerde de gemektedir69. 1.4.1.2. ANE.KUR.RA/ME ANE.KUR.RA sumerogramn FREDRCH,J.70, RSTER,C., NEU, E.71, ALP,S.72 ve TISCHLER,J.73 at, atlar, arabal savalar olarak tercme etmilerdir. HOUWNK TEN CATE, H.J. ise makalesinde ANE.KUR.RA nn bir ok rnekte anlamnn sava arabas olduunu belirtmekle birlikte ANE.KUR.RA-u un sava arabas savas ve ANE.KUR.RA/ME in ise tek bana anlamnn atl-birlikler olduunu yazmtr74. Metinlerde geen rnek cmlelerden birinde ise u ifade yer alr: .....sabah atlbirlikler (ANE.KUR.RA/ME) Piqqauzzann ehrine saldracak75 Maat Hyk mektuplarnda da geen kelime ye HKM 1 den vereceimiz rnek satrlar aadaki ekildedir76:

67 68

Johannes Friedrich (1952), Hethitishches Wrterbuch, Carl Winter Universittsverlag, Heiderberg, 20. Puhvel Jaan (1984), Hittite Etymological Dictionary, Mounton Publishers, Berlin, 41. 69 Beal (1992), a.g.e., 112-116. 70 Friedrich, a.g.e., 265. 71 Christel Rstel, Erich Neu (1989), Hethitishes Zeichenlexikon, Studien zu den Boazky-Texten Beiheft 2, Otto Harrassowits, Wiesbaden, 307. 72 Sedat Alp (1991), Hethitische Briefe aus Maat-Hyk, T.T.K. Basmevi, Ankara, 421. 73 Johann Tischler (2001), Hethitisches Handwrterbuch, Die Deutsche Bibliothek, Innsbruck, 213. 74 H.J. Houwink Ten Cate (1984), The History of Warfare According to Hittite Sources, Anatolica, Cilt: XI, 60. 75 Beal (1992), a.g.e., 33. 76 Alp (1991), a.g.e., 120,122.

18 4 A L KR- [m]u [k]u-it 5 ut-tar ha-at-ra-a-[e] 6 L KR-ua U[RU Ga- a-]a-an 7 har-zi 8 nu-kn ka-a-a-ma 9 ANE. KUR.RA HI.A 10 pa-ra-a ne-eh-hu-un 11 nu-za PA-NI L KR 12 me-ek-ki pa-ah-h[a-]-a-[a]-nu-an-za 13 e-e Metnin tercmesi ise yledir77: Bana yazdn dman hakkndaki mektupla ilgili olarak: Dman Gaa kasabasn Elinde tutmaktadr. Biraz nce drdnc atl birliklerini gndermi bulunmaktaym. Dmana kar ok iyi bir ekilde savunmaya gemi durumdayz. Kelime HKM 1: 413, HKM 2: 49, KBo 3.34 ii 27, HKM 27.1116, KUB 19. 29 iv 1819, HKM 19: 4 22 numaral metinlerde de gemektedir78. 1.4.1.3. aandula/i Hitit dilinden olan bu terimi TISCHLER, J. garnizon birlikleri, garnizon olarak tercme etmitir79. Hitit ordusunun en vazgeilmez grevlerinden birini garnizon askerleri aandula/i yapmtr. Szcksel bir metin aanduli ERN.ME-za garnizon askerleri ile BRTU istihkam, bykkaleyi eitlemitir. Garnizonlarn Hitit ehirlerini ve onlarn i blgelerini gvence altna almak iin kurulduklar varsaylmaktadr. Garnizonlar Hitit nfuzunu garanti altna almak iin stratejik blgelere yerletirilmilerdir. Bu garnizonlar dmana basky srdrebilmek iin seferlerin iki
77

http://www.hittites.info/translations.aspx?text=translations/historical%2fmasat%2fHBM001.html Beal (1992), a.g.e., 33-34. 79 Tschler (2001), a.g.e., 26.

78

19 dnemi arasnda dman alan iinde braklmlardr. Bunlarn birou zellikle birinci kategoridekiler geici birlikler olarak adlandrlan bir birlik tipi olan hazr ordu birlikleri tarafndan atanmlardr. Dier zamanlarda hitit ordusu garnizon iinde hizmet vermektedir. Bazen zorla toplananlar (askerler) tanr ve kral tarafndan garnizonlarda hizmet vermeye mecbur ediliyorlard80. IV.? Tuthalyann Askeri Fermannda da bu terime rastlamaktayz ilgili satrlarn transkripsiyon ve tercmesi verilmitir : 10 ma-ah-ha-an-ma L KR-a-ki na- a-ma- kn KIN a-a-nu-ud-da-a-ri nu ku-i ERNME a- a-an-du-la- a na-an- kn dUT[U ] 11 a- a-an-du-li an-da ta-la-ah-hi ku-i ar-ha tar-nu-um-ma- a-ma ERNME-az naan D UTU ar-ha tar-[(a-ah-hi)] 22 ma-ah-ha-an-ma L KR a-ki na- a-ma- kn KIN-az a- a- a- nu-ud-da-a-ri nu tu-uz-zi- i ma-a[h-ha-an MA.HAR dUTU ] 23 -iz-zi na-an D UTU ar-ha a-ri-ia-mi nu ku-i ar-ha tar-nu-ma- a na-an dUTU ar-[ha tar-na-ah-hi] 24 ku-i-a ERNME a- a-an-du-la- a-ma na-an-kn dUTU a- a-an-du-la-an-ni da-la-ah-hi ma-a-a[n] Yukardaki satrlarn tercmesi u ekilde yaplmtr: 10 Fakat dman yenilince veya i tamamlannca hangisi garnizon Ktalar (ise),(ben) majeste 11 onu garnizonda brakrm, hangisi terhis edilecek birlikler (ise),(ben) majeste onu terhis ederim. 22 Fakat dman yenilince veya i tamamlannca, ordu [majestemin huzuruna] geldii zaman 23 onun iin (ben) majeste fal baktrrm ve hangisi terhis edilecek (ktalar ise),(ben) majeste onu te[rhis ederim] 24 ve hangisi garnizon ktalar (ise) ,(ben) majeste onu garnizonda brakrm. Eer
80 81

81

. Aada

82

Beal (1992), a.g.e., 231-237. Beal (1992), a.g.e., 236. 82 Sedat Alp (1947), Hitit Kral VI. Tuthaliyann Askeri Ferman, Belleten, XI/43, 390393.

20

Kelime KBo 26.20 iii 18, KBo10.2 i 48, KUB 26.71 iv 19, KBo 3.4 i 1618, KBo 4.4 ii 6063, KUB 14.15 iv 3437, KBo 5.13 iv 15, KUB 14.15 iv 4649, KUB 34.36: 35, KUB 19.8 iii 3031 numaral metinlerde de gemektedir83. 1.4.1.4. ERN.ME nde gelen Hitit askeri terimlerden biride ERN.ME sumerogramdr. ERNME tabirinin anlam olarak bir insan grubunu niteledii dnlmektedir. O nedenle tercmelerde (ordu) yerine (kta/ birlik) kullanmak daha uygun gibi grnmektedir84. Kelime iin FREDRCH, J. kuvvet(ler), kta(lar), yaya ktalar tercmesini nermitir85. RSTER,C., NEU, E ise bu tercmeyi aynen kabul etmekle birlikte ordu ve kme anlamlarnda eklemitir86. HOUWNK TEN CATE, H. J. ise kelimenin topluluk ve insanlar anlamlarnnda olduunu belirtmitir87. II. Murilinin (M..13391310) Annallerinde kelimenin getii satrlardan rnek olabilecek iki satrn transkripsiyon ve evirisini vermek yerinde olacaktr88: 23 ma-ah-ha-an-ma- kn D UTU u u-up-ta nu- u-i- kn za-ah-hi-ia 24 an-da i-ia-an-ni-ia-nu-un nu u-ni ku-n 9 LI-IM ERN.ME Yukardaki satrlarn tercmesi: 23 Gne doarken onunla savaa gittim. 24 Ve u 9000 asker Maat Hyk Mektuplarnda da bu terim gemektedir. lgili satrlarn transkripsiyon ve evirisi aadadr89:

83 84

Beal (1992), a.g.e., 232-236. Beal (1992), a.g.e., 1-2. 85 Friedrich (1957), a.g.e., 271. 86 Rster, Neu (1989), a.g.e., 327. 87 Houwink Ten Cate (1984), A.g.m., 56. 88 Gtze (1933), a.g.e., 158. 89 Alp (1991), a.g.e., 254,255.

21 8 ka-a-a-za p-ra-an 9 da-me-i-da-ni A-NA ERNME 10 lam-ni-ia-an-za 11 nu li-li-ua-ah-hu-u-an-zi 12 u-un-ni Yukardaki satrlarn tercmesi: 8 Bak, onlar (birlikler) ne 9 dier birliklerin yanna 10 emredildi. 11,12 (Onlar) acele buraya getir. Kelime KBo 17.1 i 30, KBo 20.10 i 7, KBo 17.3 ii 9, KBo 16.25 i 31, KBo 17.1 ii 26, KUB 13.2 i13, KBo 8.35 ii 5, KUB 14.15 iv 48, KBo 16.50:8, KBo 5.8 iii 2425, IBoT 1.30: 23 numaral satrlarda da gemektedir90. 1.4.1.5. ERN.ME annalli ALP, S. terimi eski, (tecrbeli) birlikler olarak tercme etmitir91. Maat hyk mektuplarndan 5 ve 86 numaral metinlerde ayn kelime gemektedir. HKM 5 de kelimenin getii satrlarn transkripsiyon ve evirileri aadadr92: 7 ki-nu-na- kn
m

EN-ta-ra-u-ua

8 ma-ni-ia-ah-hi-ia-az ERN.ME an-na-al-li-in 9 ERN.ME ua-ar-ra-i-a 10 le-e n[i]-ik-i

90 91

Beal (1992), a.g.e., 1-2. Alp (1991), a.g.e., 426. 92 Alp (1991), a.g.e., 126,127.

22 Yukardaki satrlarn tercmesi: Sen imdi yapamayacaksn. EN-tarauwann ynetim blmnden eski birlikleri ve yardmc birlikleri askere al. Kelime HKM 5: 8, HKM 86:17 numaral metinlerde de gemektedir 93. 1.4.1.6. ERN. ME ANE. KUR.RA.ME ya da KARA ANE.KUR.RA.ME ERN. ME ANE. KUR. RA.HI.A/ ME ya da KARA ANE.KUR.RA.ME sumerogramn ALP,S.94 etmilerdir. III. ERN.ME Hattuilinin savunmasnda KARA ANE.KUR.RA.ME rnek olabilecek ve satrlar Piyade askerleri ve arabal savalar olarak tercme etmitir.GOETZE,A.95 ve OTTEN,H.96 da kelimeleri yukarda verildii ekilde tercme

ANE.KUR.RA.ME

sumerogramlarna

bulunmaktadr. KARA ANE.KUR.RA.ME ile ilgili baz satrlarnn transkripsiyonu aada verilmitir97. 69 GIM-an-ma -it [(E-I)]A ku-ua-p I-NA KUR Mi-iz-ri-i pa-it nu(-za) KUR KUR ME ku-e ku-e EGIR-pa a-e-a -nu[(-nu-u)]n nu KARA ANE.KUR.R[(A.ME)] 70 ke-e-el A KUR TI A-NA E-IA la-ah-hi I-NA KUR Mi-iz-ri-i

93 94

Alp (1991), a.g.e., 426. Alp (2001), a.g.e., 152. 95 Gtze (1933), a.g.e., 57. 96 HENRCH Otten. (1981), Die Apologie Hattusilis III, Studien zu den Boazky-Texten, Heft 24, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 17. 97 Otten (1981), a.g.e., 16.

23 Yukardaki satrlarnn Tercmesi98: (Olay) olunca, kardeim Msr lkesine sefere gittii zaman yeniden iskan ettiim bu lkelerden, bu lkelerin ordusunu (ve) araba savalarn kardeimin yanna Msr lkesine savaa gtrdm. ERN.ME ANE.KUR.RA.ME ile ilgili baz satrlarn transkripsiyonu99: 48 nu-mu E-IA M NIR.GL EGIR-an-da -it nu URU An-zi-li-ia-an 49 URU Ta-p-iq-qa-an-na -e-te-et na-a ar-ha-pt pa-it 50ma-ni-in-ku-ua-an-naANE.KUR.RA.ME 51 A KUR URU Ha-at-ti p-ra-an hu-u-i-nu-ut na-an ar-ha p-e-hu-te et Yukardaki satrlarn tercmesi100: Arkamdan kardeim Muwatalli geldi ve Arziliya (Zile) ile Tapiqqay (Maat) tahkim etti. Sonra ayrld ve bana ynetmek iin gelmedi. Hatti lkesinin askerleri ile araba savalarn nden sevk etti ve onlar alp gtrd. Kelime KBo 5.6 ii 19, KUB 21.1 iii 58, KUB 1.1 ii 50-51, KUB 7.60 iii 35 numaral metinlerde de gemektedir101. 1.4.1.7. ERN.ME GR Bu sumerogram piyade askeri veya piyade birlikleri eklinde tercme edilmektedir. Ayrca Hitit ordusunun temel gcn yaya askerler (piyadelerin) oluturduu bilinmektedir. Bu askerlerin byk ounluu halktan salanmakla birlikte vassal krallklardan da yardm almlardr102. a-mu -ULpt -it ERN.ME-ia-za

98 99

Alp (2001), a.g.e., 138. Otten (1981), a.g.e., 14. 100 Alp (2001), a.g.e., 137. 101 Beal (1992), a.g.e., 6. 102 Dinol (1982), a.g.e., 61.

24 Eski Zukrai metninde u ifade yer almaktadr: [X] bin yaya asker ve 200 sava piyade. Hitit Kral Tahurwaili ve KizzuWatna Kral Eheya arasndaki Akata yazlm antlamada ise: Eer Eheya Kral byk kraldan mttefik askerler isterse ve eer byk kral onlar verirse ve eer kral onlara sava arabas birliklerini verirse, Byk karln yaya askerleri (ERN.ME GR H.A) yamadan sava arabas birlikleri ve Eheya nn yaya askerleri kadar pay almaldr103. Sunassura ve II. Tuthaliia (M..1445) arasndaki antlama metninde ise u ifadeler yer alr: stelik ben Majeste, Hurri ya da Arzawa lkesine kar savaa gidersem, Sunassura yz svari ve bin piyade asker temin etsin. Ve Majestemin nezaretinde orduya katlsn. Onlar Majestemin huzuruna varana kadar, sen, sefer iin gerekli hazrlklar yerine getir104 . Yine Kurunta (M.. ~1226) ve IV. Tuthalya (M..12501225) arasndaki antlamann satrlarnda da Piyade askerlerine rastlamaktayz. Metindeki ilgili satrn tercmesi u ekilde yaplmtr105: Ve gelecekte sadece 100 piyade birlik(I ME ERN.ME GR106) ,bir askeri sefere gitsin. Kelime KBo 28.108: 1014, KBo 1.5 iv 1922, KUB 23.14 ii 10, KUB 26.24 iv 2-3, KUB 26.85 ii 4 numaral metinlerde gemektedir107. 1.4.1.8. ERN.ME GIBIL ALP, S. acemi askerler iin kullanlan ERN.ME GIBIL terimini yeni askerler olarak tercme etmitir108. Kelime Maat Hyk Mektuplarndan 86. snda gemektedir. Bu metnin ilgili satrlarnn transkripsiyon ve evirisi yledir109:

103 104

Beal (1992), a.g.e., 198. Karauuz (2002), a.g.e., 62. 105 Karauuz (2002), a.g.e., 102. 106 Heinrich Otten (1989), Die Bronzetafel aus Boazky, Studien zu den Boazky-Texten Beiheft 1, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 22. 107 Beal (1992), a.g.e., 198-199. 108 Alp (2001), a.g.e., 153. 109 Alp (1991), a.g.e., 286.

25 2[ 3 [ku-]e da-a-at-ti 4 [EGI]R-pa-an pa-i nam-ma-a-ma- a 5 [ki-i]-a-an me-mi a-pu-u-un-u[a] 6 [ X ] X ERN.ME ?- [u]p?-[p] EGIR [G]IBIL ni? [-.] 7 ka-a- [a?]-ua tu-uz-zi[-i?] 8 ku-it an-[d]a a-ra-an-z[i] 9 nu-ua-ra-a nam-ma I-NA KUR URU A[r-za-u-ua ] 10 [-UL ] pa-iz-zi nu-ua-ra-an a[n-da] 11 [ UL -u]a-te-zi Yukardaki satrlarn tercmesi110: .].Birlikler, hangisini alacaksn? Onlar geri ver ve onlara unu syle u.20 Birlik yolla. < yenilerin arkasndan bak yeni birlik geldiinde, Arzawann arkasndan gitmeyecek. O onlar ieriye brakmayacak. Kelime HKM 31:37 numaral metindede gemektedir111. 1.4.1.9. ERN.ME halugae halugae- terimi hititede haber, istihbarat anlamna gelmektedir112. ERN.ME halugae halinde ise I.Suppiluliumann (M..1370-1340) craat Metninde grlmtr. Bu metnin evisini GTERBOCK, H. yapmtr ve kelimenin tercmesi iin nc, keif birlikleri nermitir. Metnin ilgili satrlarnn tercmesi u ekildedir: Petassa ve Mahurrissa kasabalarnn nc birlikleri onun geri getirdiklerini [tekrar] kendi lkesine yerletirdi
113

x ERN.ME

. TISCHLER, J. ise GTERBOCK, H nin

nerisine katlmakla birlikte buna istihbarat birlikleri anlamnda eklemitir114.

110 111

Alp (1991), a.g.e., 287. Beal (1992), a.g.e., 128. 112 Friedrich (1957), a.g.e., 48. 113 Beal (1992), a.g.e., 238. 114 Tschler (2001), a.g.e., 37.

26 Kelime KBo 14.4 i 13 numaral metinde gemektedir115. 1.4.1.10. ERN.ME SU-TI (H.A) ALP, S. Bu terimi bedevi askerler olarak tercme etmitir. REYHAN, E. ise Yksek Lisans almasnda bu terim iin gerilla anlamn kullanmtr116. Daha ok da dman askerleri iin zelliklede Kakallar iin kullanldn belirtmitir117. Bu terim II Murilinin (M..1339-1310) anallerinde de gemektedir. KUB 19.37 ii 26-30 daki transkripsiyon ve evirisi aadadr118: 26 nam-ma-a-a-an I-NA URU Tim-mu-ha-la e-ir a-a-ku-ua-an-ta-ri-ia-nu-un 27 nu- kn ERN.ME SU-TI (H.A) pa-ra-a ne-eh-hu-un 28 nu-za KUR URU Ta-pa-a-pa-nu-ua ku-it da-a-an EGIR-pa e-a-at 29 nu KUR URU Ta-pa-a-pa-nu-ua ar-ha ua-ar-nu-ir 30 I-TU NAM.RA-ma-at GUD UDU URU Ha-at-tu- a- a a-ru-ua-a-it Yukardaki metnin evirisi yledir: Sonra Timmuhalada kladm (dinlendim). Ve UT Birliini yolladm. nk Tapapanuwa ikinci kez ayaklanmt. Tapapanuway yktlar. NAMRA larla inekler ve koyunlar Hattuaya ganimet olarak gtrdler. Kelime KUB 19.37 iii 2630, KUB 6.17 ii 35, KBo 14.3 iii 3857, KUB 19.18 i 710, KUB 19.11 i 67, KBo 14.3 iii 1516, KBo 5.6 ii 15 numaral metinlerde de gemektedir119. 1.4.1.11. ERN.ME IGI GAL (LA) IGI.GAL sumerogram hititede bilge, bilgelik anlamna gelmektedir.IGI.LA ise gzetleme anlamndadr120. Bu terim askeri bir kehanet sorusu metninde
115 116

Beal (1992), a.g.e., 238. Esma Reyhan (1994), Hitit dare Sisteminde Yer Alan Ynetim Grevlileri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. 117 Alp (2001), a.g.e., 152. 118 Gtze (1933), a.g.e., 174. 119 Beal (1992), a.g.e.,105,106,107.

27 grlmektedir. BEAL, R. terimin gzc, ajan olabileceini sylemektedir121. Buna gre, ERN.ME IGI GAL (LA) iin gzc veya ajan birliini kullanabiliriz. Kelime KUB 49.15:7-12, KUB 52.31 iv 9-12 numaral metinlerde de gemektedir122. 1.4.1.12. ERN.ME KIN ALP,S.123 ve RSTER,C., NEU, E.124 terimi istihkam ktas olarak tercme etmilerdir. ALP, S. bu ktann yol ve kpr yapmnda nemli grevler yerine getirdiini belirtmitir125. Kelime KUB 31.112:47 numaral metinde gemektedir126. 1.4.1.13. ERN.ME NA-RA-R(H.A)/ ERN.ME ardiia / ERN.ME uarae ALP, S. ERN.ME NA-RA-R(H.A)/ ERN.ME ardiia yada ERN.ME uarae in gerektii zaman kullanlan yardmc askeri ktalar olduunu sylemektedir127. TISCHLER de ERN.ME NA-RA-R yi yardmc ktalar olarak tercme etmektedir128. II. Murilinin anallerinde de rastladmz bu terimin getii satrlardan bir ka aada verilmitir129: 1 [ma-ah-ha-an-]ma MU.KAM-za e-ir [te-e-pa-u-e-e-ta] nu-mu ERN.ME UKU ku-i 2 [te-e-]pa-ua-az kat-ta-an e-e-ta [ERN.ME N]A-RA-R-ia-za ni-ni-in-ku-un

120 121

Rster, Neu (1989), a.g.e., 327. Beal (1992), a.g.e., 245. 122 Beal (1992), a.g.e., 245. 123 Alp (2001), a.g.e., 153. 124 Rster, Neu (1989), a.g.e., 316. 125 Alp (2001), a.g.e., 153. 126 Beal (1992), a.g.e., 502. 127 Alp (2001), a.g.e., 153. 128 Tschler (2001), a.g.e., 222. 129 Gtze (1933), a.g.e., 146.

28 3 [nu I]-TU ERN.ME UKU I-TU ERN.ME NA-RA-R I-NA KUR URU Tg-ga-a-ta pa-a-un Yukardaki satrlarn tercmesi: Yl ksalnca, benimle birlikte olan Hazr(Daimi) Ordu Ktasnn(UKU.U) says ok azd.Bundan dolay ERN.ME NA-RA-R yi harekete geirdim. Hazr Ordu Ktas(UKU.U) ve ERN.ME NA-RA-R yle birlikte Taggataya gittim. Kelime KBo18.42: 2, KBo 6.29 iii 1920, KUB 26.58: 812, KBo 4.10 i 4446, KBo 3.4 ii 79, KBo 5.8 i 14, KBo 3.6 ii 57 numaral metinlerde de gemektedir130. 1.4.1.14. ERN.ME (L. ME) UKU.U Bu terim iin bilim adamlar farkl grler ileri srmlerdir.FREDRCH, J.131 , RSTER,C., NEU,E132 ve TISCHLER, J133 kelimeyi ar silahl olarak tercme etmilerdir. BEAL, R.134 ise kelimeye Hazr Ordu veya Daimi Ordu Ktas karln vermitir. ALP, S. ise Maat Hyk Mektuplarnn bulunup, okunmasndan sonra kelime iin Jandarma teklifinde bulunmutur. OTTEN, H. ise Muhafz Ktas nerisinde bulunmutur. Asuriolog BOTTERO, J. UKU.U un Akata karl olan redu ( takip etmek)yu RIA IV 25 de jandarma olarak tercme etmitir. Yine ALP,S. ye gre UKU.U korumayla ilgilidir ve hem tek bana hem de kta halinde grev yapabilmektedir135. 35 nolu Maat Hyk Mektubundaki ilgili satrlarda UKU.U sumerogram aadaki gibi gemektedir136: 1 zi-ga-kn 2 mP-pa-ap-pa-a
130 131

Beal (1992), a.g.e.,59. Friedrich (1952), a.g.e., 299. 132 Rster, Neu (1989), a.g.e., 357. 133 Tischler (2001), a.g.e., 222. 134 Beal (1992), a.g.e., 50. 135 Alp (2001), a.g.e., 153. 136 Alp (1992), a.g.e., 182.

29 3 ERN.ME UKU.U pa-ri-ia-an 4 li-li-ua-ah-hu-u-ua-an-zi 5 -ua-te 6 na-an- kn 7 an-da -ua-te 8 ma-a-an -UL-ma 9 -ua-i har-ak- i Yukardaki satrlarn tercmesi: 1,2 Sen Pipappa 3 Jandarma Birliini 4,5 abuk buraya getir. 6,7 Onlar ( orduya) getir. 8 Eer getirmezsen 9 Sen geleceksin (ve) leceksin. Kelime KBo 18.54: 1-6, KUB 19.9 iv 9, KBo 22.11: 3-7, KUB 14.16 : 25-26, KBo 5.8 : 2-4, HKM 35 : 1-5, HKM 52:1-39 numaral metinlerde de gemektedir137. 1.4.1.15. ERN.ME(GI) zalta(ia) ALP, S. bu terimi sava arabas birlii olarak tercme etmektedir138. BEAL, R. terimin sava arabaclar, yk-arabaclar ve sava ktalar olabileceini sylemektedir139. Maat Hyk Mektuplarndan ikisinde karmza kan kelimenin HKM 24 deki ilgili satrlarnn transkripsiyon ve evirisi aadadr140: 4 ki-i [a-an-]ma-mu ku-i[t h]a-[a]-ra-a-e 5 ERN.ME(GI) za-[al-]ta-ia-[a-ua k]u-i 6 URU Ka-e[-pu-u-]ra [pa-a-ir nam-m]a- a-i-i-a-an 7 ka-a-ti [p-r]a-a-an [ki-i]-a-an me-mi-i- kn-zi
137 138

Beal (1992), a.g.e., 37-41. ALP (1991), a.g.e., 149. 139 Beal (1992), a.g.e., 244-245. 140 Alp (1991), a.g.e., 159-160.

30 8 ma-ah-ha-an L[ ME UR]U Ga-a-g[a -ua-an-]zi 9 nu- ua-k[n? Pa-ra-]a EGI[R-an?-da? pa-i ]-ua-ni 10 nu-u[a-ua-ra-a]t a-r[a]-ra-a [ar-n]u-[m]e-ni 11 [. . . ] X mTk-a-a ku-it u-un-ni-i 12 [na?- a?] ERNME URU Ka-e-pu-u-ra 13 [ A?-NA? URU M]a-ri-i-ta p-hu-te-ed-du Yukardaki satrlarn tercmesi: Bana yazdn u yazya gelince: Kaepuraya gitmi olan sava arabas birlii onlara a olduklarndan hep unlar sylyorlar:Gaka halk gelir gelmez yine pelerinden gideceiz ve onlar yukarya gtreceiznk Taka buraya geldii iin,.Piyade Birliini Kaepuradan Maritaya gtrsn m? Kelime HKT 24: 413, HKT 18: 2327, KUB 23.68: 1720, KUB 19.22: 12 13, KUB 35.145: 420 numaral metinlerde de gemektedir141. 1.4.1.16. KARA Sumerogram olan KARA kelimesinin Akata karl karau dur.

Mezopotamyada (Eski Babil, Orta Asur ve Yeni Asurda) karasunun anlam askeri kamp ve ordu dur142. Hitite metinlerde sklkla karmza kan KARA FREDRCH, J.143 Ordu, Kta, Ordugh olarak tercme etmitir. RSTER,C.,NEU, E.144 ve TISCHLER,J.145 ise Ordugah ve Ordu tercmesinde bulunmulardr. KARA n ordu anlamnda kullanlna u iki cmle rnek olabilir: I.Hattuilinin anallerinde yle bir ifade vardr: Ben onu (Frat) ayamla getim; Benim KARA m onu benden sonra geti.

141 142

Beal (1992), a.g.e., 241,242,243. Beal (1992), a.g.e., 9. 143 Friedrich (1952), a.g.e., 280. 144 Rster, Neu (1989), a.g.e., 330. 145 Tschler (2001), a.g.e., 236.

31 Ayn tabir II. Murilinin anallerinde ise u ekilde yer alr: Benim KARA.H.Am yldrm gibi biti ve Arzava lkesini biti (O)146. KARAn yukarda ifade edildii gibi ordugh anlam da vardr. Hem ordu , hemde ordugh anlamlarnn birlikte kullanld Ahella Riteli metnini DNOL, A. transkripsiyon ve evirisi yapmtr. Bu metnin ilgili satrnn transkripsiyon ve evirisi aada ekildedir147: 25 nam-ma-kan UDU.IR-a tar-na ar-ha p-da-an-zi 26 na- a LL-ri p-en-na-an-zi na-a-kn pa-a-an-zi A-NA ZAG LKR an-da 27 ar-ha p-it-ta-la-an-zi ku-e-da-ni p-di an-zi-el -UL a-ar-an-[(zi)] 28 nu-kn an-da QA-TAM-MA-pt me-mi-i-kn-zi ka-a-a-ua-a- a-an ku-it [( kie-el A KARA )] 29 i-da-a-lu A-NA A-MI-LU-UT-TI GUD N[(A)] 30 A-NA ANEME ku-it an-da e-e-ta ki-nu-na-ua-ra-at- kn ka-a- [(a)] 31 I-TU KARA ku-u-u UDU.IR-aHI.A SALTUM ar-ha -te-ir Yukardaki satrlarn tercmesi: 25 Sonra kolar ve kadn, ekmei ve biray ordughn iinden dar gtrrler. Ve onlar ak araziye srerler. Giderler ve (onlar) dman lkesi snr iine 27 salarlar; bizim olan yere gelemezler. Ve bu srada ayn ekilde sylerler: bak! Bu ordunun 29 insanlar, koyunlar, atlar, katrlar ve eekleri iinde kt olan ne varsa, imdi bak, onlar 31 ordughtan bu kolar ve (bu) kadn gtrdler Onlar kim bulursa, bu kt salgn (da) o lke alsn!
HI.A HI.A

SALTUM -ia NINDA.KUR4 .RA KA-ia KARA i-

ANE.KUR.RAME ANE.GR.NUN

146 147

Beal (1992), a.g.e., 9,10. Ali Dinol (1985), Ahella Riteli (CHT 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Yaplan Majik ilemlere Toplu Bir Bak, Belleten, XLIX/193, s.15,16,24.

32 u halde Hititler hem akata bir kelime olan ve Trkede ordu, ordugh anlamlarna gelen KARA kelimesini hemde bu kelimenin e anlamls olarak kabul edilen Hitite tuzzi kelimelerini ayn metin ierisinde kullanmlardr. Kelime KBo 10.9 iii 30-32, KUB 23.22:11, KUB 19.37 iii 8-9, KBo 3.4 ii 17-18, KUB30.42 i 11, KUB 19.38 ii 5-8, KBo 4.4 iii 31-33, KUB 14.16 : 21-25, KBo 5.8 iii13 numaral metinlerde farkl cmlelerde gemektedir148. 1.4.1.17. tuzzi Hitite bir terim olan tuzzi yi FREDRCH, J.149, TISCHLER, J150, ordu, kta kuvvetleri, ordugh olarak tercme etmilerdir. HOFFNER, H.151 ise ordu olarak tercme etmitir. Bu terim IV.? Tuthalyann Askeri Fermannda da gemektedir . ALP, S. tarafndan transcripsiyon ve evirisi yaplan metnin ilgili satrlar aada verilmitir152: 16 [m]a-a-an DUTUSI ma la-ah-hi -ki-la -UL pa-a-i-mi nu tu-uz-zi-ia ku-in DUMU LUGAL na-a-ma BE.E[L GAL] 17 ua-a-tar-na-ah-mi nu tu-uz-zi-in la-ah-hi a-pa-a-a p-e-hu-te-iz-zi nu-u-i- kn ku-it DUTUSI [tu-uz-zi-in] 18 ki-i-a-ri te-eh-hi na-an tu-uz-zi-i hu-u-ma-an-za i-ta-ma-na-a-ki-id-du nu <ma-ah-ha-an> A DUTUSI [i-hi--ul a- p-al-la QA-TAM-MA] 19 i-a-at-ten nu hu-u-ma-an-za hu-u-da har-du nu LKR kar-i za-ah-hi-ia-addu-ma [-at?] Yukardaki satrlarn tercmesi: 16 Eer (ben) majeste kendim harbe gitmezsem, ordunun (bana) hangi prensi veya [byk be] yi 17 tayin edersem, orduyu o muharebeye sevkeder.(Ben) majeste [orduyu] onun
148 149

Beal (1992), a.g.e., 9,10,11,12. Friedrich (1952), a.g.e., 232. 150 Tischler (2001), a.g.e., 184. 151 Harry Hoffner (1967), Glossary, Revue Hittite Et Asianique, Cilt: XXV, s.18 152 Alp (1947), a.g.m., 390,391,392,393.

33 18 eline koyduumdan, onu btn ordu dinlesin ve nasl majestemin [talimatn] (yerine getirirseniz) , [onunkinide yle] 19 yerine getirin ve herkes eviklie(?) sahip olsun ve dmanla kesin olarak dvsn. Kelime KUB 14.17 iii 1415, KUB 26.79 i 78, KUB 14.16 ii 911, KBo 16.5 ii 47, KBo 5.8 i 2730, KUB 19.37 iii 35.38, KUB 6.50 ii 6, KUB 9.1 ii 6 numaral metinlerde de gemektedir153. 1.5.2. Grev ve Rtbelerle lgili Terimler 1.5.2.1. auriia iha / BEL MADGALTI Hitit devletinin en nemli yneticilerinden birinin unvan olarak kullanlan BEL MADGALTI kelimesi Akata olup Hititesi auriia ihatr. Bu grevliye ait nemli talimatlar bulunmutur. Maat Hyk Mektuplarndan birinde bir BEL MADGALTI olan Himuili Byk Kral ile dorudan doruya mektuplamaktadr. Kelime anlam gzetleme yeri kumandan(kale kumandan) anlamna gelen BEL MADGALTI ya da auriia iha bir askeri valinin grevini yapmakta ve sava harektn ynetmektedir. Kalelerin inas ve korunmas da onun grevleri arasndadr. O, yalnz bir kalenin deil blgesin de bulunan btn kalelerin kumandandr. Ayrca blgesindeki tapnaklarn, saraylarn (hkmet konaklarnn) ve dier resmi yaplarn ve hamamlarn bakmn ve tamirini stlenmektedir. Bu memurun tapnaklarndaki personel ile ilgilenmek, noksan olanlarn tayin etmek ve tapnak envanterlerini kaydederek krala gndermek grevi de vardr. Boazkyde bulunan klt envanteri ile ilgili metinler herhalde kale kumandannn byk krala gnderdii tebletler olarak dnlmelidir. Ayrca yine emrindeki ynetici MAKIM (Bir tr kaymakam) ile birlikte davalara bakmakta, onlar karara balamakta ve zemedii davalar Byk Krala gndermektedir. ahhan ve luzzi (imece ve angarya) ykmllklerinin uygulanmas da onun sorumluluu altndadr. O, krala arazinin, balarn bahelerin iletmesinden ve meralardan, hayvanlarn bakmndan ve devlete ait ambarlardan ve depolardan da sorumludur. Tehlikeli blgelerden uzaklatrlan halk gruplarn iskn ettirmek, onlara

153

Beal (1992), a.g.e., 23,24,25.

34 arazi tahsis etmek ve retici hale gelmeleri iin tohumluk tahsis salamak da onun grevleri arasndadr154. BEL MADGALTI grev ve sorumluluklaryla bir tr eyalet valisini andrmaktadr. III. Tuthalyann kale kumandanna emirlerini ieren fermann transkripsiyon ve evirisini ALP, S. yapmtr. Metnin ilgili satrlarnn transkripsiyonu aadadr155: 1 [(A-NA)
L

(BE.EL MAD.KAL-TI)-m]a?-a?-kn ku-e-da-ni an-da LSIG5 la-ah-hiL

ma-a -UL [p]a-a-an-za LBE.EL MAD.K [(AL)-TI-(ma-an)] 2 [ma-a-an hu-ia-an-d(a)]-a[(n)] i-ta-ma-a-zi na-an e-ip-tu na-an I-NA .GALLIM up-pa- da-a-i-ma-az Yukardaki satrlarn tercmesi156: Hangi kale kumandannn ( emrinde) o, asil bir kii ise, ve savaa gitmemi ise ve kale kumandan onun[ kaak olduunu ] iitir[se] , onu tutuklasn ve onu saraya gndersin; ( onu ) kendine almasn. Kelime KBo 32.14 ii 3237, KBo 2.5 i 19, KUB 13.20 i 15, KUB 13.21 ii 4 13 numaral metinlerde de gemektedir157. 1.5.2.2. EN. ANE.KUR.RA.ME Sumerce olan bu terime imdiye kadar sadece bir metinde rastlanmtr158. Maat Hyk Mektuplarndan 19.sunda karmza kan bu terimi ALP, S. Atlarn Kumandan olarak tercme etmitir159. Kelime HKM 19: 122 numaral metinde gemektedir160.

154 155

Alp (2001), a.g.e., 151-152. Alp (1947), a.g.e., 388. 156 Alp (2001), a.g.e., 175. 157 Beal (1992), a.g.e., 426,428. 158 Beal (1992), a.g.e., 445. 159 Alp (2001), a.g.e., 154. 160 Beal (1992), a.g.e., 445.

35 1.5.2.3. tuzziia iha / EN.KARA / EN.ERN.ME Bu teriminde genel olarak anlam Ordu beyi dir161.ALP, S. EN.KARA iin Ordu Kumandan, EN.ERN.ME iin ise Askerlerin Efendisi, Kumandan tercmesinde bulunmutur162. tuzziia iha eski Hitit dnemine ait olan I.Hattuilinin annallerinde grlmtr163. Bu metnin ilgili satrlarnn transkripsiyon ve tercmesi aadadr164: 35 [ uruHu-u(r-ma-az kat-ta-an ar-h)]a da-a-a a-a uruu-uk-zi-ia 36 [ (x uruu-)]uk-zi-iz-gi-ma-ni-it 37 [(a-a ak-ki-i-ki-e-i)t] mKa-ra-ua-ni-i mPa-ra-a-i--na-a 38 [m([A]-i--uk-ta-e-ra-ia-a-a t)]u-uz-zi-ia-a i-h-e a-ki Yukardaki satrlarn tercmesi: 35 O (Hurri Kral ) (birliklerini) Hurmadan ekti ve ukziya ya [gitti] 36 [ ] ve k boyunca ukziya da kald. 37 Ve onlardan her biri ld: Karavani, Parayuna 38 Ayuktaeraya, komutanlar ld. Bronz tabletin sonunda sralanan yksek dereceli memurlarn arasndaki grevlilerden biri olan ENME KARA165 KARAUUZ, G. Ordunun Tm Komutanlar olarak tercme etmitir166. Kelime KBo 3.46: 3438, KBo 22.6 i 1920, iii 9, KBo 11.53: 26, KUB1.15 ii 4,iii 3,7,11, KBo1.1 i 24, KBo 4.4 ii 19 numaral metinlerde de gemektedir167.

161 162

Beal (1992), a.g.e., 417. Alp (2001), a.g.e., 154. 163 Beal (1992), a.g.e., 422. 164 Aharon Kempinski, Silvin Koak (1982), CTH 13 : The Extensive Annals of Hattusili I (?),Tel Aviv, Cilt:9, Say:2, s.90,93. 165 Otten (1989), a.g.e., 28. 166 Karauuz (2002), a.g.e.,105. 167 Franca Pecchol Daddi (1982), Mestieri, Professioni E Dignita NellAnatolia ttita, Roma: Isttuto Per Gli Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici ,s.474,475,476.

36 1.5.2.4. EN UKU.U Bu terim sadece bir metinde grlmtr. Bir eit GAL UKU.U olduu dnlmektedir168. ALP. S in UKU.U hakkndaki nerisini kabul edecek olursak bu terim iin Jandarmalarn Beyi ya da Ba olarak tercme edebiliriz169. Kelime KBo12.56 i 4 numaral metinde gemektedir170. 1.5.2.5. GAL.GETIN ALP, S. GAL.GETINi arap ba (bir tr general) olarak tercme etmitir171. Bu isim gsterisiz olsa da, olduka prestijli bir unvandr. Bu unvann sahibi ya kraln genel komutasnda yer almtr ya da bakomutan olarak grevlendirilmitir. Eski Kralln ilk gnlerine ait bu terimin kullanmnn, erken Hitit tarihinde, kraln en gvenilir yoldalar ve danmanlarnn gnlk temelde bazlar olduka sradan ilerde ona hizmet ettii bir zaman yansttna phe yoktur. Zamanla, kraln zellikle bal hale geldii kiilerin artan nemiyle igal ettikleri mevkilerin nemi de artmtr. Bylece grevler deimekle birlikte grevlilerin orijinal isimleri ayn kalmtr172. Bu grevli genellikle, kraln kardei ya da baka bir yakn akrabas tarafndan seilmitir173. III. Hattuili (M..1280-1250) GAL.GETIN nvanyla bir seferde grev almtr174. Bu metinin ilgili satrlarnn transkripsiyonu yledir175: 10 [I-NA M]U 2KAM IHa-at-tu-i-li-i GAL.GETIN URUTa-ak-ku-mi-a! x[ 11 [GUDHI.A-U-]NU UDUHI.A-SU-NU na-an-ni-ir nu a-pu-u-u-a 13 ]x ERNME EGIR-pa URUTi-p-ia-pa-ir
URU

Pr-du-ua-ta

12 [nu UR]U a-ah-hu-u-i-li-ia pa-it a-p-e-ma GUDHI.A-U-NU UDUHI. [A-SU-NU

168 169

Beal (1992), a.g.e., 391. Alp (2001), a.g.e., 153. 170 Daddi (1982), a.g.e., 466. 171 Alp (2001), a.g.e., 154. 172 Bryce ( 2003), a.g.e., 38. 173 Bryce (2003), a.g.e., 126. 174 Beal (1992), a.g.e., 342. 175 Von Schuler Einar (1965). Die Kakaer, Berlin: Walterde Guyter & Co., s.185.

37 Yukardaki satrlarn tercmesi176: 2.sene[de] arap Ba Hattuili, Takkumi ye [gitti].Srlar ve(koyunlar) srd.[Onlar..] sonra Parduvata da. O ahhuiliya ya gitti. Fakat onlar , onlarn srlarn ve koyunlarn yamalad.[] Birlikler Tapiya ya geri gitti. Kelime KBo3.1 ii 62, KUB10.11 iv 29, KUB11.6 ii 9, KUB 26.71 iv 10-13, KBo7.14:713 numaral metinlerde de gemektedir177. 1.5.2.6. GAL KARTAPP Bu terim iin bkz. 3.2.20.LKARTAPPU maddesi. 1.5.2.7. GAL( L. ME) MEED GAL MEED terimini FREDRCH, J. Muhafz Kumandan olarak tercme etmitir178. GAL MEED kraln kiisel gvenlii ve emniyetinden sorumludur. Bu nemli grev iin I.uppiluliuma kardei Ziday, II. Muvattali kardei III. Hattuiliyi ve III. Hattuilide kral olunca bu greve olu IV. Tuthaliyay semitir. Siyasal alanda ve yksek bir askeri grevli olarak sava alanlarnda da olaan st yetki ve nfuzla donatlmlardr179. Telipinu Fermannda anlatlan bir saray entirikasnda ba rolerden birini GAL MEED oynamtr. Bu metnin ilgili satrlarnn transkripsiyonu aadadr180: 1 ut-ne-e-ma-a-i ku-u-ru-rie-it URU [
URU

] URUGal-mi-ia-a

2 KUR URUA-DA-NI-[ A ] KURURU AR-ZA-U--A URUal-la-pa- a URUPr-du-ua-ta-a Ah-hu-la - a-a 3 la-ah-ha-an ku-ua-at-ta ERNME u pa-iz-zi ne a-ap-pa -UL SIG5 in 4 -i-i-kn-ta ma-a-an I Am-mu-na- a-a DINGIR-LIM-i ki-a-at
176 177

Beal (1992), a.g.e., 347. Daddi, (1982), a.g.e., 535. 178 Friedrich (1952), a.g.e., 272. 179 Bryce (2003), a.g.e., 37,38. 180 Edgar Sturtevant, George Bechtel (1935), A Hittite Chrestomathy, Philadelphia: Special Publications of the Linguistic Society of America, s.186.

38 5 IZu- -ru-u-a UD.KAM.HI.A-a 6 ha- a-a-an-na- a-a-a DUMU-U ITa-har-ua-i-li-in L GIS UKUR GUKIN pi-e-it 7 nu-za- kn I Ti-it-ti-ia-a ha- a-a-tar QA-DU DUMU ME-U ku-en-ta Yukardaki satrlarn tercmesi ALP, S. tarafndan u ekilde yaplmtr181: lke ona dman oldu: [..],Galmiya, Adaniy[a], Arzawiya lkesi, allapa, Parduwata ve Ahhula. Askerleri nereye savaa gitti ise, iyi olarak geri gelmediler. Ammuna da tanr olunca (lnce), koruma ktasnn ba (zpknc ba) Zuru da o gnlerde gizlice, ailesinden, olu altn mzrak adam Tahurwailiyi gnderdi. O, Tittinin ailesini oullar ile birlikte ldrd. Kelime KBo 2.5 iv 19, KUB 11.1 ii 11, KUB11.6 ii 9, KUB11.29 iv 7, KUB1.1 iv 41, VBoT 35 Vo 5, IBOT 1.8 ii 3, ABoT 13 i 15, KUB 22.27 iv 26 numaral metinlerde gemektedir182. 1.5.2.8..GAL NA.GA.DA ALP, S. tarafndan oban Ba olarak dilimize tercme edilen bu terimin anlamnn bir tr general olduu dnlmektedir183. Bu terim I. uppiluliumann icraatlarn anlatan metinde gemekte olup, burada yklenilen anlam ile bu dncemiz rtmektedir. Metinde u ifadeler yer almaktadr: Ben uppiluliuma, bir ehri tahkim iin megulm, Urawanni ve Kuwalana-zitiyi dier blgeye saldr iin yolladm. Bu satrlarda Kuwalana-ziti, GAL NA.GA.DA olarak tanmlanmtr184. Kelime KBo 5.6 i 32, KUB 26.43 Ro 4, 14 numaral metinlerde de gemektedir185.
181 182

GAL L. ME MEED du-ud-du-mi-li

a-p-e-da-a-be

Alp (2001), a.g.e., 60. Daddi (1982), a.g.e., 548. 183 Alp (2001), a.g.e., 154. 184 Beal (1992), a.g.e., 392.

39

1.5.2.9. GAL NIMGIR Bu terim ALP, S. tarafndan Ba Ordu Mfettii olarak tercme edilmitir186. FREDRCH, J. ise kelimeye Memur karln vermitir187. BEAL, R. ise kelimeyi Habercilerin Ba olarak tercme etmitir188. Kelime KBo 8 .26 :4 numaral metinlerde gemektedir189. 1.5.2.10..GAL L.ME (GI ) UKUR BEAL, R.190 bu terimi Mzrak Adamlarnn Ba ,DADD, F.P. ise Mzrakllarn efi olarak tercme etmitir191. Bu grevliler Tren alay dzenlendiinde kraln etrafnda halka oluturarak ona koruma yaparak krala elik etmilerdir192. Bu terime Bronz Tablette de rastlamaktayz. Metnin ilgili satrlarnn transkripsiyonu aadaki gibidir193: 79
URU

A-ia-ra-a

L.ME

MMEDA na--i-la-a URUTa-ra-a-pa- a LME GIUKUR

Yukardaki satrn tercmesi194: 79 Aiara ehri gen hayvan bakclar, Tarapa ehrinin mzrak adamlar Kelime KBo 12.4 iii 8, KBo 12.2: 15, IBoT 1.36 ii 50 numaral metinlerde de gemektedir195.

185 186

Daddi (1982), a.g.e., 540. Alp (2001), a.g.e., 154. 187 Friedrich (1952), a.g.e., 288. 188 Beal (1992), a.g.e., 357. 189 Beal (1992), a.g.e., 360. 190 Beal (1992), a.g.e., 482. 191 Daddi (1982), a.g.e., 545. 192 Beal (1992), a.g.e., 481. 193 Otten (1989), a.g.e., 14. 194 Karauuz (2002), a.g.e., 96. 195 Daddi (1952), a.g.e., 545.

40 1.5.2.11. GAL L.ME U ALP, S. bu terimi Araba Savalarnn Kumandan olarak tercme etmitir196. lk kez Telipinu listelerinde grlen terimden burada potansiyel sulu olarak bahsedilmektedir. Maat Hykde bulunan mektuplarda da GAL L.ME U terimi yukar

gemektedir. Bu mektuplardan anladmz kadaryla GAL L.ME U lkedeki olduka byk bir orduya liderlik etmektedir.

Bu terim Eski Hitit Kral Telipinudan Yeni Hitit Kral IV. Tuthaliya ya kadar ok nemli ve yksek rtbeli bir subaydr197. Kelime KBo 1.6:17-18;iii 33 ii 13, KUB 10.13 iv 25, IBoT 1.36 iii 7,(HKM 71, HKM 70,HKM 65198) numaral metinlerde de gemektedir199.

1.5.2.12. GAL( L.ME ) UGULA LIM (SER)( ME) Bu terimi ALP,S.200 binba , RSTER,C.,NEU,E201 ise krn binbas olarak tercme edilmitir.Terim Telipinu Fermanndaki listelerde ve Bronz Tablette de gemektedir.Dier yksek rtbeli grevlilerle birlikte zikredilen bu rtbe ile ilgili satrn transkripsiyonu yledir202: 35 mTa-ki-LUGAL-ma DUMU.LUGAL mEN-LUGAL-ma DUMU.LUGAL mA-la-li-mi GAL UGULA LI-IMME

196 197

Alp (2001), a.g.e., 154. Beal (1992), a.g.e., 368-374. 198 Beal (1992), a.g.e., 369-370. 199 Daddi (1982), a.g.e., 538. 200 Alp (2001), a.g.e., 154. 201 Rster, NEU(1989), a.g.e., 357. 202 Otten (1989), a.g.e., 26.

41 Satrn evirisini KARAUUZ,G. u ekilde yapmtr203: 35- prens Taki-arruma, prens Ewri- arruma ,binbalarn efi Alalimi Kelime KBo 3.1 ii 68, KUB 11.6 ii 15, KBo 9.73 :10, IBoT 1.36 ii 54,58 numaral metinlerde de gemektedir204. 1.5.2.13. GAL UKU.U UKU.U bahsinde kelime iin farkl teklifler olduunu ifade etmeye almtk .Biz bu terim iin hocamz ALP,S. nin grn jandarmay daha uygun buluyoruz .Buna gre GAL UKU.U jandarmalarn ba olabilir.OTTEN,H. Die Bronzetafel aus Boazky isimli eserinin 29. sayfasnda kelimeyi Muhafz Ktasnn Ba olarak tercme etmitir205. Kelime KBo1.6: 20, KBo22.59:29, KBo4.10:29,31 numaral metinlerde de gemektedir206. 1.5.2.14. HA ITU Akata bir kelime olan bu terimi BEAL, R. gece evreyi dolaan adam ya da gece devriyesi olarak tercme etmitir. Bir ok direktif metninde GAL.L.ME
GI

PA tayc grevlilerin ba ve UGULA DUMU KIN habercilerin ba ile

birlikte grlr. Sumer ve Akata kelime listeleri Sumerce bir kelime olan L.GE6.(A).DU.DU yu bu terimin e deeri olarak vermitir207. Kelime KBo 16.28 iii 911 numaral metin de de gemektedir208.

203 204

Karauuz (2002), a.g .e., 105. Daddi (1982), a.g.e., 470. 205 Alp (2001), a.g.e., 153. 206 Daddi (1982), a.g.e., 546. 207 Beal (1992), a.g.e., 264. 208 Beal (1992), a.g.e., 264.

42 1.5.2.16. L GIBAN RSTER,C., NEU,E bu Sumerce kelimeyi L

GI

PAN okuyup Oku olarak

tercme etmilerdir209. Ok ve yay Hitit sava arabalarnn temel silah olduundan Hitit ordusunda byk nem tamtr. Fakat piyade okularnn her seferde ayr birlik mi oluturduklar ve eer byle ise bu birliin ayr bir ad tayp tamad bilinmemektedir. Okulardan ( L GI BAN ) Hitit metinlerinde tek bir yerde yani Hitit kanunlarnn 54. maddesinde gemektedir 210. Metnin ilgili satrlarnn transkripsiyon ve tercmesi aadadr211: 54 16 ERNME
URU

Za-al-pa

ERNME

URU

Ta-a-hi-ni-ia ERNME

URU

H-mu-ua

LME GI [(BAN LME NAGAR IZ.ZI)] Yukardaki satrn tercmesi: Zalpann askerleri, Tahiiann askerleri, Hemuuann askerleri okular, tahta iileri Kelime KBo 6.3 iii 16 numaral metinde gemektedir212. 1.5.2.17. LDUGUD
L

DUGUD birok metinde grlmektedir213. VON SCHULER, E.

BEL

MADGALTI direktif metninde de geen kelimeyi kule beyi olarak tercme etmitir214. IV.(?) Tuthalyann askeri ferman metninde de bu terim grlr. ALP, S. metnin evirisini yapt 1947 deki makalesinde kelimeyi yzba olarak tercme etmitir215.

209 210

Rster, Neu, a.g.e., 335. Beal (1992), a.g.e., 201. 211 Imparati (1992), a.g.e., 73-74. 212 Daddi (1982), a.g.e., 460. 213 Beal (1992), a.g.e., 488. 214 Einar Von S.(1957), Hethitische Dienstanweisungen , Graz: m Selbsverlage des Heralusgebers, s.52. 215 Alp (1947), a.g.m., 389.

43 Fakat son yllarda yapt ayn metnin evirisinde kelimeyi avu olarak tercme etmitir. Bizde son eviriyi esas almay uygun gryoruz. Buna gre bu metnin ilgili satrnn transkripsiyonu yledir216: 4 [( la-ah-ha-az KAS-az EG)]IR-pa LI.IM-ia li-e mu-un-na-an-zi Yukardaki satrn tercmesi217: savatan geri kaarsa, avuu ve binbas onu saklamasnlar BRYCE, T. ise
L

hu-u-ua-a-ri

DUGUD.U-ma-an UGULA

DUGUD un ileri gelen, sulh yargc olduunu

dnmektedir. BRYCE, T. bu grevlinin kral tarafndan atanan adli bir grevli olduunu ve kral adna yarglama yaptn sylemektedir. Ve verdii kararlarn konulan cezalar nedeniyle reddedilemeyeceini ifade eder. Aada verdiimiz kanun maddesi bu sav kantlar niteliktedir218. Hitit kanunlarndan 173 maddenin transkripsiyonu yledir219: 173A. 11 tk- ku DI.IN LU[GA]L ku-i-ki hu-u-ul-la-az-zi 12 -ZU pu-p[u-u]l-li ki-i-a [t]k- ku DI.IN 13 ku-i-ki hu-u-ul-li-ia-az-zi SA[G.D]U-ZU Yukardaki satrlarn tercmesi220: 11 Eer kraln yargsna biri kar karsa 12 evi mahvolmu (terkedilmi) olsun. Eer Saygdeer birinin yargsna, 13 biri kar karsa, onun ba
L

DUGUD

216 217

Alp (1947), a.g.m, 388. Alp (2001), a.g.e., 175. 218 Bryce (2003), a.g.e., 57. 219 Imparati (1992), a.g.e., 160. 220 Imparati (1992), a.g.e., 160.

44 BRYCE, T. kitabnda bu kanun maddesinin evirisinde saygdeer biri yerine sulh yargc kelimesini koymutur221. Kelime KBo 4.9 v 49, KUB 25.3 iii 20, KUB 2.15 v 33 numaral metinlerde de gemektedir222. 1.5.2.18 L EN. NU. UN / Lhaliiatalla EN.NU.UN sumerce bir kelimedir ve anlam nbet tir. EN.NU.UN BD sur nbeti, EN.NU.UN HUR.SAG da nbeti ise
L

EN.NU.UN nbeti dir223.

L

Duplikat metinleri bu terimin Hitite karlnn

L

haliiatalla olduunu

gstermektedir224. Lhaliiatalla nbeti anlamndadr225. AYGL, S. ise almasnda haliiatalla ile ilgili olarak u aklamay yapmaktadr: Lhaliiatalla nbeti metinde onu surun dnda grmezlerse eklinde bahsedilen sur, tapnaklar eviren sur olmaldr. Bir tapnak adam nbet sz konusu olduu zaman kesinlikle nbete gitmelidir. Ben tapna koruyacam, oraya yani nbet yerine gitmem. dememelidir. Yani nbeti sur dnda deil de daha kolay olan tapnak iinde grev almay tercih etmektedir. Buradan tapnak adamlarnn tapnak iinde veya dnda, grevleri o gn iin nerede ise oraya gitmek zorunda olduklar anlalmaktadr. Hele herhangi bir dman ortaya kt zaman, nbeti surun dnda grevinde olmazsa dmanlar rahata tapnaa girebilirler. Onun iin bu rnekle vurgulanarak nbetilerin nbet yerine yani grevine gitmeleri ngrlmektedir. Tapnak adamlar nbeti olduklar zaman tanrsn korumak iin tapnakta bulunmay ihmal etmemelidirler. Bir tapnak adam byle bir ihmalde bulunursa, onu ldrrler, eer ldrmezlerse hakaret ederler. Bu da plak olarak Labarnann kuyusundan kez su tamaktr. Bu ise ok ar bir hakaret saylmaktadr226.

221 222

Bryce (2003), a.g.e., 57. Daddi (1982), a.g.e., 442. 223 Rster, Neu (1989), a.g.e., 316. 224 Beal (1992), a.g.e., 251. 225 Nadia Von B. (1962), Derives Nominaux En L Du Hittite Et Du Louvite, Revue Hittite Et Asianique, Say XX , s.86. 226 Aygl Sel (1985), Hitit Kaynaklarnda Tapnak Grevlileri le lgili Bir Tapnak Metni,Ankara: Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi Yaynlar, s.169.

45 Kelime KUB 13.1 i 6, KUB 21.47 i 67, KUB 13.4 iii 414, KUB 40.58:15 numaral metinlede de gemektedir227. 1.5.2.19. Limeriia iha/ Limeriia ENME/ L.MEimeriia BELUH.A Bu terimi FREDRCH, J. arabann sevk ve idaresini yapan olarak tercme etmitir228. Bu kelime btn Orta Hitit metinlerinde sadece kez grlmtr. Bu metinlerden birinde ise u ifadeler yer almaktadr: Ben Hatti alant (garnizon)undan 10.000 asker (ERNME) ve 600 sava arabas atlar [ile birlikte
L.ME

i]meriia BELUH.A ( sava arabalar beyleri) aldm229. Kelime KUB 23.11 ii 34-35, iii 5, KUB 23.12 ii 1-3 numaral metinlerde de

gemektedir230. 1.5.2.20.LKARTAPPU Akata olan bu terimi TISCHLER, J.231, ALP, S.232 , Von Schuler, E.233 araba srcs olarak tercme etmilerdir. Bronz Tablette dier yksek rtbeli memurlar arasnda grlen GALKARTAPP ise sava arabalar srclerinin ba anlamndadr234. Kelime KUB 13.35 ii 43 , KUB 21.29 ii 6-13, KUB 14.3 ii 58-61,HKM 44 , Bo 86/ 299 iv 38 numaral metinlerde gemektedir235.

227 228

Beal (1992), a.g.e., 251,252,253,256. Friedrich ( 1952), a.g.e., 88. 229 Beal (1992), a.g.e., 153. 230 Beal (1992), a.g.e., 153,154. 231 Tschler (2001), a.g.e., 281. 232 Alp (2001), a.g.e.,197. 233 Von Schuler (1966), a.g.e., 146. 234 Otten (1989), a.g.e., 28. 235 Beal (1992), a.g.e.,156,157,158,159.

46 1.5.2.21. Lkuualanalla/i Luvice kuuatna Ordu kknden gelen kelime asker anlamndadr236.

DADD, F.P. da bu tercmeye katlmaktadr237. Kelime KBo 19.86: 4 = CTH 215 numaral metinde de gemektedir238. 1.5.2.22. Lmariianni Bu grevli Maat Hykte bulunan bir metinde de gemektedir. ALP, S kelimeyi sava arabas ktalar subay olarak tercme etmektedir239. Kelimeyi sava arabas srcs ve soylu sava arabas savas olarak tercme eden bilim adamlar da vardr240. Kelime HKM 50:1217, KBo 1.1: 3136, KBo 1.4 ii 5255 numaral metinlerde gemektedir241. 1.5.2.23. L MEED
L

MEED grevlisinin anlamn DADD, P.F. muhafz, koruyucu olarak MEED Direktif Metninden renmekteyiz. Bu metinden

tercme etmitir242. MEEDlerin grevlerinin neler olduunu Orta Hitit Dnemine tarihlendirilen rendiimize gre, kraliyet saraynn avlusunda sarayn n yz boyunca mzrak ile silahlanm 12 MEED bulunmaktadr. Avluyu getikten sonra kendilerine altn mzrakl adam denilen dier tip korumalardan 12 si durmaktadr. Kral muhtemelen sadakati iki farkl tip koruma kullanarak garanti altna almay ummu olabilir. MEEDlerin ba sorumluluu kral korumaktr 243. Kraln ziyaret ettii blge saraylar ve byk villalarda ayr MEED mfrezeleri de vardr.

236 237

Van Brock (1967), a.g.e., 107. Daddi (1982), a.g.e.,459. 238 Daddi (1982), a.g.e., 459. 239 Alp (1991), a.g.e., 333. 240 Beal (1992), a.g.e.,179. 241 Beal (1992), a.g.e., 179,180. 242 Daddi (1982), a.g.e., 135. 243 Beal (1992), a.g.e., 212.

47 Ancak bu mfrezelerin yolculuk boyunca krala yakn koruma salamak amacyla bakentten gelen muhafzlar olmas da muhtemeldir. Ayrca enlik alaylar ve enliklerde de kraln etrafnda i gvenlik emberi oluturmulardr. Askeri seferler srasnda da her hangi bir arpma annda, kraln etrafna gvenlik perdesi oluturmak da onlarn grevleri arasndadr. MEEDlerin efleri olan vardr244. Kelime IBoT 1.36, KBo 3.27: 17, KBo 24. 118 ii 23 numaral metinlerde gemektedir245. 1.5.2.24. LPITHALLU
L GAL

MEEDlerin ise hem

siyasal alanda hem de askeri grevli olarak sava alannda olaan st yetki ve nfuzlar

PITHALLU akadogramnn anlam svari dir246. FREDRCH, J.

248

247

ve

TSCHLER, J.

de bu gre katlmaktadr.

PITHALLU kelimesinin getii

metinlerden biri de Hitit kraliesi Puduhepann II. Ramsese yazd mektuptur. Bu kelime haberci olarak da yorumlanmaktadr. Kelimenin getii ilgili satrlarn tercmesi u ekildedir; Habercim seni bulduunda kardeimin bir atl (L PITHALL ) gndermesine izin ver Daha sonra atl (L PITHALLU ) da hzlca geldi, habercim gelmedi249.

Kelime KUB 21.38: 18,21, KUB 26.90 iv 46, KUB 10.10 iii-iv 1314 numaral metinlerde de gemektedir250.

244 245

Bryce (2003), a.g.e., 37,38. Daddi (1982), a.g.e., 135. 246 Beal (1992), a.g.e., 190. 247 Friedrich (1952), a.g.e., 311. 248 Tischler (2001), a.g.e., 288. 249 Beal (1992), a.g.e., 190. 250 Beal (1992), a.g.e., 190.

48 1.5.2.25. L N.ZU ALP, S. bu terimi gzetleyici olarak tercme etmitir ve

L

apaalli ile

eitlemitir251. DADD, P.F. ise kelimeyi gzc, ajan olarak tercme etmitir252. Dman aknclarn Hitit blgesine girdikleri haber alndnda iiler ve hayvanlar ehrin iinde tutulur ve ehir gvenli hale getirilirdi. Bu zamanlarda
L

N.ZUlar

gndz ve gece dalarda gzclk yapmak iin gnderilmitir. Ve dman gittiinde tehlikenin getiine dair bilgi vermilerdir. Bylece ehir hayat da normale dnebilmektedir. Bu bilgiler bize
L

N.ZU

kelimesinin

gzc

olarak

kullanldn

gstermektedir253. Bir Hitit Kralnn Kale Kumandanna gnderdii fermanda ise u satrlar okunmaktadr254: Gzetleme yerlerinin olan [] Sonra gzetleyiciler yollar dzeltsinler! Dmann izine baksnlar! Sonra kale kumandan iki gnde bir kaledeki askerleri (ve) gzetleyicileri [ Dmann izini srmeye gndersin !] Yollar dzeltilmi olduundan gzetleyiciler dmann izini grnce, derhal haber getirsinler! Kelime KBo 6.2 ii 56, KUB 29. 14 iv 4, KBo 6.3 iv 21 numaral metinlerde de gemektedir255. 1.5.2.26. Lalahali DADD, P.F. 256 bu terimi ahr neferi, araba srcs ALP, S257 ise araba savas olarak tercme etmitir. Lalahali, Telipinu fermannda, Ukkura metninde ve Meedi ynetmeliinde L K. SIG17 ve LU ile yan yana grlr.

251 252

Alp (2001), a.g.e., 154. Daddi (1982), a.g.e., 466. 253 Beal (1992), a.g.e., 272. 254 Alp (2001), a.g.e., 78. 255 Daddi (1982), a.g.e., 466. 256 Daddi (1982), a.g.e., 115. 257 Alp (2001), a.g.e., 62.

49
L

alahali nin sava arabas mrettebat anlamnn yannda seyis ve ahr

grevlisi anlamlarnnda olduu dnlmektedir258. Telipinu Fermannda kelimenin getii ilgili satrlarn transkripsiyon259 ve evirisi260 aadadr: 66 ki-nu-na ki-iz-za UD-az
L. ME URU-

Ha-at-tu-i DUMU.ME..GAL L. ME ME-E-DI

L. ME

I.GUKIN QA. U.DU8.A L. [MEGIB]AN[U]R MU L. ME

GI

67

L. ME

PA

L.

ME

a-la-a-hi-ia-a

Yukardaki satrlarn tercmesi: imdi bugnden itibaren Hattuada siz saray olanlar, korumaclar zpknclar, (sava arabalarnn) altn (sekin) savalar, sakiler, sofraclar, asa adamlar, araba savalar(?) Kelime KBo3.1 ii 67, KUB 11.6 ii 15, IBoT 3.84:4, KUB13.35 i 7 numaral metinlerde de gemektedir261. 1.5.2.27. Lapaalli
L

apaalli kelimesini FREDRCH, J.262 beki, DADD, F.P. muhafz,

VAN BROCK,N. gzc, ALP, S. casus olarak tercme edilmitir. Maduwatta metninden bu terimle ilgili bilgiler edinmekteyiz. Maat Hykte bulunan ve askeri memurlara gnderildii anlalan mektuplardan bir kanda da bu terimle ilgili bilgiler vardr263. Bu mektubun ilgili satrlarnn transkripsiyon264 ve tercmesi265 aadadr: 3 ki-i-a-an-mu ku-it ha-at-ra-a-e 4 ka-a- a-ua L.MEa-pa-a-al-le-e-e [ 5 p-i-e-nu-un nu-ua pa-a-ir
258 259

URU

Tg-ga-a-t[a-an]

Beal (1992), a.g.e., 187. Sturtevant, Bechtel (1935), a.g.e., 192. 260 Alp (2001), a.g.e., 62. 261 Daddi (1982), a.g.e., 115. 262 Friedrich (1952), a.g.e., 183. 263 Beal (1992), a.g.e., 266. 264 Alp (2001), a.g.e., 128,130. 265 Beal (1992), a.g.e., 266.

50 6 URU-ku-du-i-p[u]-na-an-na a-pa-i-ia-u-a[n-zi da-a-ir] 7 nu-ua-ra-at la-at-ta-ri-ia-an-ti- a [ . . . ] X 8 a-pa-a-ua a-p-e-[d]a-ni ud-da-ni-i 9 nu-u-a-an a-p-e-[d]a-ni ud-da-ni-i 10 -e-ra-an-za-pt e-[e] nu
L.ME

a-pa-a-al-li-u[]

11 p-i-e-ia nu SIG5-in a-pa-i-ia-an-du nu-X [ Yukardaki satrlarn tercmesi; Sen bana yazdn. imdi ben (apaalli) ajanlar yolladm. Onlar Taggata ve Ukuduipuna ehirlerinde ajanla balad. Senin emrettiin meseleler: Dar yolladn ajanlar ve onlar brak onlar iyi ajan. Kelime KUB14.1 vo 12,16 numaral metinde de gemektedir266. 1.5.2.28. LSIG5 SOMMER, F. AU 334, 336 ve 442de kelimeyi subay(?) veya st(?) olarak tercme etmitir267.ALP, S. gemiteki almasnda bu terimi alt rtbeli bir subay olarak tercme etmitir268. IV.(?) Tuthalyann Askeri Fermannn ALP, S.tarafndan yaplan son tercmesinde ise terim asil bir kii olarak tercme edilmitir269. Bu metinden anladmz kadaryla bu grevli seferlerde yer almaktadr. Bu metnin ilgili satrlarnn transkripsiyon270 ve tercmesi271 aada verilmitir: A I 1[(A-NA) L(BE.EL MAD.KAL-TI)-m]a?-a?-kn ku-e-da-ni an-da LSIG5 la-ahhi-ma-a -UL [p]a-a-an-za LBE.EL MAD.K [(AL)-TI-(ma-an)] 2 [ma-a-an .GAL
266 267

hu-ia-an-d(a)]-a[(n)]

i-ta-ma-a-zi

na-an e-ip-tu na-an I-NA

LIM

up-pa- da-a-i-ma-az

Daddi (1982), a.g.e., 459. Alp (1947), a.g.m., 399. 268 Alp (1947), a.g.m., 389. 269 Alp (2001), a.g.e., 175. 270 Alp (1947), a.g.e., 388. 271 Alp (2001), a.g.e., 175.

51 Yukardaki satrlarn tercmesi: Hangi kale kumandannn( emrinde) o, asil bir kii ise, ve savaa gitmemi ise ve kale kumandan onun[ kaak olduunu ] iitir[se] , onu tutuklasn ve onu saraya gndersin; ( onu ) kendine almasn Kelime KUB 13.2 ii 39, KUB 13.2 iii 10 numaral metinlerde de gemektedir272. 1.5.2.29. L U.GAL HALSI LUGAL Bu terim Hitit askeri ve saray personeli listesinin krkl bir ksmnda grlr. FREDRCH, J.terimi krali kale komutan olarak tercme etmitir273. Muhtemelen bu grev kale muhafazasyla ilgili olmaldr. Kelime KBo 5.3 iv 3, KBo 5.12 iv 19 numaral metinlerde de gemektedir274. 1.5.2.30. LU nceleri
L L

I ve

KU olarak okunan bu terimin son okunuu

U tur275.

U iin geleneksel tercmeler seyis karln vermektedir. Buna ramen metinler

L

ak bir ekilde LUun sava arabasnda yay, ok ve denek ile askeri eitim aldn gstermektedir. Buna gre tercme gibi gzkmektedir U iin sava arabas savas daha doru bir
276

Kelime KBo3.2Ro18,28,35, KUB1.11 i 20, IBoT 2.136 iv 50,56,69 numaral metinlerde de gemektedir277.

272 273

Daddi (1982), a.g.e., 448. Beal (1992), a.g.e., 451. 274 Beal (1992), a.g.e., 451,452. 275 Alp (2001), a.g.e., 150. 276 Beal (1992), a.g.e., 172. 277 Daddi (1982), a.g.e., 123.

52 1.5.2.31. L.ME (GI )UKUR Bu terimi DADD, F.P. mzrak adam olarak tercme etmitir278. Tren alaylarnda bu grevliler kraln arabasnn nndeki drdnc srada yrmlerdir. Bu nedenle nemleri MEED ve altn mzrakl adamlara gre daha dktr279. Bronz tablette de bu grevli gemektedir. Metinde bu terimin yannda bulunan dier grevli tiplerinden mzrak adamn stats hakknda bilgi sahibi olabiliriz. Bronz tabletin ilgili satrlarnn transkripsiyon280 ve tercmesi281 aadadr: 78 URUDa-ga-an-nu-un-ta-a URUMu-u-na-an-ta-a-a L.MEDUB.SAR GItup-pa-a 79 80
URU

A-ia-ra-a

L.ME

MMEDA
URU

na--i-la-a

URU

Ua-at-ta-a-a-a TUKUL ME

URU

Ta-ra-a-

pa-a LME GIUKUR

URU

Ua-at-ta-a-a-a

Ta-al--i-u-ua-an-ta-a II

GI

L.ME

BHAR-

kn Yukardaki satrlarn tercmesi: Dagannunta ve Munanta ehri depo yneticileri, Aiara ehri gen hayvan bakclar, Tarapa ehri mzrak adamlar, Wattaa ve Talwiuwanta ehrine ait iki tmar mlk, mlekiler Kelime IBoT 1.36 ii 47, KUB 23.23 iii 11-12, ABoT 13 i 23, Bo 86/229 i 68-85 numararal metinlerde de gemektedir282. 1.5.2.32.L.ME (GI ) UKUR K. SIG17 DADD, F.P.283 ve FREDRCH, J.284 bu terimi L(GI
)

UKUR.GUKIN

olarak okumular ve altn mzrakl adam olarak tercme etmilerdir. MEED lerin kraln yakn korumaln yaptn ifade etmitik. Altn Mzrakl Adamlar da bu
278 279

Daddi (1982), a.g.e., 198. Beal (1992), a.g.e., 229. 280 Otten (1989), a.g.e., 14. 281 Karauuz (2002), a.g.e., 96. 282 Beal (1992), a.g.e., 229, 230. 283 Daddi (1992), a.g.e., 200. 284 Friedrich (1952), a.g.e., 283.

53 koruma grevini bu grupla paylamlardr.12 Altn Mzrakl Adam Sarayn avlusunda 12 MEED den sonra gelen en d halkay oluturarak grevlerini yapmlardr. Kral bylece bu gruplarn sadakatlerini garanti altna almaktadr.Her iki grup dan birer kii, saray klliyesini d dnyadan ayran gneybat ve gneydou kelerindeki ana kaplarda da nbeti olarak grevlendirilmilerdir285. Bu grevliler ayrca tren alaylarnda kraln etrafnda ki ikinci halkay oluturulmaktadr286.Telipinu fermannda MEED ktasnn ba Zuru da olu Altn mzrakl adam Tahurwailiyi, Titi ve ailesini oullaryla birlikte ldrmeye gnderdii anlatlmaktadr287. Altn Mzrakl Adamlar panku meclisinin de yesidir288. Bir metinde altn mzrakl adam orduya, muhtemelen haberci olarak gnderilmitir. Fakat metin ok krk olduu iin onun bu grevini tam olarak renememekteyiz289. Krali korumalar iin direktif metninde de geen bu terimle ilgili satrlarn transkripsiyon ve evirisi aadadr290: 16 a-a-ka-az-ma ku-i ku-uz-za nu-u-a-an L.ME.UKUR.GUKIN an-da a-ra[an]-ta 17 1 LME-E-D-ma ke-e-ez I-TU LME-E-D ku-ut-ta-az K-a ma-an-ni-ku-ua-an 18 ar-ta ke-e-ez-ma I-TU L.ME.UKUR.GUKIN ku-ut-ta-az 1 L.UKUR.GUKIN 19 K-a ma-an-ni-ku-ua-an ar-ta nu UD-az ha-a-li-u-kn-zi Yukardaki satrlarn tercmesi: Fakat Darya bakan duvarda, Altn Mzrakl Adamlar durmaktadr. Bir MEED kapnn yannda (yani) MEEDnin bulunduu duvarn kenarnda durur: Fakat

Bryce (2003), a.g.e., 37. Beal (1992), a.g.e., 225. 287 Alp (2001), a.g.e., 60. 288 Bryce (2003), a.g.e., 38. 289 Beal (1992), a.g.e., 226. 290 Hans Gustav, Theo (1991), The Hittite nstruction for the Royal Bodyguard, Assyriological Studies, Cilt: 24, s. 6,7.
286

285

54 kapnn yannda dier tarafta (yani) Altn Mzrakl Adamlarn durduu duvarn tarafnda, bir Altn Mzrakl Adam durur. Ve gn boyu nbet tutar. Kelime KUB 3.34 i 15, IBoT 1.36 i 18, KUB 3.34 ii 37, KUB 3.68 ii 6 numaral metinlerde de gemektedir291. 1.5.2.33. L.ME (GI ) UKUR DUGUD Bu terim ar mzrak adam olarak tercme edilmitir. Dier mzrak adamlar gibi ar mzrak adamlar da krali korumayla ilgilidirler. Kral tren alaylarna katldnda bu birlik MEED korumalarnn banda uygun adm yrmlerdir. Fakat bu koruma birlii derece olarak MEED ve altn mzrak adamlarndan daha nemsiz olduu dnlmektedir292. Kelime KUB 4.13 v 15, KUB 10.13 iv 26, KUB 36.104 vo 9, IBoT 1.36 iv 1 numaral metinlerde de gemektedir293. 1.5.2.34. L.ME UKUR ZABAR DADD, F.P bu terimi bronz mzrakl adam olarak tercme etmitir294. Bu terim sadece iki Eski Hitit Dnemine ait metinde grlmektedir. Eski Hitit dnemine tarihlenen korunmu bir festival metninde bu grevlilerle ilgili bilgi edinmekteyiz295. Bu metnin ilgili satrlarnn transkripsiyonu yledir296: 46 [nam-m]a II GUD.MAH X LMEUKUR ZABAR kar-pa-an-zi I GUD.MAH X LMEUKUR ZABAR 47 [(kar-pa-an-zi)] I GUD.MAH X LMEUKUR ZABAR kar-pa-an-zi 48 [(pa-a-an-z(i? Tu-u an-da ha-)]le-en-ti-u p-e-da-an-zi nu a-pu-u-a 49 [h(u-kan-zi LUGAL- u A-N)]A XX LMEUKUR ZABAR V MA.NA KUBABBAR pa-a-i
291 292

Daddi (1992), a.g.e., 200. Beal (1992), a.g.e., 226. 293 Daddi (1982), a.g.e., 200. 294 Daddi (1982), a.g.e., 201. 295 Beal (1992), a.g.e., 228. 296 Alp (1993),Beitrge Zur Erforschung des Hethitischen Temples, Ankara: T.T.K Basmevi, 212.

55 50 [ -z(i ku-i)]- a-az X GIN KUBABBAR da-a-i Yukardaki transkripsiyonu verilen satrlar BEAL, R.297 u ekilde zetlemitir: 20 Bronz Mzrakl Adam 2 boay yukar kaldrrlar ve onlar sarayn iine tarlar orada onlar keserek kurban ederler. 20 mzrak adamna 5 MANA, her biri iinde 10 ekel verilsin. Kelime KUB 17.74 i 45,46, KUB 36.104 vo 7, KUB 43.26 i 4 numaral metinlerde de gemektedir298. 1.5.2.35. Ltaripiala Bu terimi FREDRCH, J.299 saray grevlisi, araba bakmcs, arabac, DADD, F.P.300 ise arabac, sava arabas srcs olarak tercme etmitir. BEAL, R. ise bu terimi sava arabas srcs, sava arabas savas veya sava arabas yapmcs olabileceini sylemektedir301. Terim ile ilgili her mellifin tercmeleri byk yaknlk gstermektedir. Bu nedenle bu terimi sava arabacs olarak deerlendirebiliriz. Kelime KBo 17.15 Ro 8, KUB 13.3 iii 9, 10 numaral metinlerde de gemektedir302. 1.5.2.36. Ltuhkanti
L

tuhkanti iin FREDRCH, J.303 ve TISCHLER, J.304 byk rtbe, makam

sahibi olarak tercme etmilerdir. Tawagalawa Mektubu olarak bilinen mektupta Ahiyawa kral Tawagalawa, Hitit kralndan kendisinin veliaht olarak tannmas iin, bir
297 298

Beal (1992), a.g.e., 228, 229. Daddi (1982), a.g.e., 201. 299 Friedrich (1952), a.g.e., 216. 300 Daddi (1982), a.g.e., 117. 301 Beal (1992), a.g.e., 190. 302 Daddi (1982), a.g.e., 117. 303 Friedrich (1952), a.g.e., 227. 304 Tschler (2001), a.g.e., 179.

56 tuhkanti gndermesini istemesi zerine, Hitit kral tuhkanti yerine TARTENU gndermi ve bunu Ahiyawa kralnn sitem etmesi anlatlmtr. Bilim adamlarnn bazlar bu terim ii veliaht prens nerisinde bulunmulardr305. Baz bilim adamlar ise yukarda da ifade edildii bu terimi yksek rtbe sahibi olarak tercme etmektedirler. II. Tuthaliya, bakomutanlk yapabilecek iki grubun Krali Prensler ve Byk Beyler olduunu sylemitir. Yksek rtbeli prenslerden biri de veliaht prens dir. II. Tuthaliann kral naibi olan Arnuwanda ehzade olarak II. Tuthaliya ile birlikte kumandanl paylaarak birok sefere kmtr ve kendisi de bizzat kumandanlk yapmtr. II. uppiluliumann olu olan Arnuwanda ise iki kez birliklere kumandanlk yapmtr306. Kelime Bo 86/299 ii 3444, KBo 5.6 ii 2443, KBo 14.10: 617 numaral metinlerde de gemektedir307. 1.5.2.37. LGI TUKUL Bu terimi incelemeden nce GI TUKUL sumerogramnn anlamn incelememiz gerekir. GI TUKUL iin GTERBOCK, H.G. silah, edevat anlamnn olduunu klt ve tapnak envanterleri metinlerinde ise topuz manasnda kullanldn sylemitir. GOETZE, A. ise kelimeye grz, topuz, merasim asas karln vermitir308. L
GI

TUKULu FREDRCH, J.309 ii, zanaatkr olarak tercme etmitir.

GI

IMPARATI, F. ise kelimeyi LGIKU olarak okumutur ve zanaatkr olarak tercme etmitir310. BEAL, R. ise L TUKULu silah-adam olarak tercme etmitir311. STURTEVANT, A- BECHTEL, G ise bu terimi asker olarak tercme etmilerdir. Bu

305

Esma Reyhan (1994), Hitit dari Sisteminde Yer Alan Ynetim Grevlileri (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, s.47-48. 306 Beal (1992), a.g.e., 319. 307 Beal (1992), a.g.e., 319. 308 Sedat Erkut (1990), Hititedeki GI TUKUL Hakknda, X.Trk Tarih Kongresi Konreye Sunulan Bildiriler II.Cilt, s.511. 309 Friedrich (1952), a.g.e., 283,284. 310 Imparati (1992), a.g.e.,58,59,60,61. 311 Richart Beal (1988), The GI TUKUL-institution in Second Millennium Hatti, Altorientalische Forschungen, Cilt:15, 304.

57 terim Hitit kanun metinlerinde de gemektedir. Metnin ilgili satrlarnn transkripsiyon ve tercmesi aadadr312: 37 tk-ku L GI [TUKUL ha]r-ak-zi L IL-KI ti-it-ti-an-za nu L[] I[L]-K[I] te-iz-zi 38 ki-i
GI

TUKUL-[l]i-me-it

ki-i-ma a-ah-ha-mi-it nu-za A L

GI

TUKUL A.

A(G).HI.A 39 an-da i-y[a-at-t]a-ri-ia-zi GI TUKUL-ya har-zi a-ah-ha-na i-[a-i] 40 tk-ku GI TUKUL [mi-i]m-ma-i nu A.A(G).HI.A A L GI TUKUL hr-kn-ta-an [a-me-en-zi] 41 na-an L.ME URU-r[i a]n-ni-e-kn-zi ma-a-an LUGAL-u NAM.RA.HI.A pa-a-i 42 nu-u-i A.A(G).HI.A d[a-a]n-zi na-a <L> GI TUKUL ki-a-ri Yukardaki satrlarn tercmesi: Eer bir asker ortadan kaybolursa (ve) bir kirac ifti (askerin iftliinden) pay almak isterse ve kirac ifti yle syler: Bu benim askerlik hizmetimdir ve bu benim toprak beyine hizmetimdir. Ve o askerin iftliini alr, o hem orduyu besler hem de toprak beyine hizmetini icra eder. Eer o askerlik hizmetini reddederse o kaybeder askerin iftliini boaltr ve kyde alan insanlar onu ilerler. Eer kral bir NAM.RA yollarsa, onlar onu iftlik iin alr ve o bir asker olur. Yukarda tercmesini verdiimiz satrlardan LGITUKULu Osmanl Askeri Tekilatndaki tmarl sipahi lere benzetebiliriz. Osmanl Askeri Tekilatnda timar sahibi sulh zaman kendi blgesine yerlemek zorunda ve timar sahibine zeamet vergi vermek zorundadr313 Hititlerde de anladmz kadaryla ona dier grevlerinin yannda orduyu beslemek ve toprak beyine hizmet etmek grevleri de verilmitir. Kelime KBo 5.4 ii 51, KUB 29.14 iii 4, KUB 1.16 iii 3, KUB 17.31 i 22 numaral satrlarda da gemektedir314.

312 313

Sturtevant, Bechtel (1933), a.g.e., Hittite Chrestomathy, 220,221. Erol zbilgen (2004), Btn Ynleriyle Osmanl Adab- Osmaniyye, z Yaynclk, stanbul, 207. 314 Daddi (1982), a.g.e., 30.

58 1.5.2.38. Lukikatalla Bu terim iin FREDRCH, J.315 beki, muhafz, DADD, F.P.316 koruma ve VAN BROCK, N 317ise beki tercmelerini vermilerdir. Kelime KBo 4.14 iii10, KBo 5.3 ii 18, KUB 41.8 iv 15 numaral metinlerde de gemektedir318. 1.5.2.39. Luehekatalla Bu terimi FREDRCH, J.319 devriye, keif kolu, VAN BROUCK, N.320 ise devriye olarak tercme etmilerdir. Bu terim sadece Tapnak Grevlileri ile ilgili Direktif Metninde grlmtr321. Geceleri tapnaklar korumak iin devriyeler L.MESuehekatalla lar konulmutur ve bu devriyeler gece boyunca dolaarak tapna ve evresini kontrol etmilerdir322. Tapnak Grevlileri ile ilgili Direktif Metnin ilgili satrlarnn transkripsiyon ve evirisi aada verilmitir323: 7 nam-ma-kn GE6-az L.MES-e-<hi>-e-[ka]t-tal-li-i da-an-te-e a-a-an-du 8 nu GE6-an hu-u-ma-an-da-an -e-hi- e-kn-du Yukardaki satrlarn tercmesi: 7 Ayrca geceleyin devriyeler konulmu olsun. 8 Btn gece boyunca dolasnlar. Kelime KUB 13.4 iii 7,12 numaral satrlarda da gemektedir324.

315 316

Friedrich (1952), a.g.e., 236. Daddi (1982), a.g.e., 459. 317 Van Brock (1962), a.g.e., 80. 318 Daddi (1982), a.g.e., 459. 319 Friedrich (1952) a.g.e., 251. 320 Van Brock (1962), a.g.e., 79. 321 Beal (1992), a.g.e., 319. 322 Aygl Sel (1990), Belgelere Gre Hitit Tapnaklar Nasl Korunuyordu?, 323 Sel (1985), a.g.e., 54,55. 324 Daddi (1982), a.g.e., 460.

59 1.5.2.40. LUGAL.GAL LUGAL.GAL sumerogram Byk Kral anlamna gelmektedir325. Hitit ordusunda Kral erken zamanlardan itibaren ordunun banda bakumandan olarak seferlere katlm ve bizzat orduyu ynetmitir. Anitta Metninde Kral yle sylemektedir326: 5 Kuara [kr]al ehirden aaya [ki]tle halinde ge[ldi,] 6 [ve Ne]ay geceleyin gl bir saldr ile al[d]. 7 [N]ea kraln yakalad ve Neallallardan 8 hibirine ktlk yapmad. 9 [Onlar] (kendilerinin) analar, babalar yapt. Bu satrlardan Kraln bu askeri operasyonun banda olup onu ynettii anlalmaktadr. I.Hattuilinin ise Orta, Gney ve Gneydouya yapt seferlerini anlatt metinde u ifadelerini okuyoruz327: Ben Tavanannann kardeinin olu Tabarna (Hitite nshada: Hattuili ) Hattuada krallk yapyordu(m). ahuittaya gittim. Onu ykmadm ama topraklarn imha ettim. Askerlerimi iki noktada geride braktm ve onlara her eit ganimet mal(n) verdim. Zalbara kar gittim ve onu imha ettim. Bu satrlarda da aka I.Hattuilinin(M..1650-1620) ordunun sevk ve idaresini yapan bakomutan olduu grlr. Ayrca I.Murili (M..16201590), Telipinu (M..15101485), II. Tuthaliia (M..1445), I.Arnuvanda(M..14001370), III. Tuthaliia (M..14301400), I.uppiluliuma (13701340), II. Murili (M..1339 1310), II. Muwatalli (M.. 13101285), III. Hattuili (12801250), IV. Tuthaliya (M.. 12501225), II. uppiluliuma (M.. 12101190) icraatlarn anlattklar metinlerde ordularn bakomutan olarak idare ettiklerini yazdrmlardr328.

325 326

Rster, Neu (1989), a.g.e., 336. Alp (2001), a.g.e., 53. 327 Alp (2001), a.g.e., 65. 328 Beal (1992), a.g.e., 297-317.

60 Kelime KBo 3.22: 56, KBo 10.2 i 910, KUB 1.16 ii 42, KBo 3.1 i 4, 7, 14,17 numaral metinlerde de gemektedir329. 1.5.2.41. UGULA Bu terimi DADD, F.P.330 ve FREDRCH, J.331 mfetti , TISCHLER, J.332 ise mfetti, Bakomutan olarak tercme etmitir. Terimin getii metinlerden biride Uru kuatmas metnidir. Bu metnin ilgili satrlarnn transkripsiyon ve evirisi aadadr333: 34 (um-ma) LUGAL (-ma) a-ua-at a-bi-ia 35 1-en L-lum GAL i-la-ak ERN.ME i--um i-la-ak- i-na x [] 36 a-ri-i[ L.] ME GAL.GAL a-ri-i UGULA L.ME zu] 37 x [o o o o o ki-]a?-am te-zi-ba -ul LUGAL a-na te4-mi-u [] Yukardaki satrlarn tercmesi: Kral(yle syler): Babamn ve byk babamn sznden dndm m ben.Tek bir soylu adam gidecektir, ve bir kk ordu [] ya gidecektir.Bu yerde ne soylu adam nede sadk adamlarn mfettii tam yerinde olacaktr.[.] siz nitekim vazgeiyorsunuz ki.Ben, Kral, onun raporuna [] etmeyeceim. Kelime KUB 5.1 i 10, 13, 17, 33, 36, 36, 42, 103 numaral metinlerde de gemektedir334.
GI!

TUKUL -ul iz-z[a-

329 330

Beal (1992), a.g.e., 297,298,299. Daddi (1982), a.g.e., 471. 331 Friedrich (1952), a.g.e., 298. 332 Tischler (2001), a.g.e., 263. 333 Gary Beckman (1995), The Siege of Uru Text (CTH 7) and old Hittite Historiography, Journal Cuneiform Studies , Cilt:47, s.24,26. 334 Daddi (1982), a.g.e., 471.

61 1.5.2.42. UGULA X ALP, S. bu terimi onba olarak tercme etmitir335. BEAL, R. ise bu terimin daha yksek bir rtbe olabileceini sylemitir. nk BEAL, R.ye gre kelimede geen X 10 un adama m yoksa birliklere mi tekabl ettii tam olarak anlalamamtr. nk bu terim asla dk rtbeler olan LDUGUD ve LSIG5 ile yan yana grlmemitir. Seferler, sefer hazrlklar ve garnizon grevleriyle ilgili direktif metinlerinde de UGULA X den asla sz edilmemitir. Bu sekin koruma birliklerinin bir zelliidir nk onlarda seferlerde grlmemitirler336. Kelime KUB 13.3 ii 10, KUB13.35 ii 9, 35, IBoT 1.36 i 21 numaral metinlerde de gemektedir337. 1.5.2.43 UGULA X A KARA Bu terimi DADAD, F.P. on ordunun mfettii olarak tercme etmitir338. I.uppiluliumann Suriye seferlerinden birinde ise Lupakki adnda bir adam Suriyedeki Hitit ordusuna komutanlk etmek iin geride braklmtr. Komuta ettii bu ordunun saysal olarak 600 piyade ve atl-birlikler den olutuu belirtilmitir. Bu metinde Lupakkinin rtbesi UGULA X A KARA olarak verilmitir339. Kelime KBo 5.6 ii 1013 numaral metinde de gemektedir340. 1.5.2.44. UGULA 1 LIM HOUWINK TEN CATE, H.J. bu terimin bin (adam)n komutan olarak kullanld kansndadr341. Eski duktusla
335 336

yazlan bir metinde terim u ekilde

Alp (2001), a.g.e., 154. Beal (1992), a.g.e., 508,509. 337 Daddi (1982), a.g.e., 471. 338 Daddi (1982), a.g.e., 472. 339 Beal (1992), a.g.e., 409. 340 Beal (1992), a.g.e.,s.409. 341 Houwnk Ten Cate (1984), a.g.m., 60.

62 gemektedir: aualiann olu [..] bunlar Binin mfettii dirler.[..] onlarn kurtu dur342. Kelime KBo 8.42: 57 numaral metinlerde de gemektedir343. 1.5.2.45. UGULA 1 LIM L.ME U UGULA 1 LIM L. ME U terimi Bin Arabal Savann Mfettii olarak tercme edilmitir. KBo 3.34 ii 2135 de terimle ilgili olarak u satrlara rastlanmtr; Kral, pudainara ile birlikte uppiuman ve Maraa y ald. Onlar(uppiman ve Maraa) Bin Arabal Savann Mfettii dirler. O (kral), onu(pudainara) (ve) onlar(uppiman ve Maraa) avu eitimi(?) yapt. O, gece srekli olarak manevralara gider.344. Kelime KBo 3.34 ii 21-35 numaral metinde gemektedir345. 1.5.2.45. UGULA LIM (SERI) Bu terimi ALP, S.346 Binba, HOUWINK TEN CATE, H.J.347 ise bin piyade-adamn komutan olarak tercme etmilerdir. Bu terim birok askeri metinde gemektedir. Telipinu grlmektedir
348

fermannda

bu

terim

saray

ve

askeri

personeli

arasnda

.Metnin ilgili satrlarnn tercmesi yledir: imdi bu gnden itibaren

Hattuada siz saray olanlar, korumaclar zpknclar, (sava arabalarnn) altn (sekin) savalar, sakiler, sofraclar, alar, asa adamlar, araba savalar (?), sava alan binbalar bu konuyu arkadan bilin!349.

342 343

Beal (1992), a.g.e., 379. Beal (1992), a.g.e., 379. 344 Beal (1992), a.g.e., 375,376. 345 Beal (1992), a.g.e., 376. 346 Alp (2001), a.g.e., 154. 347 Houwnk Ten Cate (1984), a.g.e., 60. 348 Beal (1992), a.g.e., 473. 349 Alp (2001), a.g.e., 62.

63 Bir dier metinde ise u ifadeler vardr: Eer asil bir kii veya sonuncu kii savatan geri kaarsa, avuu ve binbas onu saklamasnlar ve onu derhal saraya bildirsinler!350. Kelime KUB 11.6 ii 15, IBoT 1.36 ii 54,58, KUB 30.56 iii 19 numaral metinlerde de gemektedir351. 1.5.2.46. UGULA NIMGIR ERN.ME Bu terimi ALP, S. ordu mfettilerinin kumandan352, BEAL, R. ise habercilerin mfettii353 olarak tercme etmitir. Kelime KBo 8.26 vo 4, IBoT 1.36 iii 47, KBo 12.4 iii 78 numaral metinlerde de gemektedir354. 1.5.2.47. ZAG-a BELU Bu terim snr beyi olarak tercme edilmitir. Bu terimin getii metinlerden birinde u ifadeler yer almtr: Veya (Eer) sen Majestemden birlikleri ve atl(birlik)leri sorarsan yada eer sen Hattinin bir Snr Beyinden birlikleri ve atl(birlik)leri sorarsan syle baz dmanlar ortaya kt Ve Ben, Majestem, size birlikler ve atl(birlik)ler gnderdim ya da lkenin Snr Beyi dman topraklarna doru giderek size destek vermeye gelir355. Kelime KBo 5.4: 2528, KUB 40.1: 3233 numaral metinlerde de gemektedir356.

350 351

Beal (1992), a.g.e., 175. Daddi (1982), a.g.e., 470-471. 352 Alp (2001), a.g.e., 154. 353 Beal (1992), a.g.e., 396. 354 Daddi (1982), a.g.e., 130. 355 Beal (1992), a.g.e., 442. 356 Beal (1992), a.g.e., 442.

64

4. SAVA ARA VE GERELERYLE LGL BAZI TERMLER357 ate(a)-: Balta kullupi-: Bak kura-: Kalkan malatti-:Kl mari-:Mzrak, Karg nata / i-:Ok palaha-: Mzrak(?) parzaa-: Okluk, Sadak iiattal- : Bak uhmili-: Ok turi-: Karg, Mzrak
GI GI

BAN: Yay

GIGIR: Sava Arabas

GEP: Kesici Alet GR: Bak GR. LL:Tarla ,Kr Ba G. RU(=GEP) : Bumerang GI. KAK..TAG.GA: Ok KUL: Bak(?),Orak(?)
GI

TUKUL: Grz(?),Topuz(?),Sava Baltas(?) ARITU: Deri Kalkan

KU

IMMITU: Karg HASSINNU: Balta IPA( N )TU :Okluk,Sadak PATU: Balta

357

Hoffner (1967), a.g.m., 96, 97, 98.

65

KNC BLM HTT SEFER ORGANZASYONU

2.1. HTT SEFERLER HAKKINDA Hititlerin varlklarn koruma konusunda karlatklar askeri ve diplomatik sorunlar, temelde meknsal konumu ve ekonomik nedenlerden kaynaklanmtr358. Bir devletin devamlln salayabilmesi ve gelimesi ekonomik ve siyasi gcn gelitirerek devam ettirebilmesiyle mmkndr. Mekn devletlerin kaderinde ok belirleyici olmutur. Gnmzde olduu gibi eskiada da lkenin zerinde bulunduu meknn yzey ekilleri, akarsu kaynaklar, denizlere gre konumu, ormanlk alanlar, yeralt zenginlikleri ve iklim bu lkenin geliip serpilmesinde birinci derecede belirleyicidir. Bunlarn yannda komu devletlerin bu meknlara olan ilgileri ve kudretleri de nemlidir. Eskiada Anadolu toplumlar iin stratejik neme sahip olan alanlar Gneydou Anadolu Blgesi ve Kuzey Suriyedir. Fakat Hititlerin gneydouya ynelmeleri Anadoluda siyasi birlii btnyle salamadan gerekletirilememitir. Bu nedenle Kral Anitta nce Anadolunun merkezinde siyasi birlii salamaya almtr359. Kral Anitta siyasi birlii oluturmak amacyla dzenledii seferleri yaztnda anlatmtr. Bu yaztta sefer dzenlediini syledii btn kentler Anadoluda dr360 ( Harita 1-3-4).

358 359

Macqueen (2001), a.g.e., 58. Turgut Yiit (1994), I.Hattuili Dnemi (Baslmam Doktora Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 217. 360 Alp (2001), a.g.e., 53,54,55.

66 I. Hattuilide (M.. 16501620) ilk olarak Anadolu ilerine hareket etmi ve Kapadokyada siyasal otoritesini saladktan sonra gneydouya alan muhtemel sefer yollarn, Kilikya kaplarn ve Frat havzasn kontrol altna almtr. Bylece askeri hedeflerini younlukla Gneydou ve Kuzey Suriyeye yneltmitir. Ayrca bu askeri politika tm Hitit tarihi boyunca izlenmitir. I. Hattuilinin halefi I. Murilide (M..16201590) Hitit Devletinin gneydou politikasn devam ettirmi ve Halap zapt ederek selefinin yarm brakt ii tamamlamtr. I. Murili yine Hitit Devletinin gneydou politikasnn devam ve bu blgede Hitit gcnn yerlemesi asndan nemli olan, Hurilerle mcadeleyi srdrmtr. Bylece Hititler eski nasyann nemli kltr merkezi, Mezopotamya, Msr ve Anadolunun birbirleriyle ilikiye getii, ticaret yollarnn kesitii, nemli doal zenginliklere ve stratejik neme sahip Kuzey Suriyeyi kontrol etmilerdir 361. Fakat Babilin fethi esnasnda anavatandan bu kadar uzaklaan Hitit gleri lojistik destek ve malzeme sknt ektii iin igal ettii blgede elde ettii ganimetleri dahi yolda brakarak ekilmek zorunda kalmlardr362. Dier taraftan I. Murilinin dzenledii bu askeri seferler sonucu Hattuadan ayr kalmas ynetici snftan kiilerin ona komplo hazrlamalarna ve I. Muriliye suikast dzenlemelerine neden olmutur. Sz konusu komplolar sonucu devlet kargaa dnemine girmitir. Bu zafiyeti frsat bilen Karadeniz kylarnda konarger hayat sren Kakalar ise Hitit Devletinin merkezine kadar aknlar dzenlemilerdir363. Telipinunun yazdrd tahta k yasas ile birlikte kargaa dnemi son bulmutur. Dnemde bir dier zellii ise ilk defa yabanc bir krallk olan Kizzuvatna Kral putahu ile antlama yaplm olmasdr364. Bylece Hitit Devleti askeri siyasetine diplomasi yntemleri de katmtr. Telipinu (M..1510-1485) ayrca yukar Frat boylarna seferler dzenleyerek blgenin gvenliini salamtr365.

361 362

Yiit (1994), a.g.e., 217. AL M. Dinol (2006). Hititler, National Geographic Trkiye, Say: Ocak, 80. 363 Dinol (1982), a.g.e., 30. 364 Akurgal (1993), a.g.e, 34. 365 Akurgal (1993), a.g.e., 34.

67 Telipinu sonras Byk mparatorluk dnemi olarak isimlendirilmektedir. Bu dnemin ilk iki kral II. Tuthalya (M.. 1445) ve Arnuvandadr (M..14001370). Kral elerinin Hurrice Nikalmati ve Amunikal eklinde isimler tamas sz konusu kralielerin Hurri kkenli olduklar yani Hitit krallarnn Hurri asll kzlar ile evlenerek Gney Dou Anadoludaki snrlarn gvenliine dair tehditleri bertaraf etme ve ayrca olas bir direnie kar Hurri desteini salama hususunda nemli bir giriim yaptklarnn gstergesidir. Bylece Hitit ve Hurri kkenli kraliyet aileleri soylu bir karm oluturmulardr. I.Hattuili ve I. Muriliyle balayan Kuzey Suriyeye yaylma siyaseti sonucu Hititler Yukar Mezopotamya ve Kuzey Suriyedeki Hurrili Prenslerle savamlardr. Fakat daha sonra bu prenslikler bir devlet rgt altnda birleerek Mitanni ya da dier adyla Hanigalbat kurmulardr366. Baba ve oul olan II. Tuthalya (M..1445) ve Arnuwanda (M.. 1400-1370) askeri seferlerin pek ounu birlikte yapmlardr. Bu iki kral tm glerini Anadolu birliinin salanmasna harcamlardr. Arnuwandann askeri seferlerinin pek ou Kuzey Anadoludaki Kakallar zerine olutur367. Daha sonraki krallardan I. uppiluliuma (M..13701340) dneminde fetih hareketi aynen devam ettirilmitir. Hitit Devletinin siyasi tarihinde nemli bir yeri olan askeri seferleri Anadolu ve Kuzey Suriye seferleri olmak zere ikiye ayrabiliriz. Anadolu seferlerinde ama Anadoluda dalmaya balayan siyasi birlii tekrar oluturmaktr. Bu amala Kakallara ve Arzawa lkelerine kar sefer yaplmtr. Antlamalar yolu ile Kizzuwatna (ukurova) ile Azzi ve Hayaa (takriben Yeilrmak havzas) blgeleri emniyete alnmtr. Mitanni lkesi ile ittifak iinde olan uva memleketine sefer dzenlenmi ve bu sefer sonucu uwallar Hititlerin tebas haline getirilmitir. Daha sonra uwadan Ale ve uta lkelerine geerek bunlarda itaati altna almtr. Arkasn bylece emniyete aldktan sonrada Mitanni devletinin idare merkezi olan Wauganiya saldrarak bu devleti ortadan kaldrmtr. Daha sonra harektna devam eden I. uppiluliuma Frat geerek Halpa (Halep), Muki (Merkezi Alalah), Ugarit, Nuhasse, Kinza (Kade) ve Katna (Tel el Mirife) ehirlerini zaptederek

366 367

Dinol (1982), a.g.e., 30. Ahmet nal (2002), Hititler Devrinde Anadolu I, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 73,74.

68 bir sene iinde Hitit devleti hudutlarn Lbnan dalarna ve am civarndaki Abinaya kadar uzatmtr368. I.uppilulimadan sonra gen yata tahta geen II. Murili (M.. 1339-1310) biri dnda tm seferlerini Anadolu ilerine yapmtr. II. Murili iki yl sren bir sefer sonucunda Arzavay yerle bir edip kral ldrlmtr. Kuzeydeki Kakallara karda mcadele ederek seferler dzenlemi ancak kesin neticeler alnamamtr. Douda AzziHayaa Krall II. Murilinin hkmdarlnn yedinci ylnda tmyle yeniden feth edilmek durumunda kalnmtr. Hkmdarlnn dokuzuncu ylnda Msr devletinin kkrtmasyla Suriyeli prenslerin isyan karmalar zerine Suriyeye sefere kmtr ve mparatorluk ordusunun sadece ortada grnmesi Suriyeli prenslerin dize getirilmelerine yetmitir369. II. Muwatalli (M..13101285) kral olduunda lkenin gneydou snrlar, Msr firavunlarnn toprak talepleri yznden tehlikededir. Bu sebeple Hitit kral bu blgeye yapaca seferlerini daha iyi ynetebilmek iin askeri bir s kurmak amac ile bakentini Hattuadan Tarhuntaaya tamtr. Bylece Hattuaya kral olan kardei III. Hattuili de (M.. 12801250) tamamen hkim olmutur370. Kral II. Muwatalli ise batya ynelerek Arzawa lkelerine (Arzawa, MiraKuwaliya, Hapalla ve Wilua) sefer dzenlemi ve bu lkelerin drdn de Hititlere vassal krallk olarak balamtr371. Wilua Prensi Alakandu ile yaplan antlamayla Alakandu blgelerinde olduu gibi, Hititlerin byk bir devlete yapaca savalarda da ordusu ve atl arabalar ile yardma koacana sz vermitir372 . Tm bu hazrlklardan sonra Msr ve Hitit ordular yaklak M.. 1286 da Kadete karlamlardr. Hitit zaferiyle sonulanan savatan sonra Hititlerin Kuzey Suriye denetimleri devam etmitir373. Kakalar kuzeyde etkisizletirerek blgeye

368 369

Knal (1998), a.g.e., 102,103,104. Gurney (2001), a.g.e., 37,38. 370 Dinol (1982), a.g.e., 43,44. 371 Albrect Gtze (1994), uppiluliumadan Muwatalliin Msr Savana Kadar Anadolu, Belleten, Cilt: CLVII, 876. 372 Ekrem Akurgal (2000), Anadolu Kltr Tarihi, Ankara: Tubitak Yaynlar, 88. 373 Macqueen (2001), a.g.e., 52.

69 III. Hattuili dnemi bar dnemi olarak bilinmektedir. III. Hattuili dnemine ait metinler Bat ve Gneybat Anadoluya seferler dzenlendiini yazyorsa da ayrntlar korunamamtr374 .Bu dnemde en nemli tehdit gittike glenen Asur devleti olmutur. IV. Tuthalya (M.. 1250-1225) dneminde Asur Mitanni devletine son vermitir ve Kbrs adas da elden kmtr. Her ne kadar Kuzeybat Anadoluya Assuva lkesi kralnn oluturduu koalisyona kar sefer dzenleyen IV. Tuthalya byk bir zafer kazandn bildirmekte ise de Bat Anadoludaki Hitit hkimiyeti sadece szde kalmtr375. Nitekim IV. Tuthaliyann gevek ynetiminin yol at siyasal boluk neticesinde Ahhiyawa Devleti de nemli bir politik g olarak ortaya kmtr. IV. Tuthaliyann, Amurru kral tarmuwa ile yapt antlamada yer alan satrlar bunu kantlamaktadr: Eer ben, hametmeab, Asur, Kardunia (Babil), Msr ve Ahhiyava Byk Krallar ile savarsam, sende onlara kar dman olacaksn376. Bildiimiz son Hitit kral olan II. uppiluliuma (M.. 12101190) ise ok zor bir dnemde tahta gemitir. Hakikaten Asur basks devam ettii gibi, artk devlet k srecine girmitir. Btn zorluklara ramen II. uppiluliuma, dman donanmasn denizin ortasnda yakarak Kbrs igal etmitir. Yukarda zetle ifade edilen Hitit askeri harekt, Hititlerde Eski Devlet dneminden itibaren bir askeri sefer politikasnn varln ve yaplan seferlerinde bu politika erevesinde dzenlendiini gstermektedir. Seferleri iki grup olarak tasnif edebiliriz: 1.Anadolu iine Yaplan seferler a.Kuzey ynnde Kaka ve Pala-Tumana memleketlerine yaplanlar b.Dou ynnde Azzi-Hayaa ve uwa memleketlerine yaplanlar c.Bat ve Gney ynnde Batya Arzawa lkelerine ve Lukka memleketlerine yaplanlar d.Gney ynnde Kizzuwatna ve Hurri-Mitanni memleketlerine yaplanlar

374 375

nal (2002), a.g.e., 82. Knal (1998), a.g.e., 121,122. 376 Ekrem Memi (2001), Eskia Trkiye Tarihi, Konya: izgi Kitapevi, 153.

70 2.Anadolu Dna Yaplan Seferler a.Kuzey Suriyeye yaplanlar b.Kbrs Adasna yaplanlar Yaplan tm bu seferlerin altnda ana etmen yatmaktadr377: 1.Gvenlik 2.Ekonomik Kazan a.Verimli Topraklar b.Hara ve Ganimet c.Deerli Madenler d.Ticaret 4.gc 3.Prestij 2.2. HTT SEFERLER NCES YAPILAN SYAS HAZIRLIKLAR Hitit ordusunun sefere kmas, anayurdu dman komularn saldrlarna kar savunmasz brakmtr378. Bu yzden Hitit krallar nemli seferlere kmadan nce ya bu dmanlarla savap etkisiz hale getirmiler ya da siyasi antlama ve evliliklerle mttefiklik veya vassallk salayarak anayurdu gvence altna almlardr. Hititler yaptklar siyasi antlamalarla karlkl askeri yardm ve ibirlii konularn da hkm altna almlardr379. Bylece kral bir askeri sefere kaca zaman eit veya vassal devletlerle yapt antlamaya gre hangi lkenin kendisine ne kadar asker ve ne kadar arabal sava gndereceini bilmektedir. Bu bilgi sefer hazrlnda son derece nemlidir. nk gerek takip edilecek sava stratejisini nceden bilinmesi iin gerekse bu askerlerin lojistik ihtiyalarnn zellikle tanacak su miktarnn nceden hesaplanmas iin nemlidir. nk Anadolu ve Kuzey Suriyede kk kuvvetlerin bile hayatta kalmas bu hayati iecein bulunmasna baldr380.
377

Fulya Dedeolu (2003).Hitit Krallk Dnemi Kuzey Suriye Yaylm Politikas (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir, 115,116,117. 378 Bryce (2003), a.g.e., 118. 379 Ahmet nal (2005), Hititler Devrinde Anadolu III, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 99. 380 Macqueen (2001), a.g.e., 62.

71

Hitit siyasi antlama metinlerinden setiimiz ve aada verdiimiz blmlere gre Hititlerin sefer organizasyonun da diplomatik ilikilerin nemli bir rol olduu grlmektedir. Antlama imzalanlan lkeye dman tanm dikte ettirilmitir. Hititlerin dman olan lke veya lkeler bu lkenin de dman saylm ve gerek dardan gelecek saldrlarda gerekse bu lkelere yaplacak seferler ve isyanlar iin istihbarat ve asker yardm sz alnmtr. Aadaki satrlarda ifade edilecek olan antlama hkmleriyle askeri yardmn ne boyutlarda olacada saysal olarak tesbit edilmitir. Ayrca yaplan seferlerde bu lkelerin arazilerinden geilecekse ya da o lkede garnizon kurulmu ise bu askerlerin lojistik ihtiyalar (erzak ve konaklama) ok ince diplomatik ifadelerle (kendine evine ve hizmetilerine baktn gibi denilerek) hkme balanmtr. Ayrca bu antlama artlarnda lkede meydana gelebilecek isyan durumlar da dnlerek hkmler konulmutur. nk seferlere kldnda lke ve zellikle bakent daha savunmasz durumda kaldndan isyanlar ve krali ailede taht mcadeleleri ve hkmdar olmak amacyla cinayetler ilenmektedir. Bu durumda mttefikliin gerekleri tek tek dikte ettirilmitir. Gnmzdeki modern ordularnda olduu gibi Hitit ordusu iin de askeri istihbarat ok nemlidir. Hititler bu nemli konuyu birok antlama maddesinde ilemilerdir. unaura ile yaplan antlamada (Eer herhangi bir lke majestesine kar sava balatrsa, unaura onu iitir iitmez, Majestesine bildirsin.) denilerek bu kraldan askeri istihbarat yapmas ve sonucu bildirmesi istenmektedir. Aada baz antlama metinlerinin askeri ittifak hkmleri, istihbarat, isyanclarla mcadele, siyasi ve ticari ambargo taleplerini ieren satrlar verilmitir:

72 II. Tuthalya ile Kizuwatna Kral unaurra ve arasndaki antlama (CTH 41,131)381: Bu metnin genel muhtevas; askeri istihbarat, istihbarata kar koyma ve askeri ittifak hkmleridir. lgili satrlar metinden seilerek aada verilmitir. 20 (A y. II 2223) Eer herhangi bir lke, Majestesine [kar] savaa balarsa, unaurra onu iitir <iitmez>, [Majestesine] bildirsin(?). 22 (A y. II 2628) Eer Majestesinin lkesindeki herhangi bir ehir, savaa balarsa, o, Majestesinin dman olduu gibi, ayn ekilde, unaurrann da (dman) olsun. Onlar birlikte savasn. 28 (A y. II 42-45) Eer herhangi bir lke, Majestesine kar savaa balarsa, o lke unaurrann yemini altna alnmtr. Majestesi, unaurradan askeri yardm iste(diinde), unaurra onu salasn. 29 (A y. II 4648) Eer unaurra askerleri temin ederse ve (yle) sylerse: Dmana kar (savaa) bala. Majestesi (savaa) balasn. Eer byle sylemezse, onlar lkesinde nbette kalsn. 34 (A y. II 63-69) Eer Majestesine kar ciddi bir tehdit olursa ve ok sayda dman onun lkesine girerse, eer unaurrann lkesine dokunulmazsa, sen unaurra yardmma askerlerinle birlikte gel.Eer sen baz ilerinden dolay megulsen, ordunun banda olunu gnder.Yardmma gel! 36 (A Ay. III 1113) Her kim Majesteme kar savaa balarsa, (o), unaurranndman olsun. unaurra beni desteklesin. Biz onunla (birlikte) savaacaz. 43 (A Ay. III 2527) Ve eer Kizzzuwatna lkesinden biri, bir takm dmann azndan, majestesi ile ilgili baz haberler duyarsa, o, Majestesine onu bildirsin(?)

381

Karauuz (2001), a.g.e., 20.

73 46 (A Ay. III 3536) Hatti ve Kizzuwatna lkesi mttefik olsun. Onlar birbirleriyle dosta ilikilerini srdrsn. 55 (A Ay. IV 1113) Eer bu dman benim dmanmsa, Majesteminki de benim dmanmdr. Sonra o, sen unaurrann da dmandr. Bu dman daima herikimizle savasn. 56 (A Ay. IV 1418) Ve eer unaurra yle sylerse: Hatti askerleri yardmma gelseydi, onlarn vaheti neredeyse lkemi kaplayacakt. Bununla birlikte ben Majestem, sen unaurra iin yaya ve arabal savalar nasl temin ettiysem, sen de ayn ekilde benim iin yaya ve arabal savalar temin et. 57 ( A Ay. IV 1924) stelik ben Majeste, Hurri ya da Arzawa lkesine kar savaa gidersem, unaurra yz svari ve bin piyade asker temin etsin. Ve Majestemin nezaretinde orduya katlsn. Onlar Majestemin huzuruna varana kadar, sen, sefer iin gerekli hazrlklar yerine getir. I. Arnuwanda ile Kizzuwatnal merik Halk ve Arasndaki Antlama (CTH 133)382 Yine bu antlama metninde de, askeri istihbarat ve askeri mttefiklik hkmlerine yer verildii grlmektedir. Metinden seilen ilgili maddelerin tercmesi aada verilmitir. 6 (B y.36) Bu ksm olduka tahrip olmutur.[ Eer herhangi bir eli, dman bir lkeden size gelirse, onu gizlemeyin. Ve onu Majestesine gnderin]. 10 (B y.21-24) Eer herhangi biri, size (kar) kt sz sylerse,-(bu kii) ister snr komutan, kk rtbeli biri, Hititli, Kizzuwatnal her hangi biri ya da, (ya da) babas, annesi, erkek kardei, kz kardei, olu, hsm akrabas [ onu ilan etsin. ] (olsun)-herhangi biri, (bu) sz sylerse, onu hi kimse gizlemesin. Onu yakalasn ve

382

Karauuz (2002), a.g.e., 67,68.

74 12 (B Ay.16) nceleri merik lkesinden yz elli adet ar silahl asker gelirdi. imdi [ ] yaptm. Onlar altm adet ar silahl askeri yakalasn. Ve gitsinler. Hr, kle ve cretli ar silahl askerler gnderilmesin. Bu tanr yemini altna [konsun].Eer lke byk olursa, (bunun iin) tekrar ar silahl askerler sevkedil[sin]. Bu ar silahl askerler arasnda kle ya da cretli bir asker [bulunursa] ve onlar gelirse, bu merik halk iin su olur. IV. Tuthaliya ile Kurunta ve Arasndaki Antlama (Bo.86/299)383 Bu antlama metninde sava durumunda hangi askeri yardmlarn yaplaca rakamlar verilmek suretiyle aklanmtr. Metinden seilen ilgili maddenin tercmesi aada verilmitir. 22 ( Ay. III 3242) Senin karargh (iin istediin) Hulaia Nehri lkesinin tablet evindeki yaya ve arabal savalarn, babam Hattuili muaf tuttu (balad).Ve ben Majestem Byk Kral da onlar muaf tuttum. Ve gelecekte sadece yz piyade birlik, bir askeri sefere gitsin. (Buna ek olarak) kararghtaki tablet evinden asker istemesinler. Onlar kararghtan her ne zaman (asker) talep ederse, onlar, ondan yz asker talep etsin. Atl birliklerin (istenme) mecburiyeti yoktur. Eer Hatti lkesi kralna kar eit rtbedeki biri ayaklanrsa ya da eer Majestem bu ynde Aa lkeye sefere giderse, sonra onlar ondan iki yz asker talep etsin. Fakat onlar karargh grevi yapmasn. II. Murili ile Hapalla Kral Targanalli ve Arasndaki Antlama (CTH 67)384 Bu antlamada ise dman tarafndan lke iinde yrtlen dezenformasyonla mcadele ve askeri yardmlama hkmleri ilenmitir. Metinden setiimiz ilgili maddeler aada verilmitir. 3 (y. 1017) [stelik] Hatti lkesinde (isyanla ilgili) kt bir mesele ortaya karsa ve sen onu iitirsen, Majesteme yardm iin derhal yerini al.[Eer] senin iin gelmek [mmkn] olmazsa, (sen) Majestemin yardmna [yaya] ve arabal savalar gnder.
383 384

Karauuz (2002), a.g.e., 102. Karauuz (2002), a.g.e., 113.

75 Herhangi bir bey onlara klavuzluk etsin.[ Fakat eer] sen, [her naslsa] ktl gz ard eder ve yle sylersen: Bu ktlk olsun. te bak, sen, [bu yzden], tanr yeminini bozacaksn. Ve eer[sen] kt bir meseleyi nceden [iitirsen ve] ya [Hititli] ya da senden ayrlm [Arzawal her hangi biri su ilerse] ve sen, Majesteme nceden hemen yazmazsan ve [bu adamlar] gz ard edersen ve yle sylersen: Bu ktlk olsun. te bak, sen tanr [yeminini bozmu olacaksn]. 4 (y. 1823) [Ya da] eer [Majesteme] kar bir dman [meselesi] ortaya karsa, herhangi biri Majesteme kar ayaklanrsa [ve ben sana] (yle) yazarsam: Yaya ve arabal savalarn ne sr (sorumluluu stlen). Ve derhal Majesteme yardm iin yerini al.[Sonra] yaya ve arabal savalarn ne sr. Ve Majesteme yardm iin derhal yerini al.[Eer] senin iin (bu) mmkn deilse, sonra Majesteme yazarsan, yksek memurlarnn birinin gzetimi altnda [yaya] ve arabal savalar harekete geir. Majesteme yardm iin onlar [getir].Eer bana yardm iin yaya ve arabal savalar getirmezsen, ite bak, sen (bu yzden) tanr [yeminini] bozmu olacaksn. 5 (y. 2427) stelik ben Majestemin garnizonda braktm askerleri, sen Taganalli bizzat kendine, evine ve hizmetilerine baktn gibi, bak (besle).Ve onlara iyi bir ekilde bak (davran) . Sen onlara kt bir ekilde davranma. Eer sen, [onlara ] kt bir ekilde davranrsan, ite bak, sen (bu yzden) tanr [yeminini] bozmu olacaksn. 6 (y. 2834) stelik halkn hainlii yznden, eer dedikodular yaylrsa ve sonra (biri) gelir, senin huzurunda (yle) fsldarsa: Majestesi sana kar yle (bir ie) giriiyor.Sen bu mesele hakknda Majesteme yaz. Ve eer mesele doru ise, ben Majestem [sana] tekrar yazdmda, sen acele hareket etme. Ne de.. yapma.[Ve] sen Majesteme kar ktlk yaparsan, [ite bak], sen (bu yzden) tanr yeminini bozmu olacaksn. stelik Majesteme dman olan, [senin] de dmann olsun. Ve senin dmann, Majestemin de dman olsun. 12( Ay. 25-32) Ya da eer sen, Majestemden yaya ve arabal savalar istersen [ya da] (etrafndaki) Hititli bir snr komutanndan, yaya ve arabal savalar istersen ya da bizzat sen onu arrsan, yle sylersen: Dman bana kar ayaklanyor.Onunla savamak iin (bana yardma) gel. Sana, ya ben Majestem, [yaya] ve arabal savalar gnderirsem ya da lkemin snr komutan sana yardm ederse ve dmana

76 kar [giderse], sana tam olarak nasl sz vermise ve yaya, arabal savalarn ve lkenle o dmana kar tereddtsz sava yapmaz, yle sylersen: Ya dman onlar ldrsn (yensin) ya da onlar dman ldrsn. Ya da eer [kendine gre] bir yerde yaya ve arabal savalar brakrsan, sonra bu da tanr yemini altna yerletirilsin. 13 (Ay. 3349) [stelik] ben Majestemin karargahta senin iin temin ettiim ve senin yardmna gnderdiim askerle ilikili olarak, eer [onlardan herhangi biri] senin lkene kaarsa, yada birisi ile [ mazsan, sen [ ], fakat sen onun arkasndan [ ]] onu geri ver. Fakat [eer] her naslsa(?) sen bu konuda bir ey

bilmiyorsan, (bu) mesele tanr [yemini] altna konsun. [Ve eer] candan,eer herhangi bir Hititli [kaar] ve sen onu bulursan (yakalarsan), onu teslim et. Ya da [lkene] yaya ve arabal savalar girirse ve bir ka uyursa ya hastalanrsa ya danrsa, [ ] onu yakala. Ya da herhangi biri ordudan, Arzaval adam [karrsa ve onu] kle yaparsa ya da onu satarsa ya da ordunun komutan sana yle sylerse: Adamlarmdan biri [kayptr(?).Eer] sen onu aratrp [geri ver]mek iin uramazsan, sen tanr yeminini bozmu olacaksn. stelik ben Majestemin sana verdii lkeye ve Hatti lkesinin [snr blgelerine], dmanlar hareket eder ve bu snr blgelerine [saldrmak] iin gelirse ve sen sz iitirsen fakat lkedeki komutana nceden [yaz]mazsan [ve] yardm etmezsen, ktl gz ard edersen ya da eer dmana [ ].Fakat sen derhal ona (komutana) yardm etmez ve dmanla savamazsan [ya da] eer dman senin lkene doru yrrse ve sen onunla savamazsan ve stelik [ona yle] sylersen: Saldrmaya git, (ganimetleri) al gtr. Bu konuda herhangi bir ey [bilmek iste]miyorum. [te bak], sen (bu yzden) tanr yeminini bozmu olacaksn. II Murili ile Mira Kuwaliia Kral Kupanta-Kurunta ve Arasndaki Antlama (CTH 68)385 Sz konusu antlamada ise, olas isyanlara kar ortak mcadele ve vassal lke de bulunan askeri kararghlarda (askeri stlerde) kalan askerlerin bakmlar ile ilgili hkmler kayda alnmtr. Metinin ilgili maddelerinin tercmesi aada verilmitir.

385

Karauuz (2002), a.g.e., 124,125,126.

77 16 (C II 26-C III 11) Hatti lkesinde isyan (ile ilgili) herhangi kt (bir) olay ortaya karsa, stelik etraftaki lke(ler)den herhangi biri, Majesteme (kar) sava balatrsa, (o zamana kadar) Majesteme kar hepsi iyi (olsalar bile), Majestemin szn bekle. Ben Majestem, sana yazarsam fakat eer ister ierideki herhangi birisi, ister soylu biri ya da yaya ve arabal savalar ya da herhangi bir ahs, Majesteme kar isyan kartrsa ve ben Majestem, o ahs veya yaya ve arabal o (isyancy) yakalayacam. Ben Majestem sana yazarsam: Yaya ve arabal savalar(n) ne sr. Ve bana yardm iin derhal harekete ge. Sonra yaya ve arabal savalar(n) ne sr. Majestem iin onlar derhal harekete geir. Eer ben sana bizzat yazarsam: Sen bizzat buraya hareket et. Sonra sen bizzat buraya hareket et. Eer ben Majestem bu isyan meselesi hakknda yazmazsam fakat sen nceden iitirsen, onu gizleme. Eer senin iin mmknse, yaya ve arabal savalarn ne sr. Majesteme yardm iin derhal onlar gnder. Eer senin iin mmkn deilse, Majestemin szn bekle. Ve ben Majestem sana yazdmda, 17 (C III 12-21) Eer herhangi bir kimse, Majesteme isyan ederse ve beni bunaltrsa veya sonra herhangi bir kimse, Majestemin ocuklarna isyan ederse ve onlar bunaltrsa ve ben sana yazarsam, yaya ve arabal savalar(n) bana zamannda yardm iin harekete geir. Fakat eer eli bana gelmeye braklmazsa ve sen nceden olay iitirsen, Majestemin szn bekleme. Bunu fal kuunun meselesi olarak tutma. Yaya ve arabal savalar ne sr. Ve yardm et. Eer bu szlere uymazsan, tanr yeminini bozacaksn. Yemin tanrlar seni (sonsuza kadar) kovalasnlar. 19 (A III 3-12; BIII 31-32; A III 5-6; D IV 2-8) [Ya da] eer Hatti lkesi iin, Majesteme kar dman meseleleri ortaya karsa ve ben, sen Kupanta-Kuruntaya yazarsam: Yaya ve arabal savalarn ne sr [ve] Majesteme yardm iin derhal yerini al. Sonra yaya ve arabal savalar sr ve Majesteme [yardm] iin derhal yerini al. Eer senin iin mmkn olmazsa, sonra Majesteme yaz. Fakat senin soylularndan birinin gzetiminde yaya ve arabal savalar yardmma hemen getirmezsen, ite bak, tanr yeminini bozmu olacaksn. Yemin tanrlar seni srekli kovalasnlar. 20 (D IV 1218) stelik sen Kupanta-Kurunta nasl bizzat kendine, evine, hizmetilerine iyi davranrsan, ben Majestemin senin iin karargahta braktm

78 askerlere de ayn ekilde iyi davran. Sen onlara herhangi bir ekilde kt davranma. Fakat eer sen onlara herhangi bir ekilde kt davranrsan, ite bak, sen (bu yzden) tanrlar huzurunda sulu olursun. Ve (bylece) tanr yeminini bozmu olacaksn. Yemin tanrlar seni srekli kovalasn. Wilua Kral Alakandu ve II. Muwattalli Arasndaki Antlama (CTH 76)386 Bu antlama metninde ise ihanet sonucu sz konusu taraflara snan, komutan veya st dzey yetkililere ve isyanclara yaplacak ilemler ve mtakbel seferlerde taraflarn birbirlerine yapacaklar askeri yardmlar hkme balanmtr. Bu antlama metninden setiimiz maddeler aada verilmitir. 10 (A II 5873) [stelik eer harhangi biri, baz yabanc lkelerde, Majesteme kar] dmanlk yapp, [Hatti lkesine kar kt] bir isyan karrsa [fakat her ey Majesteme iyi ise, Majestemden (gelecek) sz bekle. Ve ben Majestem] sana [yazdmda], (uygun bir ekilde yant ver). [Fakat eer ister yksek rtbeli bir memur, ister yaya ve arabal savalarn birlii], Majesteme kar [bir isyan karrsa], <Majesteme> kar isyan [karan] her kim olursa olsun, eer ben majestem hakl olan eyleri aklarsam, sonra o kiiyi ya da [o yaya ve arabal birlii yakalayacam].Fakat eer ben, sen Alakandua (yle) yazarsam: Yaya ve arabal savalar ne sr. Onlar derhal yardm[ma] gnder. Sonra onlar derhal bana gnder. Fakat eer ben, sadece sen Alakandua (yle) [yazarsam]: Tek bana buraya gnder. Sonra tek bana buraya yazmazsam fakat senin iin [mmknse], yaya ve arabal savalar ne sr. Onlar Majestemin derhal [yardmna] gnder. Bu mesele iin, sen, her hangi bir fal kuu tutma. 14 (A III 315) Yaya ve arabal savalarnla ilgili olarak senin antlaman yle yaplm olsun: Eer ben Majestem ya Karkia, Maa, Lukka ya da Warilla ehirlerinden askeri bir sefere gitmek iin baz yksek rtbeli memurlar gnderirsem, sonra sen onunla birlikte askeri sefere git. Fakat Hatti lkesinden senin iin askeri ykmllkler vardr. Majesteme eit olan krallar: Msr kral, anhara kral,
386

Karauuz (2002), a.g.e., 143,144.

79 Hanigalbat kral, Asur kral (dr). Eer bunlardan [biri], savaa giderse ya da Majesteme kar dhili bir isyan kartrsa ve ben Majestem yaya ve arabal savalar iin sana yazarsam, sonra derhal yardmma <yaya ve> arabal savalar gnder. I.uppiluliuma ile Hayaa lkesi Kral Huqqana ve Arasndaki Antlama (CTH 42)387 Sz konusu antlama metninde ise seferler esnasnda mttefiklerin biribirlerine kar olan askeri sorumluluklar hkme balanmtr. Metinden setiimiz ilgili madde aada verilmitir. 12 (A II 1421) Ve ben Majestem kararghta olduumda, eer ben [ ]nn

yardmna savaa gidersem, sen benimle [sefere git. Eer ben], bir dman lkeye ya da dman bir ehre [sefere gidersem], sen benimle ol. Ve sonra eer sen, benim [snr bekim] ve gzcmsen ve eer sen kendi ahsna baktn gibi Majesteme bakarsan ve eer sen yle sylersen: Her ne olursa olsun, Huqqanaya olsun. Fakat her iyi ey Majestesine olsun. II. Murili ile Amurru lkesi Kral Tuppi-teup ve Arasndaki Antlama (CTH 62)388 Bu antlama metninde ise seferler srasnda Hayaa lkesinden geecek Hititli askerlerin ikmal ve iae sorunu hkme balanmtr. lgili ksmlarn tercmesi yledir: 10 (A y. II 30-37) Eer Hititler, sen Tuppi-teupa yaya ve arabal savalar getirirse, onlar senin lkene girecei iin, sen Tuppi-teup dzenli olarak onlara yiyecek ve iecek sala. Ve eer (herhangi bir Hititli), Tuppi-teupa kar kt bir ie giriirse (ve) onun lkesini ya da ehrini yama ederse ya da Amurru lkesindeki krallktan Tuppi-teupu alrsa, o, yemini bozacak.

387 388

Karauuz (2002), a.g.e., 154. Karauuz (2002), a.g.e.,188.

80 III. Hattuili ile Amurru lkesi Kral Benteina Arasndaki Antlama(CTH 92)389: Bu antlama metninde ise siyasi ambargo ve askeri mttefiklik hkmleri gemektedir. Metnin ilgili maddesi aada verilmitir. 10 (Ay. 5-11) [Dostumla dost ol].Dmanmla dman ol. [Eer Hatti lkesi kral,..lkesine], Babil lkesine, [lkesine] ya senin snrnn yaknndaki [Hatti lkesi kralna dman olan herhangi bir] yabanc [lke] ya da senin lkenin snr yaknndaki Hatti lkesi kralna [dost olan herhangi bir lkeye] giderse, [onlar dner ve] Hatti lkesi kralna dman olur, [Hatti lkesi kral] saldrya gittiinde, Benteina [can gnlden] yaya ve [arabal savalarla yola kmazsa], o, tanr yeminini bozacak. IV. Tuthaliya ile Amurru lkesi Kral auga-muwa Arasndaki Antlama(CTH 105)390 Aada verilen maddeyi siyasi i birlii olarak yorumlamak mmkndr. Bu madde ayrca kararlatrlaran lkelere kar siyasi ve ekonomik ambargo hkmlerini de iermektedir. 11 (A III 42-IV 18) Nasl Msr lkesi [kral], Majestemin [dostu] ise, o, seninde dostun olsun. [Fakat] eer [o], Majestemin dman ise, o, [senide dmann] olsun. Ve benimle eit olan krallar Msr lkesi kral, Babil lkesi kral, Asur lkesi kral ve Ahiiawa lkesi kraldr. Eer msr lkesi kral, Majestemin dostu ise, o, senin de dostun olsun. Fakat eer o, Majestemin dman ise, o, senin de dmann olsun. Ve eer Babil kral, Majestemin dostu ise, o, seninde dostun olsun. Fakat eer Majestemin dman ise, seninde dmann olsun. Asur lkesi kral, Majestemin dman ise, o, senin de dmann olsun. Senin tccarn Asur lkesine gitmesin. Ve sen lkene onun tccarnn girmesine izin verme. O, senin lkene gemesin. Fakat eer o, senin lkene gelirse, onu yakala. Ve onu Majesteme gnder. Bu mesele tanr [yemini] altna [konulsun].

389 390

Karauuz (2002), a.g.e., 195. Karauuz (2002), a.g.e., 200,201.

81 III. Hattuili ile Msr Firavunu II. Ramses ve Arasndaki Antlama391 Aada verdiimiz antlama maddesinde ise yine askeri ittifak prensipleri hkme balanmtr. 6. Eer dardan bir dman Hatti lkesine saldrrsa ve [Hatt]i lkesinin kral hattuil[i] bana yle yazarsa: Ona kar bana yardma gel!, Msr lkesinin kral Byk kral [Riamaea ma]i-amana, askerlerini ve (sava) arabalarn gnderecek ve [dmann] ezecek ve Hatti lkesini [h]onut edecek! 2.3. HTT SEFERLER NCES YAPILAN MSTK HAZIRLIKLAR Bakent Hattuada yaplan kazlarda ortaya kan ivi yazl tabletlerin drt de n dini metinler oluturmaktadr392. Bu saysal veri Hitit toplumunda dinin kaplad alan gstermesi asndan ok nemlidir. Devlet dini olarak organize olan bu inan sisteminde dualarn nemli bir yeri vardr. Hititlerdeki dua trlerinden biri de zel amal dualardr. Bu dualarda dmanlar tanrlara ikyet edilerek tanrlardan yardm istenmitir393. Kakalarn ktlklerine kar yaplan duada u satrlar dikkat ekicidir394: Dmanlar Hatti lkesine [saldrnca] lkeyi yamalayan, onu alnca ve onu , size, tanrlara kesinlikle syleyeceiz onlardan davac olacaz!, Bu lkelerde sizin sahip olduunuz tapnaklar Kakallar yktlar ve siz tanrlarn sahip olduu heykelleri yok ettiler. Bu satrlar Hititlerin dmanlarna kar tanrlardan yardm istediklerinin ak bir delilidir. Tanrlara, onlarn dmanlarnn kt ve haksz iler yaptklar ikyetinde bulunduktan sonra, tanrlardan kendilerine yardm edilmesini istemilerdir.

391 392

Alp (2001), a.g.e., 116. Knal (1998), a.g.e., 207. 393 Dinol (1982), a.g.e., 87. 394 Alp (2001), a.g.e., 73.

82 Anitta yaztnda ise kral seferleri iin Frtna tanrsndan onay aldn yle ifade etmitir: Kuara kral Pithanann olu Anitta (yle):Konu: Gn Frtna Tanrsna (kar) iyi olunca, Nea kral Kuara kralna (kar) sava at [ ].

I.Hattuili de seferlerini anlatrken kendisinin Gne Tanrsndan yardm aldn bir ok satrda vurgulamaktadr. Ertesi yl Gne Tanrs el(imi) tuttu, Allalha dman olduundan gittim ve Allalhay imha ettim. I. uppiluliuma ise yapt askeri seferleri anlatrken kendisinden Frtna Tanrsnn sevgilisi395 olarak bahsetmektedir. Bylece kendisinin bu seferleri yaparken Frtna tanrsnn destek ve onayn aldn zellikle belirtmektedir. II. Murili de babas I. uppiluliumann icraatlarn anlatt metinde tanrlar tarafndan korunduunu yle ifade etmitir:Fakat babam ileri doru yrdnde, O Hayaal dmanla ..]nn lkesinde karlamad. Bylece babam Hayaal dman yakalamaya gitti, fakat yine onunla karlaamad. Buna ramen Kakal dman ve tm kabile birlikleriyle tarada karlat. Ve Tanrlar onun yannda yeraldlar: Arinnann Gne Tanras, Hattinin Frtna Tanrs, Ordunun Frtna Tanrs ve Sava alann tar, (bylece) ok sayda dman ld. Ayn zamanda pek ok esir ald ve onlar amuhaya geri gtrd396. Hititli krallarn askeri seferlerden nce nasl bir dini hazrlk yaptklarna en gzel rneklerden biri II. Murilinin hayatnn ilk yllarn anlatan yllkta grlmektedir397: Ben Majeste babamn tahtna oturunca, bana kar savaan etrafmdaki dman lkelerin hi birine kar henz sefere gitmeden (nce) hakimem Arinnann Gne Tanrasn sabit bayramlar ile ilgilendim ve onlar yaptm. Hakimem Arinnann Gne tanrasna elimi kaldrdm ve yle dedim: Hakimem Arinnann Gne Tanras, beni ocuk (diye) aran, beni kk gren ve senin Arinnann Gne tanrsnn topraklarn almaya kalkan etraftaki dman lkelerine kar benim yanma aaya gel ve o etraftaki dman lkelerini benim nmde ldr! Arinnann Gne Tanras szlerimi iitti ve benim yanma aaya geldi. Babamn
395 396

Alp (2001), a.g.e., 93. Hans, Gustav, Gterbock (1956). The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son, Mursili II, Journal of Cuneiform Studies ,Cilt: 10, 62,63. 397 Alp (2001), a.g.e., 125.

83 tahtna oturduum zamandan itibaren etraftaki bu dman memleketlerini on yl iinde yendim ve onlar imha ettim. Yine II. Murilinin Kaka lkelerine kar yapt seferlerden birinde kral askeri sefer srasnda tanrlardan geldiine inand yardm u ekilde ifade edilmitir398: Ben Majeste gittim, Pittagal(aia)da karagah kurdum. Askerlerim kamp kurunca, efendim kudretli Frtna Tanrs tanrsal adaletini gsterdi. Btn gece yamur yad. Arkasndan sis bastrd. Dman, ordunun kamp ateini gremedi ve dman kaamad. Gn aarnca, (efendim) kahraman Frtna Tanrs yine tanrsal adaletini gsterdi. Erkenden derhal sis aaya indi. Benim ve askerlerimin nne sis geldi. Malazziya (lkesi)ne aaya yrynceye kadar sis benim ve askerlerimin nnde oldu. Dman (bizi) gremedi. Malazzi lkesine varnca, (tanr) nmzden sisi kaldrd. Benim farkmda olmayan dman, ekinleri bimeye koyulmutu. Malazziya lkesi halkn otururken buldum. Onlara saldrdm. Sivil halk, srlar (ve) koyunlar yakaladm. lkeyi yaktm. Onlar imha ettim. Bu satrlarda aka kral ald zaferi tanrnn yardmna balamaktadr. Dier taraftan Boazkyde Aslanl Kapnn 750m. Gney batsnda bulunan ve Boazky Klc olarak tannan klcn zerinde ivi yazl Akada bir yazt tespit edilmitir. Bu yaztn evirisini NAL, A. u ekilde yapmtr: Byk kral Duthaliya Auwa lkesini yerle bir ettii zaman, bu kllar efendisi Frtna Tanrsna adak olarak sundu399. Arnuwanda ve Amunikal iftinin yazdrd bir tablet ise savatan nce yaplan ayin metni olarak kabul edilmektedir. Bu belge yine savatan nce tanrlarn desteinin alndnn nemini vurgulamaktadr400: Dman lkesi snrnda bu ayini icra ettiklerinde, o Arinnann Gne tanrasna ve Frtna Tanrsna, tanr nar ve btn dier tanrlara, tanr Telipinu ve Durmitta kentinin dier btn tanr ve tanralarna ve btn da ve rmaklara bir (er) kurban eder. Bir koyun ise, tanr Zithariyaya kurban edilir. Sonra yle sylerler: Bak! Zithariya btn tanrlara yalvaryor. Zithariyay
398 399

Alp (2001), a.g.e., 127. Ahmet nal (1993), Boazky Klcnn zerindeki Akatca Adak Yazs Hakknda Yeni Gzlemler, Nimet zge Armaan, Ankara: T.T.K. Basmevi, 400 Dinol (1982), a.g.e., 64,65.

84 kutsamak oktandr hazrlanan kurbanlar, lkeler kargaa iine dtnden yaplamyor. (Yoksa), oralarda onun iin bayramlar dzenlenecekti. imdi ise, Kakalar onlar (=o lkeleri) aldlar. Kakalar savaa baladlar. Onlar kendi g ve kudretleriyle bbrleniyorlar. Ey tanrlar! Onlar sizi hafife alyorlar. Bakn! Zithariya btn tanrlara bavurup, yaknmalarn sizin huzurunuza getiriyor. Hkm verin, ey siz, tanrlar! Bunu tanrlarn grevi sayn. Bu insanlar(=Kakalar) tarafndan alnan sadece Zithariya (tapna) deildir. Onlar (=tapnaklar) btn tanrlarn elinden alnmtr; Arinnann Gne Tanrasndan, Frtna Tanrsndan, nardan, Telipinudan, hepimizden, tm tanrlardan alnmtr. Sizden kentler de alnmtr. Zithariyann(yaknmalar) hakknda hkm verirken, kendi hakknzda da hkm vereceksiniz! Kaka lkesini yok edin, ey tanrlar! Her tanr kendi tapnan dnsn ve onu geri alsn!....Halk onun bayramlarn yine kutlasn! Ve sonra yle konuur : Ey Kaka lkesinin tanrlar! Sizleri de toplantya ardk. Gelin yiyin, iin! Size kar yaptmz sulamalar duyun! Hatti lkesinin tanrlar size hibir ey yapmadlar Fakat siz, Kaka lkesinin tanrlar, sava balattnz. Sizler, Hatti lkesinin tanrlarn yerlerinden attnz, oralar kendiniz aldnz. Kaka halk da savaa balad. Hititlerin elinden kentlerini aldnz, onlar tarlalarndan, arazilerinden srdnz, balarndan kardnz. Hatti lkesinin tanrlar ve Hitit halk kanl bir istiyor. Hatti lkesinin tanrlar ve Hatti insanlarnn c sizi etkileyecektir, Kaka lkesinin tanrlar ve insanlar!....(Bundan sonra Hitit ordusunu gnahlarndan arndrmak iin bir ayin yaplr)(ini) bitirince, yeniden Hatti lkesinin tanrlarnn huzuruna gider ve onlar ekmek ve eti yerler. Hatti tanrlarna, Ordunun Frtna Tanrsna ve Sava Tanrsna (=ad Wurunkatte) kurban sunar, onlara uygun miktarda iki sunar. Sonra (rahip) ayinde kullanlan gereleri ve koyun derilerini alr. Sonra orduya dnerler ve bylece savaa giderler. Btn bunlarn yannda, III. Hattuili ise kendi varln tamamen Tanra tara balamaktadr401. Askeri ve politik zaferlerini de tanrann yardmlarna yormaktadr. III. Hattuilinin kendi yazdrd ve otobiyografi nitelii tayan sz konusu metinde tanrann seferlerde yapt yardmlar u ekilde anlatlmtr402: Hakimem tanra tar beni beendiinden gzlerimi hangi dmana evirdi isem, dmanlardan hibiri gzlerini bana geri evirmedi. Dman lkelerini devaml surette yendim. Hakimem
401 402

Dinol (1982), a.g.e., 41. Alp (2001), a.g.e., 135.

85 tanra tarn beenisi zerimde kald. Hatti lkelerinin iinde hangi dman kald ise, onu Hatti lkelerinden kovdum. (Henz) gen (bir delikanl) iken devaml surette yendiim dman lkeleri hakknda ayr bir tablet hazrlayacam ve onu tanrann huzuruna sunacam, Kardeim Muwatalli beni gnderdi. Bana az sayda askerler ve araba savalar verdi. lkenin az sayda yardmc askerlerini ve araba savalarn aldm, gittim ve dman Hahha kentinde sktrdm ve onunla savatm. Hakimem Tanra (tar) nmden kotu. Onu (dman) yendim ve bir zafer ant ina ettim. Ayrca Sava Tanrs iin kutlanan bayramlar da askeri hazrlklarn bir paras olarak dnlmelidir. Metinlerden renildi kadaryla, bu bayram trenlerinde sahne oyunlar ve yarmalar dzenlenmektedir. Bu yarmalardan birinde yara katlan 10 koucudan birinci gelene 1 mina gm verilmekte, ayrca iki zel ekmek ile dllendirilmektedir. Bir dier yarmada ise birinci ve ikinci gelen yarmaclara birer askeri giysi armaan edilmitir. Baka bir bayramda ise rahiplerle frtna tanrs savar gibi yaparlar, Tanr onlar yener, sonra rahip krala dnerek : Korkma! Sen hep muzaffer olacaksn, Frtna Tanrs dmanlar senin ayaklarnn altna koyacak, sende onlar bo kaplar gibi kracaksn! eklinde bir konuma yapar ve bunun arkasndan dualar okunur. Bir baka trende ise, Tanra Hepat bir yapnn iinde grrler, kaplar stne kaparlar, tanra ile kral arasnda bir konuma geer, kral tanrya meydan okur, onu yeneceini syler; tanra yenersin der. Sava oyunlar ile kraln dmanlarn glerini yenmesi temsil edildiinden, buna ilikin hareketler trenlerin sevilen bir parasdr. Bir baka bayramda kentin adamlar bir pnarn ya da havuzun zerinde dururlar. Trenlerde elendirici iler yapan grevliler onlara saldrrlar, vururlar; kral saray muhafzlarna gzyle iaret eder, muhafzlar, saldrganlar kente kovarlar. Sembolik olarak yaplan savalardan biri ise yle betimlenmitir: Genler iki gruba ayrlrlar ve ayr adlar alrlar. Bir gruba Hatti adamlar, tekine ise Maa adamlar derler; Hatti adamlar bakr silahlar, Maa adamlar ise kamtan silahlar tamaktadr. Onlar birbiriyle savarlar. Hatti adamlar galip gelir; birini esir alr ve tanrya verirler403. Askeri seferlere klmadan nce yaplan mistik hazrlklarn dier ayan ise kehanet ve fal sorgular oluturmaktadr. Her yl ilkbaharn balangcnda kehanetlerde

403

Dinol (1982), a.g.e., 87.

86 bulunulmutur, kehanetler olumlu kt takdirde de sefer hazrl iin emir verilip toplanma zaman ve yeri kararlatrlmtr404. Askeri konulu fal sorularn ise, tasarlanan askeri seferler, uygulanacak stratejiler ve izlenecek yollar, kralln ordusu ile birlikte k geirmek istedii korunakl yerlerin tesbiti oluturmaktadr405. Klanmak istenen kentin gvenlii bir talih fal metnine u ekilde girmitir: Kral ve Kralie k Ankuwa kentinde geirmek istiyorlar. (Ey tanrlar eer) Ankuway uygun buluyorsanz ve kral ve kralienin ba iin her ey kesinlikle iyi olacaksa, talih falnn sonucu evet olsun! Dier bir metinde ise sefer dn olacaklar ku fal sorusunu oluturmaktadr: Majesteleri, tanrlarn ayinlerini sefer dn kutlayacaktr. Kral ve kralie, Halep kenti Frtna Tanrsnn imek bayramn orada Hattuada kutlayacaklardr. Ey tanrlar bunu uygun buluyorsanz, fal kular bunu tesbit etsinler. Kartal kanatlanp utu; gagasn ileriye doru tutuyor, gagasn ters(?) evirmi. Aliliya kuu iyi parselden kt ve teye doru gitti. Arsintati kuu uarak (?) yolun tesine (geti). Aramnanza kuu te tarafa doru geti gitti.(Ku falclar) Piyatarhu ve GE6.SES yle (yorumlarlar): (Evet kular) olumlu iaret verdiler!406. III. Hattuili dnemindeki seferlerde hemen hemen her saldr iin bu tip fallara bavurulmutur. Fal sorularndan bazlar unlardr: Kakalara kar giriilen seferden biri iin kral ve ordunun Haharwa Danda gecelemesi uygun mudur? Orduda bir salgn hastalk kabilir mi? 407. Ayrca yaplan askeri seferler srasnda askeri kampta meydana gelen veba salgnna kar gnah keisi ayini kullanlmtr. Bu ayinle ilgili de u ifadeler yer almaktadr: Bir eek getirir ve dmann lkesine doru srerler ve yle derler: Ey

404 405

Gurney (2001), a.g.e., 95. Ahmet nal (1983), Hitit Sarayndaki Entrikalar Hakknda Bir Fal Metni, Ankara: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, 8. 406 Ahmet nal (2004), Hititlerde Fal, Arkeo-Atlas, Say:3, s.45. 407 Dinol (1982), a.g.e., 65.

87 Yarri! Sen bu lkeye ve kampna felaket verdin, bu eein onu yklenmesini ve dmann lkesine gtrmesini sala408. Yukarda anlatlan bilgiler nda askeri seferlerden nce ve seferler srasnda yaplan sefer organizasyonunun bir paras olarak dualardan, bayram ayinlerinden, fal ve byden yararlanld ortaya kmaktadr. Ayrca Hitit krallar vassal ehirlerin beylerinin yardmn istenilen dzeyde salamak iin onlar tanrlarn gazab ve fal ayinleri vastasyla korkutma yoluna gitmilerdir. 2.4. HTT SEFERLER NCES YAPILAN PSKOLOJK HAZIRLIKLAR Tarih boyunca meydana gelen savalarda askerlerin ve komutanlarn psikolojileri savan kaderini belirlemitir. Askerin savaa psikolojik olarak motive olmas savata nemli bir stnlk salamaktadr. Birok psikolojik hazrlk yntemi vardr. Bunlardan en nemlilerinden biri yemin etmedir. Yemin bir tr sz vermedir. Fakat bu sz vermenin en nemli fark verilen szn bir insana deil tanrya ya da tanrlara verilmesidir. Eskia toplumlarnda insanlar balarna gelen her tr doa olayn, salgn, felaketleri, yenilgi ve zaferleri ksacas hayatlarnda meydana gelen her olay tanrlardan bilmektedirler. Bu nedenle edilen yeminlerin yerine getirilmemesi durumu yemin tanrlarnn ayrntl lanet tiplerine maruz kalmay gerektirdiinden ok etkili olmutur. Kanmzca askerlere ettirilen bu yeminler sefer hazrlklarnn psikolojik ynnn nemli bir ayan oluturmaktadr. Alt dzey subaylar ve ordu personeli greve yemin seremonisiyle balamaktadr. Ayrca yemini ineyenler ciddi yaptrmlarla tehdit edilmilerdir409. Bu yemin srasnda askerler krala, kralieye ve prenslere sadk kalacaklarna dair antlar imilerdir ve bu and bozmalar halinde ne gibi lanetlemelere urayacaklarda eitli benzetmelerle kendilerine anlatlmtr410.
408 409

Gurney (2001), a.g.e., 138. Bryce (2003), a.g.e., 126. 410 Dinol (1982), a.g.e., 61.

88

Yemin metinlerinden baz satrlarn transkripsiyon ve tercmesi aadadr411: Vs.I 17 [ 18 [ku-i]t TI-an-za [e-e]-ta nu a-ra-a n[(e-p- e) 19 -e-mi-i-ki-it [k]i-nu-na-an ka-a-a[ 20 li-in-ki-ia-a p-di da-a-ua-ah-hi-ir [ 21 na-a-ta ku-i ku-u-u NI-I DINGIR 22 na-a-ta A-NA LUGAL KUR
URU LIM

]-zi nu te-iz-zi [ka-a-a-ua]

] a-r[i-iz-zi] ]

HAT-TI ap-pa-a-li da-[a-i]

L

23 nu-za-an A-NA KUR URUHAT-TI

KR-li IGIHI.A-ua[

24 da-a-i na-an ki-e NI-I DINGIRLIM a-pa-an-[d(u)] 25 nu a-p-el-la tu-uz-zi-in da-u-ua-[ah-ha-an-du] 26 nam-ma-a du-ud-du-mi-ia-ah-ha-[a]n-du nu La-r[a-a] 27 La-ra-an li-e a-u-zi ka-a-a-a li-e [ku-u-un] 28 i-dam-ma-a-zi nu-u-ma-a HUL-lu h[-in-kn] 29 p-an-du nu-u kat-ta-an GRME-U-NU pa-ta[(l-li-it)] 30 pa-tal-li-ia-an-du e-ir-ra-a UME- U-NU i-hi-an-du 31 nu GIM-an A KUR URUAR-ZA-U-UA tu-zi-u 32 li-in-ki-ia-a UME.E- U GRME-U i-hi-i-e-ir 33 nu-u har-pu-u da-a-i-e-ir a-p-el-la tu-zi-u 34 QA-TAM-MA i-hi-ia-an-du nu-u har-pu-u ti-an-du 35 har-nam-mar I-NA QA-TI-U-NU da-a-i na-at li-pa-a-an-zi 36 nu KI.MIN ki-i-ua ku-it -UL-ua har-nam-mar 37 nu ki-i har-nam-mar ma-ah-ha-an te-pu da-an-zi 38 na-at i-nu-u-ri im-mi-ia-an-zi nu i-nu-u-ra-an 39 UD I.KAM ti-an-zi na-a pu-ut-ki-i-e-it-ta 40 ku-i-kn ku-u-u-a NI-I DINGIRME ar-ri-iz-zi 41 na-a-ta A-NA LUGAL KUR URUHAT-TI ap-pa-a-li da-a-i 42 nu-za-an A-NA KUR URUHAT-TI
L

KR-li IGIHI.A-ua

43 da-a-i na-an ki-e NI-E DINGIRLIM ap-pa-an-du 44 na-a-kn i-na-na-a e-ir ar-ha pr-i-ia-ad-da-ru
Nobert Oetteinger (1976), Die Militrischen Eide der Hethiter, Studien zu der Boazky-Texten, Heft 22, Wiesbaden: Otto Harrassowitz, s.6,7,8,9.
411

89 45 nu i-da-a-lu hi-in-kn p-e-da- a-p-e-ma 46 da-ra-an-zi a-pa-a-at e-e-du 47 na-a-ta GAB.LL UZU.UDU-ia I-NA QA-TI-U-NU da-a-i 48 na-a-ta ha-ap-p-na p-e-i-ia-az-zi 49 nu te-iz-zi ki-i GAB.LL ma-ah-ha-an 50 al-li-ia-it-ta .UDU-ma-ua GIM-an mar-ri-it-ta 51 na-a-ta ku-i-a NI-E DINGIRLIM ar-ri-e-iz-zi Vs.II 1 na-a-ta A-NA LUGAL KUR URUHAT-TI ap-pa-a-li da-a-i 2 na-a GAB.LL-[ a i]-ua-ar al-li-it-ta-ru 3 UZU.UDU-m[a-u]a i-ua-ar mar-ri-e-it-ta-<ru> Yukardaki satrlarn tercmesi yledir: 17 o ve konuuyor: Buradaki 18 (henz) hayat doluyken, oradaki gkyzn alglayabiliyordu 19 ve bak, imdi onu 20 ant ime yerinde kr ediyorlar. 21 (Bunun gibi) artk yemini bozan 22 ve Hattinin kralna kar sinsice davranan 23 ve Hatti lkesine dmanca bakan 24 bu ant yakalar 25 ve sahibinin gzn alr 27 kimse ne birbirini grsn, ne de 28 duysun! Ve onlara kt bir son 29 versinler ve onlar ayaklarndan ayak kelepeleriyle (Pranga) 30 balasnlar ve yukardan ellerini balasnlar! 31 Ve yemin tanrlar Arzawa lkesinin ordusunu 32 ellerinden ve ayaklarndan balad 33 ve onlar yd gibi, onlarn ordusunu 34 balayp topunu ysnlar! 35 Ellerine maya koyuyorlar ve onlar buna dilleriyle dokunuyorlar. 36 Ve o yle konuuyor:Bu nedir? Bu maya deildir. 37 Bu mayadan nasl birazck alnyorsa

90 38 ve hamur kabna kartrlyorsa ve kap 39 bir gn braklyorsa ve kabaryorsa 40 ite byle yemini bozan 41 ve Hatti lkesinin kralna kar sinsi (hilekr) davranan 42 ve Hatti lkesine dmanca bakan, 43 bu yemin tarafndan yakalansn, 44 ve bu yzden hastalansn, tamamen krgn dsn 45 ve kt bir sona kavusun! 46 unlar konuur ama: Bu (byle) olmal 47 Sonra ellerine mum ve koyun ya koyar, 48 ardndan ak atee atar 49 ve konuur: Bu mumun eridii gibi, 50 yan dald gibi, 51 artk yemini bozan her kimse, 1 ve Hatti lkesi kralna kar sinsice (hilekr) davranyorsa 2 mum gibi erisin 3 koyun ya gibi dalsn! Dier yemin parasnn evirisinden ise u satrlar okunmaktadr: Sonra arpay ve arpa ekmeini ellerine verir, onlar ezerler ve o yle syler: Arpay deirmen talar arasnda ttkleri su ile kartrdklar, piirdikleri ve (sonra) paraladklar gibi, kim bu antlar bozarsa, kim krala, kralieye ve prenslere ve Hatti lkesine ktlk yaparsa, bu antlar onlar tutsun! Onlarnda ayn ekilde kemikleri tlsn! O da ayn biimde suda (boulsun)! O da ayn biimde paralansn! Onunda kt bir aln yazs olsun! Ve adamlar barrlar: yle olsun!. Bu arpann nasl yeerme gc artk yoksa o tarlaya gtrlp nasl tohum olarak artk kullanlamazsa, ekmek olarak nasl artk saklanamazsa, kim bu antlar bozar ve krala, kralieye ve prenslere ktlk ederse, ant tanrlarda onun geleceini yok etsinler! Kars erkek ya da kz ocuk dourmasn! Arazisi ve tarlalar rn vermesin! Srlar buzalamasn, koyunlar kuzulamasn! 412

412

Dinol (1982), a.g.e., 61.

91

Bir yemin treni srasnda ayinler eliinde u szler sylenmektedir: Bir kadnn giysilerini, bir ayna ve bir rekeyi getirirler, bir oku krar ve unlar sylenir: Burada grdn kadn eyalar deil mi? Onlar buraya yemin (treni) iin getirdik. Bu yeminleri her kim inerse ve krala, kralieye ve prense ktlk yaparsa, bu yeminler onu erkekten kadna dndrsn, askerleri kadn olsun, kadn gibi giyinsinler, balarn rtsnler! Yaylar, oklar krlsn ve ellerine sopayla vurulsun ve ellerine aynayla reke tututurulsun413! Yukarda verilen yemin metinlerinde yemini ineyenlere kar uygulanlacak yaptrmlarn ok eitli olmas nemlidir. Her insan farkl kiilik zellikleri gstermekte ve her insann nem verdii deerler deimektedir. Bu metinlerde de insann bu zellii dikkate alnarak yaptrm olarak dnlen lanetlemelerde de eitlilik gzlenmektedir. Etkileyici bir ifadeyle tasvir edilen lanetleri uygulama grevi yemin tanrlarna verilmi ve askerler zerinde bir tr psikolojik bask oluturulmak suretiyle savalar srasnda krala ve lkeye ballklar yemin altna alnarak seferlerde salanacak baarnn teminat salanlmaya allmtr. 2.5. HTT SEFERLER NCES YAPILAN ASKER HAZIRLIKLAR Anadoluya youn kar dmesi k aylarnda askeri seferlerin dzenlenmesine engel olmutur. Bu sebeple seferler ilkbahar ve yaz aylaryla snrlandrlmtr414. Gerekten Anitta yaztnda Kraln Ha[rk]iunay scak bir zaman [da yendim.] demesi bu durumun ok ak ifadesidir415. Anadolu iin scak zaman ise ilkbahar veya yaz aylardr. K aylar yaklatnda, ordu klamak zere ya bakente ya da kraln tahkimatl ordughlar denilen klalara ekilmitir. Bahar geldiinde kral tekrar sefere kacaksa ordusunu belirli toplanma yerlerinde denetleyerek savaa hazrlanmaktadr. Ayrca mevcut

413 414

Bryce (2003), a.g.e., 129. Bryce (2003), a.g.e., 95. 415 Alp (2001), a.g.e., 53.

92 bilgilerden kraln k banda ordusunun bir ksmn terhis ettiini ancak belirli bir ksmn daimi ordu olarak besledii dnlmektedir416. Hititlerin yaptklar siyasi antlamalar vassal devletlerle askeri ibirlii yapldn ve bu ittifak gerei taraflarn sava durumlarnda belli saylarda sava arabas ve piyade yardm yapmay garanti ettikleri, siyasi hazrlk blmnde ifade edilmiti. Kral zaman zaman yapt denetlemelerle ordusunun saysal gcn kontrol etmektedir. Ugarit kralna gnderdii bir mektupta unlar belirtilmektedir: Bak, majestenin saray ahrclar ba Talmiteup sana gelecek, askerlerinin ve arabalarnn ka adet olduuna bakacak. yleyse, hizmete sunacan asker ve arabalar kart. Majeste onlar saydrtacak417. Ayrca kral, kale komutanlarna ok ayrntl emir fermanlar gndererek ordusunu hem denetlemi hem de herhangi bir askeri operasyona ve dman saldrlarna daima hazr olmasn salamaya almtr. Bir Hitit kralnn kale komutanna emirlerini ieren fermannda unlar vurgulanmaktadr: Gzetleme yerlerinin olan [] Sonra gzetleyiciler yollar dzeltsinler! Dmann izine baksnlar! Sonra kale kumandan iki gnde bir kaledeki askerleri (ve) gzetleyicileri[dmann izini srmeye gndersin!] yollar dzeltilmi olduundan gzetleyiciler dmann izini grnce, derhal haber getirsinler! Kentleri(n kaplarn) ierden kapasnlar! Sonra Tarm iileri sr(lar), koyun(lar), at(lar) ve [ee]k(leri) aaya brakmasnlar! (Onlar) korusunlar! Kale kumandan (dmandan yana) nde olan kaleler ile dmann yollarn sayl tutsun (saysn) ve onlar kaytl tutsun! (Kaydetsin!). Sonra bir yolu gzetleyici tutsun! Onlarn stnde (de) avu dolasn! (Kale kumandan) kalelerinde bulunan askerleri saysn! Onlar kaydetsin! kinci, nc (ve) drdnc yerin (srann) avularn yer(in)de tanyacak! Dman vurduu zaman (vurup kat zaman) askerler dmann izini gn sre ile takip etsinler! Yollar iki gn tutsunlar! Kim dman ldrmezse, kale kumandan (onu), ister ikinci sradan,(ister) nc sradan bir avu (olsun), yakalasn ve onlar Majestemin huzuruna gndersin!
416 417

Dinol (1982), a.g.e., 60,61. Dinol (1982), a.g.e., 62.

93 ..[.atlar] [] bronz kama [br]onz, yaylar [..o]kl[ar],.[] o[ls]un! [.] . askerler, onlar okdanlklar, [], kalkanlar, babalar(?), ve ..ile [techiz edilmi ve i]yiletirilmi olsun! Ve on(lar) [kale kumandan (?)] her zaman kar(sn)da grsn! (onlar tefti etsin!?)418. Ksa bir blmn aktarmaya altmz metinde, ok ayrntl olarak kale kumandannn kale iinde ve dnda dman saldrlarna kar almas gerekli her trl tedbirin dnld anlalmaktadr. Metinin muhtevasndan askerlerin saylmas ve silahlarn denetlenmesinin de ok nemli bir faaliyet olduu ortaya kmaktadr. Bu durum devletin askeri dkm almas olarak dnebilir. Kukusuz envanter almalarnn sonular sefer organizasyonlar srasnda aktivitenin salkl olmas asndan deerlendirilerek ordunun asker ve silah durumunun tespitine allmtr. 2.6. HTT SEFERLERNDE UYGULANAN SAVA STRATEJLER, KMAL VE SEFERLERDE KULLANILAN MUHTEMEL TAB YOL GZERGHLARI Hitit seferlerinde uygulanan stratejileri, Hititli krallarn icraatlarn anlatan metinlerden, Krali annallerden renmekteyiz. Hitit tarihde yer alan birok zaferin altnda bu akllca kurulmu sava oyunlar ve taktikler yatmaktadr. Hitit sava stratejisinde ne kan genel unsurlar ana gruba ayrabiliriz419: a) arpmalarda dman saflar zerine sadan ve soldan indirilen sratli eki darbeleriyle sava alanlarnda dman perian etmek. b) Dman ktalarnn birlemelerini nlemek amac ile geceleyin sratli yryler yapmak.

418 419

Alp (2001), a.g.e., 78,82. Garstang J.(1943), Muharip Eti Hkmdarlarnn Stratejisi, II.Trk Tarih Kongresi, stanbul, Kenan Matbaas.,s.51.

94 c) Sefer Blgelerinde klamak gerektiinde ok yetenekli bir ekilde uzmanlkla stratejik blgelere ordughlar kurarak mmkn olduu kadar hzla yeniden sava harektna gemek iin hazr bulunmak. Hitit krallar askeri strateji ve taktik ustalardr420. Nitekim Anitta yaztnda kral dzenledii askeri operasyonlarda kulland taktii u ekilde anlatmaktadr: Kuara [kr]al ehirden aaya [ki]tle halinde ge[ldi,] [ve Ne]ay geceleyin gl bir saldr ile al[d].[Ulla]amay geceleyin gl (bir saldr) ile aldm....Hattua.[ [d]okundu(?). Onu (bir yana) braktm. O sonra a kalnca, onu tanr iumi taht tanrsna teslim etti. Onu geceleyin gl (bir saldr) ile aldm, yerine zerlik otu (?) ektim421. Gece basknlar dier Hitit krallarnn da kulland nemli taktikler arasndadr. II. Murili yllklarnda gece baskn taktiini yle anlatmaktadr: Ve gittim ve Piggainarea kentini yatanda bastm, insanlarn, sr ve koyunlarn yakaladm. Ve ona sahip oldum; lkeyi ise yaktm422. Dier bir metinde ise yaplan gece yrylerinden bahsedilmektedir: Ve gndzleri geceler yaptm. Orduyu cebri yryle yrttm. Ve ben Byk Kral, askerler ve arabal savalarla birlikte gizlice yrdm. Efendim kudretli Frtna tanrs bana, efendim tanr Haamiliyi gnderdi ve o, beni grnmez yapt ve beni kimse grmedi423. Yine II. Murilinin yllklarnda yer alan baarl bir sava oyunu ise u ekilde anlatlmtr: Bylesi haberleri (yani, Pitaggatalli diye birinin Hitit ordusunun arpidduva kentine girmesini nlemek iin komplo kurduuyla ilgili haberi) alr almaz, Altannay depo haline getirdim ve ordunun levazmn orada braktm; fakat orduya sava dzeninde yry emri verdim. Ve dmann ileri karakollar olduu iin, Pitagallinin etrafn sarmaya giriseydim, ileri karakollardaki gzcler beni greceklerdi, dolaysyla benim yetimemi beklemeyecek ve benden nce kam olacaklard. Bu yzden, yzm aksi ynde, Pittaparaa doru evirdim. Fakat akam olunca geri dndm, Pitaggataliin stne yrdm. Btn gece boyunca yrdm ve afak vakti apidduvann eteklerine ulatm. Ve gne doar domaz saldrmak iin
420 421

Gurney (2001), a.g.e., 95. Alp (2001), a.g.e., 53,54. 422 Dinol (1982), a.g.e., 62. 423 Dinol (1982), a.g.e., 63.

95 ilerledim. Pitaggatallinin beraberinde getirdii 9.000 kii savaa katld ve onlarla dvtm. Tanrlar benden yana oldu, marur Frtna Tanrs, benim efendim, Arinnann Gne Tanras, benim hanm efendim,ve ben dman mahvettim424. Byk bir askeri taktik ustas olan II. Murili isyan eden Nuhaeye uygulad askeri-politik taktikle dize getirmitir. Metinde bu konu yle anlatlmtr: Onu piyadeler ve arabal askerlerle Nuhaeye gnderdim. Ve ona yle talimat verdim: Nuhaeliler dman olduklarndan, git, onlarn ekinlerini yak ve zarara sok! O, gidip, Nuhaenin ekinlerini yakt. Onlar zarara soktu. Nuhae krallar, babama ve bana ettikleri and bozmu olduklarndan, ant tanrlar tanrsal glerini gsterdiler Kinza (=Kade) kral Aitakamann en byk olu, (yanda olan Nuhaenin) nasl zarara uradn ve ekinlerinin azaldn grnce, babas Aitamay ldrd Kinza (=Kade) lkesi tekrar benim yanma geti. Fakat ben, onlar uyruk olarak kabul etmedim. tikleri and bozduklar iin, onlara yle syledim: Ant tanrlar lerini alsnlar. Olu babasn ldrsn, karde kardeini ldrsn ve kendi etini kendi cann bitirsin.O (komutanlardan biri) Kinzaya gitti ve Kinzay ald425. Metinde grld gibi dmann ekonomik olarak kmesi tahllarnn yaklmasyla salanm ve bu hareket dier ba kaldran lkeler iinde gzda olmutur. Bylece Hititlerin psikolojik sava taktiklerini de kullanarak kimi zaman hi kan dkmeden sonuca ulatklarn anlamaktayz. Askeri operasyonlarn yol at psikolojik sonularla I.Hattuilide kan dkmeden bir kenti ele geirmitir: Cezalandrmak iin Nenaaya kar gitti(m).Yaklanca (korkudan kaplarn) atlar426. II. Murili de Azzi-Hayaa Blgesi halkn psikolojik sava taktikleriyle kendisine balamtr. II. Murilinin kendi ifadesiyle olay yle gereklemitir: Azzi lkesinin insanlar, tahkim edilmi kentleri savata fethettiimi grnce, kendileri de dik yamalarda, yksek dalarda ve tahkim edilmi kentlerde tutunabilen Azzi halk korktular. O zaman lkenin en yallar bana gelip, ayaklarma kapandlar ve dediler
424 425

Gurney (2003), a.g.e., 96. Dinol (1982), a.g.e., 41. 426 Alp (2001), a.g.e., 65.

96 ki: Efendimiz! Bizi mahvetme! Bizi uyruun olarak kabul et. Biz de imdiden sonra, srekli olarak askerlerimizi ve arabal savalarmz efendimizin emrine verelim. Bizde bulunan Hatti uyruklu kiileride geri verelim. O zaman ben majeste, onlar mahvetmedim; onlar uyruklua aldm. Yl ksald iin (yani k yaklat iin), Azzi lkesini dzene sokamadm, fakat Azzi insanlarna ant iirdim. Sonra Hattuaya dndm ve k Hattuada geirdim lkbaharda, Azziyi dzene sokmaya gidecektim. Ama Azzi halk majestenin geldiini duyunca, bana (birini) gnderip u haberi verdiler: Sen, efendimiz, bizi bir kez mahvettiin iin, ey efendimiz, tekrar gelme. Bizi uyruklua alBana uyruumdan 100 kiiyi geri verdiler. Ben de Azziye gitmedim ve onlar uyruuma kabul ettim. Bu yl baka sefere kmadm ve Ankuwaya gidip orada k geirdim. Bu metin Hititlerin uyguladklar sava stratejilerinden birinin de korku salmak olduunu gstermektedir. Kade sava Hititlerin askeri seferlere hazrlklarnn nasl olduunu anlamamz salamas ve uyguladklar askeri stratejiyi gstermesi asndan ok nemlidir. Yaklak M.. 1285 ylnda yapld dnlen Kade sava ncesinde Muvatalli yapt antlamalarla kendisine bal btn krallklarn ve beyliklerin bu savaa katlmalarn salamtr. Msr kaynaklar kendilerine kar savaan gler iin u lkelerin isimlerini saymlardr: Hatti, Nahrina, Arzawa, Pidaa, Dardanoi, Maa, Karkia, Lykia, Wilua, Aravanna, Kaga, Kizzuwatna, Kad, Kargam, Halpa, Nuhaa, Kade, Ugarit, Muanata, Kabu, nia. Msrllarn sayd bu 21 lkenin dnda Muvatalliye 10.000 piyade ve 700 sava arabas veren Hayaa krallnda bu listeye eklemek yerinde olacaktr427. Kade savann malup olunmadan sonulanmasnda hi kukusuz Hititlerin sefer ncesi yaptklar diplomatik faaliyetlerin etkisi byktr. zellikle Kakalar gibi srekli savalan ve dman bir unsurun askeri desteini almak hem sefer srasnda lkeyi muhtemel bir Kaka saldrsndan korumu hem de bu kuvvetlerle ordu daha da glendirilmitir. Kade sava merkezli, Hititlerin uyguladklar sava stratejisini incelemek, meseleninin salkl tespiti iin elzem olacaktr. Msrllar Amun, Reh, Ptah ve Seth

427

Knal (1998), a.g.e., 51,52.

97 adlarn tayan ve bu srayla arka arkaya giden drt tmenle Msrdan yola karak kuzeye doru ynelmilerdir. Bu ordunun yaklak olarak 20.000 kii olduu tahmin edilmektedir. II. Ramses zel koruyucu birlikleri ile Amun tmeninin banda ilerleyerek Orontes (Asi) rma kysna ( Riblat) mevkiine geldiinde Hitit ordusundan katklarn syleyen gerekteyse ajan olan iki bedevi gelerek Hitit ordusunun ok uzakta Halep yaknlarnda olduunu sylemilerdir. Gerekte ise Muvatalli 35.000 asker ve 3.500 sava arabas ile Kade yaknlarnda beklemektedir (Levha 33). II. Ramses ise bu ajanlarn dezenformasyonuna (yanltma haber, bilgi arptma) inanarak Orantes rman ap Kadein kuzey batsnda ovada kararghn kurmaya balamtr (Levha 34). Bu srada Amun tmeni Kadein gneyindeki ovada ilerlemekte, Re tmeni nehri gemekte, Path ve Seth tmenleri ise gneyde ok daha uzak bir noktadan karargha ulamaya almaktadr (Levha 35). leden sonra karargh yaknlarnda iki Hititli casus yakalanarak konuturulmu ve gerekler renilmitir. Gerideki tmenlere bilgi gnderildii srada Hitit ordusu gneydeki Re tmenine baskn yaparak Msr ordusu bozguna uratlmtr (Levha 36). Amun ve Re tmenlerinin bozguna uramasyla savan bittiini sanan Hitit ordusuna yetien Path ve Seth birlikleri saldrm ve sava berabere bitse de bu durumdan Hititler, Msr ordusu geri ekildii iin ama kadar dayanarak kazanl kmlardr428 (Levha 37). II. Ramses yaptrd Karnak, Luxor ve Abu Simbel tapnaklarnn duvarlarna kaztt kabartmalarla kendisinin zafer kazandn betimlettiyse de sava bir tarafn kesin zaferiyle sonulanmamtr429 (Levha 38-39-40-41-42). Savata Hitit arabal savalarnn sayca stnl ve ani baskn savan sonucunu belirlemitir. Bu basknda ajanlarn dezenformasyonu bir stratagem (sava hilesi) olarak kullanlmtr. Bu sava Hititlerin casusluk ve istihbarat tekilatlarnn almasn gstermesi asndan da nemlidir. Mstahkem kaleler ve snr karakollar hem Hitit seferlerinde muhtemelen konaklama yeri ve askeri kamp olarak kullanlmlar hem de bu birimler askeri haber almada nemli grevler stlenip dmana kar ileri karakol grevi grmlerdir.
428 429

Knal (1998), a.g.e., 52,53. Bilge Umar (1982), Trkiye Halklarnn lka Tarihi, zmir: Ege niversitesi Basn Yayn Yksek Okulu Yaynlar, 66.

98

Byle bir askeri s olan Tapigga kenti komutannn III. Tuthaliiaya yazd mektup bu slerin ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Sz geen mektupta u satrlar okunmaktadr430: Majesteye efendime, syle! Kulun Adadbeli yle(der): te, dman kitle halinde iki yerde( snr) at. Bir airet ktas teruwada, dier bir airet ktas Zipada (snr) geti. O, akaddunuwa da lkesine, te yana gittii zaman, herhangi bir suretle geri dnerse, lkeye girer. Onun arkasndan henz hibir ey grnmyor. Majeste, efendim, sen herhangi bir komutan gnderebilirsen, dman lkeye zarar vermeyebilir. Ben uzun yolun gzclerini Hapidduini dana kalmaya gnderiyorum. Bana da dman bakmndan temizdir haberini getirdikleri zaman Tapiggadan srlar ve koyunlar duruma gre aada brakacam. Majeste, efendim (bunu) byle bil! Bu mektup blge hakknda ayrntl bir istihbarat raporu niteliindedir. Hititlerin askeri baarsnn ardndaki nemli etkenlerden biri de, askeri istihbarat sistemin almasn da salayan postalar tayan bir Haberci/muhabere tekilatna sahip olmasdr. Kraln apinuwadan yazd ve muhtemel bir sefer hazrl iin olduunu dndmz askeri emir niteliindeki mektupta u satrlar okunmaktadr: Majeste yle (der): (G)auya (ve Pip)appaya syle! Bu mektup size ulanca, o 1701 Ihupitta askerini sratle harekete geirin ve iki gn ierisinde sratle Majestemin nne apinuwaya getirin!431. Askeri seferlerdeki arpma trlerinden dieri de kuatma savalardr. Kuatma olmadan sava alanndaki galibiyet seferin baars iin yetmemektedir. nk dman birlikleri teslim olmay reddetmise ve iine sabilecei gl bir istihkm olan bir kente sahipse bu galibiyeti salamak iin uzun bir kuatma dnemine girilmesi demektir432.

430 431

Alp (2001), a.g.e.. 84. Alp (2001), a.g.e., 86. 432 Bryce (2003), a.g.e., 130.

99 Hititler ani basknlar dzenleyerek dman ezmedikleri takdirde dman kaarak dalk arazilerdeki blgelere saklanmaktayd. O zaman da dmann kuatlmas gerekmekteydi433. Kral Anitta yaztnda yapt kuatma savalarn yle anlatmaktadr: O sonra a kalnca, onu tanr iumi taht tanrsna teslim etti434. ehir a braklarak teslim olmaya zorlanm ve bunda da baarl olunmutur. II. Murili Arinnanda Dana yapt askeri seferi anlatrken kuatma savanda ne tr taktiklere bavurduunu yle anlatmaktadr: Ve ben Arinnanda Dana sefere ktm. Bu Arinanda Da ise pek diktir, denize dein uzanr, ayrca ok yksek ve geit vermezdir; ayrca kayalktr ve atlarla yukar trmanmak olas deildir. Fakat btn dman halk oray igal etmiti ve btn yaya askerleri de yukardayd. Yukar atlarla kmak olas olmad iin, ben majeste ordunu nnde yayan yrdm ve Arinnanda dana yayan trmandm. Ve (yukardaki) halk alk ve susuzlua terk ettim. Alk ve susuzluk onlar perian edince, onlar aa gelip ayaklarma kapandlar: Efendimiz! Bizi mahvetme! Bizi uyruuna al ve bizi Hattuaya gtr. Ve ben.onlar Arinanda Dandan aa gtrdm. Yalnz ben kendi evime 15.500 NAM.RA (=srlen sivil tutsaklar) aldm.Askerlerin arabal savalarn ka NAM.RA aldn saymak olanakszd435. Kuatma savalarnda sonuca gitmek iin birok taktik denenmitir. Hititlerce kuatmalarda uygulanan bu taktikleri sralayacak olursak436: a) Kentin teslim olmas halinde yamalanmama garantisi verilerek kentin kansz alnmas. b) Kuatmann ka sarkmas durumunda kuatmann braklarak bir sonraki yla ertelenmesi.

433 434

Dinol (1982), a.g.e., 41. Alp (2001), a.g.e., 54. 435 Dinol (1982), a.g.e., 63. 436 Bryce (2003), a.g.e., 130,131.

100 c)Kente ani gece baskn yaplarak halkn aknlndan faydalanmak. Bu arpmalarda esas saldr ana kapya yaplmaktadr ve kap byk ktklerle krlmaya allmaktadr. d)Uzun kuatmalarda ise u stratejiler uygulanmtr, kentin surlarna ulaan toprak rampalar ve kuleler ina etmek, atlan geiler salamak iin tneller kazmak ve ehrin kaplarn ktklerle srekli dvmek ve tm bu taktiklerin sonu vermedii durumlarda ise kenti tecrit ederek halk a ve susuz brakmak. Hitit lkesinden uzakta yrtlen bir seferde ortalama 10.000 asker yer almaktadr437. Bu byklkteki bir insan kitlesinin kilometrelerce uzaklktaki yerlere sevk ve idaresinin yaplmas komuta dzeyinde planlama ve ordunun disiplini erevesinde bunlar uygulamay gerektirmektedir. Bu byklkte bir kalabaln geecei yollar saptanrken daha ncede ifade edildii gibi, bu yollarn su kaynaklarna uzakl ok belirleyici olmaktadr. Bu kadar insan ve arabal birliklerde kullanlan atlarn ve tamada kullanlan eek ve srlan zaruri erzak ihtiyacnn da tand dnlmektedir438. Seferler srasnda Hitit ordusuna byk yk kervanlar da elik etmitir. Levazm ve kk techizatlar eekler tarafndan, byk paralar ise (Kade Sava sahnelerini gsteren Msr kabartmalarnda olduu gibi) drt tekerlekli sr arabalar tarafndan tanmtr. Bu malzemelerin iinde sava arabalarnn yedek paralar da vardr439. Ayrca uzak blgelere seferler srasnda asker ve hayvanlarn erzak ihtiyacnn o blgelerde oturan yre halk tarafndan karland da dnlmektedir440. II. Murilinin yllklarndaki bir satr ise farkl erzak temin etme yntemlerinin de gerektiinde kullanldn gstermektedir: Ordu baka yne ganimet toplamaya gitti ve tahl ve arap getirdi.anlald kadaryla ikmal burada yamalarla yaplmtr441.
437 438

Bryce (2003), a.g.e., 118. Macqueen (2001), a.g.e., 62. 439 Bryce (2003), a.g.e., 126. 440 Macqueen (2001), a.g.e., 62. 441 Dinol (1982), a.g.e., 66.

101

Seferler srasnda ordunun ihtiyac olan ikmal-iaenin yre halk tarafndan desteklendiine dier bir kant ise kaytlara bir antlama metinin satrlarnda gemitir. Hititlerin vassal devletlerin arazisinde ina ettikleri garnizonlar seferler srasnda ara duraklar olarak kullanlmtr. te bu garnizonlardan birinin bulunduu Arzawa lkesinde Happala kral bu askerlere bakacan aada taaht etmitr442: stelik ben Majestemin garnizonda braktm askerleri, sen Taganalli bizzat kendine, evine ve hizmetilerine baktn gibi, bak (besle).Ve onlara iyi bir ekilde bak (davran) . Sen onlara kt bir ekilde davranma. Eer sen, [onlara ] kt bir ekilde davranrsan, ite bak, sen (bu yzden) tanr [yeminini] bozmu olacaksn. Yine seferler srasnda vassal devletlerin topraklarndan geildiinde de Hititli askerlerin ihtiyalar sz konusu devletler tarafndan karlanmtr. Bu husustaki bir hkm Amurru kral Tuppi- teupa yle dikte ettirmilerdir443: Eer Hititler, sen Tuppi-teupa yaya ve arabal savalar getirirse, onlar senin lkene girecei iin, sen Tuppi-teup dzenli olarak onlara yiyecek ve iecek sala. Ve eer (herhangi bir Hititli), Tuppi-teupa kar kt bir ie giriirse (ve) onun lkesini ya da ehrini yama ederse ya da Amurru lkesindeki krallktan Tuppi-teupu alrsa, o, yemini bozacak Metinlerde geen bilgiler nda seferlerde askerin ikmali ve iae sorununun zmnde siyasi antlamalarn kullanld anlalmaktadr. Buradan hareketle Hitit askeri seferlerinin plan aamasnn ok titizlikle hazrland ve olas harekt iin aylar ncesinden almalar yapld ortaya kmaktadr. Ayrca yaplan antlamalara da bu amala seferlerle ilgili artlar konulduu sonucunu karabilmektedir. Anadolu da bulunan eski ana yollarla bugnk ana yollarn genellikle ayn istikameti takip ettii ancak teferruatta birbirinden ayrld grlmektedir. Bu gr kantlamak iin Trkiye Kara Yollar Haritas ile Ramsay, W.M ve Taeschnerin tarihi yol haritalarn karlatrmak yeterlidir. Tabii yol olmaya msait yzey ekilleri ukur
442 443

Karauuz (2002), a.g.e., 114. Karauuz (2002), a.g.e., 188.

102 sahalarn kenarlar, da sralarnn fazla arzal olmayan doruk izgileri, da geitleri, plato yzeyleri ukur dz sahalarn su tehdidi olmayan ksmlar, nehir geitleridir. Anadolunun Fiziki Haritas incelendiinde bu tabii yol gzerghlar ak bir ekilde tespit edilebilmektedir. Grlecektir ki Anadolu da dalarn dou-bat dorultusunda uzanmalar yollarn gzerghlar zerinde etkili olmutur444. Herodot, Ephesos (Efes)tan Cilicia (Kilikya) geidi ile Susaya giden byk bir yoldan bahsetmektedir. Bu yol Kral yolu olarak adlandrlmaktadr445. Roma anda ki nemli bir gzergh ise stanbuldan Kuzey Suriyeye uzanan ve Ha Yolu olarak adlandrlan yoldur446. Ayn gzergh hal ordular tarafndan da kullanlmtr447. Anadolunun kenar sahalar ok arzal ve su baskn tehditlerine ak bulunduundan ve kuzey dalar sk orman rgs ihtiva ettiinden, ana yollarn gemesine pek msait deildir. Dier yandan eskialardan beri memleketin, step karakteri gsteren i ksm, ilek yollarn gemesine imkn vermektedir. Anadoluyu eviren da sralarnn i etekleri, ayn zamanda yeterli miktarda su ve gda maddelerinin salanmasna imkn veren artlar tadndan, eski yollarn tercih edecei bir gzergh vazifesi grmtr. Bu sebeple Anadoluda takriben EskiehirAnkara-Yozgat-Kayseri-Nide-Karaman-Konya-Afyon zerinden geen bir yol haritas teekkl etmitir. Hitit bakenti Hattua da bu yol zerinde bulunmaktadr. Dou ynnde ise Sivas zerinden Erzuruma oradan da Kafkasya ve rana uzanan bir gzergh bulunmaktadr. Gneydouya, Malatya ve Diyarbakr zerinden Mezopotamyaya doru uzanan dier bir nemli yol ise Murat-Karasu-Van Gl tabii yolu olarak dnlebilir. Kuzeyde Samsun gerisinde Orta Yeilrmak blgesinde Kuzey Anadolu dalarnn alald sahada bulunan geitlerden faydalanlarak lkenin kuzey kenar blgelerine doru yollar uzanmaktadr. Yine Ankaradan kuzeybatya ve kuzeye doru (stanbul, Zonguldak) istikametleri de mevcuttur. Batda ise Eskiehir ve Afyon kaplarndan faydalanlarak Marmara (stanbul ve Bursa) ve Ege (zmir, Aydn

444 445

Cevat R. Grsoy (1974) Trkiyenin Tabii Yollar, Trk Corafya Dergisi, XXII/26, 24. W.M. Ramsay (1960) Anadolunun Tarihi Corafyas, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 26. 446 Davit French (1981) Roma anda Kk Asyadaki Yollar ve Mil Talar, The British nstitute of Archaeology at Ankara, Ankara, s.16 447 Ebru Atlan (2001) Hal Ordularnn Anadoludan getii yollar, Belleten, LXV/243, 574.

103 ve Denizli) Blgelerine ve oradan da gneye Glek Boazndan ukurovaya ve oradan devam ederek Kuzey Suriyeye varan nemli bir yol gzergh da mevcuttur448. Anadoludan Kuzey Suriyeye giden nemli yollardan biri Sivas-Malatya yoludur. Dier yollar ise unlardr: Kaneten (Kayserinin 20km. Kuzey dousunda) balayp Orta Toroslarn geitleri Glek Boaz, Kilikya Kaplar zerinden Kilikya ovasna alan yol ve Karamann gney yaylasndan aaya dnp Akdeniz kysnda Silifkeye oradan ky boyunca Mersin, Tarsus ve Adanaya ilerleyen yol449. Bu gzerghlar zerinde alan Prof.Dr. Bahadr ALKIM Toroslar ile Anti-Toroslarn kesitii yerde bulunan bu geitlerin Anadolu ile Suriye ve Mezopotamya arasnda kilit grevi grdn sylemektedir450. Bu geitlerin Asur Ticaret Kolonileri anda (M.. 1975-1750) Asurlu tccarlar tarafndan kullanld dnlmektedir451. Asurlu Tccarlarn kulland Orta Toros geitlerini Hitit kral I. Hattuili (16501620)ninde kulland ve Kilikya Kaplarn denetimi altnda tuttuu anlalmaktadr. Ancak kral Telipinu dnemine gelindiinde (M.. 1510-1485) Kilikya, tahminen Adanada kurulan Adaniyann topraklar iinde kalrken, Kuzeydeki yollar Kizzuwatna krallnn topraklarnda kalmtr. Telipinu ile Kizzuwatna arasnda yaplan antlamayla bu yollardan yararlanlmtr. I. uppiluliumada( M..13701340) antlamalar yoluyla gney yollarn denetim altnda tutmutur. II. Murili (M.. 1339-1310) ise Orta Toroslar ele geirerek geitlerin gvencesini salamtr. Bu yollarn denetimini bizzat salamak isteyen II. Muwatalli (M.. 1310-1285) lkenin bakentini Karaman-Silifke zerinde olduu dnlen Tarhuntaaya tamtr452. Osmanl dneminde dahi blgenin nemi deimemi Yavuz Sultan Selimin Mercidabk (1516) ve Ridaniye (1517) seferlerinde Gksu, Top ve Glek boazlar kullanlmtr453. Yzey ekillerinin milyonlarca ylda olutuu ve ok yava deiiklie urad dikkate alnacak olursa Anadolunun yzey ekillerinin baz nehir yataklar ve gller
Grsoy (1974), a.g.m., 28-29. Macqueen (2001), a.g.e., 59. 450 Bahadr Alkm (1959), Gney Bat Anti-Toros Blgesinde Eski Bir Yol ebekesi, Belleten, XXIII/8992, 59. 451 L.Grkan Gkek (2004), Asur Ticaret Kolonileri anda Anadoluda Kervan Gzerghlar ve Tamaclk, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, Say:8, 153. 452 Macqueen (2003), a.g.e., 60. 453 Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (1990), Osmanl Devri Yavuz Sultan Selimin Msr ve Ridaniye Meydan Muharebeleri, Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 21.
449 448

104 haricinde Hitit dneminden bu yana fazla bir deiiklie uramad grlecektir. Bu sebeple Anadolunun yol olmaya msait saha ve geitlerinin Hititler dneminde de kullanld dnebiliriz. Hitit askeri harektlarnda kullanlan yollarda bu tabii ana yol gzerghlar olmaldr. nemli askeri seferlerde binlerce asker, muhimmat ve erzak tayan araba, sava arabas ve hayvan srlerinin gemesine uygun yollar ancak tabii geitlerdir. Hitit metinlerinde geen nehir, da, garnizon, askeri kamp, kla yeri isimlerinin ve bu sefer yollarnn gzerghna k tutacak ehir isimlerinin lokalizasyonu zerinde bilim adamlarnca ortak bir gre varldnda Hitit dnemi seferlerinde kullanlan yol a daha net ortaya konulacaktr.

105

SONU Hititlerin yaklak 500 yl kadar Anadoluda nemli bir siyasi g olarak egemenlik kurmu olmalarnda kukusuz dier etkenler yannda askeri tekilatlanma becerileri de nemli bir yer igal etmektedir. ivi yazl metinlerden elde edilen bilgilere gre, Hititlerde
GI

ok farkl asker temin etme yolu

mevcuttur. Bunlarn

balcalar unlardr; Dzenli ordu (UKU.U, arikuua), tmarl birlikler (L TUKUL), vassal devletlerden gelen askerler, paral askerler. Hitit kuvvet kollarnn temelini ise yaya ve arabal askerler oluturmaktadr. Bununla birlikte deniz kuvvetlerinin, svari ve oku birliklerinin varl da tartma konusudur. Bu almada ulalan neticeler Hititlerde deniz kuvvetlerinin varlna iaret etmektedir. Fakat bu kuvvetlerin tamamen yerli veya denizci kavimlerle yaplan anlamalar sonucu paral olarak oluturulmu gler mi? noktasnda ivi yazl belgeler ve arkeolojik veriler tamamen aydnlatc bilgi vermemektedir. Askeri hiyeraride en ok ne kan unsur ise bu yapnn gnmz modern ordularnda olduu gibi on tabanl bir sisteme gre kurulmu olmasdr. Bir dier nemli nokta da kraln yaknnda grev yapan hizmet memurlarnn devletin gelimesinden sonra unvanlarn koruduklar halde muhtemelen general rtbesiyle ordular ynetmi olmalardr. Yine bu grevlere gelmede krala olan akrabalk derecesi ve soyluluk ok belirleyici olmutur. Hitit sefer organizasyonu blmnde yaplan tasnif sonucu, Hitit ordusundaki karmak tekilat yapsnn sefer organizasyonu esnasnda da mevcudiyeti grlmtr. Seferler hemen hemen her yln ilkbahar aylarnda yaplmasna karn sefer hazrlklar devlet politikas haline gelmi ve siyasi bir hazrlk srecinden gemitir. Hititler vassal ve eit devletlerle yaptklar antlamalarda, olas askeri mcadelelerde gereksinim duyulan asker ihtiyacn karlama ve askerlerin o devletlerin arazisinden geirilmesi

106 hususunda gereken askeri s ve ordunun ikmal-iae sorunlarn zme ayrca gerektii hallerde nc lkelere yaplacak politik bask ve ekonomik ambargo gibi konular hkm altna almlardr. Bu bilgi seferlerin olu tarihlerinin ok ncesinde komuta dzeyinde ayrntl planlar yapldn ve bunlarn belirlenmi bir askeri politika neticesinde gerekletirildiini kantlamaktadr. Seferlerin dier ayan ise dini ve psikolojik hazrlklar oluturmaktadr.

Nitekim seferlerden nce yaplan ayinler, dualar ve bayram ritelleriyle seferlere dini olarak hazrlanlm ve krallar aldklar baarlar ve yenilgileri tanrlardan bilerek mutlaka kazandklar zaferleri tanrlara mal etmeyi ihmal etmemilerdir. Ayrca fal ve kehanet yoluyla seferde klanmas gereken yerlerin tespiti yaplmtr. Askeri manevralarda kullanlacak yollar gibi teknik ve ok nemli stratejik konularn karara balanmasnda da bu mistik yntemler kullanlmtr. Seferlerden nce askerlere yemin ettirilmek suretiyle askerlerin psikolojik

olarak savaa motive olmalar salanm, ayrca ihanet ihtimalleri zerinde durularak ihanet sahiplerinin tanrlarn gazabyla cezalandrlacaklar vurgulanmtr. Seferlerle ilgili teknik ayrntlar ise snr beylerine, kale komutanlarna ve beylere gnderilen direktif mektuplaryla dikte ettirilmi ve komutanlarn bulunduklar mevzilerde yapacaklar almalar ayrntl olarak bildirilmitir. Burada dikkat eken unsur bu komutanlara envanter almas yaptrlmasdr. Gerekten insan, silah ve malzeme envanteri tutturularak bunlarn merkeze bildirilmesi istenmitir. Kukusuz bu sonular merkezde konunun uzmanlarnca deerlendirilmitir. Dier taraftan askeri seferlerde kullanlacak yollar, konaklanlacak yerler, biliminin ilk unsurlar muhtemelen

ikmal-iae, malzemelerin kontrol ve deerlendirilmesi, scak temaslarda uygulanacak sava stratejilerinde matematik ve istatistik kullanlm olmaldr.

107

KAYNAKLAR

Akurgal E. (1993). Hatti ve Hitit Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar Sanayi ve Ticaret A., stanbul Akurgal E. (2000). Anadolu Kltr Tarihi, Tubitak Yaynlar, Ankara Alkm B. (1959). Gney Bat Anti-Toros Blgesinde Eski Bir Yol ebekesi, Belleten, XXIII/89-92, s.59-76 Alp S. (1947). Hitit Kral IV.(?) Tuthaliyann Askeri Ferman, Belleten, XI/43, s.383402 Alp S. (1949). Hititlerde Sosyal Snf NAM.RAlar ve deogramn Hitite Karl, Belleten, XIII/50, s.245-270 Alp S. (1952). Hitit Devletinin Bnyesi, IV. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara Alp S. (1991). Hethitische Briefe aus Maat-Hyk, Ankara: T.T.K. Yaynlar Alp S. (1993).Beitrge Zur Enforschung des Hethitischen Temples, Ankara: T.T.K. Yaynlar Alp S. (2001). Hitit anda Anadolu, Tubitak Yaynlar, Ankara Atlan E. (2001). Hal Ordularnn Anadoludan getii yollar, Belleten, LXV/243, s.571582

108 Anlaan . , Bilgi .(1989). Protohistorik a Silahlar, Grafik Sanatlar Matbaas, stanbul Balkan K.(1973). nandkta 1966 Ylnda Bulunan Eski Hitit ana Ait Bir Ba Belgesi, Anadolu Medeniyetlerini Aratrma Vakf Yaynlar, Ankara Beal R. (1992). The Military Organization of the Hittite, Text Der Hethiter No:20, Carl Winter Universitatsverlag, Heildelberg Beal R. (1995). Hittite Military Organization, Civilization of the Ancient Near East, Cilt:2, s.545-554 Beal R. (1998). The
GI

TUKUL-institution

in

Second

Millennium

Hatti,

Altorientalische Forschungen, Say:15, s.269-305 Beckman G. (1995). The Siege of Uru Text (CTH 7), Journal of Cuneiform Studies, Say:47, s.23-34 Bilgi E. (1941). Asurca Vesikalara Gre Etilerden nce Anadoluda Maden Ekonomisi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk almalar Dergisi, Say:1, s.913950 Bryce T. (2003). Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara Daddi F.P. (1982). Mestieri, Professioni E Dignit NellAnatolia Ittita, Edizioni dellateneo, Roma Dinol A.M. (1982). Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt1, Grsel Yaynlar, Ankara Dinol A. M. (1985). Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Yaplan Majik lemlere Toplu Bir Bak, Belleten, XLIX/193,s.1-40 Dinol A.M. (2006). Hititler, National Geographic Trkiye, Say: Ocak, s.6591

109

Dedeolu F. (2003). Hitit Krallk Dnemi Kuzey Suriye Yaylm Politikas (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir. Eilmez M. (2005). Hitit Ekonomisi, stanbul: Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar Erkut S. (1990). Hititedeki Cilt II, Ankara French D. (1981). Roma anda Kk Asyadaki Yollar ve Mil Talar, The British nstitute of Archaeology at Ankara, Ankara Friedrich J. (1952). Hethitisches Wrterbuch, Carl Winter, Heildelberg Garstang J.(1943). Muharip Eti Hkmdarlarn Stratejisi, II. Trk Tarih Kongresi, Kenan Matbaas, stanbul Gkek G.L. (2004). Asur Ticaret Kolonileri anda Anadoluda Kervan Gzerghlar ve Tamaclk, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, Say:8, s.151164. Gtze A. (1933). Die Annalen Des Murili, J.C.Hinrichssche Buchhadlung, Leibzig Gtze A. (1993). uppiluliumadan Muwatalliin Msr Savana Kadar Anadolu, Belleten, LVII/220, s.863-881 Gurney O.R. (2001). Hititler, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara Grsoy C.R. (1974). Trkiyenin Tabii Yollar, Trk Corafya Dergisi, XXII/26, s.24-30 Gterbock H. G. (1957). The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son, Mursili II, Journal of Cuneiform Studies, Cilt: X, s.41-68
GI

TUKUL Hakknda, X.Trk Tarih Kongresi Bildirileri,

110 Gterbock H. G. (1991). The Hititte nstruction for the Royal Bodyguard, Assyriological studies 24, Chicago: They Oriental nstitute of the Universty of Chicago Hoffner H.(1967). Glossary, Revue Hittite Et Asianique, Cilt: XXV, s.7-99 Houwink Ten Cate H. J. (1984). The History of Warfare According to Hittite Sources: The Annals of Hattusilis I, Anatolica, Cilt: XI, s.47-83 Imparat F.(1992). Hitit Kanunlar, ev. Erendiz ZBAYOLU, talyan Kltr Heyeti, Ankara nan A. (1992). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, T.T.K. Basmevi, Ankara Karauuz G. (2002). Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, izgi Kitapevi, Konya Kempinski A., Koak S. (1982). CTH 13: The Extensive Annals of Hattuili, Tel Aviv, Cilt:9, Say:2, s.87-116 Knal F. (1998). Eski Anadolu Tarihi, T.T.K. Basmevi, Ankara Knal F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara Knal F.(1947). uppiluliumann Suriye Seferleri, Belleten, XI/41, s.1-13. Knal F. (1964). lk alarda Kbrs, Belleten, XXVIII/109-112, s.383-417 Laffont R. (1966). The Ancient Art of Warfare, Paris: ILTE Llyod S. (1989). Trkiyenin Tarihi, Tbitak Yaynlar, Ankara Mcqueen J. G. (2001). Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Kitapevi Yaynlar, Ankara

111 Memi E. (2001). Eskia Trkiye Tarihi, Konya: izgi Kitapevi Neu E. (1974). Der Anitta-Text, Studien zu den Boazky-Texten18, Otto Harrassowitz, Wiesbaden Oettinger N.(1976). Die Militrischen Eide der Hethiter, Studien zu den BoazkyTexten 22, Otto Harrassowitz, Wiesbaden Otten H. (1981). Die Appologie Hattusilis III, Studien zu den Boazky-Texten 24, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Otten H. (1988). Die Bronzetafel aus Boazky, Studien zu den Boazky-Texten Beiheft 1, Otto Harrassowitz, Wiesbaden zbilgen E. (2004). Btn Ynleriyle Osmanl Adab- Osmaniyye, z yaynclk, stanbul Puhvel J. (1984). Hittite Etymological Dictionary, Mounton Publishers, Berlin Ramsay W.M. (1960). Anadolunun Tarihi Corafyas, Milli Eitim Basmevi, Ankara Reyhan E. (1994). Hitit dare Sisteminde Yer Alan Ynetim Grevlileri (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara Rster C., Neu, E. (1989). Hethitisches Zeichenlexikon, Studien zu den BoazkyTexten Beiheft 2, Otto Harrassowitz, Wiesbaden Schuler von E. (1957). Hethitische Dienstanweisungen, Archiv fr Orientforschung, Beiheft 10, m Selbsverlage des Herausgebers, Graz Schuler von E. (1965). Die Kaker, Walterde Guyter&Co., Berlin Sever H. (1987). Asur Siyasi Tarihinin Ana Devreleri, A.U.D.T.C.F.D., XXXI.

112 Sel A. (1985). Hitit Kaynaklarnda Tapnak Grevlileri ile ilgili Bir Tapnak Metni, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Basmevi, Ankara Sel A. (1990). Belgelere Gre Hitit Tapnaklar Nasl Korunuyordu ? X.T.T.K. Yaynlar, IX. Dizi, s.515-522, T.T.K.Basmevi, Ankara Sturtevant E., Bechtel G. (1935). A Hittite Chrestomaty, Philadelphia: Waverly Press Tischler J. (2001). Hethitisches Handwrterbuch, Innsbruck: Die Deutsche Bibliothek Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (1990). Osmanl Devri Yavuz Sultan Selim in Msr ve Ridaniye Meydan Muharebeleri, Genel Kurmay Basmevi, Ankara Umar B.(1982). Trkiye Halknn lka Tarihi, Ege niversitesi Basn- Yayn Yksek Okulu Yayn, zmir nal A.(1983). Hitit Sarayndaki Entrikalar Hakknda Bir Fal Metni (KUB XXII=Bo 2011), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara nal A. (1993). Boazky Yaztnn zerindeki Akata Adak Yazt Hakknda Yeni Gzlemler, Nimet zge Armaan, T.T.K.Basmevi, Ankara nal A. (2002). Hititler Devrinde Anadolu I, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar nal A. (2004). Hititlerde Fal, Arkeo-Atlas, Say:3, s.45 nal A. (2005). Hititler Devrinde Anadolu III, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar Van Brock N. (1962). Drivs Nominaux En L Du Hittite Et Du Louvite, Revue Hittite Et Asianique, Cilt: XX, Say:71,s.69-168 Yadin Y. (1963). The Art of Warfare in Biblical Lands in the light of Archaeological Discovery, Weidenfeld and Nicolson, London

113 Yakar J. (2000). Ethnoarchaeoogy of Anatolia Rural Socio-Economy in the Broze and ron Ages, Emery and Claire Yass Publications in Archaeology, Jerusalem Yiit T. (1994). I.Hattuili Dnemi (Baslmam Doktora Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara http//www.geocities.com/ortakoysapinuva/saray.html) http://www.hittites.info/translations.aspx?text=translations/historical%2fmasat%2fHBM 001.html

114

LEVHALAR VE HARTALAR

115

LEVHALAR

Levha 1: Sumer yaya askerleri. Akbabalar stelinden bir ayrnt. Yaklak M..3000

116

Levha 2: Sumer yaya askerleri mzrak ve kalkanlaryla. Akbabalar stelinden bir ayrnt.

117

Levha 3:Ur Standard zerinden ayrnt. Bir kraln sefere gidii betimlenmitir.

118

Levha 4: Msr yaya askerlerini silahlaryla birlikte gsteren model buluntusu.

119

Levha 5: Nbyal oku birlikleri.

120

Levha 6: Boazky, Kral kapsnn sol i ksmndan Hitit sava figr.

121

Levha 7: Ayn figrn desen izimi.

122

Levha 8: M..13.yzyl Msr Duvar resimlerinde Hititli askerlerin betimlemesi.

123

Levha 9: zerine sava resmi kazlm, pimi toprak kap paralar. Erken mparatorluk dnemi.

Levha 10: Boazkyden bronz zrh pullar. Ortalama ykseklik 6.cm.

124

Levha 11:Yazlkaya B Odasnda kl tanr betimlemesi.

Levha 12: Ayn figrn desen izimi.

125

Levha13: Yazlkaya B Odasnda sava tanrlar

Levha 14: Ayn figrn desen izimi

126

Levha 15: Hareket halindeki Hitit sava arabas. Ramesseumdaki bir kabartmadan; Teb, Msr.

Levha 16: Bir sava arabasn ksmen gsteren kabartma bezekli Hitit kap paras. Eski Krallk; Boazky.

Levha 17: ki tekerlekli aatan yaplm sava arabas. Teb nekropolnde bir mezardan bulunmutur.18.slale, Yeni krallk.

127

Levha 18: Kargam. Sava arabas. Aramlam ve Asurlam Ge Hitit Stili.

128

Levha 19: Aslantepe. Hafif bir sava arabasnda bir avc ve araba srcs. Avc ok atar biimde betimlenmitir.

Levha 20:Tell Halaf. Ok atan adam. Sakegz figrlerindeki giysi ile grlmtr.

129

Levha 21: Tek kiilik hafif Msr sava arabas.

Levha 22: II. Ramsesi Kade savanda sava arabas zerinde ok atarken tasvir eden duvar resminden ayrnt.

130

Levha 23: Msr duvar kabarmalarndan ayrnt. Hititli sava arabal savalar.

Levha 24: Msrl yaya askerleri gsteren maket.

131

Levha 25: (stte) Beycesultandan yuval mzrak ucu, kuyruklu ve dmeli mzrak ucu, Medinet Habudaki bir Msr kabartmasndan dik kl, Yazlkayadaki bir kabartmadan orak biimli kl, Boazkyden ok ucu, Boazkyden sap delikli balta. (altta) Tarsustan haner, Tarsustan yuval mzrak ucu, Mersinden ok ucu, Alaca Hykten yass balta, Thermiden ok ucu, Alacadan bak, Thermiden kl.

132

Levha 26: Topuz ba, Erken Tun a

Levha 27: Hitit Mzrak ular.

133

Levha 28: Yesemekte 1991 yl kazlarnda bulunmu olan ve M.. II. binde Anadoluda yaygn olarak kullanlan ok ucu.

Levha 29: Kltepede bulunan zerinde Kral Anittann Saray yazan mzrak. Kvrk prazvanas(kuyruu) krlm. Mzrak ucunu sapa balamaya yarayan iki delik yanl yere ald iin doldurulmu ve daha aada yenileri alm. Uzunluk:23cm.

134

Levha 30: Anadoluda bulunan eitli prehistorik a silahlar.

Levha 31: Boazkyde Aslanl Kapnn 750m. Gney batsnda bulunmu olan Boazky Klc. zerinde Akata yazt bulunmaktadr. Bu yaztn Ahmet nal tarafndan yaplan tercmesinde yledir: Byk Kral Duthaliya Auwa lkesini yerle bir ettii zaman, bu kllar efendisi Frtna Tanrsna adak olarak sundu.

135

Levha 32: Hitit Tren Baltas

136

Levha 33: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen bir numaral pozisyonlar

137

Levha 34: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen iki numaral pozisyonlar.

138

Levha 35: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen numaral pozisyonlar.

139

Levha 36: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen drt numaral pozisyonlar.

140

Levha 37: Kade savada Hitit ve Msr ordularnn temsili olarak izilen be numaral pozisyonlar.

141

Levha 38: II. Ramsesi Kade savanda savaarabas zerinde ok atarken tasvir eden tapnak duvarlarndan bir resim.

142

Levha 39: Abu-Simbel tapna duvarlarnda resimlenen Kade savanda II. Ramsesin kamp.

143

Levha 40: Luksordan bir kabartma. II. Ramsesin kamp

144

Levha 41: Kade arpmas. Luksor saraynn nizamiye kaplarndan biri zerine resimlenmitir.

145

Levha 42: Abu-simbelden Kade savayla ilgili bir resim.

146

HARTALAR

Harita 1: Hitit yerlemeleri.

147

Harita 2: Hitit Dnemi Anadolusunun siyasi blgeleri.

148

Harita 3: Hitit anda Anadolu kentleri.

149

Harita 4: Prof. Dr. James Mellart tarafndan izilen Hitit dnemi ehir ve blgeleri

150

Harita 5: Prof. Dr. Jak Yakar tarafndan hazrlanan Fiziki Trkiye haritas

151

Harita 6: Prof. Dr. Jak Yakar tarafndan hazrlanan Anadolunun Tun ve Demir a yerlemeleri haritas

152

Harita 7: Tun a yerlemeleri ve maden yataklar haritas

153

Harita 8: Prof. Dr. Cevat R. Grsoy tarafndan hazrlanan Trkiyenin tabii yollarn gsteren harita

154

Harita 9: Prof. Dr. John Garstang tarafndan hazrlanan Hitit dnemi Anadolusunun askeri sefer gzerghlarn gsteren harita

155

ZGEM
Bursaya bal negl ilesinde 1975 ylnda dnyaya gelen Serkan BAOL ilk ve orta renimini burada tamamlad. niversite eitimini ise stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Hititoloji blmnden ald. niversite renimi srasnda Prof.Dr. Refik DURU bakanlndaki Bademaac kazlarna iki dnem katld. Orta Dou Teknik niversitesinde bir yl ngilizce hazrlk snfnda okudu. Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Eskia Tarihi Anabilim Dalnda Yksek Lisans eitimine balayarak ayn blmde Yksek Lisans Tezini tamamlad.