Aleksander Kuś

Abu Ali al-Husajn Ibn Abdullah Ibn al-Hasan Ibn Ali Ibn Sina

Znany w Europie jako Awicenna jest jedną z najwybitniejszych postaci w powszechnej

historii filozofii. W jego pismach znajdujemy rozwinięcie najbardziej charakterystycznych
poglądów występujących w filozofii arabskiej. Obok przeznaczonych dla szerokiej
publiczności dzieł, takich jak: Księga Uzdrowienia (Szifa‘), czy Księga Wybawienia (an-
Nadżat), Awicenna pisał też prace ezoteryczne, przeznaczone dla wybranego kręgu przyjaciół.
W tekstach tych Ibn Sina określał miejsce filozofii wobec religii pisząc, iż jedność i jedyność
Boga wyrażone w podstawowym dogmacie Islamu nie są wprost zrozumiałe dla ludzi
niewykształconych. Dla nich potrzebny jest Koran i obrazowe (antropomorficzne)
przedstawienie Boga. Jedynie filozofie potrafią pojąć najwyższą zasadę wiary. Rozważają oni
zagadnienie bożej jedności i wynikające z niej konsekwencje. Filozofia w ujęciu Awicenny
staje się swoistą drogą do Boga. Drogą trudną, nie dla wszystkich przeznaczoną, ale wiodącą
prosto do celu. Zasadnicze źródła wpływów, które odnaleźć można w całym jego dziele,
można ująć w następujące grupy:

1. Grecko-arabską wiedzę przyrodniczą i medyczną.

2. Metafizykę Arystotelesa odczytywaną przez neoplatońską interpretację al-Farabiego.
3. Religijna atmosfera domu, w którym ojciec, brat, a może i sam Awicenna sprzyjali
Izmailitom.

Awicenna był bardzo płodnym pisarzem. Przez całe życie pełne podróży i przygód prowadził
badania medyczne, przyrodnicze, filologiczne i filozoficzne. Pisał zarówno w spokojniejszych
okresach życia, jak też podczas wędrówek. Trzy ze swoich prac, w tym znany traktat
mistyczny „Haji Ibn Jakzan” ukończył w więzieniu. Na szczególną uwagę w jego olbrzymim
dorobku zasługują dwa dzieła, w których - jak można sądzić - najpełniej wyraził się geniusz
Awicenny. Są to al-Qanun i Kitab asz-Szifa‘. „Kanon” to dzieło medyczne zawierające, jak

1
pisze Hitti1, ostateczną kodyfikację grecko-arabskiej myśli medycznej. Do siedemnastego
wieku „Kanon” był podstawą wiedzy medycznej na Zachodzie, a na Wschodzie bywa niekiedy
używany do dziś. Awicenna zasłynął jako twórca najobszerniejszej w świecie Islamu syntezy
filozoficznej, jednoczącej neoplatonizm i arystotelizm. Tak jak jego poprzednicy (al-Kindi, al-
Farabi) zajmował się pełną problematyką filozoficzną średniowiecza: zagadnieniem Boga,
relacją Boga do świata, Boga do człowieka, strukturą bytu, strukturą świata, ujęciem człowieka
i jego duszy. To, co najistotniejsze dla filozofii Awicenny to to, że nie jest ona jedynie
pomieszaniem elementów pochodzących z dwóch różnych filozofii, ale jest skuteczną próbą
objęcia w jednym wykładzie dwóch sposobów patrzenia na rzeczywistość: perypateckiego,
pochodzącego od Arystotelesa, i neoplatońskiego, będącego reinterpretacją myśli Platona.
Oryginalność rozwiązań Ibn Siny będzie dotyczyła następujących problematów:

⎯ sprecyzowanie ujęć al-Farabiego dotyczących podział bytu na konieczny i możliwy oraz

przyjęcie w bycie rozróżnienia na istotę i istnienie. Byt konieczny - to taki, który istnieje i
ze swojej natury nie może nie istnieć. Byt możliwy to taki, który istnieje, ale nie musi
istnieć. Stosując pojęcia arystotelesowskie, bytem koniecznym jest taki, który w swojej
istocie nie zawiera żadnego warunku istnienia, wymogu istnienia, jego konieczności. Aby
więc mógł w ogóle pojawić się w rzeczywistości, w świecie, musi posiadać własną istotę
(ta stanowi o tym, czym jest), a także istnieje (to stanowi, że jest). W bycie koniecznym
istota jest identyczna z istnieniem. Wobec tego istota bytu możliwego jest neutralna,
obojętna wobec swojego istnienia i nieistnienia. Dopiero dodanie do niej takiej cechy
(przypadłości), jak istnienie sprawia, że może ona pojawić się w rzeczywistości. Ibn Sina
dokonuje więc wyraźnego rozróżnienia między istotą a istnieniem.
⎯ W sprawie istnienia świata nie akceptuje Awicenna stworzenia z nicości, ani uczynienia
świata z „przed-istniejącej” wiecznej materii. W miejsce tej koncepcji przyjmuje teorię
emanacji świata z pierwszej przyczyny. Byt konieczny jest w stałej aktywności - poznaje
siebie, i z tego poznania wyłania Pierwszą Inteligencję. Ta Inteligencja jest już złożona z
aktu i możności. Poznając pierwszą przyczynę wyłania z siebie Drugą Inteligencję.
Poznając siebie jako akt wyłania dalsze sfery niebieskie. W ten sposób proces emanacji
trwa aż do Dziesiątej Inteligencji - INTELEKTU CZYNNEGO, tworzącego dusze ludzkie oraz
materię cielesną.

1
Dosłownie Hitti ujmuje to tak: „Al-Qanun, a codification of the entire Greco-Arabic medical thought heads the list”. W:
The Near East History. A 5000 year story, New York, 1961, str. 250.

2
⎯ Ibn Sina jest też autorem oryginalnej koncepcji duszy ludzkiej i związanej z nią teorii
poznania. Tu najwyraźniej widać syntezę myśli neoplatońskiej z filozofią Arystotelesa.
Dusza i ciało są dwiema substancjami Jedna duchową, druga - materialną. Jako substancja
duchowa, dusza w człowieku pełni funkcję formy dla ciała. Ale nie jest nią ze swej istoty,
a ciało jest tylko jej narzędziem. To więc, co prawdziwie ludzkie w człowieku, to dusza.
Dusza jest nieśmiertelna, prosta, nie składa się z formy i materii, ale nie jest odwieczna.
Dusza ujęta sama w sobie jest niezależną istotą człowieczeństwa. Zaś swoje
ujednostkowienie uzyskuje poprzez połączenie z ciałem. Dusze stwarzane są w momencie,
gdy istnieje przygotowana dla nich materia ciała. Posiadają one pociąg do samego ciała,
zachowując go nawet po śmierci. Staje się to podstawą do teorii zmartwychwstawania
ciała.
W swojej teorii poznania przejmuje i rozwija Ibn Sina teorię doskonalenia się intelektu.
Ludzki intelekt jest bierny i nie może nic poznać bez oświecania go przez intelekt czynny.
Na początku zatem intelekt człowieka jest „intelektem w możności”; uzyskując od intelektu
czynnego formy poznawcze (jakieś treści, wiadomości) jest „częściowo w możności a
częściowo w akcie”; a o ile przyswoi te formy, staje się „intelektem w akcie”. Czysta
wiedza nie jest więc, przynajmniej wprost, przedmiotem ludzkiego poznania. Intelekt
czynny jest tym samym zasadą ogólnego i powszechnego poznania, które człowiek osiąga
przez uczestnictwo w nim. Intelekt czynny jako oddzielony byt duchowy reprezentuje
porządek wiedzy w awicenniańskiej wizji wszechświata. Intelekt posiadający już w sobie
zasady rozumowania nazywany będzie „intelektem usprawnionym”, a kiedy uzyska
wszelkie poznanie wymagające abstrahowania i oświetlania przez intelekt czynny - staje się
„intelektem uzyskanym”, i wtedy dopiero człowiek osiąga pełną doskonałość.

Oprócz tej drogi doskonalenia się człowieka Ibn Sina przyjmuje i inną - mistyczną. Na tej
drodze człowiek wchodząc po szczeblach poznania rozumowego dochodzi do jedności duszy z
Pierwszą Przyczyną. Opis tej drogi zawiera orientalne pierwiastki zbliżone do myśli sufickiej -
wola uzyskania świętości; odrzucenie tego, co posiada mniejszy walor; niż prawda; stopniowe
porzucanie materialnego świata rzeczy; wreszcie odwrócenie się od siebie samego i
zjednoczenie z Bytem Koniecznym. Ten ostatni etap zarezerwowany był wszakże tylko dla
wybrańców - droga prowadząca do zjednoczenia z Bogiem dostępna jest dla niewielu i tylko
nieliczni zdolni są osiągnąć ten stan określany jako ma‘arifa (gnosis).

Aleksander Kuś, Jagiellonian University in Krakow 1998