GEM BUZLUK SSTEMLERNN NCELENMES

DURMU KAAN TATAR

MERSN NVERSTES DENZCLK M.Y. O. MOTORLU ARALAR VE ULATIRMA TEKNOLOJLER BLM GEM MAKNELER LETME PROGRAMI

PROJE

MERSN MAYIS2012

GEM BUZLUK SSTEMLERNN NCELENMES

DURMU KAAN TATAR

PROJE DANIMANI ALPASLAN DURMAZ

MERSN NVERSTES DENZCLK M.Y. O. MOTORLU ARALAR VE ULATIRMA TEKNOLOJLER BLM GEM MAKNELER LETME PROGRAMI

PROJE

MERSN MAYIS2012
II

ONAY 2011 2012 bahar yaryl proje dersi kapsamnda 2.snf rencisi durmu kaan tatar tarafndan hazrlanan gemi buzluk sistemleri konulu proje raporu deerlendirmesidir.

III

ZET Gnmzde deniz ticaretinin artmas ile gemi sistemleri yenilenmi ve gemilere olan nem artmtr. Bu devde de farkl kaynaklardan hazrlanan gemi buzluk sistemi anlatlmtr. Bu sistemin ile gemi personelinin yiyecek ve ieceklerinin korunmas ele alnmtr. Buzluk sisteminde kullanlan temel elemenlar ve temel elemanlarn, yardmc elemanlar geni olarak tantlmtr.

IV

NSZ Gemi tamacl dnya zerinde ilk sralarda yer almaktadr. Uluslararas sefer yapan gemilerin bir limandan dier bir limana gitmeleri gnler srmektedir. Bu sre iinde personelin yaamn devam ettirmesi gerekmektedir. Personellerin yiyecek ve ieceklerinin bozulmadan korunmas gerekir. Bunun iinde gemilerde buzluk sistemleri kurulmutur. Bu sistemler sayesinde her trl yiyecein bozulmas engellenmitir. Eitim hayatm boyunca ilk defa alm olduum proje devimde bilgilerini eksik etmeyen deerli hocam Bamhendis Ekrem MEMe bilgilerini ve desteini eksik etmeyen retim grevlisi Gemi Makine Zabiti Aytekin SARICAya ve proje devimin yapmnda ynlendiren ve bilgilendiren danmanm retim grevlisi Gemi Makine Zabiti Alpaslan DURMAZ a son olarak yl boyunca birlikte olduum yardmn hibir konuda esirgemeyen deerli arkadam Ufuk LMON a sonsuz teekkrlerimi sunarm.

NDEKLER
ONAY......................................................................................................... III ZET......................................................................................................... IV NSZ....................................................................................................... V NDEKLER.............................................................................................. VI ................................................................................................................ VII 1. SOUTMA (BUZLUK) SSTEMLER..........................................................1 1.1 SOUTMA SSTEM LE LGL TANIM VE KAVRAMLAR........................1 1.2 SOUTMA SSTEMNN ELEMANLARI..................................................4 1.2.1 BUZLUK (SOUTMA) KOMPRESR............................................4 1.2.1.1 Vidal kompresr......................................................................5 1.2.1.2 Pistonlu Kompresr..................................................................8 1.2.2 YA SEPERATR (YA AYRITIRICISI)........................................14 1.2.3 YOUTURUCU (KONDENSER) VE RESVER..................................16 1.2.4 KURUTUCU FLTRE........................................................................17 1.2.5 KISILMA VALF VE BUHARLATIRICI (EVAPORATR).....................18 1.3 BUZLUK SSTEM KONTROL ELEMANLARI...........................................21 1.3.1 SELENOD VALF...........................................................................22 1.3.2 TERMOSTAT................................................................................. 23 1.3.3 BASIN KONTROL (PROSESTAT VEYA BASIN ALTER)...............23 1.3.3.2 Alak Basn Prosestat..........................................................24 1.3.3.3 Ya Basn (veya Diferansiyel Basn) Prosestat...................25 1.3.4 EMNYET VALF............................................................................26 1.3.5 AKI VEYA RENK GSTERGES......................................................27 1.3.6 BASIN AYAR VALF.....................................................................27 1.4 BUZLUK SSTEMNN ALIMASI.........................................................28 1.5 YKSZLETRME CHAZI..................................................................32 1.7 GAZ EKTRME VE KAAK KONTROL................................................37 1.7.1 Sistemdeki Soutucu Akkann Youturucuda Toplanmas........37 1.7.2 Sisteme Gaz ektirilmesi .............................................................38 1.7.3 Sistemdeki Soutucu Akkann Tahliye Edilmesi.........................38 1.7.4 Gaz Kaa Kontrol.....................................................................39

VI

1.7.4.1 Propan Dedektr ile Kaak Arama.......................................39 1.7.4.1 Elektronik El Dedektr ile Kaak Arama..............................39 1.7.4.3 Kpk Yntemi ile Kaak Kontrol........................................39 1.8 BUZLUK KOMPRESR YALARI.......................................................40 1.8.1 Karter Yann Tamamlanmas.....................................................40 1.9 SONULAR.......................................................................................... 40 4.KAYNAKLAR........................................................................................... 41

VII

TABLOLAR LSTES
ekil 1 :Soutma evriminin temel elemanlar...........................................2 ekil 2 : Teorik ve gerek buhar sktrmal soutma evrimleri...............3 ekil 3 : Buzluk kompresrleri eitleri.......................................................5 ekil 4 : Vidal kompresr...........................................................................5 ekil 5 : Vidalarn hareketi ve soutucu akkann emilmeye balanmas. .6 ekil 6 : Sktrma ilemi............................................................................7 ekil 7 : Basma ilemi................................................................................ 7 ekil 8 : Pistonlu kompresr.......................................................................8 ekil 9 : Pistonlu kompresrn almas....................................................9 ekil 10 : Hermetik kompresr...................................................................9 ekil 11 : V Tipi kompresr.......................................................................10 ekil 12 : Pistonlu kompresr...................................................................11 ekil 13 : Valf kaldrma mekanizmas.......................................................12 ekil 14 : Yalama sistemi.......................................................................13 ekil 15 : Ya pompas, filtreler ve ya kontrol sistemi............................14 ekil 16 : Ya ayrc................................................................................. 15 ekil 17 : Ya ayrtrcnn almas........................................................15 ekil 18 : Youturucu (kondanser-resiver)..............................................16 ekil 19 : Kurutucu filtre...........................................................................17 ekil 20 : Silikajel..................................................................................... 18 ekil 21 : Basit evaporatr.......................................................................18 ekil 22 : Klcal boru.................................................................................19 ekil 23 : Is duyarl kslma valfi..............................................................20 ekil 24 : ten ve dtan dengelemeli kslma valfleri..............................21 ekil 25 : Selenoid valf.............................................................................22 ekil 26 : Selenoid valfin alma prensibi................................................22 ekil 27 : Termostat ve elemanlar...........................................................23 ekil 28 : Yksek basn prosestat..........................................................24 ekil 29 : Alak basn prosestat.............................................................24 ekil 30 : Ya basn anahtar..................................................................25 ekil 31 : Ya basn anahtarnn i yaps ve kompresr zerindeki yeri.25 ekil 32 : Emniyet valfi............................................................................. 26

VIII

ekil 33 : Basn ayar valfi.......................................................................28 ekil 34 : Buzluk devresi..........................................................................29 ekil 35 : Buzluk devresi..........................................................................30 ekil 36 : Buzluk sistemindeki basn ve scaklk deerleri .....................31 ekil 37 : Ykszletirmede emme valfinin kaldrma mekanizmas..........32 ekil 38 : Kompresr basma valfi.............................................................33 ekil 39 : Soutucu akkan tp eitleri..................................................35 ekil 40 : El tipi elektronik gaz kaak dedektrleri...................................39

IX

1. SOUTMA (BUZLUK) SSTEMLER Gemilerde, gemi alanlarnn beslenme ihtiyac iin gerekli gdalarn korunduu yerlere kumanyalk,soutma odalar veya ksaca buzluk nitesi denir. Gemilerde soutma odalar, genellikle drt ayr odadan olumaktadr. Bunlar aadaki gibi sralanmtr: a.Kuru Kumanyalk: Genellikle patates, soan gibi gdalarn korunduu odadr. Fazla soutulmas gerekmeyen bir yer olup nemden arndrlmas ve serin olmasnn yeterli olduu bir odadr. Buzluk iinde genellikle girite bulunduu iin bu odaya giri anlamna gelen antre veya lobi ad da verilmektedir. b.Sebzelik: Buzlukta bulunan bir dier oda ise st, ya, yourt, peynir, meyve ve sebze gibi gdalarn soutularak sakland yer olup sebzelik olarak adlandrlmaktadr. Sebzelikte bulunan gdalarn, zellikle sebzelerin donmas sonucu bozulmalarnn sz konusu olmasndan dolay bu oda +2 ile +8C arasndaki bir scakla kadar soutulmaktadr. c.Etlik ve Balklk: Et ve balk gibi gdalarn soutularak sakland yerdir. Ancak baz gemilerde bu iki oda yerine her iki tr gdalarn soutularak sakland sadece etlik de yaplmaktadr. Etlik ve balklk gibi odalar -18 ile -30 C arasnda soutulduundan byle bir scaklk seviyesinde saklanan etlerin aylarca korunabilmesi mmkndr. Bu ar soutmann zaman zaman mmkn olmamas nedeniyle en byk sorunlar bu oda da yaanmaktadr. zetle, yukarda anlatld gemilerde ksaca buzluk adyla anlan odalardan kuru kumanyalk genellikle nemsiz ve serin; sebzelik bir miktar souk; etlik ve balklk ise 0C altnda tutulan bir yerdir.

1.1 SOUTMA SSTEM LE LGL TANIM VE KAVRAMLAR Soutma: Bir maddenin veya bir ortamn scakln, onu evreleyen hacim scaklnn altna indirmek ve orada muhafaza etmek zere ssnn alnmas ilemine soutma denir. Soutma tekniinde en sk kullanlan terimler aada aklanmtr. Is: ki sistem arasnda (veya sistem ile evresi arasnda) scaklk farkndan dolay gereklesen enerji geiidir. Dier bir deyile s bir molekler harekettir. Is, bir enerji trdr. Bundan dolay l cihazlaryla dorudan olarak llmesi mmkn deildir.

Is doal artlarda, yksek scaklktaki bir ortamdan dk scaklktaki bir ortama kendiliinden gemektedir. Bu nedenle bir ortamdan daha yksek scaklktaki bir ortama s geii kendiliinden olamaz, bu ilemin gerekletirilmesi iin dardan enerji verilmesi gerekmektedir. Dardan enerji verilmek suretiyle bir ortamdan daha yksek scaklktaki bir ortama s geii salayan makinelere soutma makineleri denir. Soutma makinelerini alt evrim iinde dolaan akkana soutucu akkan denir. Bir soutma sisteminin soutma yk veya soutma kapasitesi, soutulan ortamdan birim zamanda ekilen s enerjisi olarak tanmlanmakta ve ton soutma olarak ifade edilir. Bir ton soutma,0C scaklktaki1 ton suyu 24 saatte 0C scaklndaki 1 ton buza dntrmek iin sistemden alnmas gereken s miktardr. Gnmzde kullanlan soutma evrimlerinin balcalar buhar sktrmal soutma evrimi, sourmal soutma evrimi, gaz akl soutma evrimi ve termoelektrik soutma evrimidir. Sanayi uygulamalar esas alndnda yukarda bahsedilen soutma evrimlerinden en yaygn olarak kullanlan buhar sktrmal soutma evrimidir. Buhar sktrmal soutma evrimi, gemilerin hemen hemen tamamna yaknnda kullanlmaktadr. Bu nedenle bu evrimin temel prensipleri aada aklanacaktr. ekil 1.1de grld zere soutma evrimi genel olarak; drt ana niteden olumaktadr. Bunlar srasyla buharlatrc, kompresr, youturucu, ve kslma valfidir.

ekil 1 :Soutma evriminin temel elemanlar Teorik olarak, ideal evrimde soutcu akkan kompresre doymu buhar olarak girmekte ve kzgn buhar olarak basnc ve scakl ykselen soutucu akkan

soutucu akkan, youturucuda, soutulan ortamdan alm olduu sy, evre veya gemi uygulamas iin gz nne alndnda deniz suyuna aktarmakta ve youturucudan doymu sv olarak kmaktadr. Doymu sv halindeki soutucu akkan daha sonra kslma valfinde buharlama basncna kadar kslmaktadr. Buharlama basncna kadar kslan soutucu akkan buharlatrcda, soutulan ortamdan en az 8-10C daha dk scaklkta olduundan, soutulan ortamdan s ekmekte ve tamamyla buharlaarak kompresrde verilmekte ve bylece evrim tamamlanmaktadr. Teorik evrim ile gerek evrim arasndaki temel fark; teorik evrimde kompresre giren soutucu akkan doymu buharken gerekte bir miktar kzgn buhar olarak kompresre girmesi tercih edilmektedir. Bunun nedeni buharlatrcdan kan soutucu akkann devre zerindeki ak srtnmesi ve s geii sebebiyle doymu buhar olarak kontrol edilmesi kolay olmayacaktr. Benzer ekilde youturucudan kan ve kslma valfine giren soutucu akkann doymu sv olmas teorik evrim iin geerli iken, gerek evrimde soutucu akkan sktrlm sv blgesinde kslma valfine girmekte ve bylece buharlatrcya daha dk entalpide girmesi salanarak soutucu akkann, soutulan ortamdan daha ok s ekmesi amalanmaktadr. Teorik evrim ile gerek evrim arasndaki bir dier fark, teorik evrimde soutucu akkan kompresrde izantropik olarak sktrlrken, gerekte sktrma hal deiimine gre olmakta ve soutucu akkan sktrma ilemi srasnda souyarak kompresr ii azalmaktadr.

ekil 2 : Teorik ve gerek buhar sktrmal soutma evrimleri 1-2: Kompresrde, izentropik sktrma 2-3: Youturucuda, sabit basnta darya s verilmesi 3-4: Genleme valfinde, sabit entalpi de genleme 4-1: Buharlatrcda, sabit basnta dardan s alnmas

1.2 SOUTMA SSTEMNN ELEMANLARI Gemilerde gdalarn bulunduu soutma odalarnda, istenilen soutmann yaplabilmesi iin buzluk sistemini veya devresini oluturan baz elemanlar kullanlmaktadr.

1.2.1 BUZLUK (SOUTMA) KOMPRESR Kompresr evaporatrden kan doymu buhar, sktrarak kzgn buhar haline dntrr. Kompresrn sistemdeki grevi, evaporatrdeki s ykl soutucu akkan buradan uzaklatrmak ve bylece arkadan gelen, henz s yklenmemi akkana yer temin ederek akn srekliliini salamak ve buhar haldeki soutucu akkann basncn, kondenserdeki youma basncna ulatrmaktr. Soutma kompresrlerinin ilk modelleri tipik amonyak makinalardr. O dnemlerde amonyak en ok tutulan soutucu akkan olduu iin kompresrler ok yksek basnlar karlayabilmek iin ok ar yaplrd, modern kompresrlere oranlar ok yava alrlard. Valf tasarm, kompresr mil contalar, yataklar ve yalama sistemindeki ilerlemeler tasarm hznn kademeli olarak artmasn salamtr. Bu da belli bir beygir gc iin kompresrlerin daha kk olmasna olanak salamtr. Ayrca yeni soutucu akkanlarn kullanlmas kompresrlerin tasarmlarn ve gelimelerini nemli lde etkilemitir. Amonyak kullanm srasnda kompresrn soutucu akkan ile temas eden ksmlarnn elikten yaplmas gerekirken, yeni soutucu aklarda, yzeyler demir d metallerle de retilmeye balanmtr. Kompresrler pozitif sktrmal kompresrler (paletli, vidal ve pistonlu kompresrler) ve santrifj kompresrler olmak zere ikiye ayrlr. deal bir buzluk kompresrnde bulunmas gereken zellikler: 1-Dk maliyetli olmaldr, 2-Az gle uygun sktrma ilemi salayabilmelidir, 3-Uzun mrl olmal ve arzasz almaldr, 4-Ksmi yklerde dahi verimleri dk olmamaldr, 5-Yk deiimi ve kapasite kontrol ile almaya uygun olmaldr, 6-Deiik artlarda bile titreim ve grlt seviyelerinin, makul seviyeler zerine kmamaldr.

Buzluk kompresrleri; santrifj ve pozitif sktrmal (hacimsel) kompresrler olmak zere iki snfa ayrlmaktadr. Pozitif sktrmal kompresrlere paletli, vidal ve pistonlu kompresrler rnek verilebilir. Genelde kullanlmakta olan kompresrler bakmndan snflandrma aada gsterilmektedir.

ekil 3 : Buzluk kompresrleri eitleri

1.2.1.1 Vidal kompresr Vidal kompresrlerde bazen bir, bazen iki vida bulunmaktadr. Daha ok kullanlmakta olan iki vidal bir buzluk kompresr ekil 3te gsterilmektedir. ki vidal buzluk kompresrlerinde rotorlardan biri erkek, dieri dii tipte die sahip olup her iki vida da u tarafndan yataklanmakta ve sk bir toleransa sahip silindir bloklar iinde almaktadr.

ekil 4 : Vidal kompresr

Vidal kompresrlerde genellikle erkek rotor, tahrik aft grevini stlenmekte olup drt ya da be adet lob ad verilen die sahiptir. Erkek rotor, genellikle alt ya da yedi adet lob bulunduran dii rotora hareket verdiinde ise dii rotorun devri erkek rotordan daha dk olmaldr. Baz tasarmlarda ise dii rotor, tahrik eleman olarak kullanlmaktadr.

Vidal kompresrlerde soutucu gaz, birlikte alan iki helisel rotor vastasyla sktrlp devreye verilmektedir. Soutucu gaz, rotor helisi ile silindirik gvde arasnda eksenel olarak tanmaktadr.

ekil 5 : Vidalarn hareketi ve soutucu akkann emilmeye balanmas ekil 5te grld gibi erkek rotorun, dii rotor yivleri arasnda dnmesi esnasnda dilerin birbirinden ayrlmas sonucunda soutucu akkan ieri emilmeye balanmaktadr. Erkek rotor lobu, emme sonunda ekil 5te grld gibi dii rotorun yivine girmektedir. Her rotora ait olan silindirlerin V eklinde birlemi olmasndan dolay, dn hareketiyle birlikte hacim daralmas olmaktadr. Bu hacim daralmas ile de soutucu akkan sktrlmaya balanmaktadr.

ekil 6 : Sktrma ilemi

Vidal kompresrlerde basma ileminin sona erdiini belirleyen basma valfleri bulunmamaktadr. Burada basma ileminin bittiini belirleyen basma portlarnn konumudur. Basma portunun almasnda, V ekilli yerde kontrol altnda bulunan gaz hacmi, basmadaki hacmi belirlemektedir. Kap eklindeki valflerin k ularnda radyal basma portu; basma sonu duvarlarnda ise eksenel port kullanlmaktadr. Bu iki port, ieride sktrlm olan soutucu gazn devreye baslmasna izin vermektedir. erideki basnc kontrol etmek bakmndan bu k portlarnn konumu ok nemlidir.

ekil 7 : Basma ilemi Vidali kompresrlerde basma ileminin sonunda herhangi bir boluk kalmadndan tm soutucu gaz basma portlarndan darya baslabilmektedir. Bu da vidal kompresrlerin, pistonlu kompresrlere nazaran daha yksek bir sktrma oranna sahip olduunu gstermesi bakmndan dikkate deerdir.

1.2.1.2 Pistonlu Kompresr Gemilerde buzluk kompresr denilince akla ilk gelen ve en ok kullanlan, pistonlu kompresrlerdir. Bu neden dolay pistonlu kompresrler zerinde daha ok durulacaktr. Pistonlu kompresrn almasnda, pistonlarn dorusal hareketi nem kazanr. Pistonun aaya doru hareketi ile zerinde bulunan emme valfi alarak ieriye soutucu akkan emilmektedir. Pistonun aa hareketi srerken emme valfi ak kalmaya devam etmekte ve pistonun alt l noktaya gelmesiyle emme valfi kapanmaktadr. Bu durum vidal kompresrlerdeki gibi emme hacminin maksimum olduu konumdur.

ekil 8 : Pistonlu kompresr Elektrik motorunun dnmesiyle hareketine devam eden piston, bu kez yukarya harekete balamaktadr. Pistonun yukarya hareketiyle birlikte, pistonun st tarafna silindir iine emilmi soutucu akkan sktrlmakta olduundan basnc ve dolaysyla scakl artmaktadr. st l noktaya yakn tere kadar bu sktrma devam etmekte ve akkann basn ve scakl da artmaktadr. Soutucu gaz basncnn, basma valfi zerinde bulunan yay basncn yenmesiyle birlikte,
8

kompresrn basma ilemi de balamaktadr. Piston, st l noktaya ulatnda ise, basma valfi kapanarak basma ilemi sonlandrlmaktadr.

ekil 9 : Pistonlu kompresrn almas Dorusal hareketli (pistonlu) kompresrlerde piston ile kaver arasndaki boluk nedeniyle her zaman bir miktar soutucu gaz ieride kalmakta ve devam eden emme strokunda genileyerek daha ok gazn ieriye ekilmesine yardm etmektedir. Buzluk kompresrleri gemi uygulamalarnda ak tip (szdrmazlk eleman)olarak kullanlmaktadr. Bu kompresrlerin bir ksm direk olarak elektrik motoruyla tahrik edilmektedir. Tahrik eleman (motor) ile gaz sktran paralarn (kompresrn) bir arada olduu, daha ok evlerdeki buzdolaplarnda kullanlan kapal ve szdrmaz nitelere hermetik kompresr ad verilmektedir.

ekil 10 : Hermetik kompresr

Buzluk kompresrlerine ait silindir yaplarnda da farkllklar bulunmakla birlikte bu kompresrler genellikle V tipinde veya sra (dz) tipli olarak yaplmaktadr.

ekil 11 : V Tipi kompresr Devir saylar deimekle birlikte 600-1500 d/dak dolaynda oluphava ile rnein 37,5 bar test ve 26 bar(a) tasarm basnc uygulandktan sonra gemilere montaj iin teslim edilir. Buzluk kompresrleri hem tek hem de iki kademeli olabilmektedirler.

10

ekil 12 : Pistonlu kompresr

Buzluk kompresrlerini ilk altrlmasnda, silindirleri ksmen veya tmyle ykszletirmek amacyla valf kaldrma mekanizmas kullanlmaktadr. Silindir gmlekleri, silindir gmlek bileziindeki yuvasndan emme valf ringini kaldrabilmek iin itme pinleri ile donatlmaktadr. Ayrca her silindire, silindir gmlei etrafnda dnebilen kem ringleri monte edilmektedir. Kem ringinin dnmesiyle itme pinleri, yukarya (yaya kar) veya aaya doru hareket etmektedir. Silindir ceketinin d tarafnda bulunan hidrolik silindir iindeki bir piston ile tahrik edilen eksenel bir pin, kem ringini dndermektedir. Piston yay kuvvetiyle d tarafta tutulurken ya pompasyla baslan ya tarafndan i tarafa doru hareket ettirilmektedir.

11

ekil 13 : Valf kaldrma mekanizmas

Emme ve basma odalar, kompresr devrelerine flenle balanmaktadr. Alak basn emme balants, ya pompas tarafnda bulunan ve emme gazn filtrelemekte kullanlan emme filtresi yuvasnn zerine yerletirilmektedir. ki kademeli kompresrlerde ise, ilave bir alak basn basma ile yksek basn emme balants salanmakta ve ara soutucu vastasyla itiraklenmektedir. Yksek basn emme balants harici harici bir emme gaz filtrenine ihtiya duymaktadr. Emme filtre yuvas ile karter arasna, piston kaandan dolay artan karter basncn nlemek amacyla bir dengeleme hatt salanmaktadr. Bu nedenle, iki kademeli kompresrlerde olduu gibi tek kademeli kompresrlerde de karter basnc, emme basncna eit olmaktadr. Kompresrdeki ar basn farkn nlemek iin, kompresr tipine bal olarak bir veya daha fazla emniyet valfi kullanlmaktadr. Tek kademeli kompresrlerde emniyet valfinin tipine bal kar basn, basma ve emme basnlar arasndaki farka gre; iki kademeli kompresrlerde ise, alak basn kademesindeki ara ve emme basnlar arasndaki farka gre hareket etmektedir.

12

ekil 14 : Yalama sistemi Emniyet valfi, kartere kar harici olarak donatlmakta olan yay ykl valfler olup alma durumunda ayarlanmaktadr.

Ya pompas, ya basnc salamann yannda, kapasite kontrol ve kompresrn ilk altrmas esnasnda her silindir zerine monte edilmi valf kaldrma mekanizmas iin de kontrol ya basnc salamaktadr. Ya emme ve basma filtreleri, ya pompa yuvasna harici olarak monte edilmektedir. Ya filtre eleman zerindeki basn farknn maksimum deeri amas durumunda, yuvasna yay basncyla basan filtre eleman yuvasndan kaldrlmakta ve ya, filtre elemanndan by-pass olmaktadr.

13

ekil 15 : Ya pompas, filtreler ve ya kontrol sistemi Karterdeki basncn artmas veya scakln azalmas ya da karter ve buharlatrc (evaporatr) arasnda olas bir scaklk fark gibi durumda ve kompresrn almad konumda soutucu akkan, karterdeki ya iinde zlebilmekte (eriyebilmekte) veya youabilmektedir. Uzun bir bekleme sresinden sonra kompresrn altrlmas sonucunda greli olarak dk ya scakl nedeniyle karterdeki ya da ar bir kprme olmaktadr. Bunlarn sonucunda yalama ilemi olmamakta ve kompresr de yaszlk nedeniyle zarar grebilmektedir. Ayrca dk ya scakl, yksek vizkoziteye bu da ilk altrmada sorunlara neden olmaktadr. Tm bu olas nedenlerden dolay kompresr karterine elektrikli bir stc konulmaktadr. 1.2.2 YA SEPERATR (YA AYRITIRICISI) Ya ayrtrcsnn grevi, basma devresindeki soutucu akkann iindeki ya ayrtrarak kompresr karterine dnmesini salamaktr. Ayrtrlm yan kartere dn ya kk apl klcal boru vastasyla kontrol edilmeden ya da bir selenoid valf ile kontroll bir ekilde yaplmaktadr. Her iki metotta da ayrtrc ile kompresr arasna bakm tutum durumlarnda ayrtrc ile kompresrn ilikisini kesmek amacyla bir kapama valfi kullanlmaktadr.
14

ekil 16 : Ya ayrc

Kompresrn emdii soutucu akkan gaz halinde olup karterdeki ya nedeniyle bir miktarda yalama ya iermektedir. Kompresrn emdii soutucu akkann basnc, silindir iinde ykseltilmekte ve yksek basnl gaz halinde youturulmak zere kondensere gnderilmektedir. Youturucuya gnderilecek olan soutucu gaz, ya ayrtrcsndan geirildiinde gazn ayrtrc iindeki levhalara arpmasyla daha ar olan ya, dibe kmekte ve yadan arndrlan soutucu gaz ise youturucuya gitmektedir. Ayrtrc iinde artan ya seviyesi, amandra sayesinde selenoid valfe kumanda ederek valfi amakta ve yan, kompresr karterine geri dnmesini salamaktadr.

ekil 17 : Ya ayrtrcnn almas

15

1.2.3 YOUTURUCU (KONDENSER) VE RESVER Buzluk kompresr tarafndan basn ve scakl artrlan gaz halindeki soutucu akkann hava veya su ile soutularak youturulduu s deitiriciye youturucu veya kondenser ad verilmektedir. Soutucu akkan olarak gemilerde tatl su veya deniz suyu kullanmaktadr. Youturucuda kullanlan deniz suyunun, temininin kolay ve ucuz oluu ile s transferininin yksek olmas avantaj salarken korozyon etkisi ile kirlilii de dezavantaj salamaktadr. Soutucu akkann youturulmasnda kullanlan tatl suyun soutma verimi deniz suyuna nazaran dezavantaj salarken souturucu ise kolay kolay kirlenmemektedir. Bu nedenlerle gemilerde soutucu akkann youturulmasnda daha ok deniz suyu kullanlmaktadr.

ekil 18 : Youturucu (kondanser-resiver) Youturucularn d zarf, karbon eliinden ve dikisiz elik borudan yaplrken youturucu iindeki tp borular ise yksek perfomansl bakr, bakrnikel, elik veya titanyum malzemlerden yaplabilmektedir. Tp borular arasndaki perdeler(levhalar), elik veya titanyum kapl elik malzemeden yaplmakla beraber youturucunun su kapaklarda grafitli dkme demirden yaplamaktadr. Youturucunun, soutucu akkan tarafnda msaade edilen alma basnc 28 bar ve msaade edilen alma scakl 100C olup soutan sv (genellikle deniz suyu)tarafnn msaade edilen alma basnc 10 bar ve msaade edilen alma

16

scakl da 50Cdir. Bu youturucunun gaz taraf 40 bar, deniz suyu taraf ise 14,3 bar basnca test edilmektedir. Youturucu zerinde ar basnl soutucu akkann tahliyesi iin bir emniyet valfi ile ar gazn el ile boaltma valfi; deniz suyu tarafnda ise hava firar valfleri ile su tahliye valfleri bulunmaktadr. 1.2.4 KURUTUCU FLTRE Herhangi bir nedenle soutma devresine girmi olan nemin (suyun) muhtelif yerlerde donarak tkanmalara ve gereksiz s kayplarna neden olmalarn nlemek amacyla youturucu klarnda kullanlan filtreleme ve nem alma elemanlarna kurutucu veya kurutucu filtre ad verilmektedir.

ekil 19 : Kurutucu filtre Klima ve soutma devrelerinde kullanlan kurutucularda, youturulmu soutucu akkan iinde bulunan nem (su) ile kimyasal reaksiyona girerek suyu bertaraf etmek amacyla baz kimyasal maddelerden en ok kullanlanlara rnek olarak silikajel ve aktif alminyum oksit verilebilir. Silikajel; zehirli ve korozif olmayan, gzenekli ve silikann granl (tanecikli)bir formu olup sentetik olarak sodyum silikattan retilmektedir. Paralanm cam tanecikleri grnmnde olan silikajelin geni bir absorbsiyon (ekim) alan bulunmaktadr.

17

ekil 20 : Silikajel Tamamen su ile doymu silikajeli kullanmakta mmkndr. Tekrar kullanm iin silikajeli,120C scaklkta 8 saat kadar stmak yeterli olmaktadr. 1.2.5 KISILMA VALF VE BUHARLATIRICI (EVAPORATR) Bir soutma sisteminde soutma serpantini olarak da adlandrlan evaporatrler, ierisindeki sv soutucu akkann, buharlarken bulunduu ortamdan sy ekmesi esasna dayanan cihazlardr. Soutucu akkann beslemesine, alma artlarna, soutulmak istenen sv veya havann sirklasyon yntemine, soutucu akkann kontrol tipine ve uygulamaya gre pratikte ok deiik konstrksiyonlarda ve boyutlarda evaporatr tipi bulunmaktadr. Evaporatr bir maddeyi, soutucu akkann buharlama gizli ssn kullanarak soutur. Soutma miktar; evaporatr yzey alanna, toplam s transfer katsaysna ve soutucu akkan ile soutulan madde arasndaki scaklk farkna bagldr.

ekil 21 : Basit evaporatr Sekil 21 de sv soutucu akkan A noktasnda kslma vanasna girer. Uygun artlar altnda, bu noktada doyma scakl altna soutularak ar soutulan soutucu akkan saf sv halde kslma vanasna girmektedir. B noktasnda dk basnta evaporatre giren sv soutucu akkann bir ksm evreden s ekerek

18

buharlamaya balar. Bylece B noktasnda evaporatr ierisinde dk basnl sv soutucu akkan yannda az miktarda buhar zerrecikleri de grlmeye balanr. Sv halde evaporatr serpantinlerinden geen soutucu akkan, srekli olarak serpantin cidarlarndan soutulacak ortamn veya maddenin ssn eker. Bylece srekli kaynar ve buharlar. C noktasnda, sv soutucu akkan tamamen buhar hale gelir. Soutucu akkan basncnn drlmesi eitli yntemlerle olmaktadr. Bu yntemlerden en fazla kullanlanlar aada sralanmaktadr. 1- Klcal boru, 2- Mekanik (el) kumandal kslma valfi 3- Termostatik (sya duyarl) kslma valfidir.

ekil 22 : Klcal boru Klcal boru, soutma sisteminde yksek basn tarafndan alak basn tarafna yeterli basn dm salamak iin kullanlan kk apl ( 0,762,16 mm arasnda deien) bakr borudur. Klcal boru ap kk ve boyu gerektii ekilde uzun tutulmu bir boru olup akkann geiini snrlayarak basncn drmektedir. Klcal boru i ap ile boyu, kullanlaca soutucu akkann trne, soutma kapasitesine ve alma scaklk artlarna gre deimektedir. Soutucu akkann en byk basn dm klcal borunun son ksmnda ve sv ksmen buharlamaya baladnda meydana gelmektedir. Klcal boru. kondenserin k ile evaporatrn girii arasna evaporatre yakn yere balanr. Bu balantnn kondenser k tarafna bir soutkan filtre-kurutucusu konulmas faydaldr. Filtre kurutucunun konmas soutucu akkanda olabilecek pislik ve su buharnn klcal boru ucunda donmasn veya klcal borunun tkanmas nlenir.

19

Mekanik kumandal kslma valfi, soutma sistemlerinde kullanlan ilk valf olup gnmzde nemini kaybetmi olmakla birlikte yine de baz yerlerde hala kullanlmaktadr. El genleme valfleri soutma yk fazla deimeyen, stabil sitemde basn drme ilemi salamaktadr. Bu valfler by-pass, kompresre ya dn, hatlar gibi yerlerde kullanlmaktadr. Valften geen sv debisi, valfteki basn dmne baldr. Sekil 1.20'de el genleme valfinin sekli grlmektedir.

ekil:1.20 Mekanik (el) kumandal kslma valfi Gnmzde soutma sistemlerinde ve gemilerde sabit entalpide basn drme eleman olarak termostatik (s duyarl) kslma valfleri kullanlmaktadr.

ekil 23 : Is duyarl kslma valfi

20

Kslma valfinin s duyar, buharlatrcnn kna yerletirilmekte ve ar stmann artmasna gre de valfi amaktadr. Gvdesi; termal balk (s duyar) elik ve valf giri- k balantlar yine pirin malzemeden yaplmaktadr. Kslma valfleri, basn dengeleme konumuna gre iten ve dtan basn dengelemeli olarak yaplmaktadr. Basn dmesinin byk olduu buharlatrclar iin her zaman dengelemeli kslma valfleri kullanlmaldr. Sv datcl buharlatrclarda basn dmesi fazla olduu iin bu buharlatrclarda da her zaman dtan dengelemeli kslma valfleri kullanlmaktadr. Bir soutma sisteminde kullanlacak s duyarl kslma valfinin seimi iin aadaki zelliklere dikkat etmek gerekmektedir. 1- Sistemin soutma yk, 2- Valf giri ve k boru aplar 3- Valf giri ve k arasndaki basn fark 4- D dengelemeye gereksinim olup olmad.

ekil 24 : ten ve dtan dengelemeli kslma valfleri Dtan dengelemeli s duyarl kslma valfine dikkatle bakldnda, valf zerinde harici (dtan) devre iin monte edilmi bulunan bir nipel olduu grlecektir. 1.3 BUZLUK SSTEM KONTROL ELEMANLARI Kontrol eleman denildiinde buzluk sisteminin normal ve ayarlanan deerler arasnda almasn salayan ve her hangi bir olumsuzluk durumunda sitemi koruyabilen elemanlar anlalmaktadr. Bu nedenle de kontrol elemanlar olarak

21

selenoid valf, termostat, basn alteri (prosestat),emniyet valfi, ykszletirici, kar basn ayarlama valfi ve ak gstergeleri saylabilir. 1.3.1 SELENOD VALF Bir selenoid valf, soutma uygulamalarnn ounda kullanlmaktadr. Selenoid valfler, istenen soutma etkisini oluturmak iin soutucu akkan evrimini otomatik olarak kapatmakta ya da amaktadrlar. Kolaylkla monte edilmekte ve sadece basit elektrik kontrol devresi kullanlmaktadr.

ekil 25 : Selenoid valf Sarm enerjilendiinde, manyetik armatr, sarmn merkezi dorultusunda yukar doru hareket etmektedir. Devre aldnda, sarmn enerjisi kesilmekte ve bu yzden manyetiklik kaybolmaktadr. Yay ve armatr arl valf yatana doru valfi zorlamaktadr.

ekil 26 : Selenoid valfin alma prensibi Bir soutma sisteminde kullanlan selenoid valf ap, kullanlan sv hatt boru apna eit olarak seilmektedir.

22

1.3.2 TERMOSTAT Soutulacak hacim, soutulacak akkan veya evaporatr gibi ksmlarn scaklklarn belirli deerler arasnda kalmasn temin eden kumanda kontrol cihazlardr. Soutma termostatlar stma termostatlarndan farkl alr. Istma termostatlar yksek scakla ulaldnda sistemi durdurur ve scaklk dnce altrrlar. Soutma termostatlar ise istenilen souklua dnce sistemi durdurur ve scaklk ykselince sistemi altrrlar. 1-Ayar dmesi 2-Scaklk ayar gstergesi 3-Scaklk fark ayar dmesi 4-Klcal tp boru

ekil 27 : Termostat ve elemanlar

1.3.3 BASIN KONTROL (PROSESTAT VEYA BASIN ALTER) Buzluk sisteminde kullanlan prosestatlar; 1-Yksek basn 2-Alak basn ve 3-Diferansiyel basn kontrollerinde kullanlmaktadr.

1.3.3.1 Yksek Basn Prosestat Yksek basn taraf akkan basnc anormal ekilde artarsa, yksek basn prosestat almay otomatik olarak durdur ve herhangi bir arzay nler. Grevleri; Yksek basn taraf ayar deerine ulatnda kompresr motor devresini keser. Sistemin valf bulunmayan yksek ksmna balanr. klimlendirme ve soutmada kullanlr. El veya otomatik kurmal olabilir.

23

ekil 28 : Yksek basn prosestat 1.3.3.2 Alak Basn Prosestat Alak basn taraf akkan basnc anormal ekilde derse, alak basn prosestat almay otomatik olarak durdur ve herhangi bir arzay nler. Grevleri; Alak basn taraf ayar deerinin altna dtnde kompresr motor devresini keser. klimlendirme sisteminde evaporatr zerinde donmay nler. Soutmada; kabin scaklk kontrolnde, Kompresr alak basn tarafna balanr.

ekil 29 : Alak basn prosestat

24

1.3.3.3 Ya Basn (veya Diferansiyel Basn) Prosestat Basnl yalamal soutma kompresrlerinde yalamann iyi olup olmad ya basncnn llmesiyle belirlenir. Ya basncnn sadece ya pompas knda llmesi, kompresr karter basnc sistemin alma artlarna gre deieceinden yeterli olmayacaktr. Bu nedenle ya basn anahtarnn yan pompa k basnc ile emi/karter basncnn lerek alan bir kontrol yapmas gerekir. Ayrca yalama pompas kompresr milinden tahrik edildii iin ve kompresr almadan ya pompas bir mddet alp ya basncn istenen seviyeye getiremeyecei iin ya basn anahtarnn ya basncna bal kalmakszn ya pompasnn yeterli ve ksa bir sre almasna imkn vermesi gerekir. Bu nedenle ya basn anahtarnn bir s rlesi konmutur. Rle ya basn fark istenen seviyeye ulamazsa kompresr daha uzun sre altrarak yalama yetersizliinden kompresrn zarar grmesini engeller. Ya basn anahtarlar elle kumandaldr.

ekil 30 : Ya basn anahtar Yalama ya emniyet kontrolleri, kompresrlerin yataklarn ve dier mekanik paralarn korumak iin kullanlr.

ekil 31 : Ya basn anahtarnn i yaps ve kompresr zerindeki yeri

25

Ya ar miktarda soutucu akkan absorbe edebilir veya ya soutma devresinden kompresre dnmeyebilir. Bu durumda, ya basnc belli bir sre iinde gerekli seviyeye ykselmezse ya basn anahtar kompresr durdurur. Ya basn anahtar iki ayr noktadaki basn farkna gre alr. Alak taraf kartere, yksek taraf ise ya pompas kna balanr. stenen yalama iin gerekli basn fark salanamazsa gecikmeli durdurmay salayacak stc devreye girer. Bimetal anahtar snnca kompresr kumanda devresini keserek sistemi korur.

1.3.4 EMNYET VALF Buzluk sistemleri, belirli bir basnca dayanacak ekilde dizayn edilir. Eer bu snr alrsa sistem zerindeki baz elemanlar zarar grebilir. Bu durumu nlemek iin, buzluk kompresr ve youturucular bir emniyet valfi ile donatlmaktadr. Emniyet valfleri 3 ekilde olmaktadr. Bunlar; 1-Yay ykl emniyet valfleri, 2-Patlamal diskler, 3-Eriyebilir tapalar seklindedir. Kural olarak bir emniyet valfi, att zaman sistemdeki gaz atmosfere tahliye etmek zorundadr.

ekil 32 : Emniyet valfi

26

Gemilerde en ok kullanlan emniyet valfi yay ykl olup hem kompresrde hem de youturucuda olabilecek ar basnca kar gvenlik salamaktadr. 1.3.5 AKI VEYA RENK GSTERGES Buzluk sistemindeki soutucu akkann akn ve akkan iinde nem (su) olup olmadn gsteren elemanlara ak veya renk gstergesi denir. Buzluk devresinde kurutucu filtreden sonraki devreye monte edilen ak veya renk gstergesi, soutucu akkan iindeki nem miktarnn kritik seviyeyi amas durumunda sar renge dnerek iletmeciyi uyarmaktadr. Kurutucu filtrenin yenilenmesiyle akkan iindeki nem alndktan sonra ise gsterge, akkann nemsiz olduunu ifade eden yeil renge geri dnmektedir.

1.3.6 BASIN AYAR VALF Bu valf, kompresr emme basncna bal olmakszn evaporatr iinde sabit bir basn ve scaklk salamak zere tasarlanmtr. Valfin alma basnc, zerindeki yay basncnn deitirilmesiyle ayarlanmaktadr. Bu valfler evaporatr kna koyulur ve scaklk ve nem kontrolnn nemli olduu yerlerde yararlanlr. Su soutucularda suyun donmasn nler. Evaparatr serpantininin karlanmasn nler ve scaklk-nem deerinin sabit olmas istenen yerlerde kullanlr.

27

ekil 33 : Basn ayar valfi Sabit basn valfi, ayn zamanda basncn ayarlanan deerin altna dmesi durumunda ok dk buharlama basncna kar koruma grevini zerine almaktadr. Buharlatrcda kullanlan bu ayar valfi, yalnzca giri basncn denetleyerek dzenlemektedir. Sabit basn ayar valfinin d tarafndaki basn deiimleri, dengeleme krkleriyle donatlm valfin a derecesini etkilememektedir. 1.4 BUZLUK SSTEMNN ALIMASI Buzluk sistemi temel olarak buzluk kompresr, youturucu (resiver), kslma valfi ve buharlatrc gibi elemanlardan olumaktadr. Bu elemanlara yardmc olarak da ya ayrtrcs, kurutucu filtre, kapama valfleri, gaz ektirme valfi, sabit basn ayarlama valfi, prosestat, termostat, basn ve scaklk gstergeleri gibi elemanlarla devre tamamlanmaktadr.

28

ekil 34 : Buzluk devresi

Buzluk odalarn soutmu ve grevini yapm olan soutucu akkan, buhar (gaz) halinde ve alak basnla buzluk kompresrne gelmektedir. Kompresre gelen soutucu akkan, gaz halinde olduu iin kompresr tarafndan sktrlarak basnc ykseltilmekte ve scakl da artm olarak k devresine gnderilmektedir. Kompresr tarafndan sktrlarak k tarafna gnderilen soutucu akkann scakl 60-80C ve basnc da 10-17 bar arasndadr. Kompresr knda gaz halinde bulunan soutucu akkan, ilk olarak ya ayrtrcsndan geerek akkan iinde emilmi olan kompresr karter yan ayrtrarak youturucuya doru ynelmektedir. Ayrtrcdan geen soutucu akkan iindeki karter ya, akkandan ayrlmakta ve ayrtrcnn alt ksmnda toplanmaktadr. Ayrtrcnn alt ksmnda toplanan yan seviyesi arttnda, ayrtrc ile kompresr arasnda bulunan selenoid valf elektriklenerek almakta ve bylece ayrtrcdaki yan kompresr karterine dnmesi salanm olur. indeki yadan ayrtrlan soutucu akkan daha sonra genellikle deniz suyu ile soutulmakta olan youturucuya girmektedir. Yksek basn ve scaklkta

29

bulunan gaz fazndaki soutucu akkan, ssn deniz suyuna vermek suretiyle youmakta ve bu s transferi ile yksek basnl sv fazna gemektedir. Sv fazdaki soutucu akkan daha sonra resiverde toplanmaktadr. Youturucudan yksek basnl sv faznda kan soutucu akkan, kurutucu filtreden geirilerek iindeki nemden arndrlr. Ak veya renk gstergesinin iinden geirilen soutucu akkann iinde nem bulunmamas halinde gsterge yeil renktedir.

ekil 35 : Buzluk devresi

Ak gstergesinden geen yksek basnl ve sv fazndaki soutucu akkan, scaklklar yksek olan soutma odalarna (etlik, balklk, sebzelik ve kuru kumanyalk) girmektedir. Bunu iin soutucu akkan ncelikle selenoid kumandal valften, daha sonra da s duyarl kslma valfinden gemektedir. Kslma valfinden geerken soutucu akkann basnc drlmekte ve akkann, odadan s alarak dk basnl gaz fazna gemektedir. Kslma valfinden geen soutucu akkan, elektrik motoru ile altrlan bir fan sayesinde odann ssn da alarak buharlatrcda (serpantinlerde) tamamen buhar fazna gemektedir. Oda scaklklar bir termostat ile ayarlanmakta ve yksek scaklklarda soutucu akkann geiine izin verilmekte, termostat da ayarlanan deere ulaldnda akkann geiine izin verilmemektedir.

30

Serpantinlerde dolaarak odalar soutan soutucu akkan, tekrar kompresre dnmekte ve soutma evrimi bu ekilde devam etmektedir. Buharlatrc ile kompresr arasnda bulunan s deitiricide, youturucu knda sv faznda bulunan soutucu akkan ile buharlatrc knda gaz faznda bulunan soutucu akkan arasnda s transferi gereklemektedir. Bu s deitiricinin grevi, sv fazdaki soutucu akkan ar soutarak soutma nitesinin verimini arttrmak ve kslma valfinin de fonksiyonunu daha dzgn olarak yerine getirmesini salamaktr. Ayrca bu s deitiricinin bir dier grevi de, buharlatrc knda bulunan gaz fazndaki soutucu akkana ar stma uygulayarak onun kompresre sv fazda girmesini ve zarar vermesini nlemektedir. Para ad Yksek basn presostat Alak basn presostat Alak basn kontrol iin Termostat Termostat Termostat Sabit basn ayarlama valfi Defrost kapasite Bulunduu yer Kompresr k taraf Kompresr giri taraf Kompresr giri taraf Etlik Balklk Sebzelik Sebzelik Ayar deeri Durdurma 18 bar Durdurma 0,1 bar altrma 1,2 bar Durdurma 0,3 bar altrma 1,0 bar Durdurma -21 C altrma -18 C Durdurma -21 C altrma -18 C Durdurma +2 C altrma +5 C 3,4 bar 8 saatte bir kez ve 40 dk. Istma sresi 30 dk.

ekil 36 : Buzluk sistemindeki basn ve scaklk deerleri Yukardaki tablo gz nne alndnda kompresr k basncnn 18 bar a ulamas durumunda sistemin durduu grlmektedir. Soutma suyunun gelmemesi veya ar soutucu akkan gibi nedenlerle kompresr durduu zaman, k basnc de dahi devreye sokmak mmkn deildir. Byle durumlarda sorun giderilmeli ve basn dtkten sonra da presostat resetlenmelidir. Etlik ve balkln 0 C altnda almas nedeniyle buharlatrclarda karlanma durumuna gre eritme ilemi yaplmaktadr. Buharlatrc (serpantin) borularnn zerinde oluan karlarn bir elektrikli stc ile stmak suretiyle eritmesi ilemine defrost denir.

31

1.5 YKSZLETRME CHAZI Buzluk kompresrleri ilk alma annda genellikle % 50, ayrca normal alma srasnda % 25, 50 ve 75 gibi belirli deerlerdeki yklerle altrlmakta yani ykszletirilmektedir. Bu ykszletirme, ok silindirli buzluk kompresrlerinde baz silindirlerin devreden karlmas anlamna gelmektedir. Ykszletirme iin uygulanan yntem, ya basncyla alan bir mekanizmas sayesinde, emme yuvasndan kaldrlarak devre d braklmas eklinde uygulanmaktadr. Emme basncyla harekete geirilen krkl bir cihaz, bir ya da daha fazla silindirli devre d brakmaktadr. Bylece emme basncnn dmesi, sistemdeki azalan yk gstermekte ve bu yke kar gereken saydaki kompresr silindirinin almas salanmaktadr. Basma valfi, kompresre sv fazda soutucu akkan gelmesi durumunda valfin tmyle kalkabilmesi iin st tarafta bir emniyet yay ile donatlmaktadr. Basma valfi, iinde dairesel plaka bulundurulmakta ve emme valfinin st tarafna monte edilmektedir.

ekil 37 : Ykszletirmede emme valfinin kaldrma mekanizmas Btn buzluk kompresrlerinde kapasite kontrol bulunmaktadr. Bu durumda kompresr ilk almada da ykl olarak altnda kompresrn elektrik motoru, ok daha fazla yk ekecei iin bu sistemlerde ok daha gl elektrik motorlar kullanlmaktadr. Byle bir durum iin dier bir alternatif de, emme ve basma devreleri arasna geri dndrmez nitelikli ve selenoid valfli harici bir devre ekmektedir. Bu devrede kullanlan selenoid kumandal valf, kompresrn ilk almas esnasnda elektriklenmektedir.

32

ekil 38 : Kompresr basma valfi 1.6 SOUTUCU AKIKANLAR Soutma evriminde snn bir ortamdan alnp baka bir ortama verilmesi ara madde olarak faydalanlan kimyasal maddelere soutucu akkan ad verilmektedir. Soutucu akkanlar, s alveriini genellikle buharlatrclarda sv halden buhar haline ve youturucularda ise buhar halden sv hale dnerek salamaktadr. Bu akkanlara rnek olarak R22, R134a, R404A, R507 ve amonyak gsterilebilir. Soutma sanayinde ilk zamanlar karbondioksit, hava, su, amonyak gibi doal doal maddeler soutucu olarak kullanlmtr. Daha sonra yapay olarak elde edilen kloroflorokarbon ve hidrokloroflorokarbonlar bu maddelerin bir ksmnn yerini alm ve youn ekilde kullanlmtr. Balca soutuculara R11, R12, R22, R502 rnek olarak verilebilir. Soutucu akkanlarn zaman iinde evreye atlmas ve atmosfere karmas; evre kirlenmesine, atmosferde sera etkisinin artmasna ve ozon tabakasnn tahribatna neden olmutur. Bu nedenlerle ozon tabakasnn tahrip olmas, tm dnyada nemle ele alnmtr ve baz lkeler tahribat nlemek iin birlikte harekete gemilerdir. Bu hareket sonucunda 1987ylnda Montreal Protokol 43 lke tarafndan imzalanm olup bu protokol ile birlikte lkeler, ozon tabakasna ve evreye zarar veren gazlarn retiminin azaltlmas ve zamanla da kullanmn sonlandrma karar almtr. Soutucu akkanlarn, grevlerini ekonomik ve gvenilir bir ekilde yerine getirebilmesi iin baz kimyasal ve fiziksel zelliklere sahip olmas gerekmektedir. Bu zellikler, uygulama ve alma artlarnn durumuna gre deiecei gibi her zaman bu zelliklerin hepsini yerine getirmek de mmkn olmayabilir. Soutucu akkanlarda aranan zellikler aada sralanmaktadr. 1. Buharlama basnc pozitif olmaldr. nk hava szmas dolaysyla havann getirdii su buharnn, souk ksmlarda donmas iletme aksaklklarna meydan vermemesini nlemek iin buharlama basncnn evre basncndan bir miktar fazla olmas gerekmektedir. 2. Az bir enerji harcam ile daha ok soutma elde edilmelidir.
33

3. Youma basnc dk olmaldr. 4. Yanc, patlayc ve zehirli olmamaldr. 5. Ucuz ve temin edilmesi kolay olmaldr. 6. Is tanm katsays yksek olmaldr. 7. zgl hacmi kk olmaldr. 8. Viskozitesi dk olmaldr. 9. Kritik scakl yksek olmaldr. 10. Donma noktas dk olmaldr. 11. Buharlama gizli ss yksek olmaldr. 12. Sistemden kamas durumunda zellikle gda maddeleri zerinde zararl etki yapmamaldr. 13. Tesisat malzemelerinin etkinmemesi, korozif olmamas, yalama yann zelliini deitirmemesi gerektiinden kimyasal olarak aktif olmamaldr. 14. Koku ve renk gibi zellikleriyle kaaklarn kolay tesbitine imkan vermelidir. 15. Sistemden kaarak havaya karmas durumunda evredeki canllara zarar vermemelidir. 16. Ozon tabakasna zarar vermemelidir. FREON-11: Yksek soutma gcne sahiptir. Lastie zarar verdiinden kompresrlerde kullanlmaz. Daha ok Turbo kompresrlerde kullanlr. Freon-11nin kimyasal forml CCl3Fdir. FREON-12: Freon12 iklimlendirme sistemlerinde ve souk depo tesislerinde geni bir kullanma sahiptir. Az miktarda iken tamamen kokusuzdur. FREON-12nin kimyasal forml (CF2Cl2)dir. Bileiminde karbon, klor ve flor vardr. Atmosferik basnta kaynama noktas (-29.8 C) ve donma noktas da (-157.78 C)dr. 5-6kg/cm2 basn altnda 20C'de svlar. Normal basn ve scaklkta gaz halinde bulunan Freon12nin zgl arlnn havann zgl arlndan daha byktr. Suda g eridiinden, buharlatrcdaki dk basn nedeniyle sisteme szacak havann getirdii su buhar katlaarak alma dzensizliklerine yol aabilir. Suyun soutucu

34

akkandan ayrlmas iin kurutucu kullanlmaldr. Sistemin hava szdrmamas gerekir. Renksiz olan Freon-12 gz, burun, bogaz ve cierleri tahri etmez, yanici ve patlayc deildir. Ya ile F12 kolayca karabildiinden sistemde ya ayrcs kullanmak zorunluluu yoktur. F12 nispeten ar bir akkan olduundan byk yk kayplarna sebebiyet vermemek iin kompresr emiinde ve knda hzlar 7-12m/s ve12-15m/s arasnda tutulur. FREON-13: Genellikle ok kademeli sistemlerin alak basn kademesinde kullanlr. ok dk basnl bir gaz olduu iin santrifj kompresrler iin elverilidir. ok byk kapasitedeki air-condition tesislerinde, ok dk scaklklara inilmesi istenen yerlerde, daha ok kimya sanayiinde ve aratrma labaratuvarlarnda kullanlr. Freon-13nn kimyasal forml (CF3CL)dir. Atmosfer basncnda buharlama scakl -82C civarndadr. Soutma makinesinin durmas halinde basn ykselmesini nlemek iin tesiste genileyen akkan buharn alacak dengeleyici kaplar bulundurur. F13 yada erimez ve sistemde ya ayrcs kullanmak zorunlu olur. FREON 114: Hermetik rotatif kompresrlerde kullanlmtr.

ekil 39 : Soutucu akkan tp eitleri FREON-22:

35

Freon22 ise prensip olarak dk scaklklarda soutma elde etmek iin gelitirilmi bir soutucu akkandr. Freon22, genellikle, derin dondurucu tesisatnda ok dk buharlama scakl elde etmek iin kullanlr. Bileiminde karbon, hidrojen, klor ve flor bulunan Freon22nin kimyasal forml (CHF 2Cl)dir. Daha yksek scaklklarda soutma elde etmek iin de kullanlabilmesine ramen esas olarak kullanlma alan scakl -30 Cnin altnda olan soutma sistemleridir. Atmosfer basncnda-40C'de kaynar. FREON-502: Freon502 zellikle, dk scaklklarda soutma etkisi byktr. Freon22 trnden bir soutucudur ve kaynama scakl atmosferik basnta -45C'dir.-40C ve -20C scaklklar arasnda ki soutma scaklklarnda kullanld zaman kompresyon sonu scakl Freon22'ninkinden daha dk olur. AMONYAK : Gnmzde florokarbon ailesinin dnda geni olde kullanlmaya devam edilen tek soutucu akkan amonyaktr. Ozon tabakasna zarar vermeyen ve sera etkisi olmayan amonyak, CFC ieren soutucu maddelere nemli bir alternatiftir. Ekonomik olmas ve kolay temin edilmesi ayr bir avantajdr. Zehirleyici, bir lde yanc ve patlayc olmasna ramen, sahip olduu termodinamik zellikler nedeniyle birok alanda kullanlmaktadr. Ozon tabakas ve doal evre zerinde etkisi olan soutucu akkanlar aadaki ana balklar altnda snflandrmak mmkndr: 1- Bromoflorokarbonlar veya dier adyla halonlar (BFC); karbon, flor, brom veya klordan oluan bileikler olup bu grupta yer alan maddelere rnek olarak halon1301 verilebilir. Halonlar, ozon tabakasna en ok zara veren maddedir. 2- Kloroflorokarbonlar (CFC); klor, flor ve karbondan oluan bileikler olup halon dan sonra ozon a zarar veren ikinci soutucu maddelerdir.rnek olarak R11 ve R12 verilebilir. 3- Hidrokloroflorokarbonkar (HCFC);klor, flor, hidrojen ve karbon ieren bileikler olup ozon a dk zarar vermekle beraber olduka yksek sera etkisine sahiptirler. Bu grupta yer alan maddelere rnek R22 verilebilir. 4- Hidroklorokarbon (HFC); hidrojen, flor ve karbon ieren bileikler olup ozon a zarar vermeyen maddelerdir. Gnmzde kullanlmakta olan soutucu akkanlarn yerine alternatif olarak kullanlacak soutucu akkanlarn seiminde aadaki baz ltlere dikkat etmek gerekmektedir.

36

1- Temininin kolay olmas, 2- Termodinamik ve fiziksel zellikler, 3- Yanma zellikleri, 4- Ozon tketim katsaylar, 5- Sera etkisi, 6- Soutucu akkann fiyat. 1.7 GAZ EKTRME VE KAAK KONTROL Gereksinim duyulmas halinde buzluk sistemindeki soutucu akkan, bazen youturucuda toplanmakta; bazen de youturucudaki akkan, gaz tpne doldurulmaktadr. Ayrca bazen sisteme gaz ektirilmekte, bazen de sistemdeki gazn az veya ok tahliye edilmesi gerekmektedir. 1.7.1 Sistemdeki Soutucu Akkann Youturucuda Toplanmas Buzluk kompresrlerinin veya kondanser sonrasndaki devrelerinin bakmnn yaplmas ya da dier nedenlerle bazen soutucu akkann youturucuda toplanmas gerekmektedir. Soutucu akkann youturucuda toplanmas iin aadaki ilemler yaplmaktadr. 1- Youturucuya soutma suyu ak tutulur. 2- Kompresrn emi tarafndaki ve youturucu giriindeki stop valfler alr. 3- Youturucu kndaki sv fazdaki soutucu akkann k valfi kapatlr ve sv hat zerindeki selenoid valf el ile veya elektrikli olarak alr. 4- Alak basn presostat ksa devre yaplarak devre d braklr. 5- Kompresr altrlarak alak basn devresindeki akkan ekilmeye allr. 6- Alak basn tarafndaki basn gstergesinde emme basnc 0,1 bar okunduunda kompresr durdurulur. Bir sre beklenerek alak basn tarafnda basncn ykselmesi gzlenir ve kompresr tekrar altrlr. bu ilem veya drt kez tekrarlanr. 7- Kompresr durdurularak youturucu giri, kompresr emi ve youturucuya su giri valfleri kapatlr. Bylece kompresr veya gerekli yerlerde bakm yaplabilir.

37

1.7.2 Sisteme Gaz ektirilmesi Buzluk sisteminde bulunan soutucu akkan miktarnda herhangi bir nedenle eksilme olduunda sisteme yeniden soutucu akkan doldurulmas ilemine gaz ektirme ilemi denir. Gaz ektirme ilemi iin aadakiler yaplmaldr: 1- Youturucuya soutma suyu salanr. 2- Soutucu akkan (gaz) tp, bir hortum ile youturucu kndaki gaz ektirme devresine balanr ve tpn valfi bir miktar alr. Hortum bir miktar gevetilip soutucu akkan grlene kadar devrenin havas atlr ve hortum bu kez nipele skca balanr. 3- Youturucu k valfi yarm alr. 4- Sv hat zerindeki selenoid valf kapatlarak soutucu akkann sv fazda buharlatrcya girmesi nlenir. 5- Gaz tp dik konumda tutulmayp yatrldktan sonra tpn valfi tamamen alr. Bu durumda tp iindeki basn, sistemdekiyle dengelenene kadar sisteme gaz doldurulmu olur. 1.7.3 Sistemdeki Soutucu Akkann Tahliye Edilmesi Sisteme ar gaz ekilmesi sonunda soutucu akkann az veya ok miktarda sistemden tahliyesi gerekebilir. Eer boaltlacak gaz az ise youturucudaki tahliye valfi almas yeterlidir. Fakat sisteme bakm yaplacaksa gazn tekrar tpe doldurulmas gereklidir. Soutucu akkann, gaz tpne doldurulmasnda aada sralanmakta olan ilem sras uygulanmaktadr. 1- ncelikle tp hazrlanmaldr. Tpn iindeki basn 5 mmHg deerinin altnda olmaldr. 2- Youturucu giri valfi almal ve servis portu kapal tutulmaldr. 3- Tp yksekliinin su iinde kalacak ekilde souk su kab hazrlanmal ve tp, kabn iine konmaldr. 4- Youturucu giri valfi bir miktar alarak balant gevetilmeli ve devrenin havas atlmaldr. 5- Buzluk sisteminde, giri valfi dnda tm valfler kapatlmal ve kompresr altrlmaldr. 6- Emme basncnn gstergede 0,1 bar deerinde dengede kald durumda soutucu akkan tpnn valfi kapatlmal ve balant sklmelidir.

38

1.7.4 Gaz Kaa Kontrol Buzluk sistemindeki soutucu akkann miktar, sistemin almad ve akkann youturucuya topland durumlarda genellikle youturucu seviye camnn 2/3 veya 1/2'si kadardr. Sistem altrldnda ise bu miktar seviye camnn 1 /3 seviyesine dmektedir. Buzluk sistemindeki bu gaz miktarnn azalmas veya mevcut akkan ile yeterli soutma elde edilmemesi gibi durumlarda sisteme gaz ektirilmektedir. Daha ncesinde sistemde gaz kaann nereden olduu tesbit edilip onarlmas gereklidir. 1.7.4.1 Propan Dedektr ile Kaak Arama Yanc olmayan kloroflorokarbon (CFC) ve hidrokloroflorokarbon (HCFC) bileikler olan soutucu akkanlarda kullanlmaya uygun bir dedektrdr. Dedektr iinde bulunan propan yaklarak gaz kaa olan yere getirilir bylece alevin rengi mavi den yeile dnmektedir. Bu yntem CFC ve HCFC trndeki soutucu akkanlarn 20 ppm kadar kk olan kaaklar bile saptanabilmektedir.

1.7.4.1 Elektronik El Dedektr ile Kaak Arama Bir dier gaz kaak kontrol aleti de pilli el dedektrleridir. Bu dedektrlerin basit yaplar ve hassasiyetlerinin ayarlanabilir olmas gibi avantajlar vardr. Dedektrlerin esnek duyu ular gaz kaak olasl olan yerlere yaklatrlmakta ve gaz kaa alglandnda ise iletmeciye sesli ve kl uyarda bulunmaktadr.

ekil 40 : El tipi elektronik gaz kaak dedektrleri

1.7.4.3 Kpk Yntemi ile Kaak Kontrol Gemide dedektr bulunmad durumlarda gaz kaak kontrol, bir kap iinde su ve sabun ile hazrlanan kpk ile yaplmaktadr. Kap iinde oluturulan kpk,
39

snger ile gaz kaak olas yere srlmektedir. Eer kpkte hareketlenme olursa, kpk srlen yerde kaak var demektir. Buzluk sisteminde gaz kaak olasl olan yerler genellikle mekanik salmastra, youturucu tesviye iesi, tm valflerin glendleri ile filtre temizlii amacyla sk dklen kslma valfi ve evresindeki balant elemanlardr. 1.8 BUZLUK KOMPRESR YALARI Buzluk kompresrlerinde kullanlan yalama yalarnn dier yalara oranla ok daha fazla zellikte olmaldr. 1- Yalama ya, sktrlan soutucu akkann basn tarafndan emme tarafna szmasn nlemelidir. 2- Soutmaya yardmc olmal, evreye iletilmelidir. 3- Soutucu akkan kaybetmemelidir. ile kartnda yalama ya zelliini

4- Hareket eden paralar arasndaki grlty ksmen de olsa yok etmelidir. 5- Dk scaklklarda da yeterince akc olmaldr. 6- Ya iinde yabanc madde, pislik bulunmamaldr. Bunun amac klcal borular iinde birikerek s transferini engeller. 1.8.1 Karter Yann Tamamlanmas Karter yan tekrar doldurmadan nce sistemdeki akkann resiverde toplanmas gerekmektedir. Kompresr emme tarafndaki gsterge de basn 0,1 bar deerinde kald zaman kompresr valfi ile youturucu giri valfi kapatlmaldr. Daha sonra karterin st tarafna yerletirilmi olan ya doldurma kapa sklerek ieri hava girmeden ya doldurulur. Ya ikmalinden sonra, ya doldurma kapa kapatlr ve valfler tekrar alr. 1.9 SONULAR Soutma sistemi verimi, baz nedenlerden dolay yetersiz duruma dmektedir. Sistem veriminin dmesinin nedenleri ve olas zmleri aada sralanmaktadr. 1- Kslma valfinin s duyarndaki soutucu akkan karyor ise, kslma valfinin yenisiyle deitirilmesi gerekmektedir. 2- Kslma valfinin s duyar yanl yere balanm ise, s duyarnn doru yere balanmas gerekmektedir.

40

3- Kslma valfi arzal veya yanl ayarlanm ise, valf arzasnn giderilmesi veya doru ayarlanmas gerekir. 4- Kslma valfi tkal ise, temizlenmesi gerekmektedir. 5- Kompresr emme veya basma valfleri bozulmu ise, onarlmal veya yenisiyle deitirilmelidir. 6- Kslma valfi donarsa, scak bir bezle stlmal ve kurutucu filtre devreye sokulmaldr. 7- Buharlatrcya verilen hava yetersiz ise, fanlar kontrol edilmelidir. 8- Buharlatrc karla kaplanm ise, defrost yaplmas gerekmektedir. 9- Kurutucu filtre tkal ise, temizlenmeli veya yenisiyle deitirilmelidir. 10- Ak olmas gereken stop valfler kapal veya kslm ise, almas gerekmektedir. 11- Soutucu akkan miktar az ise, sisteme gaz ektirilmelidir. 12- Basma basnc yksekse sistemde hava olabilir, youturucuya gelen soutma suyu scak veya yetersiz olabilir. Ayrca soutucu akkan miktar fazla olabilir.

4.KAYNAKLAR
1. GEM YARDIMCI MAKNELER-2 (BRSEN YAYIN EV-KEMAL DEMREL,SMAL DEHA ER-ISBN:978-975-511-511-5-STANBUL 2008)
41

2. GEM YARDIMCI MAKNELER VE SSTEMLER(AKADEM YAYIN EVFAHRETTN KKAHN-STANBUL 2001) 3. MARINE AUXILIARY MACHNERY H. D. MCGEORGE 4. MEKANK SOUTMA SSTEM KONDERSERLERNDE OLUAN KRLENMELERN ENERJ TKETMNE ETKLER KONULU TEZ (NEE RN) 5. EVAPORATF KONDANSER MALATI, TASARIMI VE DENEYSEL OLARAK NCELENMES KONULU TEZ (AHMET KARA) 6. BR SOUTMA EVRMNN DENEYSEL OLARAK NCELENMES KONULU BTRME PROJES (EMRAH KARAMANLI) 7. SOUTMA SSTEMNN ESASLARI KONULU TEZ (DR.M. TURHAN OBAN)
8. hptt://www.karalsoutma.com/soutma-sistemi-elemanlar.htm

9. ABSORBSYONLU BUHARLATIRMALI SOUTMA SSTEM 10. SOUTMA SSTEMNN EKONOMK TASARIMI KONULU YKSEK LSANS TEZ (CNEYT DENZ KLEYHAN)
11. KOMPRESRL SOUTMA SSTEMLERNDE FARKLI

SOUTUCU AKIKANLAR N AIRI KIZDIRMA VE AIRI SOUTMA ETKSNN TERMOEKONOMK YNDEN NCELENMES SOUTMA SSTEMNDEK KONDENSER KAPASTESNN DETRLMESNN ENERJ VE EKSERJ ANALZLER LE NCELENMES (AYHAN AKDOAN)

12. BR

13. http://fotografi.merkezi.biz/tag/sogutma-sistemlerinin/ 14. http://www.korfezsogutma.com/?&Bid=104936&/UYGULAMALARIMIZ. 15. http://www.sogukoda.gen.tr/sogutma-sistemleri/sogutma-sistemleri-3 16. http://www.frigomekanik.com/index.php?gtr=search&cat=72&aranan=

%20proje&lang=tr
17. http://www.hcsteknik.com.tr/sogutma/sogutma.html 18. http://www.sistemmekanik.com/haber_detay.asp?haberID=170 19. http://www.oncusogutma.com/gemi_sistem.php 20. http://en.wikipedia.org/wiki/Refrigeration 42

43