XV.

YZYIL OSMANLI TOPLUMUNDA SOSYO-KLTREL YAPI, DN VE DEME

Prof. Dr. nver GNAY
Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi zet ok geni bir corafyada, olduka deiik kltrler, medeniyetler, toplumlar, byk din sitemler ile temasa gelmi ve olduka kkl sosyo-kltrel deiim olgu ve srelerine maruz kalm bulunan Trklerin tarihi son derecede zengin tecrbe ve kltr mirasna sahiptir. Osmanl tarihi bir ok bakmlardan btnyle bir nem arz etmekte, bu bakmdan da onun bilimsel incelenmesi sadece gemi dnemler iin deil fakat gncel sorunlarn zmne de k tutabilecek bir mahiyeti haiz grnmektedir. Bu balamda, erken Osmanl dnemi toplumsal yapsnn incelenmesi, Osmanl toplumunda geleneksel ve klsik sosyo-kltrel yapnn ana erevesinin ekillenmesi ve orada dinin yeri ve ilevlerinin anlalmas bakmndan kanaatimizce ayr bir nem tamaktadr. Osmanl sosyo-kltrel sistemi tm geleneki ve hatt statik eilimlerine ramen tamamen kapal ve duraan da olmayp; tersine belli bir lde dinamiktir ve ann gelien artlarna baar ile uyum salayabilmektedir. Din deer sistemi giyim-kuamdan mezar tana kadar sosyo-kltrel hayatn grnr tm alanlarnda kendini hissettirmitir. Osmanlda slm, monolitik ve btnlemi bir inan ve uygulamalar toplamndan ibaret olmak yerine karmak, hetorojen ve deiim halindeki bir olgudur ve onun din-toplumsal bir olgu ve sre olarak deiik tezahrlerinin, Osmanl toplumunun deiik veheleri ile yakndan ilikisi olduu grlmektedir. Anahtar Kelimeler: Tarih uuru, Sosyo-Kltrel Yap, Din, Gelenek ve Deime, Feodalite, Millet Sistemi, Merkeziyeti Ynetim.

1. Giri En genel erevede, eer toplum, belli bir zaman ve mekanda, insanlarn ortak bir kltr ve yaay etrafnda oluturduklar bir birliktelik eklinde tanmlanabilirse, bu durumda her toplumun ayn zamanda bir tarih olarak karmza kmakta olduuna nemle iaret etmelidir. Nitekim, bir toplumda, insan ilikilerinin sonucunda meydana gelen sosyal olaylar ve olgular bilimsel olarak anlayabilmek iin, onlarn hangi srelerde ortaya ktklarn bilmek gerekmekte ve bu da ancak konuya tarih bir perspektiften yaklamakla mmkn olmaktadr. Baka bir deyile, toplumda tarih olanla aktel olan birbirini tamamladndan, toplumun imdiki zamann gemiinden tamamen koparmak pek mmkn grnmemekte; bu gn anlayabilmek ve yarn grebilmek iin dn gz ard etmemek yahut toplumda olan ve olana gre olacak olan kavrayabilmek zere tarihi bilmek ve bunun iin de her eyden nce bir tarih uuruna sahip olmak gerekmektedir.

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

Bununla birlikte, insan topluluklarnda tarih uurunun ekillenmesi olduka uzun bir srete gereklemi bir olgu olarak karmza kmaktadr. Esasen, bu uurun, eitli toplum ve milletlerde uyan ve oradan bilimsel bir tarih anlayna gei olgusu da bir toplumdan tekine farkl zaman ve dzeylerde kendini gstermi bulunmakta; bylece, makro-sosyolojik bir perspektiften yaklaldnda, mesel ilkel toplumlar daha ok kendi zamanlarn yayor grndnden kkl ve sistematik bir tarih uuru sergileyememekte; yle ki, bu tr topluluklarn insanlar ve kltrleri, itima hafzalar vastasyla bize ancak birka nesil nceki atalarnn bulank hatralarnn efsanev krntlarn aktarabilmektedirler. Antik ve hatt Orta alarda itima hafza, mitolojinin tahakkm altnda grnmekte; insan topluluklarnda bilimsel bir tarih perspektifin canlanmaya balamasna tank olabilmek iin Yeni Zamanlarn gelmesini beklemek gerekmektedir.1 Geri, slm dnyasnda, XIV. yzylda bir bn Haldun, kendinden nceki bu tarih anlayn tenkit etmekle gzleri yeni ufuklara evirmede nclk etmi olup; onun devrine gre olduka ileri fikirleri Orta an karanlnda pek bir yank uyandrabilmi deilse de, o ve benzerlerinin fikr ve tecrb birikimleri, Yeni Zamanlarda itima hafzann uyanmaya ve bir tarih uurunun canlanmaya balamasna imkn vermi bulunmakta; ancak, ilk planda bu uura romantizm hkim grnmekte; hatt o, felsefe, san'at, edebiyat ve iir gibi kltrn eitli alanlarna da damgasn vurarak onlara belli bir dinamizm katmay da baarm olup; bu sayede eitli milletler ve kltrler mazilerinden hareketle kendilerini yeniden yaratma imknna da erimiler bulunmaktadrlar. eitli milletler ve toplumlarda gzlenen bu destan ve romantik tarih uurunun yan sra, zamanla bilimsel planda objektif bir tarih telkkisinin gelimeye baladna da nemle iaret etmek gerekir. zellikle XIX. yzyldan itibaren bu sonuncu eilim byk bir aama kaydetti. Bylece, eitli milletler ve kltrler, varlklarnn tarih kklerini, efsanev ve hatt hayal yahut romantik imajlarn tesinde daha derinden ve sistematik bir bilimsel erevede tanmak ve bu yolla halihazr hayat potansiyellerini daha berrak bir biimde aydnlatarak geleceklerini onun nda kurmak imknna kavutular. 2. Konunun Snrlandrlmas Aslnda dnyann en eski ve kkl milletlerinden biri olan ve dolaysyla da ok renkli ve zengin bir tarih ve kltr mirasna sahip bulunan Trklerde tarih perspektiften itima hafza baka bir ok milletlere oranla ok daha ge uyanmaya balam bulunmaktadr. stelik uzun sre o destan bir tarih uurunun tesine yle pek fazla gemi de grnmediinden, pek oklar Trkleri, 'tarih yazan deil fakat tarih yapan millet' eklinde nitelemekte; her halkrda, Trklerde bu tarih uurunun bilimsel ve objektif bir tarihe ynelmek zere ok uzun bir bocalama devresinden gemek zorunda kalm olmas, Trk toplumunda modern anlamda bir tarih metodolojisinin geliip kurumlamasna yeterince imkn vermemi bulunmaktadr. Halbuki, ok geni bir corafyada, olduka deiik kltrler, medeniyetler, top22

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

lumlar, byk din sitemler ile temasa gelmi ve olduka kkl sosyo-kltrel deiim olgu ve srelerine maruz kalm bulunan Trklerin tarihi son derecede zengin tecrbe ve kltr mirasna sahiptir. Bu bakmdan, onun tarih perspektiften bilimsel ve objektif tetkiki, Trk toplumunun mill ve kltrel varl ve hayatnn tarih temellerini gerek boyutlar ierisinde daha doru bir biimde aydnlatma imknn salayaca gibi, bugnk hayat ve kltrne de zenginlik katacak ve hatt dnya lsnde deien sosyal, sosyo-ekonomik, teknolojik, politik ve kltrel artlarda adalama, kreselleme ve bilgi toplumunun empoze ettii ok hzl ve kkl bir deiim srelerine maruz kalan, buhranlara ve atmalara sahne olan Trk toplumunun sosyo-kltrel kimliinin yeniden inasna nemli katklarda bulunabilecektir. Geri, Trk tarihi konusunda bir sreden beri muhtelif aratrma, inceleme, deneme, alma ve hatt sentez giriimleri de eksik deildir. Esasen, uzun bir sre bir vekainvis gelenei ve deskriptif bir olay tarihilii (evenmansiyel tarih) zelliine sahip grnen Trk tarihilii modern etkilerle giderek bir sosyal ve ekonomik tarih, kltr tarihi ve hatt kurumlar tarihi olma ynnde nemli gelimeler de gstermi ve gstermeye devam etmekte; bu erevede mesel Trkiye'de Cumhuriyet dnemi Fuat Kprl, mer Ltf Barkan ve Halil nalck gibi dnya lsnde hret yapm tarihiler yetitirmeyi de baarm bulunmaktadr. Ancak, Trkiyede genel hatlar ve baskn ve yaygn ekli altnda yine de tarih aratrmacl, yazmacl ve eitiminin daha ok popler tarih eilimi altnda kendini sunmaya devam etmekte olduuna ve modern ve objektif anlamda konuyu sistematik ve bilimsel yaklamla ele alan Trk tarihi aratrmalar ve eserlerinin henz geni ve sistemli ekilde ortaya konmu ve yaygnlam grnmediine nemle iaret etmelidir. te yandan, zellikle XX. yzylda bilim alannda kaydedilen gelimeler yeni ve olduka deiik bilim teorileri ve paradigmalarnn ortaya konmasna imkn verdiinden, artk geree tek yanl ve normatif felsef speklasyonlar veya hatt tek bir bilim kuram ve metodolojik sekteryanizm zihniyeti ile erimenin imknszl da giderek daha iyi anlalmakta olup; bu erevede, bilimsel ve yntemsel oulculuk anlay gitgide daha ok kabul grp yaygnlamakta ve bilimsel geree bilimlerin sk bir ibirlii erevesinde disiplinleraras (interdisipliner) yahut mltidisipliner yaklamlarla erime eilimi gnbegn glenmektedir. Nitekim, bu durum tarih bilimini de teki bilimlerle daha sk bir ibirliine gtrmekte; esasen, Trk tarihi aratrmalar iin de bunun byle olmas gerektii gn getike daha iyi anlalmaktadr. Hakikaten, bilimsel ve metodolojik oulculuk ve i birlii anlay erevesinde, tarih bilimi ile teki insan ve toplum bilimleri arasndan zellikle toplumun objektif bilimsel incelenmesini kendine konu edinmi bulunan sosyoloji biliminin birbirlerine olan yaknl ve bilimsel ibirliinin nemi giderek kendini daha da kuvvetle hissettirmekte; hakikaten Trk tarihine bylesine bir yaklam perspektifinde yakn tarih ve mesel Osmanlnn son dnemleri yahut Cumhuriyet dnemi zerine son yllarda yerli ve hatt yabanc aratrmaclarn katlmyla bir hayli almann yapldna ve yaplmakta olduu23

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

na nemle iaret etmek gerekmektedir. Bununla birlikte, aslnda Trk Tarihinin Sistematik Sosyolojisi konusunda daha yaplacak ok eyin kald da muhakkaktr. Bu erevede, 624 yl gibi dnya tarihinde olduka uzun saylabilecek bir siyas hakimiyet dnemini temsil etmesinin yannda kendisinden miras kalan kltr ve medeniyet unsurlar ve sorunlar ile Osmanl tarihi bir ok bakmlardan btnyle bir nem arz etmekte, bu bakmdan da onun bilimsel incelenmesi sadece gemi dnemler iin deil fakat gncel sorunlarn zmne de k tutabilecek bir mahiyeti haiz grnmekte; bu balamda, erken Osmanl dnemi toplumsal yapsnn anlalmas kanaatimizce ayr bir nem tamaktadr. Zira, ada bir Trk sosyal tarihisinin deyii ile son tahlilde Mslman bir devlet ve hatt halihazr tarih izgisi itibariyle bir bakma son slam imparatorluu olma vasfn tayan Osmanl devletinin tarihe karmas onun lm anlamn da ifade etmemekte;2 baka bir deyile bu tarih bu gnk dnyann ve ayn zamanda Trk toplumunun olaylar, olgular ve sreleri ierisinde, adet sosyolog Pareto'nun deyimi ile ifade etmek gerekirse, kalntlar ve hatt trevleriyle problematik bir biimde yaamaya devam etmektedir. Nitekim, konunun nemli bir uzman olan nalckn deerlendirmesine gre, mesel Trkiye'de, bugn yalnz sanat, musiki, gzellik anlay, mutfakta deil, yaam tarz, davranlar hatt toplumun din anlaynda Osmanlnn bir ekilde yaamaya devam ettii ve bunun hzla deien bir toplumda bazen atmalara yol at hususu sosyolojik bir gereklik olarak karmza kmakta;3 bu bakmdan bu alma, Osmanl tarihinin bir kurulu ve gelime dnemi eklinde nitelendirilebilecek olan ve fakat ayn zamanda bir intikal dnemi olarak da karmza kan XV. yzyl Osmanl toplumunun sosyo-kltrel yapsnn bir tasla ile bu yapda dinin yeri ve gelenek ve deiim antinomisi balamndaki ilevsel zellikleri ve etkilerini tarih sosyolojisi izgisinde makrososyolojik bir yaklamla ele alp analiz etmeyi denemeyi konu edinmi bulunmaktadr. Geri, aslnda Osmanl toplum yaps zerine aratrmalar da eksik deildir. Bu erevede, mesel Wittek,4 Gibb ve Bowen,5 Lewis,6 gibi yabanc aramaclarla Kprl,7 Barkan,8 Berkes,9 Akda10 ve nalck11 gibi Trk sosyal tarihilerinin konuya belli bir ilgi gstererek sunduklar ilk ve nemli aratrma ve sentez rneklerine yeni kuak tarihi, sosyal bilimci ve sosyologlarn12 alma ve yaynlar eklenmi bulunmakla konu eitli teorik ve metodolojik yaklam ereveleri ve analiz emalar balamnda sorgulanmaya ve tartlmaya devam etmekte; her halkrda, Osmanl toplum yaps gibi ok ynl, olduka karmak ve etrefil bir konuda daha yaplmas gereken ok ey kalmakta ve anlalan o uzun sre aratrmaclar dikkatini zerine ekmeye devam edecek mahiyette grnmektedir. te yandan, Osmanl toplumunda din konusu zerinde de bu gne kadar az ok durulmutur. Ancak, bu konu ok daha karmak ve etrefil bir mesele olduundan, hakknda sylenen ve yazlanlar genellikle ya mnferit deskriptif baz tespitler ya da tek yanl ve acele genellemeler, yarglar ve hatt kalp yarglar dzeyini pek ayor grnmemektedir. Anlalan, konunun objektif bilimsel analizi ve 24

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

bu yolla senteze eriebilmek iin daha yaplmas gereken ok ey bulunmakta; bu balamda bu alma bir deneme niteliini tamaktadr. 3. Metodolojik aretler Esasen, konunun yukardaki ekilde belirlenmi ve snrlandrlm olmas metodolojik bir ok gl de beraberinde getirmektedir. Zira, her eyden nce yz yl gibi uzun bir srenin seilmi olmas bir toplum incelemesi iin zaman ve mekn bakmlarndan bir ok sorunlar ve glkleri iermekte; snrlar, hacim ve younluu durum ve artlara gre giderek genileyen veya hatt yerine gre daralan, her halkrda dalgalanan ve ierisine eitli etnik ve din kkenlere, kltrlere mensup insanlarn dahil olduu dinamik bir toplumsal ve kltrel yapy, onun zaman iindeki istikrar ve deiimini, bu istikrar ve deiimin etkenlerini, bunlarn yaratt toplumsal dnce dalgalanmalar ve hareketleri, grntleri, ilevleri, etkileri ve sonularyla birlikte izleyip anlayabilmek ve bilimsel ve sistematik bir analize tabi tutmak aratrmacnn karsna olduka g bir i olarak kmakta; buna, belge ve kaynaklar konusundaki yetersizlikler eklenmektedir. Konu ile ilgili snrl saydaki klsik Osmanl tarihi kaynaklar ve belgeleri belli bir lde ortadr. Ancak, XV. yzyln, mteakip dnemlere nispetle bir belge ve kaynak bolluu ile karmza kmad da bilinmektedir. te yandan, konuyu ele alp deerlendirmede bilimsel objektiflik meselesi ayr bir sorunsal olarak karmzda durmakta; bu durumun nedenleri arasnda phesiz Osmanl mparatorluu meselesinin Gilles Veinsteinin deyii ile scakln korumakta oluunun nemli bir rol bulunmaktadr.13 Nihayet, bu alma sosyo-kltrel yap, din, gelenek ve deime gibi sosyolojik terminolojiye ait kavramlar balamnda belli bir dneme ait tarih olgular ve sreler ynnn yapsal ve ilevsel dinamik sosyolojik analizini amaladna gre, bu erevede acele genellemeler, sonular ve indirgeyici ve hatt yanltp arptc tavrlara srklenme riskini de daima iermekte; bunlar baar ile bertaraf etme meselesi ayr bir metodolojik glk olarak karmza kmakta; bunlar ama konusunda ok dikkatli davranmak gerekmektedir. 4. Osmanl Toplum Yapsnn Sosyo-Kltrel Dinamikleri Eer, sosyolojik yaklam perspektifinde bir sosyo-kltrel yap analizi, bir toplumun ya da sosyal organizasyon yahut sistemin i tekilat yahut dzenine dahil olan unsurlarn birbirleriyle olan ilikileri ve ileyiinin zaman ierisindeki dinamik incelenmesini ifade ediyorsa, bu durumda konuya ncelikle oraya dahil bulunan unsurlar belirlemekle balamak uygun dmektedir. Nitekim, bylesine bir yaklam erevesinde anlalan Modern Trkiye'nin Douuna Trk Uygarlnn Kaynaklarnn analizi ile balayan nl bir tarihinin belirledii Trk kltrne kaynaklk eden esas etki akm olan Trk, slam ve mahall unsurlarn,14 temelde geleneksel ve klsik Osmanl toplumu ve zellikle de onun XV. yzylda ekillenen sosyo-kltrel yapsna dinamik bir biimde kaynaklk etmek bakmndan byk lde ilevsel olduklarna nemle iaret etmelidir. 25

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

phesiz Trk kltrnn kkleri tarihin derinliklerine uzandndan, XV. yzyla gelinceye kadar Trkler, kendilerine ait devletleri, dinleri, treleri, kltr, san'at ve edebiyatlar ile belli bir uygarlk dzeyine mensup bulunmaktaydlar. Bununla birlikte, Osmanl toplumunda Trk unsurunun son dnemlere gelinceye kadar yle pek aka ifade edilmemi olmas kayda deerdir. Yine de Trk kltr ve medeniyeti unsurunun, Osmanl toplum hayat ve kltrne, Selukludan intikal ederek yaayan bir gelenek olarak daha balangtan itibaren bir ekilde damgasn vurmu bulunduuna nemle iaret etmelidir. yle ki, bu toplumda Trk kltr geleneinin srekliliinin bir gstergesi olarak mesel Trk dili tm yabanc etkilere ramen daima canl bir biimde varln srdrmeyi baarmtr. Esasen, kk ve hatt ilk planda nemsiz bir snr beyliinden byk bir siyas g ve devlete dnen Osmanl toplumsal bnyesinin gerek kurucu ve hanedan ve gerekse de tayc ana kitlesi temelde Trk olduu ve Trk kltr ve medeniyeti dairesine mensup bulunduunun bir ekilde farkndadr; ve nitekim, XIV. yzyln sonlarna doru Osmanllar Anadolu'daki siyas birlii salamak zere batdan douya doru bir yaylma eilimi gsterip de geni gebe Trk gruplaryla karlatklarnda bu gerekle daha arpc bir biimde yz yze gelme imknn elde ettiklerinden, XV. yzyln ilk yarsnda mill kltr bilincinde cidd bir ykseli eilimi kendini gstermeye balam ve bu erevede mesel Osmanl Sultan eski bir Trk unvan olan Han benimsemi; hanedan sllesinin mensubu olduu Ouz Trklerinden Kay airetinin damgas Osmanl paralarnda remiz olarak yerini alm; Ouz efsanesi, Trk dili ve edebiyat ilenmeye balam; yzyln sonlarna doru ar ve sade bir Trke ile yazmaya meyleden bir edeb akm kendini gstermi, Trk tarih uurunda bir canlanma gzlenmitir.15 Anlalan oraya eitli inanlar ve sistemlerin dahil olduu geleneksel bir dine sahip olan ve bir dnemden itibaren evrensel byk dinlerle temasa gelmi ve hatt ilerinden Budizm, Zerdtlk, Mani dini, Yahudilik ve Hristiyanlk gibi dinlere intisap edenler olmu bulunan Trkler, X. yzyldan itibaren kitleler halinde slm dinine girmeye balamlardr. Bununla birlikte, Trklerin slmlamas sreci mteakip yzyllarda da devam etmi ve dorusu olay Trk tarihi, slam tarihi ve dnya tarihi bakmndan nemli saylabilecek sonular beraberinde getirmitir. Her eyden nce, Trkler iin slam dinini kabul ounluu gebe olan Trklerin yerleik hayata geii srecini hzlandrm, buna Trk topluluklarnn hayat, tarihi, kltr, medeniyeti, rf ve detleri, efsaneleri, norm ve deerleri, dnya gr zerinde meydana gelen kkl deiiklikler eklenmi ve hatt zellikle Osmanl dneminde det Trklk slmlkla edeer bir hale gelmi; bu erevede eski kltrden bir ok unsurlar silinip atlmsa da yine de onlardan nemli bir blm zellikle halk kltr dzeyinde hayatiyetini srdrmeyi baarmtr. te yandan, Trklerin ran kltrnn egemen olduu bir evrede Mslmanl kabul etmi olmalarnn yan sra ayn kltr evresinde uzun sre siyasi hakimiyet kurmu olmalar, Fars kltr motiflerinin Trk kltrne cidd bir biimde nfuzuna yol am bulunduuna konumuz bakmndan nemle iaret etmelidir. Nihayet, slm dinine ihtida, Trklerin bundan byle Dou yerine Batya ynelmeleri ve orada 26

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

daha kalc siyasi hakimiyet ve devletler oluturmalarna imkn vermi olup; nitekim, bu almaya konu olan Osmanl Devleti bunun en tipik bir rneini oluturmaktadr.16 1071'deki Malazgirt zaferi Anadolu'nun kapsn atndan oraya gerekleen Trk g ok sr'atli olmu; anlalan, Byk Seluklu sultanlar izledikleri siyasetle bunu nceden hazrlam ve bylece Anadolu'da kendileri iin yeni bir vatan bulan Trkler orasn zamanla hem Trkletirmi ve hem de slmlatrmlardr. Menkbeye gre, daha VII. yzylda Hz. Ali ve Hz. Hamza tarafndan balatlm olan Anadolu'nun manev fethine VIII. yzylda Battal Gazi eklenmi; bu tarih ahsiyetlere ve olaylara olaanst temalar yklendiinden onlar beer llerle kyaslanamayacak mitolojik tasavvurlara dayal kahramanlara dnerek din-mistik-mitolojik motif Anadolu'nun fethine slm bir form ve boya altnda damgasn vurmu; zamanla bu mitolojik-mistik kahramanlara erenler, evliyalar, ehitler, vs. eklenmi ve Anadolu'daki Mslman Trk halk kltr ve dindarl bu temalar zerine temellendii gibi, bu arada ona bir ok mahalli ve yabanc unsur da eklenmitir. Zira, ilk alardan beri olduka nemli bir kltrel geit alan zerinde bulunan ve ok eitli iskan ve hakimiyetleri mteakip Mslman Trklerin iskan ve hakimiyetine sahne olan Anadolu, eitli kltrlerin kaynat olduka zengin bir din, tarih ve kltrel mirasa sahip olup; stelik Osmanllar daha XIV. yzylda bir Balkan devleti olmaya da meylettiklerinden, Anadolu kltr etkisine Balkan ve hatt Avrupa etkisini eklemek gerekmektedir. Nitekim, XV. yzylda Yunanl Kritobulos Fatih'in hayatn yazm, Venedikli Bellini portresini yapm, Avrupal diplomatlar, tacirler, mlteciler, dnmeler, Batdan bir ok eyleri Osmanl lkesine getirmi, Osmanllar Avrupa'daki top icadn sr'atle kabul etmilerdir. Mamafih, mesel Balkan etkisi tabandan ok yukardan gelmi ve anlalan devirme sistemi bunun nemli kanallarndan birini tekil etmitir. Esasen, Mslman toplum ve devletler arasndan yabanc kltr etkilerine en a Osmanl olduundan, onun tarihi zaruretler karsnda bir yenilikler ve modernleme tarihi eklinde grlm ve daha XV. yzylda srgnler ve muhtedler nemli kltr tayclar olmusa da o zamanda yeni bir kltr ynelii meydana gelmemi;17 te yandan, Osmanl toplumu ve kltr zerinde zellikle Bizans etkisi bir dnem olduka abartlmtr.18 Her halkrda, sosyo-kltrel yapya etki eden tm faktrler ve unsurlar sayp dkmek pratik olarak mmkn deilse de, yukarda zetle iaret edilen balca unsurlar ve etki kanallarnn, bu almaya konu tekil eden XV. yzyl Osmanl toplum ve kltr yaps ve bunda din ve gelenein rol meselesi ile yine orada kendini gsteren deiim olgusu ve sreleri zerindeki dinamik etkilerini dikkatle gz nnde tutmak, konuya bilimsel bir yaklam erevesinde olduka byk bir nem arz etmekte; ancak, buna gemeden nce, XV. yzylda Osmanl devletinin durumu ve orada meydana gelen balca olay ve gelimelere toplu bir gz at, konuya salkl bir bilimsel yaklam asndan uygun dmektedir.

27

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

5. XV. Yzyln Osmanl Devletine Panoramik Bir Bak Anadolu'nun Trklemesi ve slamlamas asndan XIII. yzyldan XVI. yzyln sonuna kadar sren devir bir buhranlar ve intikal dnemini olmu; XIII. yzyldaki Babaler kyam, Moollar karsndaki ar hezimet, lhanl ynetimi, Beylikler dnemi ve Osmanlnn ykselmeye balamas olgular, Anadolu'da Trkleme ve slmlama ve fakat ayn zamanda Balkanlarda genileme srecini hzlandrm; XV. yzyln ortalarndan itibaren Osmanl ykselii ve Anadolu birliini salamaya doru seyreden sre daha da belirgin bir hal alm; bu balamda, Selukludan Osmanlya bir gei, bir kurulu, gelime ve genileme dnemi olan XV. yzyla be padiah ve bir fetret dnemi damgasn vurmutur. Esasen, ilk kurucular sanld gibi birer airet reisi olmann tesinde Seluklu geleneine bal yneticiler olan Osmanllarn XIV. yzylda balattklar Anadolu'da Trk birliini salama ve Balkanlarda genileme abalar XV. yzylda da srm; 1396daki Nibolu zaferinin bu ynde nemli etkileri olmu ve bylece, XV. yzyl balarnda Tuna'dan Frat'a uzanan merkez bir imparatorluk olumu; geriye bunun doal merkezi olmas gereken stanbulun alnmas ii kalmt. Gerekte, stanbul'un stratejik bir konumunda olup; te yandan, ehzadeleri koruyup kkrtmak suretiyle taht kavgalarna neden olmas ve Osmanl'ya kar dzenlenen Hal seferlerini tevik etmesi sebebiyle Bizans nemli bir sorun oluturduundan, oraya Karadeniz'den gelecek yardm engellemek amacyla boazn Anadolu yakasna Gzelcehisar' yaptran Yldrm Bayezid (1389-1402) stanbul'u drt kez kuatmsa da, Timur tehlikesi drdnc kuatmay kaldrmasna neden olmu; yzyln bandaki Ankara sava ise, Osmanl devletini 1402den 1413e kadar srecek olan bir bunalm ve Fetret devrine sokmu, Anadolu Trk birlii yeniden bozulmu, Karesi ve Eretna hari teki beylikler yeniden kurulmu, Balkanlarda Osmanl ilerleyii bir sre durmutu. Kendisine rakip olabilecek byk bir Osmanl Devleti'nin olumasn engellemek amacyla Ankara sava galibiyetini mteakip Anadolu beylerinin topraklarn geri vererek Anadolu Trk birliini paralayan Timurun ekilmesinden sonra Bayezid'in oullar arasnda balayan ve 11 yl sren taht kavgasndan baaryla karak devleti paralanmak ve yklmaktan kurtard iin ikinci kurucu saylan elebi Mehmed (1413-1421), Eflak' Osmanllara yeniden balad gibi, Anadolu Trk birliini yeniden salamaya da alm; eyh Bedreddin ve Mustafa elebi isyanlarn bastrmay baarm; yerine geen II. Murad (1421-1451) nce Bizans tarafndan serbest braklan amcas Dzmece Mustafa isyann bastrm, sonra onu serbest brakarak destekleyen Bizans' kuatmsa da bu defa da Bizans ve Karamanoullarnn kkrtmas sonucu ayaklanan kardei ehzade Mustafa ile uramak zorunda kalm; Hal ittifak karsndaki baarszla Karamanoullar sorununa eklenince, 1444de EdirneSegedin Antlamasn imzalam ve ardndan yerini daha sonra Fatih unvan ile anlacak olan 12 yandaki olu II. Mehmed'e brakm, ancak onun kk yata tahta gemesini frsat bilen Hallarn antlamay bozmalar zerine tekrar tahta geerek ayn yl Hal ordusunu Varna'da yendii gibi, Macarlarn nclnde hazrlanan Hal ordusunu da II. Kosova savanda (1448) ar bir yenilgiye urat28

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

m; bylece stanbul'un fethi kolaylamtr. Esasen, stanbul kuatmas esnasnda Bizans, Avrupa'dan bekledii yardm bulamam; denizden gelebilecek yardm nlemek amacyla Anadolu Hisar'nn karsna Rumeli Hisarn yaptran II. Mehmed (1451-1481), Balkanlardan gelebilecek muhtemel Hal yardmn nlemek iin de snr boylarna aknc birlikleri gndermi ve nihayet surlara kar byk toplar dktrm, gemileri karadan yrterek Hali'e sokmay baarm; Bizans ordusu ve donanmasnn zayfl fethi daha da kolaylatrmtr. Bylece, 29 Mays 1453 ylnda gereklemi olan stanbul'un fethi olay, Trk, slam ve dnya tarihi bakmndan nemli sonulara yol am; Bizans imparatorluu tarihe karm, Ortaa kapanp Yenia balam, stanbul'dan kaan Bizansl bilim adamlar Avrupa'da Rnesans ve reform hareketlerinin balamasnda etkili olmu, feodalite sistemi zlmeye balam; Osmanl Devleti ykselme dnemine girmi, bakent Edirne'den stanbul'a tanm, Osmanl toprak btnl salanm, Anadolu-Rumeli geii kolaylam, Karadeniz-Akdeniz deniz ticaret yolunun denetimi Osmanl'lara gemi, Venedik ve Ceneviz ticareti bundan olumsuz etkilenmi ve nihayet Osmanllar hakl bir hret ve itibar kazanmtr. te yandan Fatih, Karadeniz, Ege ve Akdeniz ticaretine egemen olmak, Anadolu'da faaliyet gsteren devletleri etkisiz klarak Anadolu Trk birliini salamak, Bizans'n yeniden dirilmesini nlemek gibi amalarla Balkanlar, Anadolu ve hatt denizlerde bir dizi fetih hareketini de gerekletirmitir. Yzyln son padiah olan II. Bayezid (1482-1512) dnemine Cem Sultan olay, Osmanl-Venedik, Osmanl-ran, Osmanl-Memlk ilikileri, ah Kulu isyan ve Anadolu'da Trk birliini salama abalar damgasn vurmu; Cem Sultan olayna karmas sebebiyle 1485 ylnda Karamanoullar Beyliine son verilerek Timur tarafndan diriltilen feodal ve aristokrat beyliklerin tasfiyesi ii tamamlanp merkeziyeti devlet ve toplum yaps glendirilmi; Cem Sultan'n Hristiyan Avrupa'nn elinde kalmas oraya kar nemli bir sefer gelitirilmesini nlemi; ancak Osmanllar ilk olarak bat Akdeniz ve ak denizlerde faaliyette bulunacak bir donanmaya sahip olacak gce erimi; ran'da iktidar ele geiren Safevler, Dou Anadolu'ya gz dikerek, gnderdikleri dervilerle ii mezhebini Anadolu'da yaymaya alm; btn bunlar XVI. yzylda yeni gelimelere yol amtr. 6. Dnemin Osmanl Toplumda Sosyo-Kltrel Yap Yukardaki aklamalar nda imdi XV. yzyln Osmanl toplumunda sosyal ve kltrel yap meselesini ele almak gerekirse, bilindii gibi, sadece bu almaya konu tekil eden yzyln Osmanl toplum kuruluunun deil fakat en genel erevede Osmanl devlet ve toplum sisteminin ne olduu yahut nereye oturtulmas gerektii meselesi teden beri muhtelif tartmalara konu tekil etmi bulunmakta; bu erevede onu feodalite yani derebeylik rejimi kategorisinde deerlendirenler bulunduu gibi teokratik bir yapda gren yahut onun bu ikisinin bir tr karm olduunu ne srenler bulunmakta; bununla birlikte, konuya bu tr yaklam ve deerlendirmeler, temelde Batda modern kapitalist toplum modeli ncesinde var olan bir toplumsal dzenin, aralarnda hibir farkllk gzetmeksizin 29

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

dnyann baka yerleri ve bu arada Osmanlda da aynen var olduu yanlgs ve acele genellemesine dayandndan, iddetli tenkit ve itirazlarla karlam bulunmakta;19 bu bakmdan, Osmanl toplum yaps ve sistemini kendi kaynaklar, artlar ve kendine has zellikleri erevesinde deerlendirmenin daha uygun olaca ve esasen tm geleneksel zellikleri, istikrar ve hatt belli bir dnemden itibaren duraanlna ramen Osmanl toplum yaps ve sisteminin kendi ierisinde belli deiiklik ve istihalelere maruz bulunduuna da nemle iaret etmek gerekmektedir. Anlalan, bu balamda XV. yzyl, Osmanl toplum yapsnn belli bir geleneksel ve klsik ekle brnmeye balamas bakmndan ayr bir nem tamaktadr. XIII. ve XIV. yzyllarn siyas, sosyal ve demografik artlarnda kendini gazaya adam ancak kk ve hatt grne gre nemsiz bir Uc Beyliinden eski Bizans topraklarn adm adm katarak gittike byk bir devlete ve hatt imparatorlua doru seyreden Osmanlnn hkmdarlar ilk kurulu dnemlerinde Bey ve hatt Hristiyanlara kar yaptklar savalarda Gazi unvan ile anldklar gibi, her ne kadar Anadolu asndan bakldnda XV. yzyl orada muhtelif siyasal nitelerin yer ald paral bir manzara arz etmekle hal Beylikler dnemi diye adlandrlmaktaysa da, Osmanlnn askeri ve siyas gc ve otoritesinin giderek kendini daha ok kabul ettirdii ve bu durumun stanbul'un fethinden itibaren daha belirgin bir hal ald grlmekte; byle olunca da, Anadolu'da ve Balkanlarda geni topraklara ve nemli blm Hristiyan bir nfusa sahip olan Osmanl sosyo-politik bnyesini, yzyln ortalarndan itibaren artk gc, otoritesi ve meruiyeti herkese kabul edilen bir devlet, hatt imparatorluk olarak deerlendirmek uygun dmekte; bunun gerek ve kesin kurucusunun da Trk, slam ve Roma evrensel egemenlik geleneklerini kiiliinde birletirdiini ne sren Fatih olduu anlalmakta;20 esasen, stanbul'un fethi ve Fatih'in ynetimi altna Pax Ottomana denilen Osmanl bar yahut millet sisteminin temelleri de atlm bulunmaktadr.21 Orta Asyann hanlk geleneini bir gazi nderin kiiliinde Orta a slam kltrndeki sultanlkla birletiren bu devlet rejimi,22 Max Weber'in terminolojisi ile patrimoniyal hakimiyet yani hanedan egemenliine dayanmakta; ancak, kimin padiah olaca konusunda kesin bir kural bulunmadndan, Osmanl ailesinin btn erkekleri taht zerinde hak sahibi saylmakta, padiah lnce oullarndan hangisinin tahta geecei konusunda devlet ynetimindeki etkili gruplarn yani mera, ulema, vb.lerinin tercihleri nemli rol oymaktayd. Nitekim, bu belirsizlik anlalan Osmanl veraset sistemini zamanla yaplan dzenlemeler erevesinde kendi ierisinde belli bir takm deimelere de maruz brakm; bylece, mesel Osman ve Orhan Beyler zamannda lke hkmdar ailesinin ortak mal addedilirken, I. Murad'tan itibaren sadece sultan ve oullarna ait saylmaya balanm; te yandan, nizam- lem, devletin kudsiyeti ve karde katliyle lkenin birliini salayarak blnmesini nlemek amacyla Fatih en gl olann padiah olmas ilkesini getirmi; daha dorusu mevcut bir gelenek ve rf kanunlatrmtr. Her halkrda, gaza ruhu ile teki beyliklerden destek gren, doudan gelen srekli Trkmen gleriyle nfusu ve askeri gcn artran; Bizans, Balkanlar ve Anado30

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

lu'nun karklk iinde bulunmasndan yararlanan Osmanl devlet adamlarnn yetenekleri ve realizmi sayesinde genileyen; artan ticar ve sosyo-ekonomik potansiyeli sebebiyle gitgide nemli bir cazibe merkezi oluturan; Ankara sava bozgununu mteakip yaanan bir fetret devrine ramen sonuta inisiyatifi teki beyliklere brakmayan ve nihayet dier Trk devletlerinden farkl olarak lkenin hanedan yeleri arasnda blnmedii Osmanl devletinin yap bakmndan en nemli bir zellii, daha balangtan itibaren mahall g odaklarnn olumasna imkn tanmayan olduka merkeziyeti bir devlet, ynetim ve toplum anlay erevesinde kurulmu olmasnda toplanmakta; anlalan XV. yzyl ve zellikle de stanbul'un fethini mteakip yaplan dzenlemeler gz nnde tutulduunda onun bu zellii giderek daha belirgin ve gl bir hal alm bulunmaktadr. Her halkrda, bu merkeziyeti yapnn tam ortasnda padiah yerini almakla, lke iindeki her ey onun babadan kalma mlk olarak deerlendirilmekte; u hale gre, eski Trk devlet geleneinden kaynaklanan kut ve tre anlaynn yan sra eski Sasani ve Mslman Abbasi mparatorluklar gibi bir Ortaa devletinin otokratik ve Doulu yapsn en azndan prensip olarak Osmanlda bulmak mmkn olmaktadr.23 Bylece, Osmanl devlet yapsnda lke, iktidarn Tanr'dan alan ve yalnz onun nnde sorumlu olan patrimonyal, mutlak bir hkmdarn hkm altnda ynetilmekte; ancak fiiliyatta onun bu iktidarn siyasi bir pragmatizm erevesinde kanun, adalet ve ahlk prensiplerine gre icra etmesi gerektiinden, otokrat bir padiah imaj ou zaman pratik olarak gerekle pek uyuuyor da grnmemekte; nalck'a gre bu durum, yazya dklmemi bir anayasal denge rejimini anmsatmaktadr.24 Balangta, grne gre toplumun byk lde Trklerden olutuu Osmanl toplum kuruluu anlalan erken dnemden itibaren ve zellikle de Balkan fetihleriyle birlikte Rum, Ermeni, Yahudi, Bulgar, Srp, Arnavut, Sloven vb. bir ok unsurlarn dahil olduu ok uluslu, ok dinli bir devlet ve hatt stanbul'un fethini mteakip imparatorluk formuna brnmeye balam olup, orada bnyeye dahil bulunan farkl din ve mezheb cemaatler millet nizam denilen bir yapda sistemdeki yerlerini almakla, bylesine kompartmanl bir sosyal yapda btnleme ve hareketlilik nemli bir sorun olarak kendini gstermekte; nitekim, iktidarn yan sra ekonominin de merkeziyeti bir yapda ekillenmi olmas toplumun yatay btnlemesi iin nemli bir engel oluturmu grnmektedir. Bu stunlu ancak merkeziyeti ve patrimoniyal devlet ve toplum yaps ierisinde adet kilit ta konumunda olan padiah Tanrdan ald yetki ile en azndan prensip olarak tm mlkiyet ve iktidar elinde tuttuundan, geri kalanlar sistemin ierisinde kul statsnde yerlerini almakta; her halkrda, gazann dinamik bir unsur olarak kendini gsterdii Osmanl devlet ve toplum kuruluunda merkeziyeti ve patrimoniyal niteliklere gl bir orduya sahip olmakla asker ve brokratik karakteristikler eklenmi bulunmaktadr. Dnemin Osmanl toplumunun kltrel temeli, kiiye dayal ve kiisellemi ilikiler modeli zerine kurulmu olup; buna gre, karizmatik unsurun da aktif bir biimde yerini ald sosyo-kltrel yap padiah-kul, baba-evlat, hocatalebe, pir-mrit gibi kiiye ballk ve patrimoniyal ve karizmatik ilikiler ve buna 31

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

gre oluan patronaj a zerine temellenmi olmaktadr. te yandan, pek fazla farkllamam bir sosyal yapya sahip olan ve millet tekilat bir sosyal snflamaya istinat etmeyen Osmanlda, toplumsal snflar da Bat toplumlarndaki gibi gelimi olmayp, onlara nispetle olduka silik kalmakta; orada temelinde biri asker ve tekisi de reaya olmak zere iki snf bulunmaktadr. Ynetici snf oluturan birincisi, saray memurlar, mlk memurlar ve ilmiye tarafndan tekil olunmakta ve gerekte bu ynetici snf kul-ynetici eklindeki bir statye sahip bulunmaktadr. Reaya'ya gelince onlar, Mslman olsun veya olmasn vergi veren ancak ynetime katlmayan uyruklardr. Osmanl, ynetim, ilim, sava ve tarm olmak zere genelde drt ana meslek tanmakta; sanayi ve ticaret bir lde gayrmslim tebann elinde bulunmakta; mamafih Trk iftlik ve yayla iletmelerinin yan sra Trk ehir esnaf idaresinde zenaat ve ticaret iletmeleri bulunduu gibi, bu yzylda nce Bursa sonra da stanbul'un uluslararas ticarette nemli merkezlere dntkleri anlalmaktadr. Ancak, mesel Bursa gibi bir sanayi ve ticaret merkezinde bile bu zamanda en zenginler asker tabakaya mensup bulunmakta; merkeziyeti sistem ierisinde, yar gebe ve yerleik kyl hayat bata olmak zere kasabalar ve hatt bir lde ikinci dereceden ehirler yani merkeze nispetle ksal tara, byk lde tarma dayal otarik bir sosyo-ekonomik yap etrafnda ekillenmi olup; te yandan ehir, ilk dnemin Mslman topluluklarnn ve genel olarak Dou tipinin tm karakteristiklerinin yan sra zaafiyetlerini de tipik bir biimde yanstmakta; nihayet Osmanl, yapsnda zellikle sosyologlarn sivil toplum dedikleri devletle kiiler arasndaki arac kurululara pek yer vermemektedir.25 te yandan, sistemin bir bakma merkez-tara ikileminde olumu olmas konumuz bakmndan kayda deerdir. Merkez bakenttir ve padiah ve saray erkan orada oturmakta; mamafih, mesel bu dnemde ehzadeler Anadolu'daki sancaklara sancakbeyi olarak gnderilmek suretiyle devlet ynetiminde tecrbe kazanmalar salanmaktayd. Saray, Padiahn hem zel hayatnn getii, hem de devletin ynetildii yerdi. Bilindii zere, Osmanlda ilk saray Bursada yaplm; bakent Edirne olunca burada daha byk bir saray ina edilmi; stanbul'un fethiyle Fatih Beyazt'taki mevcut sarayda oturmu, burann yeterli gelmemesi zerine ayn yerde baka bir saray yaptrlm; eski saray denilen bu sarayn da yeterli olmamas zerine 1472-1478 yllar arasnda Topkap Saray yahut yeni saray ina edilmi olup; sarayda Padiahn zel hayatnn getii i blme enderun denmekte; te yandan, devirme usulyle toplanan ocuklar acemi olanlar ocana gtrlmeden nce, seilenler saraya alnarak, sk bir disiplin altnda yetitirilmekte; iolanlar denilen bu grubun gerek bir dindar, devlet adam, asker ve sekin nitelikli bir kii olarak yetitirmesi amalanmaktayd. yle anlalmaktadr ki, Osmanl devlet tekilatnn temelleri daha Orhan Bey zamannda atlm, buna karlk Fatih dneminde yaplan dzenlemeler erevesinde o daha kesin bir ekil almaya yn tutmu bulunmakta olup; bu devlet tekilatnn esasn orada Sadrazamn yan sra toplumun seyfiye, ilmiye ve kalemiye kollarnn temsil edildii Divan- Hmayun tekil etmekte; Padiah Divan'a bizzat katlmakta; ancak, Fatih bu 32

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

gelenee son verdiinden, toplantlar kafesli bir pencerenin arkasndan takip etme usul balam olmaktadr. Devletin tara tekilatnn temelini ise timar sistemi oluturmakta; baz blgelerin vergi gelirleri hizmet veya maa karl olarak askerlere veya devlet grevlilerine ayrlm bulunmakta; dirlik denilen ve timar, zeamet ve has eklinde e ayrlan bu sistemde topran mlkiyeti devlete, vergisi dirlik sahibine ve kullanm hakk da kylye ait bulunmakta; merkezden toplanmas son derece zor vergiler bylece toplanm olmakta; sistem devleti baz grevlilerine maa vermekten ve asker yetitirmekten kurtarmakta; topraklar bo kalmadndan retim artmakta; te yandan, timarl sipahiler bulunduklar yerlerde gvenlii salamakta; her halkrda, Osmanl ekonomisi ierisinde sanayi, ticaret, hayvanclk ve madencilik de belli bir yer tutmakta ve mesel daha Osman Bey zamannda Bilecik'in fethini mteakip oradaki demir madeninin iletmeye ald bilinmekle birlikte, aslnda ekonominin temelini tarm oluturduundan, bu toplum byk lde Orta an geleneksel ve kendi iine kapal tarm toplumunun zelliklerini tipik bir biimde sunmaktadr. Mamafih, Osmanlda toprak genelde mir, mlk ve vakf arazi olmak zere e ayrlmakta; esaslar XV. yzyln ilk yarsnda beli bir dzene oturan, er' ve rf vergilerin yer ald bir vergi sistemi devletin ileyiini kolaylatrmakta; ancak sistem zaman ierisinde eitli sorunlara da gebe grnmekte; bylece, mesel vakflar yoluyla ehir, kasaba, ky gibi yerleim merkezlerinde cami, medrese, yol, eme vb. bir ok yap yaplmakla, devletin imar konusunda yk byk lde hafifletilmi olmakla birlikte, zamanla nasl yozlamaya yn tuttuu bilinmekte; keza mr toprak rejiminin de zamanla benzeri bir dejenerasyona maruz kald ve devletin nce duraklama sonra da gerilemesinde nemli bir paynn bulunduuna nemle iaret etmek gerekmektedir. Esasen, bir kurulu ve ykselme dnemi olarak karakterize olan XV. yzyln Osmanl toplumunda yatay hareketlilik genelde fethedilen yerlere doru yerleme eklinde kendini gstermekte; nitekim, bu dnemde devlet Balkanlardaki Trk nfusunu artrmak iin bataklk ya da ssz yerlere vakflar kurmak yoluyla buralarn ekonomik hayatn canlandrmak ve insanlarn buraya yerlemesini zendirmek yahut fethedilen yerlere yerleeceklere bir takm vergi kolaylklar salamak gibi yatay hareketlilii tevik edici uygulamalara da ynelmi bulunmakta; te yandan, bir sosyal tabakadan dierine geiler, ykselme ve dmeler eklinde kendini gsteren dikey hareketlilik de dnemin Osmanl toplumunda belli bir lde mevcut olup; bu toplumun kendi artlarnda belli bir toplumsal dinamizmle karakterize olduuna nemle iaret etmek gerekmektedir. Zira, bir kere orada kan bana dayal ve kendi iine kapal bir snfsal yap mevcut olmadndan, mesel reayadan Mslman ve eitim grm birinin yneticiler zmresine yani seyfiye veya ilmiye yahut kalemiye'ye ykselme imkn bulunduu gibi, te yandan, devirme sistemi gayrmslim ocuklarnn Mslmanlatrlmas ve kapkulu sistemi iinde eitimlerini tamamlayarak vezir-i azamlk dahil devletin nemli ynetici kademelerine ykselmelerine imkn vermi olmakta; esasen, XV. yzylda zellikle stanbul'un fethinden sonra bunun tipik rneklerine sklkla rastlanmakta, byle33

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

ce mesel XV. yzyln ikinci yarsnda son Bizans mparatoru Konstantin'in erkek kardeinin olu Mesih Paa'nn II. Beyazt'n sadrazamln yapm olmas kayda deer olmaktadr. Esasen, stanbul'un fethine kadar genelde devletin st dzey yneticileri genelde Trklerin arasndan kt halde, bundan byle vezirlik dahil tm yksek mansplar Hristiyan kkenli devirmelerin eline gemeye balam bulunmaktadr. te yandan, sadece ynetim sistemi deil fakat devletin yeni jeopolitik durumu da lkenin yaps ve yaayn derinden etkilediinden, XV. yzyln balarna nispetle sonlarnda toplum nemli deiimlere uram bir biimde karmza kmakta; bu balamda mesel Dou ve Bat ehir kltr ve geleneklerini meczeden, yeni kurumlar ile donanm ve orada enderunlularn nde bulunduklar stanbul, teki Anadolu ve Rumeli ehirlerinden farkl hayat tarz ile taray etkileyen bir cazibeye erimi grnmektedir.26 Bylece, XV. yzyln sonuna gelindiinde, Osmanl toplumu ierisinde, yerleim bakmndan, stanbul bata olmak zere saylar nceki dneme gre bir hayli artm bulunan Trk ehir topluluklar esas biimlerini kazanm bulunmakta; Trkmen kitleleri geni apta yerleip ky tutmakla dnemin ky topluklar genelde tarma dayal yerleik bir yaanty ifade etmekte; gebe veya yar gebe gruplar nispeten azalm grnmektedir. Her halkrda, XV. yzyl Osmanl toplumunda, iinde bulunduu mahalle veya ky topluluu ile olan etnik, din, hukuk ve kltrel balaryla birlikte temel toplumsal birim ailedir. Kendi kapal hayat ve geleneklerini yaayan cemaatlerden oluan bu toplumda pederah ve geni aile tipi yaygn, poligami nadir, mahall gelenek hukuka baskn, kadn-erkek ayrm gl, bir retim arac olmasa ve snrl saydaki st dzeyden evrelere mahsus bulunsa da klelik ve cariyelik mevcuttur.27 Esasen, Osmanl Mr toprak rejimi ve "ift-hane" sisteminden kaynaklanan, Anadolu'nun paral coraf yaps nedeniyle kk kyl-aile iletmelerine dayal geleneksel sosyo-ekonomik yap, anlalan mteakip dnemlerde de pek byk bir deiiklie uramadan Trkiye Cumhuriyetine intikal etmi ve onun ana ekonomik karakteri ve sosyal yapsnn belirlenmesinde ok etkili olmutur.28 Ynetim bakmdan devlet eyaletlere, onlar da kendi ilerinde alt-idar birimlere ayrlmakta; idar birimlerin ilerlii asker-idar brokras araclyla salanrken, kaza rgtn yaps, ileyii ve bu erevede hukuk sistemlerinin uygulanmas konusu bizi Osmanl toplum yapsnda din, toplum, kltr, gelenek ve deime ilikileri meselesine gtrmektedir. 7. Din, Gelenek ve Deime phesiz, XV. yzyl Osmanl devleti Mslman bir devletti. Nitekim, onun temel direini oluturan padiah meruiyetini eriattan almakta; bylece, bu toplumda slam dini Snnlik ekseninde mevcut dzeni ve icraat merulatrma fonksiyonunu stne alm bulunmaktayd. Anlalan Osmanlda, lkenin adaletle ynetimi ve yabanc saldrlarna kar korunmas devletin iki temel grevi olup; adaletin gerekletirilmesinin Allahn kullar iin koyduu din ve dnya ileri ile ilgili kanunlar addedilen eriat hkmlerine uymakla mmkn olacana inanlmakta; bununla birlikte, gerekte Osmanl hukuku er' ve rf olmak zere iki 34

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

temele dayanmakta; er' hukuk sadece Mslmanlara uygulanmakta; kamu hukuku dnda kalan davalarda Mslman olmayanlar, genelde kendi din kurumlarnda yarglanmaktaydlar. Esasen, tamamen zel artlarda gelien Osmanl devleti, Trk gelenek ve greneklerine gre dzenlenmi kurallarla, prensip olarak er' hukukun esaslarna aykr olmamak kaydyla padiahlarn buyruklarn ieren kanunnamelerden ibaret olan rf hukuka da yer vermi olup; Osmanllar eriat aan bir hukuk nizam gelitirmi bulunmakla daha XV. yzylda Kann- Osmanden sz edilmekte; devrin tarihi ve devlet adam Tursun Bey bunu, toplumun bekas iin sivil otoritenin gereklilii teorisi ile istislh ve istihsn kuralna gre merulatrmaya almakta; anlalan bu gelenein kk tarihin derinliklerine uzanmaktadr.29 Ynetime katlmayan, geimini tarm ve sanayi alannda retim ve ticaretle salayan ve devlete vergi veren reaya eitli din, dil ve rklara mensup topluluklardan olumakla, ayn din ve mezhepten gelen topluluklar bir millet sayldndan, XV. yzyln Osmanl toplumunda Mslmanlardan baka Ortodokslar, Ermeniler ve Yahudilerden oluan temel millet daha bulunmakta; ancak bunlar slam hukukunun esaslarna gre sistemin iinde zmm statsnde yerlerini alm olmakla, eriatn n grd hara ve cizye gibi vergileri vermekle mkellef tutulmakta; ynetime katlmamakta ve askerlik hizmetinden muaf bulunmakta, mal ve mlk edinmekte, devletin mir arazi zerinde halka tand tasarruf haklarndan yararlanmakta ve hatt stanbul'daki vakf emlki zerinden Mslmanlar gibi Hristiyanlar ve Yahudiler de tasarruf hakkna sahip bulunmaktaydlar. te yandan, gayrmslm cemaat kurallar devletin kendi kanunlar imi gibi kabul grmekte ve kadlar evlenme szlemeleri yahut kiliselerdeki seim anlamazlklar gibi meselelerde bu kurallara gre hkm vermekle yetkili bulunmaktaydlar. Anlalan, Balkanlarda Osmanlnn yayl tamamyla muhafazakr bir karakter tam; istimalet politikas gereince n bir fetih ve yerleme yerine eski Rum, Srp ve Arnavut asil snflar ve asker zmreleri yerlerinde braklarak mhim bir ksm Hristiyan timar-erleri olarak Osmanl timar kadrosuna sokulmu; gulm ve timar sistemlerinin slamlamada belli bir etkisi olmu, ancak Osmanl Devleti din konusunda msamahakr davranp hibir zaman sistemli bir slmlatrma politikas da gtmediinden ihtidalar snrl kalm ve mesel XV. yzyl sonunda Balkanlarda birka kuaktr Hristiyan kalan timarlara rastlanm;30 her halkrda, bu yzyl Gagauz, Arnavut ve Bonaklarn rneklerinde grld zere slamlama olaylarna da tank olmutur. Millet nizam, herkesi bir lde kendi kampnda eitime ve yaamaya ittiinden, orada farkl din cemaatler-aras ilikiler snrl, cemaat-d evlilikler nadirdir. Yine de, bu ekli altnda sistemin karlkl kltrel etkileimlere imkn vermi olmas kayda deerdir. te yandan, daha Orhan zamanndan balayarak vezirlerin medrese ulemasndan seildii Osmanlda, zellikle Fatih dneminden itibaren Snnlie belli bir arlk verilerek devlet buna gre tekilatlandrlm olmakla birlikte, her cemaatin rf hukuku mer tannp, bu arada Fatih slm Hukukunun daha ok ferd hukuk meselelerinde dzenlemelere sahip olmas karsnda, devleti ynetmek zere yeni kanunlar koymu ve onun Kanunnme'si 35

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

Osmanllarda bilinen yazl ilk "sivil kanun" rneini oluturmu; esasen, daha Orhan Bey zamannda bir takm laik hukuk dzenlemelerine balanm; stanbul alndktan sonra Galata Cenevizlilerine verilen Ahidnme ile gayrmslim tebaann temel hak ve hrriyetlerinin korunmasna zen gsterilmi; bana Gennadius getirilerek Patrikhaneye geni yetkiler ve bamszlk vermek suretiyle adet yar-laik uygulamalara giriilmi; Ortodoks Kilisesine bahedilen yetkiler sonradan Ermeni ve Sryan Kiliseleri ile Yahudilere de tannm; spanyada zulme urayan Sefarad Yahudileri Osmanlya snm; yzyln sonunda Selnik dnyann en byk Yahudi ehri haline gelmi; dorusu Avrupay fanatizmin kasp kavurduu bir dnemde Osmanlda din ve vatandalk haklar konularnda, bu dnemi inceleyen bir Trk sosyal tarihisinin deyii ile, esasn inan zgrl ve hogrnn oluturduu modern laiklie byk lde yaklalmtr.31 Her halkrda, XV. yzyln Osmanl Devletinde er'i ve rf btn meseleler er' mahkemelerde kadlar tarafndan zmlenmekte; bu kararlardan memnun olmayanlar st mahkeme olarak Divan- Hmayna bavurabilmekte; esasen kadlar, merkezden gelen emirleri halka iletmek, halkn ikayetlerini merkeze bildirmek, her trl davaya bakarak karar vermek, nikah szlemesi, irket veya vakf kurulmas gibi szlemeleri yaparak noterlik hizmetlerinde bulunmak ve avarz denilen olaanst durumlardaki vergileri toplayp merkeze gndermek gibi idar, hukuk ve asker grev ve yetkileri stlenmi bulunmaktaydlar. Divan Hmayun yesi ve er' hkmler veren en yksek grevliler olarak kadaskerlerin says Fatih'ten itibaren Anadolu ve Rumeli olmak zere ikiye karlarak Rumeli'deki kadlar Rumeli ve Anadolu'dakiler de Anadolu kadaskerine balanm ve sistemin merkeziyeti ve brokratik zellii glendirilmitir. II. Murad dneminde (1425) Molla Fenar'nin eyhlislamla ykseltilmesi ile yeni bir makam ihdas edilmi; stanbul'un fethinden sonra eyhlislamlk makamna stanbul Mfts oturduundan ona mfti'l-en'am da denmi; XV. yzyl sekiz eyhlislama tank olmutur. Geri, aslnda daha nceki dnemlerde de bu unvanla anlanlara rastlanmaktadr; ancak, onlarn stats ve konumu bundan farkldr. Burada artk eyhlislam devletin en yksek fetva makam itibariyle yerini almakta; ancak, bu dnemde protokolde kadasker eyhlislamdan nce gelmekte; esasen, eyhlislm henz Divan- Hmayn yesi de saylmamakta; yine de ilm kiilii ve fetva verme yetkisi dolaysyla ona byk sayg gsterilmekte; bayramlama srasnda Padiah sadece onun karsnda ayaa kalkmakta; gazaya kar ihanet, din dmanlaryla ibirlii, vb. gerekelerle Mslman da olsa bir lkeye sava amak gibi nemli devlet ileri hatt padiahlarn grevden alnmas iin onun fetvas gerekmekte; bu makama ykselebilmek iin ilmiye snfndan olmak ve belli dereceleri gemek gerekmekteydi. dam cezasna arptrlamayan, tutuklanamayan ve hapsedilemeyen eyhlislam, bylece medreselerde iyi eitim grm ve devletin adalet, eitim ve yarg grevlerini stlenmi bulunan ilmiye zmresi ierisinde fetva verme yetkisine sahip mftlerin en st rtbelisi konumunda bulunmakla, sistem bu hiyerarik grnm altnda artk adet yar-teokratik bir ekil almaya yn tutmu grnmekte; te yandan Osmanllar, I. Bayezid dneminden itibaren Peygamber slalesinden gelenler 36

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

iin Nakibl-Erf messesini ihdas etmekle orada seyyidlik ve eriflik eref ve imtiyaz vesilesi olmu bulunmakta; her halkrda ilmiye; mderrisler, mneccimler, hekimler, tarikat eyhleri, imam ve mezzinleri de kapsamaktadr. Osmanllar, daha Orhan Gazi zamannda znik'te medrese am ve bana Sadreddin Konevnin rencisi Davud- Kayser'yi getirmi; bunu Bursa ve Edirnedekiler izlemi; orada kelm, tasavvuf ve fkh alanlarnda stadlar yetimi; II. Murad zamanndaki saysal art belli bir tekilatlanmay, derece ve snflarna gre tertibi beraberinde getirmi; hogrl ve kltrl bir padiah olan Fatih dneminde stanbulda kurulan Sahm- seman medreseleriyle birlikte Osmanllar slm dnyasnn en yksek seviyede eitim veren kurumlarna sahip olmu; te yandan, Osmanl vezirleri ve paalar da stanbulda cami ve medrese yaptrm, sonra vilayetlere de medreseler yaptrlm ve onlar giderek daha ayrntl bir tertip ve tasnife tabi tutulmu; ayrca vakflarla desteklenmitir.32 phesiz, slm dnyasnn baka yerlerinde; Msr, Suriye, Irak ve randaki medreselerle irtibat da kesilmemi; XV yzyl Hzr Bey (lm.1559), Sinan Paa (lm.1486), Hocazde (lm.1488), Molla Hsrev (lm.1489) gibi medrese kkenli ulemaya tank olmutur. te yandan medreseler, sadece yksek retim kurumlarndan ibaret olmayp, daha alt dzeyde eitim verenleri de mevcuttu; ancak, onlar ounlukla taradaydlar. Bu anlamda Seluklu ve Beylikler dnemlerinde Anadoluda medreseler araclyla kltr ve ilim Konyann yan sra Malatya, Kayseri, Sivas gibi bir ok merkezde gelimiken, Osmanllar bu alanda da merkeziyeti olmu ve giderek daha ok stanbula arlk vermilerdir. Gazal izgindeki Snn slam dncesinin ulema arasnda giderek egemen grnd bu dnemde medreselerde retim Arapa ve din bir mahiyet arz etmekte, akl ilimlere de belli bir yer verilmekte; tekkelerse kendi tarzlarnda eitim veren kurumlar olarak karmza kmaktadrlar. Ancak, devlet ynetiminde pay sahibi olanlar medreseden yetien ilmiye mensuplar yani ulema-i rsm olmu; balangta tarikatlarn; Ahilik ve Bektaliin takn din heyecan ile kurulan Osmanl devleti, Fatih dneminden itibaren Snnlie daha ok yneldiinden onu takiben devletin merkeziyeti, din-Snn ve ie dnk karakteri giderek artm; Fatihin saray duvarlarna yaptrd Bellininin freskleri II. Bayezid dneminde sklerek arda satlm; ilmiyenin bir i ekimesi sonucunda da olsa eletirici ve serbest dnceli Molla Ltf zndklk ve ilhad sulamas ile 1494te idam edilmitir. te yandan, mmet tipinde az farkllam bir toplumun tm zelliklerini kendinde toplam bulunan Osmanl toplum yapsnda, zellikle kii ve ailesi ile meruiyetini dorudan doruya Allah'tan ald kabul edilen Padiah ve merkeziyeti devlet arasnda kiiyi koruyacak ara gruplar ve tekilatlar veya sosyologlarn ikincil yaplar adn verdikleri sivil toplum kurulular olumaynca, onlarn fonksiyonlarn grmek zere ancak kaynan dinden almakla birlikte ilk klarnda tepkisel zellikler tayan Sflik ideolojisine dayal Tekke ve tarikatlar, sistemin tamamlayc bir paras olarak ortaya km ve bir lde bu fonksiyonlar stlenmilerdir. Bununla birlikte, genelde slm mmeti ierisinde ve zel olarak Osmanl toplumunda tarikatlar, yalnzca az farkllam bir toplumsal yapda 37

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

fonksiyonalist sosyologlarn deyii ile ara form veya tampon mekanizma ilevini stlenmi deillerdir. Esasen onlarn Anadolu'ya asl yerlemeye ve onun barnda tekilatlarn bir a gibi rmeye baladklar ilk dnem, Mool istilsnn yaratt toplumsal karklk ve bunalm devresi olmu; Beylikler dnemi ve Osmanlnn ilk zamanlarnda onlar zellikle Kolonizatr Trk Dervileri olarak fetih, iskn ve imarda nemli fonksiyonlar stlenmi olup; hatt bu ekil altnda Osmanlnn kuruluunda ok etkin olduklar da bilinmekte; her halkrda, toplumsal dayanma ve btnlemeyi salayc, toplumu pekitirip seyyaliyeti artrc fonksiyonlarnn yan sra, yerine gre tepki ve diren salayc yahut terbiyev ilevlerinin de bulunduunu belirtmek gerekmektedir. Esasen Sflik, slm'n tm formlarna nfuz etmek suretiyle bir ekilde onlarla badamay salad gibi, Anadolu'nun din tarihinde de o, gerek Snnlik ve gerekse de heterodoks eilimlerle imtiza edebilmi ve ok fonksiyonel olmu; bylece, mesel eski Trk inanlar iin nemli bir snak oluturmu ve onlar orada slm boyalara da brnmek suretiyle bir ekilde varlklarn srdrmeyi baarmlardr.33 Keza tarikatlar, Ahilik tekilat sayesinde esnaf teekkllerinin devletle btnlemesini ve devletin onlar kontrol altnda tutmasn salam; birer eitim merkezi olarak onlar, Medresenin ve ulemannkinden farkl bir dnya gr ve hayat anlayn ballarna vermek suretiyle topluma bir eitlilik ve dinamizm getirmi; bu arada basit halk tabakasndan kimselerin meraya ve kap kullarna direnmesine imkn vermekten de geri durmamlardr. Nitekim, XV. yzyl, I. Bayezid dneminden itibaren Snn slam ve klasik slam kltrnn, devletin merkezleme politikas balamnda giderek glenmesine imkn verdiinden, Ankara sava hezimetini izleyen siyas fetret ve itima bozukluk dnemi bunun tepkisel sonularn beraberinde getirmekte gecikmemi, bylece Babaler kyamnn bir uzants ve benzeri tekerrr etmi; bir kez daha, aktif bir biimde siyas bir hviyet gsteren bir din hareketin banda bulunan Simavna kads olu eyh Bedreddin, Osmanl lkesinde yaayan insanlar arasnda din farkn ortadan kaldrarak, haram saylan eyleri hell klacan, saz ve araba izin vereceini, insanlarn arasnda her eyin mterek olmas gerektiini ne srmtr. Bununla birlikte, dzenli medrese renimini Msrda tamamlam ve Musa elebinin iki yldan fazla bir sre kadaskerliini yapm bulunan Bedreddin, aslnda tekke kelerinde post stnde yetimi bir eyh de olmamtr. Menakb'nda gsterildii ekliyle, Seluklu Sultan Alaeddinin torunlarndan olduu iddias da anlalan siyas amaca yneliktir. Simavnada babasnn kadlk grevinde bulunduu, bu lakapla anlmasndan anlalmakta; eyhlii, evresinde toplad kiiler nezdinde manev bir nfuz amacyla kullanm grnmektedir. Her halkrda, onun fikirleri Snn anlaytan olduka ayrlmaktadr. Hareket, artan merkeziyeti ve Snn eilime evrenin bir tepkisi nitelii tamakta olup; esasen, Osmanl toplumsal yapsnda zellikle XV. yzylda balayan ve XVI. yzylda younlaan evrenin merkeze muhalefet hareketleri anlalan genelde din bir sylemle ortaya km grnmektedir.34 38

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

Bu bakmdan, Osmanl dnemindeki tarikatlar, biri vakflarn gelirleriyle desteklenen tekkeleri, iyi tanmlanm rgtleri ve belli ayin ve trenleri ile kentlerde yerleip yelerini st sosyal evrelerden toplayan ve tekisi de Melm bir izgide belli bir gizlilik ilkesine gre olumu ve siyas iktidara kar evrelerin benimsedii teekkller eklindeki iki kategoride tasnif etmek mmkn grnmektedir.35 Her halkrda, XV. yzylda Osmanl lkesinde egemen olan geni hogrden yararlanan Bektalik, Mevlevlik, Rufalik, Kadirlik, Halvetlik, Bayramlik, Nakbendlik, vb. tarikatlar, Anadoluda nemli lde yaylm ve tekilatlanm; kollara ve dallara ayrlp oalm; pek ou stanbulu merkez edinmi; ancak, tekkelerini ve temsilcilerini Anadolunun teki byk ehir merkezlerine ve hatt kasabalarna da yaym ve zaman zaman padiahlar zerinde ok etkili olmulardr. Mesel, ran kkenli Halvetlik nce Ahi Yusuf Halvet (lm.1408) ile Anadoluda, sonra da Rumelide yayld ve bir ok kollara ayrld. Ankarada Hac Bayram Velye (lm.1434) nispet edilen ve Melam zellii bulunan Bayramlik, aslnda Halvetlikle Nakibendliin birlemesinden meydana gelmi olup; Safevlikle de ilikisi mevcuttu. 1402 sonras kargaa ve tepki dneminin bir din-mistik-sosyal rn olan bu tarikata intisap edenler zamannda o kadar oalmt ki, bu durum ve zellikle de Erdebil sfleri ile olan ilikileri hkmet merkezini rahatsz etmi ve Hac Bayram, boynuna, ellerine ve ayaklarna zincirler vurularak Edirneye II. Muradn huzuruna gtrlm; Padiah, Hac Bayram- Velden etkilenmi ve kendisi salverildii gibi tarikatna intisap edenlerden de vergi alnmamas buyurulmu; ancak, tarikatn ok yaygnlamas ve vergi vermemek amacyla herkesin Bayramye tarikatndan olduunu sylemeye balamas yeni glkler yaratnca bu uygulamadan vazgeilmiti. Hac Bayrama intisap edenlerin bir zellii de kendi rettikleri ile geinmeleri ve ihtiya fazlasn yoksul mritlerine vermeleriydi. Hac Bayramn rencisi Akemseddin, Fatih Sultan Mehmed ile birlikte stanbulun fethinde bulunmu ve ona hocalk etmiti. Her halkrda, Bayramliin bir halk tarikat olmasna karlk, Mevlevlik XV. yzyldan itibaren ehirlerde st dzey yneticiler ve sekinler arasnda tutunmu; II. Murad, Edirnede byk bir Mevlev tekkesi kurmutur.36 Daha XIV. yzyldan itibaren yenieriliin resm tarikat olan Bektalik, bylece byk bir nfuz elde etmi; bu arada, esas akdeleri kendisinden pek farkl olmayan muhtelif Batn zmreleri de iine alm; bu ekilde Babaler, Kalenderler, Haydarler, Abdallar ve Hurufler sonradan Bektalik ierisinde temessl edilmilerdir. Balangta, eski Trk inanlarndan Budist ve Maniheist tesirlere kadar bir ok ve eitli unsurlar bnyesine dahil etmek suretiyle senkretik bir hviyet tayan Bektalik, XV. yzyln ortalarndan itibaren i tesirleri almaya balam; bunlara, ayn tarihlerde Osmanllarca dlanan Huruf etkiler ve hatt slm bir renge brndrlen mahall inan ve geleneklerin etkileri eklenmi; bylece tarikat adet bir inan halitas hviyetine brnm; Mevlevliin byk lde mnevver zmreler ve yksek idar muhitlerde tutunmasna karlk o, ilkin yar gebe bir evrede doarak krsaldan kasaba ve ehirlere intikal etmi; Anadolunun dnda Balkan'lara ve Msr'a uzanmtr.37 te yandan, XIV. yzyln 39

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

sonlarna doru Esterbad, Irak, Azerbaycan ve Anadolu sahalarna yaylan Huruflik, XV. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluu sahasnda byk bir nfuz elde etmi, hatt Fatih dneminde saraya bile girebilmi; ancak, Mahmud Paa ve Fahreddin Acemnin etkisi ile takip ve tenkil edilince Bektalie nfuz etmeyi baarmtr. Sultan II. Bayezidin maruz kald suikastten sonra bu heterodoks zmreler aleyhinde ok iddetli takibata geilmiti.38 Bununla birlikte, mesel byk Huruf air Nesim, bu yzylda Osmanl ve Azer sahasndaki heterodoks zmreler zerinde olduka etkili olmu, Anadoluda yetien Huruf airlerinin hemen hepsi onu taklit etmitir.39 XV. yzyln Trk din hayat ve tarihi bakmndan belki de zerinde en ok durmay gerektirenlerden birisi de Sleyman elebi (lm. 1422) ve onun mehur Vesiletn Nectdr. Bursada yaayan ve hatt oradaki Ulu Camiin imam olduu bildirilen Sleyman elebi, XV. yzyldan gnmze, sadece Hz. Peygamberin doum gnn kutlamak amacyla dzenlenen Mevlid Kandili vesilesiyle deil, bir ocuu olmak, nemli bir baar elde etmek, evlenmek, hacca gitmek gibi ok eitli durumlarda Anadolu Trk din hayatnda trenle okunmas det haline gelen Mevlidini, rivayete gre, o srada ranl bir vaizin, Kurandaki bir yeti yorumlarken, Hz. Muhammedin teki peygamberlerden stn olmadn beyan etmesi zerine yazmtr. te yandan, XIV. yzylda bilimsel ve kltrel alanlarda kendini gsteren yaratc hamle XV. yzylda da devam etmi;40 Fatih, Ulu Bey'in rencisi Ali Kuu'yu stanbul'a getirterek matematik ve astronomiye dair eserler yazmas ve renci yetitirmesini salam; Bayramye tarikatndan Yazczde kardelerin 1449 tarihinde kaleme aldklar Muhammediye ve Envar'lAkn gnmze kadar uzanan bir hrete erimi; Kastamonuda ok sade bir Trke ile Cevahir el-Esdf adl Kuran tercmesi yaplm; bu arada cami, medrese, imaret, zaviye gibi imar faaliyetleri artm; bu dnemde Anadolu ehirleri de artk bir Trk ve slm karakterine tam anlamyla brnm ve Hristiyanlar ehirlerde ayr mahallelerde oturarak aznlk durumuna dmlerdir.41 Bununla birlikte, Anadoluda balangtan itibaren ehirler, medreselisi ve tekkelisiyle Snnlik-Hanefliin merkezleri olduklar halde kyler ve gebe Trkmen muhitleri daha samimi, ancak taknla daha msait atmosferleri ile dikkati ekmekte; nitekim derviler, XIV. yzyln balarndan itibaren kk kylerin ve airetlerin arasna girerek onlara Batn fikirlere dayal heterodoks bir Mslmanl telkin etmekte; Ahi Evrann halifesi ve Krehirdeki tekkenin eyhi air Glehr, bu ky eyhlerinin iddetle aleyhinde bulunmakta; ancak, bu kyl ve gebe Trkmenlerin, din konusundaki itenliklerinin yan sra safl ve dolaysyla da istismara msait olular dikkate deer olmakta; nitekim XV. yzyln ilk yarsnda, Mekkeden gelen bir kervana katlan bir Fransz, Germiyanoullar blgesinde, Ktahyadan Bursaya geerken, kendisini de Mslman hac zanneden saf kyllerin yolda elini ve elbiselerini ptn haber vermektedir.42 XV. yzyln sonlarna doru devlet, merkeziyeti ynetim anlayna uygun olarak eyhleri, velileri ve tekkeleri kendine daha baml hale getirerek kontrol altnda tutmaya ynelik tedbirler alm; bu amala, btn vakflarn denetimi ve 40

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

bu kurumlardaki cihet (grev) lerin eyhlere devlet tarafndan tevcihi yoluna gidilmi;43 bununla birlikte, Fatih dneminden itibaren, Medrese'nin mensuplar ile Tekke camias ya da zhir ehli ile btn ehli yahut ehl-i kl ile ehl-i hl arasnda bir kopmann grlmeye balayarak devletin, Medresenin din anlayna gre, daha gl bir biimde ekillenme eilimine yneldii gzlenmitir. Aslnda, Halvetlik, Celvetlik, Ereflik, Bayramlik, fetihlerde ok nemli roller oynamlarsa da Fatih, stanbulun fethinden sonra onlarn nfuzundan kurtulmaya alm; Akemseddin, Akbyk, Molla Zeyrek, Molla Gran ve eyh Vefy srgne gndermi; II. Bayezid dneminden itibaren Anadolu'da i propagandada bir art grlmtr. Aslnda, XV. yzyln balarnda, rann byk blm ile Dou Anadolunun baz ksmlar Karakoyunlular'n ynetimi altnda olup, yzyln son eyreinde hakimiyet Akkoyunlular'n eline gemi, bu Trkmen devletlerinin Snn eilimleri din siyasetlerine de yansmtr. Esasen, o dnemde ran'n byk ounluu Snn olduundan iler dank kk cemaatler halinde yaamakta ve siyas rolleri sz konusu olmamaktadr. Nitekim eyh Cneyd, Safev tarikatnn bana getiinde, onun faaliyetlerinden rahatsz olan Karakoyunlular kendisini lkeden kovunca o, ileri gelen mritleri ve dervileriyle birlikte Anadoluya gelmi, orada kyller ve gebeler arasnda i veya ilie mtemayil ok msait bir ortamla karlam; hatt aslnda Snn-afi olan bu slalenin ve eyh Cneydin bu ortam karsnda Anadoluda kesin biimde ilikte karar kldn ne srenler de olmutur. Esasen, bir seyyid olarak XV. yzyl ortalarnda Anadoluda dolaarak geni bir mrit topluluunu arkasna alan eyh, bu amala nce Sivasa giderek Osmanllara snmak, onlardan olumsuz cevap alnca Karamanoullar'na yanamak istemi, orada da tutunamaynca Dulkadiroullar'na gitmi ve Memlkler'in olumsuz tavr karsnda oradan da ayrlarak Trabzon blgesine ynelmi ve buradaki Rum devletini ykarak oraya yuvalanmaya teebbs etmi, bunda da baarl olamaynca, bu esnada randa hakimiyeti ele geiren Akkoyunlular'a snarak, Uzun Hasann kz kardei ile evlenmi ve bylece lkesinde faaliyetlerini serbeste srdrmek imknna kavumu olup; 1460 ylndan itibaren onun yerine geen olu eyh Haydar'n i bir devlet kurmak iin faaliyetlerini artrd, 12 dilimli kzl ta giyip sark sardndan mritlerine Kzlba dendii ve Anadolu'da geni bir mrit tayfasna sahip bulunduu anlalmakta; btn bunlar XVI. yzyln balarnda Osmanl-ran atmasnn dintoplumsal ve siyas zemininin anlalmas bakmndan nemli gelimeler olarak kayda deer grnmektedir.44 te yandan, XV. yzylda faizin ok yaygn olduu anlalmakta; bu amala, faize verilen parann dnda, bor senedine, faiz tutarna eit deerde ve gya satlan bir uhann bedeli imi gibi gsterilen bir tutarn eklenmesi rneine benzer bir ok muamele-i eriyyelere bavurulmu olduu grlmekte;45 faizle iletilen para vakflar yaygn bulunmakta; grne gre belli bir merkeziyeti sosyal dzen ve adalet sisteminin kurulduu Osmanl toplumda hakszlklar, yolsuzluklar ve ikayetler de eksik olmadndan sultanlar yolsuzluu nlemek amacyla zaman zaman "adletnme"ler karmak durumunda kalm olup;46 btn bunlar bu d41

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

nemde var olan belli bir toplumsal anomi ve ekonomik daralmann gstergesi olduu gibi, konumuz bakmndan bu toplumda gelenek ve deiimin ift ynl antinomisi balamnda dinin ok ynl ve ok fonksiyonlu olduunu anlamamza da imkn tanmaktadr. 8. Deerlendirme ve Sonu Yukardaki tespitler, XV. yzyln, Osmanl toplumunda geleneksel ve klsik sosyo-kltrel yapnn ana erevesinin ekillenmesi ve orada dinin yeri ve ilevlerinin anlalmas bakmndan ne kadar nemli olduunu bize gstermektedir. Bir kurulu, ykselme ve intikal dneminde Trk, slam, mahall ve hatt bir lde yabanc kaynaklardan gelen unsurlarn kaynat asker, merkeziyeti ve brokratik zellikleri ar basan Osmanl sosyo-kltrel sistemi tm geleneki ve hatt statik eilimlerine ramen tamamen kapal ve duraan da olmayp; tersine belli bir lde dinamiktir ve mesel ann gelien asker teknolojisine baar ile uyum salayabilmektedir. Her halkrda, Orta adan Yeni aa gei dneminde geleneksel bir asker imparatorluk ve mmet tipi stat toplumu zellii altndaki Osmanl toplum yaps daha bu yzylda ok uluslu ve ok dinli ekle brnm olup; orada Mslmanlk ynetime ve devlete bir lde hakim grnmekle eriat n planda yerini alm bulunmaktadr. Bylece, dinde slam'n stnln tanyp tekilere de hayat ve temsil hakk veren Osmanlnn din nitelikli millet sistemi ierisinde gayrmslimler zmm statsndedirler. Osmanllar, nizamn Allah tarafndan konduu dncesinde olup; bunu kanun-u kadim telkkisi zerine bina ve devletlerini ebed mddet telkki etmekte; gaza ruhuyla meb bu toplumda mmetin hlefa-i raidnden sonra en byk gazileri sfatyla sultanlar en faziletlileri,47 halk da Allah adna padiahn kullar addedilmekteydi. Klasik Snn ulemann izinden giderek Osmanl, din devlet diyor ve bylece bir ekilde din ile devleti birletirmeye; ulema, eriat aracl ile toplum hayatnn tamamn denetim altnda tutmaya ve srasnda her eit kltr deimesine bir ekilde tepkiye; kimlik ve stat ayrm esasna dayal toplum din deer sistemini giyim-kuamdan mezar tana kadar sosyo-kltrel hayatn grnr tm alanlarnda sembolik bir biimde ifadeye meylediyordu. Ancak, tm btnletirme ve denetim gayretlerine ramen Osmanlda din ve devlet ve hatt slam, kltr ve toplum bize sanld kadar btnlemi grnmyor. Geri orada, ilmiye'nin ba olarak eyhlislm bir dnemden itibaren devletin resm tekilatndaki yerini alyor ve verdii fetvalarla adet giderek tm icraatn eriata uygunluunun tasdik ve kontrol fonksiyonunu stlendii gibi, slm dini adna mmetin tamamnn iyilii emr ve ktlkten sakndrma grev ve ilevi de bulunuyor. Ancak, Osmanlda din, devlet, ynetim, toplum ve kltrle olan bu btnleme eilimlerine ramen, teki Mslman topluluklarda da grdmz zere, hibir zaman onunla tam anlam ile btnlemi olmuyor. Tersine, orada bir yandan iktidarn, dzenin ve gelenein, te yandan mesel sivil hukuk dzenlemeleri ve icraat er' ynden onaylayarak deiimin merulatrcs olarak din, toplumsal dayanma ve btnlemeyi salayc ilevlerinin yan sra, srasnda toplumsal protesto ilevini de grebilmekte; Sflik ve tarikatlarn bu fonksiyonu sklkla stlendikleri bilinmekte; esasen, bu toplumda kltr 42

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

deimeleri de vaki olmakla mesel Bat ile olan sk kltr temaslar sonucu XIV. yzylda Osmanlya sakal kesme detinin gelmesi tepkilere yol am olup; 1402deki Ankara sava felketinin Osmanl beylerinin bu ekildeki bir Frenk taklidine balanmak istenmi olmas kayda deer grnmektedir.48 ok fazla geliip farkllamam mmet yapsnn slm dinine toplum hayatnda tamamlayc fonksiyonlar yklemi olmasnn bir uzantsn, mensuplarnn ou slmiyet'i yenice kabul etmi olup, szl kltre dayal gebelikten yerleiklie ve ehir hayatna gei srecini yaayan Anadolu'daki Mslman Trk toplumunun yaps ve onun din ile olan ilikileri balamnda da bulmak imknmz olmaktadr. Buna gre, Osmanl dneminin ancak ortalarnda kesin ekline oturmu bulunan bu snrlar ok iyi izilmemi toplumsal yapda din, bir Trk sosyolounun gayet gzel bir ekilde belirledii zere, toplumun genel hatlarn tamamlayc, normatif bir biimde talimat ve yn verici, ideolojik ve kltrel anlamlar topluma mal edici, kiinin korunmasn ve ikincil gruplarn yokluunda toplumsal seyyaliyeti salayc49 fonksiyonlar stlenmi grnmektedir. Anlalan, Osmanlda slm, bazlarnn bizi inandrmaya altklarnn aksine monolitik ve btnlemi bir inan ve uygulamalar toplamndan ibaret olmak yerine karmak, hetorojen ve deiim halindeki bir olgudur ve onun din-toplumsal bir olgu ve sre olarak deiik tezahrlerinin, Osmanl toplumunun deiik veheleri ile yakndan ilikisi bulunmaktadr. Balangta yerine gre antinomiyanist eilimleri ar basan sf halk dindarl orada egemen grnrken, XIV. ve XV. yzyllardan itibaren eriata dayal resmi bir yapda ekillenen Snnlik giderek arln hissettirmeye meyletmi; bu durum, Sflik ve heterodoks Bektalik/Alevlii ister istemez bir lde marjinalletirmi ve hatt protest bir ideolojiye doru itmi; yine de ulemann iinden nemli lde Sflie meyledenler olmu ve genel anlamda Sflik bir lde Snnlikle badamay bilmitir. Bylece Osmanlda Snnlik, ulemann bir lde resm ve kitab din anlaynn yan sra zellikle ehirlerde geni kitlelere ynelen sf tarikatlar ile heterodoks ve sihr unsurlar da iinde bulunduran ve daha ok szl kltre dayal ehirli, kasabal ve kylnn geleneksel halk dindarln da kapsamaktadr. te yandan, etnik, kltrel ve din bakmlardan kendini gsteren eitlilik ve mozaik yap, anlalan Osmanlnn sadece tek bir dine yani slmiyet'e dayal bir din devleti olmasna balca engel oluturmu grnyor. yle ki, bu kadar farkl unsurlar bir arada tutma gayreti ierisinde ynetim belli bir esneklie ynelmi, er' hukukun yan sra orada rf hukuk da belli bir gelime gstermitir. Her halkrda, Weber'in, toplumsal yap bakmndan, Orta a boyunca, slm dnyasna, patrimonializmin hakim olup, te yandan orada bamsz ehir rgtlenmeleri, gayretli bir burjuva snf ve formel hukukun, sivil toplumun olumad; geleneki, karizmatik ve patrimoniyal toplumda rasyonel bir bilimsel zihniyetin toplumsal bir nitelik kazanma imkn bulunmad eklindeki tespit ve gr anlalan, dnemin medreselerinde akl ilimlere belli bir nem verilmise de, XV. yzyl Osmanl toplumu iin de byk lde geerli grnmekte; esasen, bu yzyln Osmanlsnda ekillenen Mslman din ve kltrel hayat, yine de belli bir dina43

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

mizm ile karakterize olur ve bir din hogr anlayna kapy ak tutarken, bir baka bakmdan da o giderek kat bir ekilcilik, merasimcilik ve kuralclkla karakterize olan bir gelenekilik ve muhafazakrla ynelmi bulunmakta; nitekim bu durum, orada balangta zaten iten ie mevcut olan bir atma eilimini, Medrese/Tekke ztlamasnda tipik bir biimde ortaya koymakta gecikmemi grnmektedir. Anlalan, Fatih dneminden itibaren gelenekilik ile dinamizm arasnda bir tereddt ve alternatif karsnda bocalamaya balayan bu yap ve sistem giderek bir dinamizm kayb, iine kapanma, gelenekilik ve duraanlk belirtileri ortaya koyamaya ve her trl yenilie bid'at damgasn vurarak, artan bir din ve fikr hogrszle ynelmeye balam olup; takip eden yzylda bu eilimler daha da belirgin bir biimde kendilerini gsterecekler; geri o zamanda yap daha da geliip olgunlaacak; ancak, bu geleneksel yap takip eden dnemde tm slahat gayretlerine ramen dnya apnda meydana gelen deiimlere uyum salamakta zorlanacak ve sonuta Osmanl hasta adam konumuna dmekten kurtulamayacaktr. KAYNAKA Akda, M., Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, C. I ve II, stanbul, 1974. Barkan, . L., Kolonizatr Trk Derviler, Vakflar Dergisi II, stanbul, 1974. Barthold, W. ve F. Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1963. Berkes, N., Trkiye'de adalama, Ankara: Bilgi yaynevi, 1973. Broquire, Bertrandon de la, Le Voyage doutre Mer, Yay.: Ch. Schefer, Paris, 1892. Flal, E. R., Trkiyede Alevlik-Bektalik, Ankara, 1990. Prof. Gilles Veinstein ile sylei, dea Politika, Say: 4. Gibb, H. A. R. ve H. Bowen, Islamic Society and West, London: Oxford University Press, 1950, 1957. Glpnarl, A., 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul, 1969. Gnay, . ve H. Gngr, Balanglarndan Gnmze Trklerin Din Tarihi, stanbul: Rabet yaynevi, 2003. nalck, H., Ky, Kyl ve Uygarlk, Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, stanbul: Eren yaynclk, 1993, s. 1-14. nalck, H., Osmanl Hukukuna Giri. rf-Sultan Hukuk ve Fatih'in Kanunlar", nalck, H., Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilat, Trk Dnyas ElKitab, Ankara: TKAE, 1976, s. 981. nalck, H., Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi, ev. M. zden-F.Unan, Trkiye Gnl, Sa.11, Ankara, 1990, s. 30-41; 44

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

nalck, H., Osmanllarda Raiyyet Rsumu, Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, stanbul: Eren yaynclk, 1993, s. 31. nalck, H., Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna. XV. Asrda Rumeli'de Hristiyan Sipahiler ve Meneleri, Fatih Devri zerine Tedkikler ve Vesikalar, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1987, s. 137-184. nalck, H., Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilat, Trk Dnyas ElKitab, Ankara: TKAE, 1976, s. 974-990; nalck, H., Osmanlnn 700. Yl, Cogito Osmanllar zel Says. nalck, H., Osmanl mparatorluu. Klsik a (1300-1600), ev. R. Sezer, stanbul: Yap Kredi yayn, 2003. nalck, H., Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul: Eren yaynclk, 2000. nalck, H., Osmanl mparatorluu. Klsik a, (1300-1600), ev. R. Sezer, stanbul: Yap Kredi yayn, 2003 s. 62. nalck, H., Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, stanbul: Eren yaynclk, 1993. Kprl, F., Hac Bekta Vel, slm Medeniyeti Tarihi, zahlar, s. 239-245. Kprl, F., Influence du Chamanisme Turco-Mongol Sur les Ordres Mystiques Musulmanes, Mmoire del'Institut de Turcologie, stanbul: Universit de Stanbul, 1920. Kprl, F., Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1980. Lewis, B., Modern Trkiye'nin Douu, Ankara: Trk Tarih Kurumu yayn, 1984. Mardin, ., Din ve deoloji, Ankara: letiim yaynlar, 1983. Ocak, A. Y., Bektalik, Trkiye Diyanet Vakfi slm Ansiklopedisi, 1992. Ocak, A. Y., Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, stanbul: Tarih Vakf Yurt yaynlar, 1998. Ortayl, ., Osmanl Bar, Osmanl Aratrmalar. Ortayl, ., Osmanl Toplumunda Aile, stanbul: Pan yaynclk, 2001. Sahilliolu, H., "Slave in the Social Economic Life of Bursa in the Late 15th and Early 16th Centuries", Studies on Ottoman Economic and Social History, IRCCA, stanbul, 1999. Saray, M., Trk-ran Mnasebetlerinde iliin Rol, Ankara, 1990. Smer, F., Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara, 1976. Turan, O., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, stanbul, 1978. 45

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

Uzunarl, . H., Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara: Trk Tarih Kurumu yayn, 1984. lken, H. Z., Millet ve Tarih uuru, stanbul: Dergh Yaynlar, 1976. Wittek, P., Le Rle des Tribus Turques Dans L'Empire Ottoman, Mlanges Georges Smets, Bruxelles, 1952. Yurdaydn, H. G., slm Tarihi Dersleri, Ankara: lahiyat Fakltesi yayn, 1971.

DPNOTLAR
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24

Kr.: H. Z. lken, Millet ve Tarih uuru, stanbul: Dergh Yaynlar, 1976, s. 225-228. Kr.: . Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, stanbul: Pan yaynclk, 2001, s.8. Bk.: H. nalck, Osmanlnn 700. Yl, Cogito Osmanllar zel Says. P. Wittek, Le Rle des Tribus Turques Dans L'Empire Ottoman, Mlanges Georges Smets, Bruxelles, 1952, s. 554-576. H. A. R. Gibb ve H. Bowen, Islamic Society and West, London: Oxford University Press, 1950, 1957. B. Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, Ankara: Trk Tarih Kurumu yayn, 1984. W. Barthold ve F. Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1963. . L. Barkan, Kolonizatr Trk Derviler, Vakflar Dergisi II, stanbul, 1974. N. Berkes, Trkiye'de adalama, Ankara: Bilgi yaynevi, 1973. M. Akda, Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, C. I ve II, stanbul, 1974. H. nalck, Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilat, Trk Dnyas El-Kitab, Ankara: TKAE, 1976, s. 974-990; Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi, ev. M. zden-F.Unan, Trkiye Gnl, Sa.11, Ankara, 1990, s. 30-41; Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, stanbul: Eren yaynclk, 1993. Mesel Bk.: . Mardin, Din ve deoloji, Ankara: letiim yaynlar, 1983. Bk.: Prof. Gilles Veinstein ile sylei, dea Politika, Say: 4. Bk.: Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, s.1-17. Kr.: Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, s. 8-9. Geni bilgi iin Bk.: . Gnay ve H. Gngr, Balanglarndan Gnmze Trklerin Din Tarihi, stanbul: Rabet yaynevi, 2003. H. nalck, Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, s. 427, 228; Osmanl mparatorluu. Klsik a (1300-1600), ev. R. Sezer, stanbul: Yap Kredi yayn, 2003, s. 189. Kr.: Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, s. 3-6. Mesel Kr.: Berkes, Trkiye'de adalama, s. 21. Kr.: nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsumu, Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, s. 31. . Ortayl, Osmanl Bar, Osmanl Aratrmalar. nalck, Osmanl mparatorluu. Klsik a, s. 62 Kr.: H. nalck, Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul: Eren yaynclk, 2000; O. Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, stanbul, 1978. nalck, Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet, s. 7.

46

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (21-48 s.)

25 26 27

28 29

30

31 32 33

34 35 36 37

38 39 40 41 42 43 44

45 46 47 48 49

Kr.: Mardin, Din ve deoloji, s. 78-104. Kr.: Akda, Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, C. II, s. 32-33. Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, s. 3, 68, 69, 72, 89-91, 116, 130; H. Sahilliolu, "Slave in the Social Economic Life of Bursa in the Late 15th and Early 16th Centuries", Studies on Ottoman Economic and Social History, IRCCA, stanbul, 1999, s.105-173. Bk.: nalck, Ky, Kyl ve Uygarlk, Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, s. 1-14. Kr.: nalck, Osmanl Hukukuna Giri. rf-Sultan Hukuk ve Fatih'in Kanunlar", Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, s. 319; Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet, s. 41, 45. nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna. XV. Asrda Rumeli'de Hristiyan Sipahiler ve Meneleri, Fatih Devri zerine Tedkikler ve Vesikalar, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1987, s. 137-184. Akda, Trkiyenin Iktisad ve Ictima Tarihi, C. II, s. 57. Kr.: . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara: Trk Tarih Kurumu yayn, 1984, s. 1-10. Kr.: F. Kprl, Influence du Chamanisme Turco-Mongol Sur les Ordres Mystiques Musulmanes, Mmoire del'Institut de Turcologie, stanbul: Universit de Stanbul, 1920. Kr.: A. Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, stanbul: Tarih Vakf Yurt yaynlar, 1998. Kr.: nalck, Osmanl mparatorluu. Klsik a, s. 199. nalck, Osmanl mparatorluu. Klsik a, s. 199-200, 208. Bk.: Ocak, Bektalik, Trkiye Diyanet Vakfi slm Ansiklopedisi, 1992, Fas. 39, s. 373-379; E. R. Flal, Trkiyede Alevlik-Bektalik, Ankara, 1990; Kprl, Hac Bekta Vel, slm Medeniyeti Tarihi, zahlar, s. 239-245. A. Glpnarl, 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul, 1969, s. 157159. F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1980, s. 348. lken, Millet ve Tarih uuru, s. 393-394. H. G. Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, Ankara: lahiyat Fakltesi yayn, 1971, s. 8690. Bertrandon de la Broquire, Le Voyage doutre Mer, Yay.: Ch. Schefer, Paris, 1892, s. 131. Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, C. II, s. 62. Bk.: M. Saray, Trk-ran Mnasebetlerinde iliin Rol, Ankara, 1990, s. 11-24; F. Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara, 1976. Bk.: Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, C. II, s. 249-259. Kr.: nalck, Osmanl'da Devlet, Hukuk, Adalet, s. 75-190. Bk.: nalck, Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilat, Trk Dnyas El-Kitab, s. 981. Kr.: Osmanl mparatorluu. Klsik a, s. 62. Kr.: nalck, Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, s. 425-426. Bk.: Mardin, Din ve deoloji, s. 68-69.

47