Jadwiga Lipiska

Marek Marciniak Mitologia staroytnego Egiptu Wydawnictwa Artystyczne i filmowe warszawa 1980 Okadk i ukad graficzny projektowa Wojciech Freudenreich Redaktor Anna Gogut Redaktor techniczny Elbieta Szeszko Teksty z oryginau tumaczy Marek Marciniak ISBN 83-221-0135-X

wprowadzenie

Dla Europejczyka, wychowanego na tradycji mitw klasycznych o gboko ludzkiej, zbeletryzowanej treci, mitologia egipska jest zjawiskiem bardzo obcym i trudnym do zrozumienia.
wiat poda o bogach Egiptu wyrasta bowiem z podoa tak odmiennego, e ju dla staroytnych Grekw i Rzymian wikszo tych mitw stanowia irracjonalne legendy, ktre prbowali wyjania we waciwy im trzewy sposb. Szczeglnie race dla nich byy zwierzce postacie egipskich bogw, a prby wyjaniania roli bstw przez porwnywanie ich z greckimi prawie z reguy powodoway nieporozumienia, gdy bogowie Egiptu w przeciwiestwie do panteonu klasycznego w wikszoci przypadkw nie maj cile okrelonej funkcji.

Dolina Nilu zostaa zasiedlona bardzo wczenie. Pocztkowo powstaway tam lune osady, czce si nastpnie w wiksze wsplnoty. Rwnie wczenie, prawdopodobnie w poowie IV tysiclecia p.n.e., zaczy zawizywa si organizmy pastwowe, zczone nastpnie w dwa krlestwa: Egiptu Dolnego czyli Delty, oraz Grnego czyli Doliny. Okoo roku 3100 p.n.e. oba krlestwa zjednoczyy si, tworzc jedno pastwo. Kada z pierwotnych grup ludnoci miaa swoje wierzenia religijne, kada osada swoje bstwo. W procesie integracji ludnoci bstwa te czono, niektre zyskiway przewag, inne im podporzdkowywano lecz nigdy nie zaniedbywano cakowicie. Aby uporzdkowa stosunki pomidzy rnymi bstwami i utrwali ich pozycj w hierarchii zaczto tworzy legendy. Mity miay uzasadni i wyjani rol poszczeglnych bogw, ugruntowa miejsca ich kultu. W stosunku do religii mity miay wic funkcj wtrn, niejednokrotnie zwizan z propagand pastwow. Trzeba wszak byo podeprze od strony metafizycznej polityczn przewag poszczeglnych orodkw, a innym przyda znaczenia. Dbay o to miejscowe kolegia kapaskie, dla ktrych nader wan spraw byo podbudowanie treci mitologiczn ro dzimego kultu, lub wczenie go do cyklu
2

legend o wielkich bogach, ktre ju wczeniej uzyskay popularno i wysuny si na poczesne miejsce. O ile jednak mitologia bya podporzdkowana teologii o tyle rnia si od niej w swych rodkach wyrazu. Bogowie w wietle doktryny przedstawiani s w postaci wysoce wyidealizowanej, stanowicej kwintesencj wszelakich cnt. W mitologii za przeciwnie. Wszystkie mity opieray si przede wszystkim na nadnaturalnych dziaaniach, wszystko w nich odbywao si w sposb niezwyky. Postacie boskie rwnie s niezwyke, bogowie ucieleniaj cay moliwy repertuar wad i przywar: s dni wadzy, krwioerczy, mciwi, gwatowni, zawistni. Tutaj wanie ley gwna przyczyna obcoci tych mitw dla czowieka wspczesnego. Zo posunite jest w nich a do stopnia wynaturzenia: bogowie zabijaj lub gwac wasne matki, te za mszcz si na synach wszelkimi dostpnymi rodkami. Bracia morduj si w wyrafinowany sposb. Motywy ich postpowania s czysto ludzkie dza wadzy, zawi o dziedzictwo, nieposuszestwo, zemsta. rodkami za zaatwiania boskich porachunkw by mord i gwat. Mity te stoj w jaskrawej sprzecznoci z zasadami etyki, propagowanymi przez ulubione utwory literackie, zwane naukami", gdzie umiar i skromno stanowi polecane wszystkim cnoty. Z caej pimienniczej spucizny staroytnego Egiptu jedynie mitologia przedstawia obraz okrutnych, dzikich namitnoci, nadnaturalnych wydarze trudnych do zrozumienia i przez nie wyraa odrbno wiata bogw i ludzi, podkrela tajemniczo istot boskich. Najbardziej krwioercze i przeciwne naturze s bstwa z mitw najstarszych. Z biegiem czasu zaczto pacyfikowa" rozbestwionych bogw, wypracowywa koncepcje uniwersalnej harmonii obejmujcej zarwno widzialny, jak i niewidzialny wiat. Tworzenie mitw trwao zreszt w Egipcie przez cay okres
3

jego dziejw, a koncepcje w nich wyraane maj zupenie realne podoe w warunkach panujcych w danych okresach. Stare mity trway jednak nadal, cho z biegiem czasu przydawano im nowe elementy, wczano te nowych bogw, coraz szerzej interpretowano pradawne, niejasne wtki. Wok imion bogw, nazw miejscowoci oraz obiektw kultowych i wit narastay mity majce wyjani ich znaczenie i wykadajce sens tych sw. Ulubion metod, jak si przy tego rodzaju etymologii posugiwano, bya gra sw zestawianie wyrazw o podobnym brzmieniu i wyjanianie sensu nazwy przez znaczenie . wyrazu podobnego. Dla samych Egipcjan, niektre bowiem imiona i nazwy byy ju niezrozumiae, etymologia ich zostaa zapomniana. Mity tego rodzaju powstaway w oparciu o ju istniejce legendy, byy kolejnym nawarstwieniem. Pojawiy si ju w Starym Pastwie, a ugruntoway w rednim. Najszerzej rozpowszechnione byy w Okresie Pnym i Ptolemejskim, czyli im wicej czasu upyno od powstania legendy, tym mniej stawaa si ona zrozumiaa i tym bardziej wymagaa nowej interpretacji i wyjanienia. Jest rzecz ciekaw, e z reguy ten typ mitw nie zajmuje si uoglnieniami, nie kusi si o ujcia szersze, wyjaniajce oglny zwizek zjawisk, lecz poprzestaje na objanianiu poszczeglnych przypadkw. Jeszcze jednym ze rde mitw egipskich byo uzasadnianie boskoci osoby krla, oraz podbudowywanie jego praw do tronu. Boski charakter wadcy by zaoeniem religijnym, ktre powstao przypuszczalnie ju w Okresie Predynastycznym. Podobnie jednak jak inne prawdy wiary, w mitologii zyskiwao wyjanienie. Inny rodzaj mitw mia na celu objanienie, dlaczego wadz krlewsk objy osoby, nie majce do jej sprawowania legitymistycznych uprawnie, w odczuciu oglnym bdce uzurpatorami. Te legendy, tworzone w zwizku z aktualn sytuacj polityczn w kraju, powsta-

way w cile okrelonym czasie jak na przykad wymylona na pocztku panowania V.dynastii legenda o boskim pochodzeniu trojaczkw zrodzonych przez on kapana, ktrych rzeczywistym ojcem mia by sam bg Re. Trojaczki te objy nastpnie wadz krlewn, a od tego czasu wszyscy panujcy w Egipcie do swej tytulatury dodawali imi Syn Re". Podobnie, w czasach o blisko tysic lat Pniejszych, stworzono legend o boskich narodzinach krlowej

Hatszepsut, gdy jako regentka sprawujca wadz w imieniu maoletniego krla Totmesa III uzurpowaa sobie wadz. Autorami legendy, wypisanej na cianie jednego z portykw grobowej wityni Hatszepsut w Deir el-Bahari, byli kapani Amona w Karnaku, ktrzy dla zobligowania krlowej stworzyli mit o tym, e sam bg Amon by jej ojcem. Propagandowy charakter tego rodzaju mitw nie ulega wtpliwoci. Mity egipskie stanowi wic cao wewntrznie bardzo zrnicowan zarwno w czasie, jak i w swych celach. Jzyk, jakim je zapisano, jest z reguy trudny, celowo archaizowany, tre pena aluzji, czsto dla nas niezrozumiaych. Spucizna literacka Egiptu dochowaa si bowiem do naszych czasw w formie niekompletnej, zalenej od kaprysw losu, ktry nie zawsze by askaw dla nietrwaych papirusw, czy nawet trwaych, lecz ulegajcych po tysicleciach zniszczeniu kamieni. Niektre wtki mitologiczne znamy tylko z urywkw, niektre z przekazw autorw klasycznych. Sytuacj komplikuj jeszcze dodatkowo mity przeczce sobie, lub wzbogacajce dawne legendy o nowe elementy, dodane dla potrzeb innego orodka religijnego ni ten, ktry je stworzy. W sumie lektura mitw egipskich jest rzecz trudn, chwilami wrcz denerwujc z powodu obcoci koncepcji i formy, jednak wart poznania, jako produkt myli ludzkiej sprzed tysicleci.

W badaniach mitologii staroytnego Egiptu zdani jestemy na materia niepeny, zachowany przypadkowo. W najstarszych zbiorach literatury sakralnej peno jest aluzji do wydarze mitycznych, brak jest natomiast opowieci, ktre by w sposb cigy relacjonoway legendarne wydarzenia. Takie opowieci zachowane s na papirusach i w inskrypcjach pochodzcych z czasw stosunkowo pnych, gdy starodawne wtki ulegy ju daleko posunitym modyfikacjom. Std dla uzyskania janiejszego obrazu siga naley do rde religijnych, zwizanych z rytuaem i kultem, aby wyjanic i uzupeni niejasne aluzje. cisych granic pomidzy mitem a doktryn religijn nie mona tu nakreli, a przy naszym obecnym stanie wiedzy prba rozgraniczenia tych dziaw nie jest moliwa.

stworzenie wiata i ludzi W najstarszym okresie dziejw Egiptu, o ile mona sdzi z danych archeologicznych, nie istniay jeszcze bstwa kosmiczne, ktrym przypisywano by rol stwrcw wiata. Przypuszcza si. e pierwsz koncepcj majc na celu wyjanienie tego podstawowego problemu stworzono na krtko przed zjednoczeniem Egiptu; bya ona bardzo prosta: soce powstao ze zwizku ziemi i nieba. Nie zaprztano sobie gowy tym, skd si wziy bstwa uosabiajce te elementy. Koncepcja ta, majca charakter bardziej ludowy ni teologiczny, z pewnoci bya starsza ni kosmogoniczne koncepcje kapanw z wielkich orodkw religijnych. Jak to byo zawsze w Egipcie w zwyczaju, z istniejcego ju mitu nigdy nie rezygnowano i motyw Gba czyli ziemi, oraz Nut nieba, jako rodzicw boga soca Re, przewija si przez religi a do schyku staroytnoci. Kadego ranka Nut wydaje na wiat soce, kadego wieczora chroni je w sobie na przecig nocy.
6

Konkurencyjne dla tej prostej, ale logicznej koncepcji systemy kosmogoniczne powstay prawdopodobnie w tym samym czasie, w wielkich orodkach kultowych: Heliopolis, Hermopolis i Memfis. Kade z tych centrw na stwrc wiata kreowao swoje gwne bstwo, ktre z kolei byo ojcem innych bogw zgrupowanych wok niego. rdem mitw o powstaniu wiata i bogw s dla nas przede wszystkim synne Teksty Piramid. Historia ich odkrycia wie si z nazwiskami dwch wielkich Francuzw, o ogromnych zasugach dla egiptologii A. Mariette^a i G. Maspero. Mariette wspaniay archeolog, odkrywca Serapeum w Sakkara, organizator i pierwszy dyrektor Egipskiej Suby Staroytnoci, niestrudzony badacz zabytkw sztuki i kultury staroytnej, zaoyciel Muzeum Egipskiego uparcie twierdzi, e piramidy s nieme", e wntrza ich nie zawieraj i nie mog zawiera adnych napisw. Gdy Mariette doywa swych ostatnich dni, przyniesiono mu wiadomo o odkryciu przez Maspero napisw w otwartej przez niego piramidzie Pepi I w poudniowym rejonie Sakkara. To bya ostatnia dobra nowina w jego yciu po kilku dniach ju nie y. Maspero dostawa si do jednej piramidy po drugiej: napisy, wyryte w biaym wapieniu i napuszczone bkitnozielon farb byy wszdzie w piramidzie Merenre, Wenisa, Pepi II, Teti. Razem z H. Brugschem, egiptologiem pruskim, kopiowali teksty w warunkach niejednokrotnie zagraajcych yciu, bowiem z wyjtkiem piramidy Wenisa, ktra bya wzgldnie dobrze zachowana, wszystkie pozostae znajdoway si w stanie daleko posunitej ruiny i obruszone potne bloki kamienne mogy w kadej chwili run na badaczy. Do maja 1881 roku wszystkie te piramidy zostay zbadane, a napisy skopiowane. Pena ich publikacja ukazaa si w 13 lat pniej. Nie na tym jednak koniec odkry. G. Jequier, inny egiptoog francuski, w latach 19251932 odkry cztery nastpne piramidy z Tekstami, nalece do

trzech on wadcw z VI dynastii i jednego mao znacznego krla Ibi panujcego w I Okresie Przejciowym. Liczba znanych Tekstw Piramid wzrosa ju do dziewiciu a do dzi nie mamy pewnoci, czy wiemy o wszystkich; przypuszcza si, e istnieje szansa dalszych odkry w tej dziedzinie. W kadym razie w latach ostatnich odkryto blisko trzy tysice nowych fragmentw, zachowanych na blokach zrujnowanych piramid, obecnie restaurowanych. Teksty Piramid s zbiorem formu o bardzo rnorodnej proweniencji. Gwnym ich celem byo zapewnienie zmaremu krlowi odrodzenia w wiecznym yciu pomiertnym. W tym celu zebrano wszelkie religijne, magiczne i mitologiczne utwory, jakie mogy by krlowi pomocne i wypisano je na cianach wewntrznych korytarzy i komr grobowych piramidy. Po raz pierwszy uczyniono to u schyku V dynastii w piramidzie Wenisa, ale wikszo formu niewtpliwie pochodzi z czasw wczeniejszych, cz z nich przypisuje si nawet Okresowi Archaicznemu, czyli czasom panowania pierwszych dwch dynastii. Najstarsze s niewtpliwie zaklcia magiczne, ktrych tre wykazuje o wiele bardziej prymitywny charakter, ni np. hymny, ktre wydaj si by najnowszymi w caym zbiorze. Wikszo utworw datuje si na czasy pomidzy III a V dynastia. Teksty Piramid s pierwsz w dziejach ludzkoci ksig literatury religijnej, o olbrzymim bogactwie wtkw mitologicznych. Z nich czerpiemy podstawowe wiadomoci o bogach i koncepcjach kosmo-gonicznych, powstaych w tej wczesnej epoce. Drugim obszernym rdem, dostarczajcym cennych materiaw

mitologicznych, s tzw. Teksty Sarkofagw, wypisywane na wewntrznych ciankach trumien drewnianych w czasach od XI do XVII dynastii. Szczeglnie instruktywne s w Tekstach Sarkofagw partie dotyczce mitycznych przypadkw precedensowych, na ktre moe powoa si zmary dla

zapewnienia sobie szczliwego bytu w zawiatach. Znajduj si tam, ujte w form dialogu, legendy o pochodzeniu i triumfie bogw i komentarze do mitologicznych wydarze. Cz rozdziaw tej ksigi zaczerpnito z Tekstw Piramid, wiele jednak jest w niej nowoci w stosunku do pierwowzoru. Obie te ksigi dostarczaj olbrzymiej iloci danych do zagadnie ycia pomiertnego i mitu ozyriackiego.

Jednym z wanych rde do poznania mitologii egipskiej s legendy, zapisane na murach wity zbudowanych w czasach panowania macedoskiej dynastii Ptolemeuszy. O ile w okresie Nowego Pastwa, a szczeglnie u jego schyku, inskrypcje w wityniach upamitniay czsto wydarzenia historyczne opowiaday o militarnych sukcesach wadcw to w zmienionej sytuacji politycznej, gdy Egipt utraci ostatecznie sw niepodlego, w miejsce bombastycznych utworw panegirycznych na cianach licznie wznoszonych wwczas wity zaczto umieszcza teksty religijne i mitologiczne. Zapisano je jednak w wersji takiej, jak przybray po setkach i tysicach lat istnienia. S wic rezultatem ewolucji wierze i mimo celowo archaizowanej formy, jak im nadawano, stanowi transpozycj, a nie przekaz dawnych mitw. Uporzdkowano wwczas pradawne, czsto sprzeczne ze sob wtki, przydano im poetycznoci, nadano udramatyzowan form. Tym niemniej, w oparciu o zachowane starsze teksty, stanowi one waciwie najbardziej peny zbir mitw egipskich. W 1865 roku kolekcja egipskich papirusw, znajdujcych si ju wwczas w British Museum w Londynie, wzbogacia si o jeszcze Jeden, nader wany dla mitologii egipskiej dokument, zwany Papirusem Bremner-Rhind. Henry Aleksander Rhind, mody szkocki adwokat z Edynburga, wyjecha w 1855 roku po raz pierwszy do Egiptu.w celu ratowania zdrowia. Tam, zafascynowany

zabytkami staroytnymi, stal si archeologiem-amatorem. Zorganizowa wasn ekspedycj archeologiczn i przez dwa lata prowadzi wykopaliska na nekropolach tebaskich. Wiele znajdowanych przez siebie zabytkw, a take pochodzcych z zakupw, przekazywa do Muzeum w Edynburgu i innych muzew angielskich. Imi jego powizane jest z wieloma papirusami, z ktrych najbardziej znany jest Papirus Bremner-Rhind. Wacicielem jego by kapan imieniem Nesmin, ktry kaza go spisa w 12 roku panowania krla Aleksandra syna Aleksandra, tzn. w 312 roku p.n.e. Je^t on swego rodzaju antologi religijno--mitologiczn, zawierajc teksty pochodzce z rnych epok. Skada si z czterech czci: l) Pierwsza, zatytuowana Pieni Izydy i Neftydy, zawiera utwory, ktre miay by wykonywane podczas misteriw w wityni Ozyrysa od 22 do 26 dnia miesica Choiak. 2) Druga cz, pod tytuem Rytual przynoszenia Sokarisa, by moe rwnie stanowia fragment misteriw ozyriackich. 3) Najdusza, a jednoczenie najbardziej interesujca jest cz trzecia Ksiga o pokonaniu Apopa, ktra midzy histori o walce Re z wem Apopem, odwiecznym, jego nieprzyjacielem, wtrca monolog boga soca opisujcy stworzenie wiata i wszystkich rzeczy, jakie na nim istniej. Oglnie jednak zawiera ona rnorakie zaklcia ochraniajce Re przed zakusami Apopa. 4) Ostatnia cz, najkrtsza, to Lisia imion Apopa, ktre nie powinny istnie. Zabytek ten jest interesujcy z punktu widzenia mitologii. Stanowi on ciekawy przypadek poczenia rnych kompozycji w jedn cao, godzc w ten sposb rne systemy religijne. I tak mamy w nim teksty powizane z mitem

10

ozyriackim z jednej strony, i krgiem mitw heliopolitaskich z drugiej. Jedynym wytumaczeniem tego poczenia jest pna data jego powstania, kiedy pisarz kopiowa teksty z rnych, wczeniej istniejcych opowieci o boskich sprawach.

Heliopolis Wrd wielkich orodkw religijnych staroytnego Egiptu, poczesne miejsce przez blisko trzy tysice lat zajmowao Junu, nazywane take On Miastem Supw. Grecy nadali mu inn nazw Heliopolis Miasto Soca. Etymologia nazwy egipskiej nie jest prosta do wyjanienia. Pionowo ustawione kamienne supy odgryway symboliczn rol w pierwotnych wierzeniach nie tylko w Egipcie, o czym wiadcz rozpowszechnione w Europie menhiry pochodzce z epoki neolitu. W Egipcie czczono kilka rodzajw supw jednym z nich by tzw. filar Ded, symbolizujcy trwao, innym sup Junu, prawdopodobnie rodzaj fetysza lokalnego bstwa z Heliopolis, ktrego kult ginie w mroku pradziejw. Gdy w poowie III tysiclecia p.n.e. Heliopolis zaczo stanowi orodek kultu boga soca i stwrcy wiata, symbolem tego boga sta si obelisk, inny rodzaj witego supa. Starszy fetysz ustpi nowemu obeliskowi. Pozosta jednak w nazwie miasta, a take w mitologii i w niektrych rytuaach noszcych nazw podnoszenie supa". Wyobraenia tego rytuau zaczto umieszcza wrd reliefw zdobicych ciany wity dopiero w czasach XIX dynastii. Nazw obelisku zawdziczamy Grekom: obelisk po grecku oznacza roen. Prostoktny, zaostrzony na kocu monolit sta si symbolem dla czcicieli soca, ktrego pierwsze promienie paday co ranka na wypolerowany szczyt obelisku. W Heliopolis zyska on jeszcze dodatkow wymow przez nadanie mu
11

symbolicznego znaczenia pierwotnego wzgrka, jaki wynurzy si z chaosu, dajc pocztek Egiptowi. Heliopolis nigdy nie speniao funkcji centrum politycznego, rola jego bya czysto religijna. O najstarszych jego dziejach nie wiemy nic wykopaliska udowodniy jedynie istnienie w tym miejscu jakiej osady, czy nawet miasta w okresie poprzedzajcym powstanie pastwa egipskiego, odkryto bowiem cmentarz jego mieszkacw. A do czasw panowania IV dynastii o samym miecie nic nam nie wiadomo, potem wzmianki w tekstach i nieliczne pozostaoci archeologiczne wiadcz o rozwoju miasta i wspaniaoci jego wity. W przeciwiestwie jednak do Teb gdzie ruiny monumentalnych budowli zachoway si w takim stanie, e do dzi wzbudzaj powszechny podziw i atwo sobie wyobrazi dawn wietno okrgw kultowych Heliopolis ulego zagadzie i jego teren wyznacza dzi jeden tylko, samotny obelisk, wzniesiony w XX wieku p.n.e. przez krla Senusereta I. Jeden tylko obelisk spord dziesitkw, jakie niegdy zdobiy dziedzice witynne. Kilka z nich zachowao si do naszych czasw, cho losy rzuciy je daleko od pierwotnego ich miejsca: obie synne Igly Kleopatry jedna ustawiona na brzegu Tamizy w Londynie, druga w Central Park w Nowym Jorku pochodz z Heliopolis, podobnie jak rzymskie obeliski na piazza del Popolo i piazza di Mentecitorio. Wywiezienie tych obeliskw z Heliopolis nastpio za panowania Augusta, gdy miasto byo JU i tak w stanie ruiny. Opisa je wwczas Strabon, ktry zatrzyma si w czasie swego pobytu w miecie w tym samym domu, gdzie niegdy mieszka Platon. Strabon wspomina, e po perskim najedzie wiele obeliskw leao na ziemi, spkanych od ognia, jaki Persowie podkadali dla ich zniszczenia. Pozostae w lepszym stanie Rzymianie wywozili zarwno do Aleksandrii dla uwietnienia budowli tej metropolii, jak i do Rzymu. Ruiny wity rozebrano pniej na budulec dla rozrastajcego si w pobliu Kairu.

12

Wykopaliska w Heliopolis nie przyniosy wiele. Zlokalizowano szereg wity, gwnie z czasw Nowego Pastwa i Okresu Pnego, uzyskano setki czciowo zachowanych napisw rnych wadcw. Wszystko to razem nie pozwala jednak nawet na zrekonstruowanie w sposb pewny planu okrgu witego; gwnym rdem naszych wiadomoci o tym wanym orodku pozostaj egipskie teksty. Kolegium kapaskie w Heliopolis stworzyo wasn, oryginaln koncepcj powstania wiata, kreujc na stwrc boga soca Re, zczonego 2 dwoma innymi bstwami o podobnym charakterze Atumem i Chepri. Atum prawdopodobnie y najstarszym z tej trjcy bogw, chocia, rzecz dziwna, w sztuce przedstawiany by zawsze pod Postaci ludzk, Chepri natomiast wystpowa ^ko skarabeusz, co wskazuje na jego pocho-^enie z czasw, gdy bstwom nadawano ksztat zwierzcy. Re by niewtpliwie najmodszym z trjcy, przydanym jej dopiero w okresie Starego Pastwa. Najstarsze jednak teksty, jakie znamy, wiadcz o poczeniu tych trzech postaci, chocia Atum i Re jeszcze w I tysicleciu p.n.e. czczeni byli rwnie osobno i budowano im te osobne witynie. Heliopolitaska wersja stworzenia wiata i Wielka Dziewitka tamtejszych bogw zyskaa wielkie znaczenie w caym Egipcie. Niewtpliwie wpyny na to rwnie przyczyny polityczne od czasw V dynastii krlowie przybrali na stae tytu Synw Re i kult tego bstwa, popierany przez wadcw, zyska prymat nad innymi, stajc si w pewnym sensie religi pastwow. Zaczto wznosi dla Re sanktuaria nie tylko w Heliopolis, ale i w innych miejscowociach. Najlepiej z nich zachowaa si witynia ufundowana w Abu Gurab przez Niuserre, jednego z wadcw z V dynastii. Gwnym elementem tej wityni by olbrzymi obelisk skonstruowany z wapienia i umieszczony na wysokiej platformie. By moe, witynia ta bya wzorowana Ha starszej, znajdujcej si w Heliopolis. Inni wadcy z tej samej dynastii rwnie zbudowali
13

podobne przybytki, do naszych czasw jednak one nie dotrway i jedynym lepiej poznanym okrgiem kultu Re z okresu Starego Pastwa pozostaje witynia w Abu Gurab. W samym Heliopolis czczono nie tylko Re, czy Atuma-Chepri. Para lww Szu i Tefnut zamieszkiwaa wasny przybytek w pobliskim Leontopolis, a midzy innymi bstwami o zwierzcej postaci osobne miejsca kultu mia ptak Benu pierwowzr greckiego Feniksa, czapla, ktr uwaano za dusz Re. witym zwierzciem Atuma by ichneumon, otaczany czci w Heliopolis, podobnie jak czarny byk Mnewis i stonoga Spa, majca wasne sanktuarium w ssiedztwie Heliopolis, nad Nilem. Nie brakowao te w Heliopolis innych witych symboli. Obok obelisku Benben i supa Junu, znajdoway si tam wite drzewa: Iszed, na ktrego liciach bogini Seszat zapisywaa wydarzenia historyczne, wierzba, zwizana z kultem Feniksa, majcego gniazdo w jej gaziach, oraz jeszcze jedno, nazywane po prostu drzewem Hathor. Jest rzecz interesujc, e skarabeusz Chepri nigdy nie posiada wasnego miejsca kultu. Jako uosobienie wschodzcego soca by przecie rwny Atumowi socu zachodzcemu, oraz Re wieccemu w dzie. O ile jednak zarwno Atum, jak i Re czczeni byli nie tylko razem, ale jako osobne bstwa, Chepri czony by zawsze z Atumem. Ksztat skarabeusza nadany temu bstwu zwizany by z wiar (podzielan zreszt nawet jeszcze przez Arystotelesa), e uk ten potrafi rozmnaa si sam z siebie. Std jego boska moc twrcza. Widok za skarabeusza toczcego przed sob kulk gnoju nasun ^ipcjanom myl o bogu, obdarzonym takim ksztatem, ktry toczy soce po niebie. Potne moce tkwice w niepozornym owadzie stay s1? przyczyn jego popularnoci niezliczone amulety imitujce uka, noszone przez ywych i ofiarowywane zmarym, miay ochro-^c ich przed wszelakimi zymi siami, a przede wszystkim pomc ^odrodzeniu si po mierci do ycia wiecznego w sposb taki, jak skarabeusz odradza si sam.
14

Mlt stworzeniu wiata przez Atuma co tumaczy si jako " konay", Re, oraz Chepri ktrego imi mona tumaczy Ja Ten, ktry si staje" lub Ten, ktry powoduje stawanie si" zapisany zosta w Tekstach Piramid2, a wtedy gdy po raz pierwszy utrwalono go w kamieniu istnie ju musia od dawna. Wedug Tekstw Piramid Re-Atum-Chepri stworzy si sam. wyaniajc si z Chaosu zwanego Nun. Nun, Chaos lub Praocean wyobraany by zwykle jako niezmierzony obszar wd pierwotnych. Atum wyaniajc si z niego nie mia wic miejsca, na ktrym mogo ' by spocz jego ciao; dlatego te w pierwszym rzdzie stworzy prawzgrze nazwane Benben. Re-Atum-Chepri, stojc na tym pierwszym kawaku staego ldu, rozpocz proces tworzenia innych bstw kosmicznych. Poniewa nie mia jednak partnerki musia powoa do ycia pierwsz par bstw sam. Ze zwizku tej pierwszej pary bogw, stworzonych przez niego, narodziy si inne bstwa i w ten sposb, wedug mitologii heliopolitariskiej. powstaa ziemia i bstwa, ktre ni rzdziy. Lecz oto jak przedstawia si ten mit w oryginalnym brzmieniu egipskich tekstw. Pozdrowienie Tobie, o Atumie. Pozdrowienie Tobie, o Chepri. ktry powstae sam z siebie. Jeste na wysokociach w swym imieniu Ten, Ktry jest Wielki. Powstae w swym imieniu Chepri Ten. Ktry Powstaje. Atum jest tym, ktry stworzy sam siebie uprawiajc samogwat w Junu. Umieci czonek swj w swojej doni, aby wywoa wytrysk i tak wanie narodziy si blinita to jest Szu i Tefnut. O Atumie Chepri, ukazae si na Prawzgrzu [Ben-ben]. Wyplue Szu i wyrzygae Tefnut. Obje ich swymi ramionami Boskiego Ka [dusza, niematerialny sobowtr], poniewa twoje Boskie Ka moe by w nich [tzn. w Szu i Tefnut].

15

Inny zabytek pochodzcy z okresu znacznie pniejszego, bo z roku 312 lub 311 p.n.e.. Papirus Bremner-Rhind podaje nieco inn, mniej schematyczn wersj tych samych wydarze: Jestem tym, ktry sta si jako Chepri. Wszystko to, co zostao stworzone, stao si po tym jak ja powstaem, a to co powstao w wielkiej mnogoci wyszo z ust moich. Nie byo jeszcze nieba, nie byo jeszcze wiata, nie zostaa stworzona jeszcze ziemia ani gady na tym miejscu. Wyoniem je z Nim Niebytu. Nie miaem miejsca, na ktrym mgbym stan i mylaem w sercu moim i rozwaaem przed obliczem moim i stworzyem wyobraenia wszystkiego bdc sam jeden; nie wypluem jeszcze Szu, nie wyrzygaem jeszcze Tefnut, nie byo nikogo kto by mi pomg. Ja jestem ten, ktry wspy z wasn doni, ktry porusza rk swoj a wpado nasienie moje do mych ust. Wypluem Szu i wyrzygaem Tefnut. I rzek ojciec mj Nun: Niech rosn" [...] Nastpnie z pierwszej pary bstw: Szu (Powietrze) i Tefnut (Wilgo) narodzili si Gb (Ziemia) i Nut (Niebo). Oni z kolei spodzili dwch bogw i dwie boginie: Ozyrysa, Seta, Izyd i Neftyd. W ten sposb powstaa Wielka Dziewitka Bogw zwana rwnie Ennead z Heliopolis. Staa si ona jedn z najpopularniejszych grup bstw egipskich, do ktrych spotykamy w tekstach liczne inwokacje, tak jak np. w Tekstach Piramid:
O Wielka Dziewitko Bogw, ktra jeste w Junu: Atum, Szu, Tefnut, Gb, Nut, Ozyrys, Izyda, Set, Neftyda, ktrych spodzi Atum. Jego serce raduje si z tych, ktrych on spodzi w ich imieniu Dziewiciu ukw.

Tak wic powsta wiat i rzdzce nim bstwa. Wspomniany wyej Papirus Bremner-Rhindw dalszej czci opisuje, w jaki sposb zaludniono ju istniejc ziemi i jak powstay roliny, oraz jak narodziy si zwierzta. Oddajmy wiec gos tekstom:
16

Kiedy powstaem jako jedyny bg, oprcz mnie istniay trzy bstwa [tzn. Nun, Szu i Tefnut]. Ja powstaem na tej ziemi lecz Szu i Tefnut spoczywali w Nun Niebycie, w ktrym istnieli. Przynieli mi z powrotem moje Oko, ktre pilnowao ich. Po tym jak zjednoczyem swe czonki, pakaem z ich powodu [prawdopodobnie z radoci po odnalezieniu Szii i Tefnut] i w ten sposb powstaa ludzko, z ez, ktre wylao moje Oko. Gniewao si ono na mnie gdy powrcio i zobaczyo, e na jego miejscu umieciem inne. Przeznaczyem mu miejsce nad mymi brwiami i gdy panowao nad caym wiatem jego smutek ulecia zupenie poniewa oddaem mu to, co zostao mu zabrane. Przybyem spord korzeni [?] i stworzyem wszystkie pezajce stwory i to wszystko, co istnieje wrd nich. Opisana wersja stworzenia ludzi nie bya w mitologii egipskiej jedyn: wedle innej wersji stwrc ludzkoci by bg Chnum o postaci barana, ktry ulepi ludzi z gliny na kole garncarskim. Memfis O Minie, pierwszym krlu Egiptu, opowiadali kapani, e najprzd budow tamy ubezpieczy Memfis przed zalewami Nilu. [...] Skoro wic temu Minowi (opowiadaj), pierwszemu krlowi Egiptu, odgrodzone rami Nilu zamienio si w ld stay, zaoy tam miasto, ktre teraz nazywa si Memfis. [...] a od zewntrz wokoo niego wykopa jezioro, od rzeki ku pnocy i ku zachodowi (bo w kierunku wschodnim sam Nil stanowi granic); nadto wybudowa w tym miecie wityni Hefajstosa, ktra jest wielka i jak najbardziej zasuguje na wzmiank.^ Relacja ta zapisana zostaa w V wieku p.n.e. przez greckiego historyka Herodota.3 Min wedle Herodota, a waciwie kapanw, ktrzy mu t legend opowiedzieli, w innych tekstach zwany jest Menesem. a rda egipskie
17

nazywaj go Narmerem lub te Hor-aha by zaoycielem l dynastii, panujcej nad zjednoczonym krlestwem Egiptu Dolnego i Grnego. I by moe zgodnie z legend zaoy miasto Memfis, jeden z najwaniejszych religijnych i politycznych orodkw staroytnego Egiptu, jedn z jego stolic. O najstarszych jego dziejach poza legend nie wiemy nic, jednak legend potwierdza pobliska nekropola krlewska w Sakkara, gdzie odkryto groby wadcw z tego wczesnego okresu. Podobnie jak Heliopolis, Memfis ulego niemal cakowitej zagadzie i pozostay po nim jedynie mizerne szcztki. Przyczyny zagady miasta byy zreszt podobne, wcznie do czerpania std budulca dla Kairu. Monumentalne rzeby wywoono std rwnie dla dekoracji nowych wity, zwaszcza w Delcie, a dokonywano tego jeszcze wczeniej ni w Heliopolis, bo ju w czasach Nowego Pastwa, w okresie Ramessydw. Ponadto samo pooenie Memfis na terenie ziem uprawnych, tak w Egipcie cennych, spowodowao stopniowe wczanie opuszczonych, lub zrujnowanych czci miasta w obszary uprawne, co zniszczyo wszelkie lady pozostawione na powierzchni ziemi. Wykopaliska prowadzone w gajach palmowych obecnie zarastajcych gsto rejon, gdzie leaa staroytna metropolia przynosz w rezultacie szcztki fundamentw murw wity i bloki kamienne z inskrypcjami i paskorzebami, co pozwala na przyblione lokalizowanie dawnych budowli. Widomymi za pomnikami wspaniaej przeszoci s: wci znajdujcy si na miejscu alabastrowy sfinks, przeszo cztero-metrowej dugoci i wysokoci (wraz z piedestaem) blisko osiem metrw, oraz obalony kolosalny pomnik Ramzesa II, rwnie z ala-bastru, niegdy miercy trzynacie metrw wysokoci, a dzi, gdy straci cz ng, i tak majcy przeszo dziesi metrw. Z Memfis pochodzi take inny monolitowy kolos Ramzesa II, wykonany z rowego granitu, o wysokoci dziesiciu metrw, przewieziony w 1955 roku do Kairu i ustawiony na placu przed dworcem gwnym. Zabytki, rzeby i inskrypcje kamienne s znajdywane w Memfis w obfitoci i kade wykopaliska

18

prowadzone w wilgotnej glebie gajw palmowych powikszaj bogat ich kolekcj. O ile samo miasto ulego zagadzie, o tyle los obszed si askawiej z cmentarzyskami, do niego nalecymi. Najsynniejsze zespoy piramid w Giza, Sakkara, Dahszur, Liszt i Medum to wanie nekropola memficka, gdzie od pocztku I dynastii po schyek VI chowani byli wszyscy wadcy egipscy, a i pniej, w czasach redniego Pastwa, kilku panujcych rwnie wznioso tam swoje piramidy. Wok za grobowcw krlewskich powstay prawdziwe ,,miasta zmarych", skadajce si z mastab dworskich dostojnikw i urzdnikw. Jako orodek religijny, Memfis nie ustpowao Heliopolis. Prcz 'gwnych bstw Ptaha, Sachmet i Nefertuma, szereg innych czczono w ich wasnych wityniach, wzniesionych w miecie i w jego pobliu; pooona u wierzchoka Delty stolica cigaa do siebie kulty zarwno bstw dolnoegipskich, jak i z Egiptu Grnego. Ju w Starym Pastwie posiadaa swoj wityni w Memfis bogini Neith z miasta Sais w Delcie, w innej zamieszkiwa grnoegipski bg Min, ku czci ktrego odbyway si corocznie uroczycie celebrowane wita. Do Memfis przenikny take wczenie kulty bogw heliopohtaskich, szczeglnie silne w czasach V dynastii, mimo e byy one konkurencyjne dla lokalnych bstw memfickich. W Memfis czczono take czarnego byka Apisa, krokodyla, czarnego psa (lub szakala) Anubisa. istniao tam rwnie wiele witych drzew, jak rwnie prawzgrek" - - odpowiednik heliopolitaskiego Benben. Zachodni czci miasta wada Sokans, bstwo podnoci i opiekun nekropoli, wczenie identyfikowany z Ozyrysem. W czasach wielkich podbojw na Wschodzie, w Nowym Pastwie, gdy Memfis stao si miastem zamieszkanym przez ludzi pochodzcych z wielu krain, razem z nimi przybyli obcy bogowie: Baal w ramessydzkich czasach identyfikowany z Setem, Astarte i Anat

19

syryjskie boginie w Egipcie opiekujce si wojownikami, Isztar z Niniwy szczeglnie ceniona jako uzdrowicielka, oraz inne, przewanie syryjskie i palestyskie bstwa, ktrych ilo zwikszaa si w miar napywu cudzoziemcw. W Okresie Pnym w Memfis istniay kolonie Karyj-czykw7, Grekw, ydw oraz Fenicjan, co miao swj oczywisty wpyw na powikszanie si panteonu bstw. Podobnie, jak bg-stwrca Atum w Heliopolis, tak i memficki Ptah wyobraany by zawsze pod postaci ludzk. Jego kult nie siga czasw starszych, ni zaoenie miasta i w stosunku do pradawnych kultw w orodkach takich, jak Heliopolis. Hierakonpolis, Sais, Buto. Bussj-is, czy Koptos Ptah by bstwem modym i nie majcym tradycji. Ze wzgldu jednak na to, e Memfis stao si stolic pastwa, konieczne byo i w tym miejscu stworzenie wasnego systemu teologicznego i bogw, ktrzy opiek otaczali rezydencje krlewskie. W tym celu wykorzystano ju istniejce mity, obficie czerpic z kosmogonii heliopolitaskiej i hermopolitaskiej schematy i wtki nadajce si do zastosowania, przy jednoczesnym silnym podkreleniu wiodcej politycznej roli Mernfis i jego bstw w pastwowym systemie Egiptu. Peny wykad doktryny memfickiej, skadajcej si z trzech czci: wykadu o Ptahu, jako wadcy zjednoczonego Egiptu, mitu o stworzeniu wiata przez Ptaha oraz roli Memfis, jako stolicy pastwa, zapisany zosta na pycie kamiennej (dzi znajdujcej si w Bri-tish Museum). Zabytek ten, od imienia krla, ktry kaza wyry tekst, zwany jest Stela Szahaki. Powsta okoo roku 710 p.n.e., ale. jak mwi wstp, poprzedzajcy waciwy wykad, Szabaka znalaz w jednej ze wity napoy rozpadnity zwj, ktrego tekst poleci wyry na kamieniu. Jzyk i budowa zda Sieli Szahaki s jasne; tam, gdzie znajduj si wysze ju wwczas z uycia sowa objaniono ich znaczenie. Co do daty powstania oryginau brak jest pewnoci, ale sdzi si powszechnie, e mg on pochodzi ju z czasw Starego Pastwa, a pewne zwroty przypominaj jzyk, ktrym^za20

pisano Teksty Piramid Jak przypuszcza jeden z egiptologw niemieckich (K. Sethe), tekst ten jest fragmentem jakiego utworu dramatycznego, napisanego czciowo w formie wyjanie, a czciowo w formie dialogw pomidzy rnymi bstwami. Prawdopodobnie by on uywany w czasie misteriw dotyczcych mitu o powstaniu wiata. Dla nas najwaniejsza jest Jego druga cz, gdy wanie ona podaje nam, w jaki sposb powsta wiat wedug wierze memfickich. Bogowie, ktrzy powstali z Ptaha. Ptah na Wielkim Tronie [...] ktry stworzy bogw. Ptah-Nun, Ojciec, ktry stworzy Atuma, Ptah-Nunet, Matka, ktra zrodzia Atuma, Ptah Wielki, ktry jest sercem i jzykiem Dziewitki Bogw. Powsta jako serce i powsta jako jzyk postacie Atuma. Poniewa Ptah jest Wielki i Potny, jest tym, ktry dal czstk swej mocy wszystkim bogom i ich boskim duchom poprzez serce i jzyk. Horus i Thot powstali jako Ptah. I stao si, e serce i jzyk zawadny kadym czonkiem, goszc, e jest on [tzn. Ptah] w kadym ciele i w ustach wszystkich bogw i ludzi, trzody, gadw i wszystkich stworze yjcych; w ten sposb myli on i rzdzi tym wszystkim czym chce. Jego Dziewitka Bogw jest przed nim jako zby i wargi, ktre s tym [samym] co nasienie i rka Atuma. Zaprawd Dziewitka Bogw Atuma powstaa z jego nasienia i rki, lecz Dziewitka Bogw [Ptaha] jest zbami i wargami jego ust, ktre mwi nazwy wszystkich rzeczy i z ktrych powstay Szu i Tefnut, i ktre stworzyy Dziewitk Bogw. Oczy widzc, uszy syszc, nos wszc przekazuj wszystko do serca, poniewa w nim powstaj myli, a jzyk wypowiada myli serca.

21

W ten sposb wanie zostali spodzeni bogowie i powstaa Dziewitka Bogw dlatego, e kade boskie sowo powstao z tego co pomylao serce i powiedzia jzyk. W ten sposb zostay stworzone boskie duchy [Ka i Hemset], ktre dostarczyy poywienia i dbr wszelakich dziki znaczeniu sw. I tak pochwalono czowieka sprawiedliwego, ktry czyni to co jest lubiane i ukarano czowieka, ktry robi to co jest znienawidzone. I tak dano ycie spokojnemu i mier siejcemu niepokj. W ten sposb powstaa kada praca i wszystkie zawody, praca rk, poruszanie si ng, ruchy wszystkich czonkw [czowieka], zgodnie z rozkazem, ktry pomylao Serce, a wypowiedzia Jzyk... Jest powiedziane o Ptahu: Ten, ktry uczyni wszystko i stworzy bogw". On jest Tatenen, ktry zrodzi bogw i z ktrego powstaa kada rzecz, poywienie, produkty, ofiary dla bogw i wszystkie dobre rzeczy. Ptah by zadowolony gdy stworzy wszystkie rzeczy i kade boskie sowo. Zrodzi bogw, stworzy miasta, zaoy nomy, umieci bogw w ich kaplicach, ustanowi im ofiary, zaoy im sanktuaria, zrobi ich ciaa [tzn. posgi] zgodnie z ich yczeniem, tak e bogowie mogli wstpi w swe ciaa [posgi] zrobione z kadego gatunku drewna, kamienia, gliny [...] Widzimy wic, e memficcy teologowie wczyli w swj mit o stworzeniu wiata rnorodne bstwa nalece do innych orodkw, podporzdkowujc je Ptahowi jako stwrcy wszechrze-czy. W stosunku do mitu heliopolitaskiego, memficki jest znacznie bardziej zintelektualizowany: wiat i bstwa stworzone zostaj nie przy pomocy aktu fizycznego jak w przypadku Atuma lecz wycznie myl i sowem, a wic przy pomocy
22

czynnikw duchowych. Niewtpliwie umysy, ktre wypracoway t koncepcj byy znacznie bardziej wyrobione, a koncepcja pierwotnej kreacji wydaje si by tutaj gboko przemylana. Ptah dla swoich wyznawcw by bstwem panteistycznym, ktrego rola nie ograniczya si do aktu stworzenia, lecz obecno jego stale bya widoczna: Ty przegnae nico i ciemno promieniami swych obu oczu, ktre pyn barkami po niebie. Twoje oczy poruszaj si dniem i noc, twoje prawe oko jest socem, twoje lewe oko jest ksiycem. Tak gosi hymn zachowany na papirusie spisanym w czasach XXII dynastii, lecz skomponowany znacznie wczeniej, prawdopodobnie ju w Starym Pastwie. Jest rzecz interesujc, e w Tekstach Piramid jest zaledwie kilka wzmianek o Ptahu, i to zupenie marginesowych. Przypuszcza si, e Teksty te zredagowane byty w krgu heliopolitaskim, dla ktrego wanie memficka kosmo-gonia stanowia siln konkurencj, i pomijanie Ptaha wie si cile z t rywalizacj. O ile Ptah byt rywalem Atuma i wbrew tendencjom do synkre-tycznego czenia bstw na og nie by z mm identyfikowany, o tyle bogini Sachmet, drugie bstwo triady memfickiej, czy si w niektrych mitach z Hathor, nalec do krgu Re, a take z trzeci bogini, tak samo gron lwic jak Sachmet z Tefnut. Spotkamy si jeszcze z nimi, jako personifikacjami oka sonecznego. Hermopolis Jednym z wanych orodkw religijnych, ktry wytworzy wasn mityczn koncepcj stworzenia wiata byo Hermopolis, miasto w rodkowym Egipcie, ju w Starym Pastwie zwane Miastem Omiu. Tych Omiu" to wanie bstwa pierwotne, stojce na pocztku wszechrzeczy.

23

Hermopolis byo take siedzib boga Thota, ibisa, ktry symbolizowa mdro. Thot wystpuje ju w Tekstach Piramid jako bstwo ksiyca, mity uczyniy z niego wynalazc pisma, rachuby czasu, patrona urzdnikw i stranika witych ksig szczeglnie magicznych. By on take uzdrowicielem, szczeglnie chorb oczu. On to wszak wyleczy Horusowi wyupione przez Seta oko. Grecy uwaali Thota za identycznego z ich Hermesem, lecz w istocie rzeczy rni si on znacznie od bstwa greckiego. Jest rzecz ciekaw, e kult Thota w Hermopolis, gdzie by on czczony przynajmniej od czasw archaicznych, nie by zwizany w jakikolwiek sposb ani z najwczeniejsz opiekunk tego rejonu bogini Unut, ani z semk prabstw. Zgodnie z tendencjami, panujcymi w innych orodkach, lokalne bstwa czono zawsze w grupy i porzdkowano ich wzajemne stosunki. Thot natomiast, mimo swej wiodcej pozycji w ro-

dzinnym miecie, nie by wczony w powsta tam legend o stworzeniu wiata. Pozostaoci miasta zachoway si do naszych czasw w znacznie lepszym stanie, ni ma to miejsce w Heliopolis, czy Memfis. W pobliu dzisiejszej wioski Aszmunejn, koo Mellawi, rozciga si pole ruin budowli z Okresu Ptolemejskiego i Rzymskiego, wrd ktrych rozpozna mona szcztki wielkiej wityni Thota i innych sanktuariw, budowanych w czasach redniego i Nowego Pastwa. Aleksander Wielki ufundowa w Hermopolis wityni Hermesa Trismegistosa, a w odlegej o kilkanacie kilometrw nekropoli Tuna el-Gebel znajduj si olbrzymie katakumby witych zwierzt Thota ibisw i pawianw. Dziesitki tysicy mumii tych stworze, pochowanych w wykutych w skale podziemnych galeriach, spoczywao tam a do roku 1969, kiedy to wielki poar spustoszy katakumby.

24

Hermopolis pooone jest o okoo 300 km na poudnie od Kairu i od dwch wielkich staroytnych orodkw Heliopolis i Memfis. To pooenie, z dala od stolicy, byo przyczyn izolacji i pomijania tego prowincjonalnego, ale wanego centrum myli religijnej. Dopiero z biegiem czasu Miasto Omiu zyskuje znaczenie. Zreszt, podobnie jak w przypadku mitw memfickich, kapani z Heliopolis, ktrzy zredagowali Teksty Piramid, nie byli zainteresowani w propagowaniu konkurencyjnej koncepcji i bstwa hermopolitaskie wzmiankowali jedynie marginesowo, tam gdzie nie mogli tego unikn. Po upadku Starego Pastwa, w I Okresie Przejciowym, Hermopolis zyskao znaczenie jako stolica nomu (powiatu), ktrego ksita aktywnie popierali wadcw z Herakleopolis, usiujcych zjednoczy Egipt. Mimo klski i tego, e ostatecznie tronem Egiptu zawadnli ksita tebascy, Hermopolis stao si miastem wanym, a krg mitw zwizanych z tym miejscem zosta upowszechniony przez wczenie go do Tekstw Sarkofagw, a potem do Ksigi Umarlych zbioru tekstw stanowicych w czasach Nowego Pastwa i pniej odpowiednik wyszych ju wtedy z uycia Tekstw Sarkofagw. Papirusy Ksigi Umarych, zawierajce zbiory zakl i przepisw majcych na celu zabezpieczenie zmaremu dotarcia do zawiatw i szczliwy w nich pobyt, podobnie jak Teksty Piramid. czy Sarkofagw, zawieray potny adunek treci mitologicznej, stanowicej dla nas doskonae rdo pozwalajce na uzupenienie niejasnych wtkw legend zachowanych w tekstach wczeniejszych. Trudno jest z pniejszych tekstw zrekonstruowa tak posta mitu o stworzeniu wiata, jaki pierwotnie powsta w Hermopolis. Zachowane teksty przekazuj nam bowiem legend w wersji ju skaonej przez wpywy kosmogonii heliopolitaskiej, a take mem-fickiej. Podstawow rnic jest w stosunku do nich koncepcja aktu stworzenia, ktry odby si na lokalnym odpowiedniku pra-wzgrka" na hermopolitaskiej Wyspie Pomieni.

25

Pocztek mitu stwierdza, e wiat powsta z chaosu, okrela ten chaos jednak nieco inaczej, wyliczajc jego cechy negatywne. Teksty dotyczce Szu, a pochodzce z Pierwszego Okresu Przejciowego i pozostajce pod wpywem idei hermopolitaskiej mwi, e by on ,,nieskoczonoci, nicoci, niebytem i ciemnoci".4 Chaos ten zwa si rwnie Nun a take stary, dawny, ktry powsta pierwszy". Wszystkie negatywne cechy chaosu byy personifikowane przez bstwa mskie, ktre wyoniy si z jego wd. Aby podkreli ich twrcz funkcj dodano im cztery bstwa eskie stanowice ich odpowiedniki. Pary bogw zway si: Nun i Naunet, Heh i Hauhet, Kuk i Kauket oraz Amon i Amaunet. Czczone byy one jako rodzaj geniuszy twrczych, przedstawianych zwykle z gowami ab i wy stworze yjcych w mule i szlamie. Ta semka pierwotnych bstw hermopo-litaskich pywaa razem w Nun i stworzya pierwotne jajo w ciemnociach Ojca Nun". Od tej semki bogw pierwotnych powstaa egipska nazwa Hermopolis Szmunu, tzn. Miasto Omiu. Jajo utworzone przez t semk bstw byo niewidoczne, poniewa uksztatowao si w ciemnociach przed powstaniem wiata. Z niego dopiero wyklu si ptak wiatoci: Ja jestem duch, twr chaosu, moje gniazdo nie byo widziane, moje jajo nieroz-tuczone, poniewa powstao ono w Niebycie"5. Inna wersja mitu mwi, e jajo zostao zniesione przez ptaka Wielkiego Pierwotnego Ducha. Ptak ten znany jest czasami pod imieniem Wielkiego Ggacza, ktrego gos rozdar nieskoczon cisz chaosu podczas gdy na wiecie panowaa jeszcze cisza".6 Wedug jednych rde Jajo nioso w sobie ptaka wiatoci, wedug innych zawierao powietrze. Autorzy Tekstw Sarkofagw zdawali sobie spraw, e byo ono pierwsz stworzon na wiecie

26

III. Bstwa Krainy Zachodu: praocean Nun podtrzymuje kartusz, w ktrym widnieje skarabeusz-Chepri i oko Wadet. Nad siedzcym na kapliczce kozem (Mendes?) umieszczono symbole: oko Wadet i gow barana. Dalej postacie Bogw Podziemi: Chenti-ker-neb-Imenty i bogini z wem, by moe jedna ze Straniczek Bram. Skarabeusz toczy dysk soneczny ozdobiony par ureuszy. Pod Iwiogiowym bogiem Netet-ef-em-neket, kroczcym po kapliczce, wyobraony jest Wielki Kot Pa Zachodu. W zamykajcym scen owalu bezimienne bstwo o ksztacie mumii z koron atef na gowie. Chwaa tobie Atumie, ja jestem podwjnym lwem [chodzi o Szu i Tefnut, przedstawianych czasami jako dwa lwy], daj mi przyjemne tchnienie, ktre masz w swych nozdrzach, poniewa jestem jajem, ktre byo w Niebycie. Jestem stranikiem wielkiej podpory oddzielajcej Gba [Ziemi] od Nut [Niebios]. Oddycham tchnieniem, ktrym on oddycha, jestem tym, ktry czy i dzieli, poniewa okram jajo wadc dnia wczorajszego.7 Poniewa pierwotne jajo zawiera w niektrych wersjach powietrze dlatego wanie moe by uwaane za Wielk Podpor oddzielajc ziemi od nieba, a jednoczenie czc je. Odczucie czasu wytumaczone moe by kreniem wok jaja Pana Dnia Wczorajszego. Wynika z tego, e jajo zawierajce tchnienie zwycia dzie wczorajszy, tzn. czas niebytu i chaosu. Najwczeniejsze wzmianki dotyczce omiu bstw hermopolita-skich spotykamy rwnie w Tekstach Piramid, w tekcie, w ktrym krl skada ofiar geniuszom Niebytu Chaosu. Oto jak brzmi tekst: Otrzymalicie wasz placek ofiarny O Nun i Naunet Wy, ktrzy bronicie bogw. Ktrzy waszym cieniem chronicie bogw. Macie wasz placek ofiarny O Amon i Amaunet, Wy, ktrzy bronicie bogw. Ktrzy waszym cieniem

27

chronicie bogw. Otrzymalicie wasz placek ofiarny O Atum i Ruti. Wy, ktrzy stworzylicie sami wasze boskie postacie i moce. O Szu i Tefnut (Podwjny Lwie), ktrzy zrodzilicie bogw, powiedzcie swemu ojcu, e Krl da naleny wam chleb ofiarny, ,e przebaga was tym co naley do was. Nie przeszkadzajcie mu gdy bdzie wstpowa do niego [tzn. do swego ojca] na nieboskon.8 W dalszej swej czci wersja hermopolitanska mitu o stworzeniu wiata pokrywa si prawie w caocrz wersj heliopolitask. a take w czci z memfick. Przemieszanie to dokonuje si w Pierwszym Okresie Przejciowym, cho zapowiedzi tego mamy ju wczeniej. Inny fragment Tekstw Sarkofagw mwi: Byem w Niebycie tym, ktry nie mia towarzysza gdy zrodzio si moje imi. Najstarsz postaci, w ktrej si objawiem to posta zatopionego [chodzi o jajo]. Byem tym, ktry narodzi si jako okrg, tym, ktry by mieszkacem jaja. Byem tym, ktry rozpocz [wszystko] mieszkacem Niebytu. Pierwszy zrodzi si dla mnie Heh i wtedy poruszyem si. Stworzyem moje czonki w mej chwale". Byem stworzycielem samego siebie zgodnie z moj wol i za zgod mojego serca.9 Z powyszego fragmentu, pochodzcego z czasw panowania IX-X dynastii, moemy zauway, e w stosunku do mitu heliopo-litaskiego nastpuje pewna innowacja boski akt tworzenia podzielony zostaje na wol i pragnienie serca, co zapewne mona wytumaczy wpywem doktryny memfickiej na hermopolitarisk. Jeszcze inny fragment tych samych Tekstw Sarkofagw10 i niektre fragmenty Ksigi Umarych wskazuj wyrane wpywy mitu heliopolitaskiego na doktryn hermopolitask:

28

Ja jestem duchem wiecznym, ja jestem socem, ktre wyonio si z chaosu. Mj duch jest bstwem, ja jestem stworzycielem sowa. Zo jest mi wstrtne, nie widz go. Jestem stwrc adu, gdy ja yj. Jestem sowem, ktre nie bdzie nigdy unicestwione w mym imieniu Duch".11 Dalsze losy wiata wedug mitu hermopolitaskiego s takie same, jak wedug mitw heliopolitaskiego i czciowo memfickiego. Wadz nad wiatem sprawuje bg soneczny i on tworzy wszystko na ziemi, od niego rwnie zale wszyscy bogowie zrodzeni z Szu i Tefnut boskiej pary pierwszych rodzicw. Pen list bogw Wielkiej semki hermopolitaskiej zawdziczamy dopiero tekstom wyrytym na cianach wity ptolemej-skich, przedtem zarwno w Tekstach Piramid, jak i Sarkofagw wspominane s jedynie poszczeglne pary bstw. Zarwno Wielka Dziewitka z Heliopolis, jak i semka z Hermopolis skadaa si z wikszej iloci bstw ni wskazuje liczba umieszczona w nazwie. Tak te do pierwotnych negatywnych" mocy, z ktrych powsta wiat, dodawano jeszcze Tenemu Zgub, wraz z maonk Tenemyt, a take Niau i Niaut Pustk, oraz Gereh i Gerhet Brak. Zwycistwo soca nad tymi prasiami niebytu prowadzio do wyobraania ich sobie jako nieprzyjaci soca, chccych go zniszczy. Inna natomiast wersja mityczna przedstawiaa ich jako pawiany, suce socu i adorujce je. Z uwagi na to, e jednym z bogw niebytu by Amon, ktrego imi znaczy Ukryty, ju prawdopodobnie w czasach Nowego Pastwa zaadoptowano mit o Wielkiej semce w Tebach, gdzie od redniego Pastwa Amon zyskiwa coraz wiksze znaczenie, czczony tam jako stwrca i bstwo podnoci. Trudno jest przeledzi genez Amona tebaskiego. Jak si przypuszcza, wywodzi si on od Mina, rwnie symbolizujcego podno, a czczonego od niepamitnych czasw w Koptos, niedaleko Teb. W kadym razie zwizanie Amona

29

tebaskiego z hermopolitaskim nie nastpio chyba wczeniej, ni w czasach Nowego Pastwa, a legenda uzasadniajca to poczenie zachowaa si dopiero w odpisie z czasw pto-lemejskich. Wedug niej na pocztku wiata istnia w imieniem Kematef, hipostaza Amona, ktry umierajc poleci swemu synowi Irta stworzenie Wielkiej semki. Gdy ona powstaa, wyruszya w podr w d Nilu do Hermopolis, aby tam wyda na wiat bstwo soca, a nastpnie do Memfis i Heliopolis, gdzie stworzya Ptaha i Atuma. Dokonawszy tego dziea. Wielka semka powrcia do Teb i zakoczya tam ycie. Bogw pochowano w Medinet Habu, w wityni ich stwrcy Kematefa, i ustanowiono tam kult zmarych. W taki to, stosunkowo prosty sposb, kapani Amona rozwizali zagadnienie pierwotnej kreacji, podporzdkowujc wszelakie istniejce koncepcje stworzenia wiata i bogw Amonowi, ktry w heliopolitaskiej kosmogonii w ogle nie wystpowa, a w hermo-politaskiej odgrywa jedynie marginesow rol.

misterium Ozyrysa Wedle heliopolitaskiego mitu o stworzeniu wiata i bogw Ozyrys by jednym z czworga dzieci Gba Ziemi i Nut Nieba. Jego rodzestwem byli Set, Izyda i Neftyda. Wczenie Ozyrysa do krgu bstw sonecznych, jako ich potomka, miao niewtpliwie charakter nie tyle religijny, co polityczny. Posta tego bstwa jest z gruntu obca, lecz rosnca jego popularno w okresie Starego Pastwa spowodowaa, e redaktorzy Tekstw Piramid uznali konieczno przyczenia go do kosmogonii heliopolitaskiej, aby nie pozostawia na uboczu gronej konkurencji. Przyczenie to nie obyo si bez gwatownej reakcji nawet w Tekstach Piramid znajduj si paragrafy ostro wystpujce przeciw
30

Ozyrysowi, oraz zwizanym z nim bogom: Izydzie, Horusowi, Setowi, Neftydzie i Thotowi. Zwrotki te musieli uoy ci kapani, ktrzy sprzeciwiali si przyczeniu kultu Ozyrysa. Kim by Ozyrys? Na to pytanie trudno jest odpowiedzie. Niewtpliwie kult jego, zanim rozszerzy si na cay Egipt, popularny by w Delcie, a na posta boga zoyy si rne osobowoci prastarych bstw lokalnych czczonych w miastach Delty. Jednym z nich, jak si wydaje, by Anedti, noszcy tytu Naczelnika Nomu, lub te Szefa Swojego Nomu, ktrego siedzib byo miasto Busiris w IX powiecie dolnoegipskim. Wystpowa onzawsze w postaci ludzkiej z zakrzywion pastersk lask w rku, w koronie z pir na gowie. Przypuszcza si, e jego wiecki tytu odzwierciedla fakt, e chodzio tu o rzeczywistego lokalnego wadc, ktry zosta ubstwiony i czczony w swoim miecie. Obok niego, ju od czasw V dynastii, w Busiris wystpuje Ozyrys, ktry przej od Anedti insygnia wadzy i nosi tytu Pana Busiris. Zwizek, jaki istnia midzy tymi dwoma bstwami, pozostaje niestety tajemnic. Niewtpliwie jednak Ozyrys zjednoczy si ze starszym bogiem i, by moe, legenda o panowaniu Ozyrysa na ziemi jako dobrego krla, za ktrego Egipt przeywa swj zoty wiek. zaczerpnita zostaa od Anedti. 51

Mit o panowaniu Ozyrysa i perypetie zwizane z zawici jego brata Seta wydaj si mie jak najbardziej ziemskie podlez: ilu to rzeczywistych wadcw zostao podstpnie zamordowanych przez zazdrosnych braci, ilu pozbawionych dziedzictwa nastpcw tronu walczyo o odzyskanie ojcowizny? Szkieletem legendy ozyriackiej jest bowiem opowie o takich wanie dziejach, zakoczonych zwycistwem Horusa, syna zamordowanego wadcy, nad swym stryjem Setem.
31

Posta Ozyrysa, ktry po mierci zosta oywiony, ale nie powrci ju na ziemski tron, lecz zstpi do podziemi, aby wada Pastwem Umarych, jest jednak znacznie bardziej skomplikowana. Obok ludzkiej i krlewskiej zarazem natury, Ozyrys jednoczy w sobie aspekt bstwa przyrody. Jego prawzoru nie sposb doszuka si przy obecnym stanie naszej wiedzy o religii egipskiej, mona jedynie snu analogie z innymi, podobnymi wtkami zaczerpnitymi z mitologii obcych Egiptowi: motyw boga natury, umierajcego i odradzajcego si, jest powszechny w wielu religiach, w sposb alegoryczny tumaczc cykl przemian w przyrodzie. W Egipcie cykl ten uwarunkowany by corocznymi dobroczynnymi wylewami Nilu, co w oczywisty sposb zwizao z Nilem uniwersalne bstwo przyrody. W zwizku jednak z wielorakoci kultw i lokalnymi odmianami bstw rzdzcych przyrod take i pzyrys nie mia jednolitej postaci, a w miar postpu synkretyzacji kultw, nabiera coraz bardziej zoonego charakteru. Jego zwizek z wylewami Nilu powiadczony jest w Tekstach Piramid, gdzie wody przybywaj z gbi, od Ozyrysa, nazywanego Wielkim Zielonym. Od czasw XVIII dynastii z Ozyrysem zjednoczy si bg zboa Nepri. W Tekstach Sarkofagw znajdujemy wzmianki o zwizkach Ozyrysa z Nilem w jego aspekcie bstwa podnoci: Jestem tym, ktry dokonuje niw dla Ozyrysa, w momencie wielkiego wylewu [...] Ja karmi roliny, zazieleniam to co wyscho.

W innym miejscu te same Teksty Sarkofagw mwi o zwizku Ozyrysa z odradzaniem si rolin: Jestem rolin ycia, ktra powstaje z Ozyrysa, Ktra wyrasta z eber Ozyrysa, Ktra pozwala ludziom y. Ktra sprawia, e bstwa s boskie, Ktra uduchawia duchy, Ktra wzmacnia czonki yjcego.12 Zwizek Ozyrysa z rolinnoci, a przede wszystkim z podami rolnymi, symbolizowany by przez ziarno, ktre zoone do ziemi tak jak zmary bg przebywa tam w ciemnociach, nie ginie, lecz odradza si do nowego ycia.

32

W Tekstach Sarkofagw Ozyrys mwi: Ja yj, umieram, jestem jczmieniem, nie przemijam.13 Jeszcze jedno zjawisko przyrody powizane zostao z tym bstwem o niezwykej osobowoci: fazy ksiyca, umierajcego" aby cyklicznie si odradza. Std identyfikacja Ozyrysa z ksiy-cem. mier" ksiyca porwnywana jest do mierci Ozyrysa ju w Tekstach Piramid, a niektre modsze mitologiczne podania cakowicie identyfikuj ksiyc z Ozyrysem. Niejasna jest tu jednak sprawa innego bstwa ksiyca, Thota, ktry take bierze ywy udzia w wydarzeniach mitu ozyriackiego. Przypuszcza si, e Thot pocztkowo uwaany by za brata Ozyrysa i Seta, dopiero pniej wyczono go z tej rodziny. Rola Thota w ogle jest ciemna i pena sprzecznoci, w rodzinnym sporze wystpuje raz po jednej, raz po drugiej stronie, pomaga raz Setowi, raz Horusowi. Legenda o Ozyrysie w swych gwnych zarysach istniaa ju w okresie Starego Pastwa. Teksty Piramid wzmiankuj jej elementy, cho nie zostaa ona zapisana w nich w sposb cigy. Liczne wtki tej legendy zawarte s w hymnach religijnych redniego i Nowego Pastwa, a jedynym nowum w stosunku do starszej wersji jest mdre panowanie Ozyrysa jako wadcy opisane na steli znajdujcej si w Luwrze. Za czasw Nowego Pastwa powstaa te Opowie o Horusie i Secie, utwr, waciwie bardziej literacki ni mitologiczny, relacjonujcy (miejscami z przymrueniem oka) dzieje walki Horusa z Setem. Inny utwr literacki Opowie o Prawdzie i Kamstwie w sposb alegoryczny przedstawia zaczerpnity z mitu ozyriackiego motyw dwch braci antagonistw. Wok gwnych, a take pobocznych postaci mitu naroso wiele dodatkowych legend i poda, zwizanych z faktem wielkiego rozpowszechnienia si kultu Ozyrysa w Egipcie. Gboko ludzki, dla kadego zrozumiay motyw dobrego krla pozbawionego ycia przez zego brata i pomszczonego przez oddanego syna, a take trafiajca do serc historia nieszczliwej ony i matki Izydy, byy niewtpliwie przyczyn tej popular-

33

noci, zwaszcza e w swym drugim aspekcie ten dobry krl by jednoczenie panem przyrody i bogiem podnoci. A po mierci kady Egipcjanin trafia do krainy, ktr rzdzi Ozyrys. Nic dziwnego, e kolegia kapaskie w wityniach innych bogw staray si aby kult Ozyrysa wczy do krgu czczonych tam bstw, albo te, za pomoc teologicznych spekulacji, podporzdkowa go swoim celom. Stanowi on bowiem konkurencj i to powan. W Tebach na przykad, kapani Amona w okresie Nowego Pastwa pozostawili mu bardzo ograniczon rol, spychajc Ozyrysa na dalekie miejsce za innymi bogami i podporzdkowujc go gwnemu bstwu Amonowi. Wikszego znaczenia nabra kult Ozyrysa w Tebach dopiero w okresie pnym, kiedy to nawet w obrbie witego okrgu Amona w Karnaku zbudowano Ozyrysowi szereg przybytkw. Wie si to z dojciem do wadzy dynastii pochodzcych z Delty, gdzie kult Ozyrysa zawsze by silnie ugruntowany. Najpeniejsz, a zarazem najbardziej literacko opracowan, wersj legendy o Ozyrysie jest ta, ktr przekaza nam Plutarch z Cheronei. Legenda ta, zawarta w traktacie O Izydzie i Ozyrysie, przedstawia si nastpujco: [...] Nut miaa skrycie stosunek z Gebem. Re dowiedzia si o tym i przekl j, aby nie moga urodzi w adnym miesicu roku. Wtedy Thot, zakochawszy si w bogini, zacz utrzymywa z ni bliskie stosunki i zagra w warcaby z bogini ksiyca [Selene]. Wygra jedn siedemdziesit cz kadego jej wiecenia i zoywszy razem pi dni z caoci swej wygranej doda je do 360 [dni roku], te pi dni Egipcjanie nazywaj obecnie Dniami dodatkowymi^ [epagomenai] i podczas nich obchodz urodziny bogw. Mwi, e w pierwszym dniu zosta urodzony Ozyrys i e w momencie wyjcia na wiat odezwa si jaki gos [mwic], e Pa Wszystkiego przyby aby owietli dni... ...Drugiego dnia, Jak powiadaj, zosta urodzony Haroeris, ktrego

34

niektrzy nazywaj Apollinem i Starym Horusem, trzeciego dnia zosta urodzony Set, w niewaciwym czasie i miejscu, wyrwawszy si od razu, wyskoczy z boku swej matki. Czwartego dnia urodzona zostaa Izyda, blisko wilgotnych miejsc i na pity dzie Neftyda... ... Mwi, e Ozyrys i Haroeris byli potomkami Re, Izyda Thota, a Set i Neftyda Gba. Z tego powodu krlowie uwaali trzeci z dni epagomenalnych za dzie nieszczliwy. Podczas niego nie wykonywali spraw publicznych. ani nie dopuszczali [nikogo] do swych osb a do zapadnicia nocy. Mwi, e Neftyda polubia Seta i e Izyda i Ozyrys, pokochawszy si zanim zostali urodzeni, byli ju poczeni w mrokach ona [...] Opowiadaj, e gdy Ozyrys by krlem, natychmiast pozbawi Egipcjan ich prymitywnych i brutalnych zwyczajw YCia, pokaza im jak uprawia zboe, ustanowi dla nich prawa i nauczy ich czci bogw. Pniej ucywilizowa cay wiat, podczas swojej po nim podry, bez pomocy ora zwyciywszy wikszo ludw czarujc je tylko wymownymi przemowami i wszystkimi rodzajami pieni i poezji. Dlatego te Grecy przypuszczaj, e by on tym samym co Dionizos. Gdy by daleko. Set nie spiskowa przeciwko niemu, bo Izyda staa na stray i dobrze pilnowaa. Lecz w momencie jego [Ozyrysa] powrotu zorganizowa spisek przeciwko niemu, czynic siedemdziesiciu dwch ludzi swymi wsplnikami spiskowcami i majc do pomocy krlow imieniem Aso, ktra przybya z Etiopii. Set potajemnie wymierzy ciao Ozyrysa i zgodnie z wymiarami zrobi pikn skrzyni, przepiknie zdobion. Przynis j do sali biesiadnej, a kiedy gocie okazali przyjemno i zachwyt na jej widok, powiedzia artobliwie, e ktokolwiek pooy si w niej i pokae, e pasuje [do niej] otrzyma skrzyni w darze. Wszyscy po kolei prbowali, a poniewa nikt nie pasowa do niej, podszed Ozyrys i pooy si. Wtedy przybiegli spiskowcy i zatrzasnli pokryw umacniajc j z zewntrz zasuwami i odlanym wiekiem, wynieli j do rzeki i wypchnli na morze poprzez ujcie tanityjskie, ktre, wa35

nie z tego powodu, Egipcjanie cigle uwaaj za nienawistne i godne pogardy. Mwi si, e wszystkie te wypadki miay miejsce 17 dnia miesica Athyr, kiedy soce przechodzi przez Skorpiona, w 28 roku panowania Ozyrysa. Niektrzy jednak twierdz, e by to raczej wiek jego ycia, a nie [rok] panowania. Pierwszymi, ktrzy usyszeli o nieszczciu i rozgosili nowin byli Satyrzy i Panowie [Fauni], mieszkajcy koo Chemnis i dlatego nagy niepokj i podniecenie tumu doszo do nas jako ,,panika". Gdy Izyda dowiedziaa si o tym, ostrzyga niektre pukle swych wosw i woya szat aobn: zgodnie z tym miasto nazywa si do dzisiaj Koptos (grecka gra sw KOTEIV znaczy: uci, ostrzyc, obci). [...] Izyda. chodzc wszdzie jak bdna z rozpaczy, przechodzia obok kadego, zaczepiajc go. Nawet gdy spotkaa dzieci pytaa je o skrzyni. Niektre z nich wiedziay o tym i poday jej nazw ujcia, przez ktre przyjaciele Seta wypchnli skrzyni na morze; Z tego powodu Egipcjanie wierz, e dzieci posiadaj dar wieszczenia i specjalnie wr [sobie] z okrzykw dzieci gdy bawi si one koo wity i mwi co si stanie. Kiedy Izyda dowiedziaa si. e Ozyrys kocha i mia stosunek z jej siostr, pomyliwszy j z ni, i zobaczya dowd tego w postaci girlandy koniczyny, ktr zostawi on Neftydzie poszukiwaa dziecka [z tego zwizku], poniewa Neftyda podrzucia je od razu po urodzeniu, ze strachu przed Setem; a gdy Izyda znalaza je przy pomocy psw, ktre j z trudem doprowadziy, wychowaa je i stao si [ono] jej stranikiem i sprzymierzecem imieniem Anubis. Mwi si, e strzee on bogw tak, jak psy strzeg ludzi. Po tym dowiedziaa si ona, e skrzynia zostaa przez morze wyrzucona na brzeg w kraju Byblos i e fala zoya j agodnie na spoczynek w drzewie wrzosu. Wyrastajc w krtkim czasie na najwysze i najpikniejsze drzewo,

36

wrzos otoczy skrzyni i wyrs wok niej, kryjc j w sobie. Zachwycajc si rozmiarami drzewa krl [Byblos] uci cz drzewa zawierajc trumn ktra bya niewidoczna i uy jej jako kolumny, aby podtrzyma dach. Mwi. e Izyda dowiedziaa si o tym poprzez boskie tchnienie pogoski i przybya do Byblos gdzie siada koo fontanny. przygnbiona i zapakana. Z nikim nie rozmawiaa z wyjtkiem suebnych krlowej, ktre powitaa i pozdrowia. zaplatajc ich warkocze i owiewajc ich skr cudown woni, ktra z niej emanowaa. Gdy krlowa ujrzaa swe suebne, zostaa ugodzona pragnieniem [poznania] cudzoziemki, ktrej wosy i skra pachniay ambro/j: posano wic po Izyd i zaprzyjania si ona z krlow i zostaa piastunk jej dziecka [...] Mwi, e Izyda karmia dziecko wkadajc swj palec w jego usta zamiast piersi. Noc palia miertelne czci jego ciaa, podczas gdy sama zamieniaa si w jaskk fruwajc wok kolumny i lamentujc, a krlowa, ktra raz podpatrywaa j, krzykna gdy zobaczya swe dziecko w pomieniach i pozbawia je niemiertelnoci. Bogini odkrya kim Jest i poprosia o kolumn pod dachem. Wyrwaa j lekko i zacza odrbywa drewno wrzosu. Nastpnie pokrya je lnem i wylaa na me sodk oliw, po czym oddaa je w opiek krlowi i krlowej. Do tego dnia lud Byblos czci drzewo, ktre jest w wityni Izydy. Nastpnie pochylia si nad trumn i wydaa tak gony jk, e modszy syn krla zmar. Starszego syna zabraa ona ze sob i umieciwszy skrzyni na odzi, rozpostara agiel... ... Jak tylko znalaza si na odludnym miejscu, tam samotnie otworzya skrzyni i przyciskajc twarz do twarzy Ozyrysa pocaowaa go i zacza paka. Wtedy zauwaya, e z tyu cichutko podszed do niej chopiec i patrza na ni, odwrcia si i pena gniewu rzucia mu straszliwe spojrzenie. Chopiec nie mg znie strachu i pad martwy... ..

37

Podrujc do syna swego Horusa, ktry wzrasta w Buto, Izyda odoya skrzyni, a Set, ktry polowa noc w wietle ksiyca natkn si na ni. Rozpozna ciao i pokrajawszy ciao na 14 czci, rozrzuci je. Kiedy Izyda dowiedziaa si o tym. zacza szuka ich. pync dk papirusow poprzez bagna. To dlatego ludzie, ktrzy pywaj w papirusowych odziach nie doznaj krzywdy od krokodyli, co wskazuje na strach lub cze dla bogini. Z tych okolicznoci wypywa fakt, i mwi si, e istnieje wiele grobw Ozyrysa w Egipcie, poniewa bogini spotykajc kad cz odprawiaa uroczysto pogrzebow. Niektrzy przecz temu, mwic e formowaa ona postacie i rozdawaa je kademu miastu jak gdyby dawaa cale ciao, aby Ozyrys mg by czczony przez wiksz liczb ludzi i aby Set, jeli zwyciy Horusa, gdy bdzie szuka prawdziwego grobu zosta oszukany w swych poszukiwaniach, poniewa pokae mu si i opowie o wielu grobach. Jedyn czci Ozyrysa. ktrej Izyda nie znalaza by jego czonek mski, poniewa natychmiast zosta wrzucony do wody i lepidotus. phragus i oxy-rynchus [rodzaje ryb egipskich] zjady go: s to ryby, ktrymi najbardziej si brzydz [Egipcjanie]. Na jego miejsce Izyda ulepia podobny i powicia czonek, na cze ktrego Egipcjanie nawet teraz maj wito. Pniej Ozyrys przyby z zawiatw do Horusa, wyposay go i przyuczy do walki. Nastpnie wypytywa go, co uwaa on za najlepszy uczynek. Horus powiedzia: Pomc czyjemu ojcu i matce gdy cierpieli niesusznie. Ozyrys znowu go zapyta, ktre zwierz uwaa za najbardziej poyteczne z tych, ktre bior udzia w walce. Gdy Horus od grnej czci symboliczne przedstawienie o tej samej treci: Ded pomidzy dwoma amuletami Tit symbolizujcymi Izyd i Neftyd

38

powiedzia ko, by zaskoczony i zaintrygowany dlaczego nie wymieni on raczej lwa ni konia. Horus odpowiedzia, e lew jest poyteczny dla kogo kto potrzebuje pomocy, ko ciga uciekiniera i w ten sposb niszczy cakowicie si nieprzyjaciela. Ozyrys syszc to by zadowolony, czujc e Horus doskonale si przygotowa. Jak mwi, gdy wielu przeszo na stron Horusa. przybya [rwnie] Toeris konkubina Seta; a w, ktry j nagabywa zosta pocity na kawaki przez towarzyszy Horusa. Z tego powodu rzucaj oni teraz kawaek liny i publicznie tn j. Bitwa trwaa wiele dni i zwyciy Horus. Gdy oddano Izydzie Seta w ptach, nie zabia go ona, lecz rozptaa i pucia wolno. Horus nie przyj tego spokojnie, lecz chwyciwszy sw matk, zdar koron z jej gowy. Jednak Thot zaoy jej zamiast niej krowiogowy hem. Gdy Set oskara Horusa o bezprawie, Thot pomg Horusowi i bogowie wydali wyrok, i jest on prawowitym [wadc]. Set zosta pokonany w dwch innych bitwach, a Izyda majc stosunek z Ozyrysem po jego mierci, urodzia Harpokratesa, wydanego na wiat za wczenie, o sabych koczynach. Tyle podaje na ten temat Plutarch. Z innych, starszych tekstw, dowiadujemy si wicej szczegw. Wedle Tekstw Piramid zabjstwa Ozyrysa Set dokona w Nedit, koo rodzinnego miasta Busiris. Moment ten znajduje rwnie swe potwierdzenie w micie mem-ftckim: Neftyda i Izyda przybyy, poniewa Ozyrys ton w wodzie. Izyda i Neftyda rozejrzay si, zobaczyy go i przeraziy si. Wtedy Horus rozkaza Izydzie i Neftydzie pochwyci Ozyrysa i sprawi, by unikn utopienia. Horus powiedzia do Izydy i Neftydy: Popieszcie si, zabierzcie go! Izyda i Neftyda powiedziay do Ozyrysa: Przybywamy, zabierzemy ci [...]15 O tym, co stao si gdy Set, wdarszy si do kryjwki ze zwokami Ozyrysa porwa je i porbawszy na 14 czci rozrzuci po Egipcie, wspominaj ju Teksty Piramid:

39

Przychodzi Izyda, przybywa Neftyda. Jedna z Zachodu, druga ze Wschodu. Jedna z nich jako sok, druga jako kania. Znalazy Ozyrysa, ktrego brat zabi w Nedit.16 Gdy zebray wszystkie kawaki (z wyjtkiem fallusa, ktry pokna ryba), utworzyy mumi. Wtedy te obie rozpoczynaj lament nad jego martwym ciaem: Wtedy powiedziaa Izyda i Neftyda: Przyby sok, przybya kania, zwane Izyda i Neftyda; przybyy, aby szuka swego brata Ozyrysa [...] Pacz nad swym bratem Izydo, opakuj brata swego Neftydo, paczcie nad nim. Izyda usiada z rkami nad gow, Neftyda rozdrapaa koce swych piersi [...]17 Papirus Bremner-Rhind tak opisuje rozpacz Izydy i Neftydy: Pikny modzianie powr do swego domu, tak dawno nie widziaymy ciebie, pikny piewaku wr do domu swego, pikny modzianie, odszede na zawsze, kwitniesz, lecz nie o swoim czasie [...] Boginiom towarzysz inne bstwa rozpaczajce razem z nimi: Bstwa z Pe s pene smutku i przychodz do Ozyrysa na dwiki lamentu Izydy i Neftydy. Duchy Pe uderzaj w laski [?] dla ciebie, rozdzieraj swe ciaa dla ciebie, klaszcz dla ciebie w donie, szarpi swe wosy i mwi: Twoja starsza siostra jest t, ktra zebraa [kawaki] twego ciaa, ktra zoya twe rce, ktra szukaa ciebie i znalaza ci lecego na boku, na brzegu rzeki w Nedit.19 Warto przytoczy tutaj rwnie mit o znalezieniu wszystkich czci ciaa Ozyrysa, czego dokonano w cigu kolejnych dwunastu dni. obchodzonych jako witeczne. Tekst ten zapisany jest na papirusie bardzo pnej daty, gdy powsta w Okresie Ptolemejskim, w kocu l wieku p.n.e. Papirus Jumiihac, gdy tak nosi nazw, zawiera szereg mitw typowych dla tego okresu, majcych na celu racjonalistyczne wyjanianie i porzdkowanie zawikanych wtkw, tumaczenie sensu i podoa obrzdw i wit, podawanie etymologii
40

nazw i imion. Trudno jest nam dzisiaj przyzna czytelno tym wywodom. wprowadzaj one jeszcze wicej zamtu do i tak skomplikowanych legend. Poznanie wyjanienia dwunastu dni wita orki, ktre obchodzi si w caym kraju; [s to] dni, w ktrych zjednoczone zostay czonki boga, znalezione w miastach i powiatach. Dziewitnasty dzie czwartego miesica wiosny jest to dzie, w ktrym znaleziono gow spoczywajc na Grze Zachodniej. Anubis, Thot i Izyda udali si na cmentarzysko; ptak i wilk pilnoway jej. Thot podnis gow i znalaz pod ni skarabeusza. Dano go do Abydos. gdzie jest a do tego dnia. Z tego powodu nazwano Abydos Miastem Skarabeusza. Co si tyczy ptaka Kebek to Horus, Pa Letopolis. Co si tyczy wilka to Anubis. 20 dzie czwartego miesica wiosny to dzie, w kt- rym zostay znalezione oczy-wadet, spoczywajce na Grze Wschodniej. Ptak Ibenen wyszed z nich. Znajduj si one teraz w postaci obrazu przy Pachet, istniejcej, ktr nazywa si Pani Wschodu. 21 dzie to dzie, w ktrym znaleziono boskie szczki [?] 22 dzie to dzie, w ktrym zostaa znaleziona szyja, spoczywajca na Grze Zachodniej... ... na wzgrzu, pod stra Neftydy z Gry. Wedug innej tradycji [znaleziono] dwa ramiona. 23 dzie to dzie, w ktrym znaleziono serce, bdce w posiadaniu krokodyla, ktry go strzeg to Chenty-cheti. On ukry je pod swym wasnym sercem w Atribis. Wedug innej tradycji [zostay znalezione] wntrznoci. 24 dzie to dzie, w ktrym znaleziono wntrznoci, spoczywajce w Pitom. One stworzyy w sobie yjcego wa. Nazwano go Tum z Pitom, z tego powodu. Wedug innej tradycji [znaleziono] puca.
41

25 dzie to dzie, w ktrym zostay znalezione puca, spoczywajce w gszczu papirusowym w bagnach Delty. Wedug innej tradycji [znaleziono] czonek. 26 dzie to dzie, w ktrym znaleziono ebra, spoczywajce w rolinie Geret. Strzeg ich Anubis. Wedug innej tradycji [znaleziono] nogi. 27 dzie to dzie, w ktrym znaleziono nog, spoczywajc w okrgu wschodnim. Stworzya ona srebrnego wa, ktrego umieszczono na gowie byka zwanego Anti. Wedug innej tradycji [znaleziono] palce. 28 to dzie, w ktrym znaleziono czonek, spoczywajcy w okrgu rodka i umieszczono go w wityni Biaego Barana. Wedug innej tradycji [znaleziono] rami. 29 to dzie, w ktrym znaleziono jelita, spoczywajce w... ... zostay pogrzebane i wyszli z nich czterej bogowie. Z tego powodu nazwano ich Panami Jelit". Wedug innej tradycji [znaleziono] serce. Ostatni dzie to dzie, w ktrym zostao znalezione rami, spoczywajce w ... ... Lew siedzia na nim, nie pozwalajc go znale. Przybyy wic dwa sokoy, jeden porwa ap lwa, a drugi wzi rami Ozyrysa. Wedug innei tradycji [znaleziono] Dzieci Horusa" cztery naczynia, te, ktre s w Grnym i Dolnym Egipcie.20 Jest rzecz oczywist, e we wszystkich wymienionych miejscach, a take w szeregu innych, ktre pretendoway do tego, e rwnie w nich znajdoway si czci boskiego ciaa, ustanowiono kult Ozyrysa. Po zebraniu czonkw zyda wraz z Neftyd chc oywi zoone powtrnie ciao Ozyrysa. Izyda mwi: Powsta, odwr si Ozyrysie, to ja Izyda przybyam, aby ci zabra i da serce twemu ciau.21 [...] Id i przybd, obud si i pij. poniewa ty trwasz w
42

yciu. Podnie si, popatrz na to, powsta. [...] powsta i usid, zrzu ziemi. ktra jest na tobie, pozbd si tych dwch ramion poza sob zwanych Setem.22 [...] Pozbieraj swe koci, zbierz swe czonki, wybiel twe zby. we twe cielesne serce, zrzu proch, ktry jest na tobie.23 Aby oywi Ozyrysa. korzystaj z pomocy matki Jego, bogini Nut i Re: Gowa jego zostaa podniesiona przez Re, nienawidzi on snu i nie cierpi bezruchu [...] Obud si w pokoju, obud si Ozyrysie w pokoju, obud si ty. ktry jeste w Nedit.24 Nastpnie przybywa Nut: O Nut, jeeli ty yjesz, Ozyrys bdzie y. O Ozyrysie, matka twoja Nut rozpociera si nad tob, by uchroni ci przed zem wszelakim, aby obroni ci przed wszystkim co ze, a ty jeste najwikszym z jej dzieci.25 Udaje im si oywi Ozyrysa. nie cakowicie wprawdzie, lecz na tyle, by Izyda moga mie z nim syna Horusa, ktry po dojciu do penoletnoci wypowiada walk Setowi. Dzieje walki Horusa z Setem o spucizn po Ozyrysie stanowi waciwie osobny krg mitw, w ktrym posta samego Ozyrysa znajduje si na dalekim planie. Odszed on do krainy Umarych i tam panuje, nie biorc udziau w sporach bogw. Ju od najstarszych czasw w Egipcie wierzono w istnienie ycia pomiertnego, w kontynuacj bytu w krainie wiecznoci. Wyrazem tego byo wyposaanie zmarych w drog na tamten wiat w przedmioty, ktrych mg on tam potrzebowa. Ju w grobach z wczesnego Okresu Predynastycznego znajdowane s skromne ozdoby, naczynia, paletki do rozcierania szminek, z czasem wiara w to. e ycie pomiertne jest do pewnego stopnia podobne dodoczesnego i e zmary potrzebowa bdzie w Krainie Umarych tych

43

sprztw, jakich uywa za ycia, doprowadzia do umieszczania w grobowcu prawdziwych skarbw jak te. ktre odkryto w grobowcu Tutanchamona. Prcz sprztw zmary potrzebowa napoi i poywienia, ubra, pachnidel i wszelakich ofiar o charakterze nietrwaym, jakich nie mona byo mu da raz na zawsze, lecz trzeba byo stale dostarcza. Pozbawiony jada i napoju ywi si bowiem musia na tamtym wiecie ekskrementami i pi uryn a to byo najgorszym, co mogo spotka zmarego, prcz unicestwienia cakowitego. Krewni, lub specjalny kapan dostarczali zmaremu ofiar z okazji dni witecznych, umieszczajc je w kaplicy grobowej na specjalnym stole. Cjdyby za miao ich zabrakn, dodatkowym zabezpieczeniem byo wypisanie specjalnego tekstu, umieszczonego w grobie na widocznym miejscu i ktrego odczytywanie poprzez magi zawart w sowach spowodowa miao urzeczywistnienie si ofiar dosownie: ,,wyjcie ich na gos". W tekcie tym, zwanym Formu ofiarn, dla podniesienia wagi proby o ofiary dla duszy, zwraca si nie kto inny, jak krl. W jego imieniu uoona jest inwokacja do Ozyrysa, aby ten spowodowa zmaterializowanie si produktw na potrzeby zmarego. W ten sposb Ozyrys stawa si gwarantem zaopatrzenia duszy. Warunkiem szczliwego bytowania w zawiatach byo zachowanie ciaa, z czego wywodzi si .zwyczaj praktyk balsamierskich. majcych na ceu spreparowanie zwok w taki sposb, aby powstaa z nich niezniszczalna mumia. Wedle legendy, mumifikacj wynalaz bg Anubis prastare bstwo w postaci niezidentyfikowanego gatunku psa. By on uczestnikiem wydarze zwizanych ze mierci Ozyrysa i na jego martwym ciele dokona po raz pierwszy czynnoci balsamowania zwok. Tradycja ta bya bardzo silna i trwaa przez cay okres dziejw staroytnego Egiptu, a odbiciem jej byo midzy

44

innymi to, e jednego z kapanw dokonujcych rytuau mumifikacji przebierano w mask wyobraajc eb Anubisa. Mumi, woon do drewnianej trumny, w przypadku bogatszych pochwkw umieszczano dodatkowo w kamiennym sarkofagu i skadano do komory grobowej, wykutej gboko w skale. Szyb prowadzcy do komory starannie blokowano i maskowano po pogrzebie, a dostpne dla ywych pozostaway jedynie kaplice, gdzie skadano niezbdne ofiary. W okresie Starego Pastwa, gdy krlewskim grobem staa si piramida, wszelkie czynnoci rytualne oraz skadanie otiar dla zmarego wadcy odbywao si w specjalnej wityni grobowej. W czasach Nowego Pastwa grobowe witynie zostay oddzielone od miejsca spoczynku wadcw ich groby wykuwano w skaach Doliny Krlw, witynie za wznoszono na rwninie pustynnej, przed pasmem grskim Libijskiego Geblu, lub te w kotlinach, ktre si w nie wcinaj. Zmary wadca, ktry ju za ycia by synem Re, po mierci identyfikowa si z bogiem. Aby uatwi mu przemian i zapewni wieczne krlowanie w zawiatach, najtsze umysy teologiczne pracoway nad wyposaeniem faraona w odpowiednie ksigi. Pierwszymi z nich byy synne Teksty Piramid, pniej, na skutek demokratyzacji wierze, zaszczytu posiadania takiej literatury grobowej dostpili dostojnicy, ktrym wypisywano konieczne formuy na wewntrznych ciankach drewnianych sarkofagw. W Nowym Pastwie demokratyzacja posza jeszcze dalej kady, kogo sta byo na zapacenie pisarzowi odpowiedniej sumy za przepisanie Ksigi Umarych na papirusie, mg j sobie zamwi. Ale krl, jako istota boska, powinien wszak posiada lepsze zabezpieczenie, ni jego poddani. Std w grobowcach krlewskich w Dolinie Krlw ciany korytarzy i komr pokrywano tajemnymi wizerunkami i napisami, przeznaczonymi wycznie na uytek zmarego wadcy. Wraz z upywem czasu, gdy na skutek mnocych si aktw rabunku zawartoci krlewskich grobowcw, take i tajemnica witych ksig zostaa ujawniona,
45

fragmenty ich, zapisane na papirusie, wkadano do grobw kapanw z XXI dynastii. Natomiast niewiele pniej, bo w czasach panowania XXV i XXVI dynastii, bogate grobowce dostojnikw w Tebach i Memfis zostay zaopatrzone w reliefy i malowida, zawierajce wszystkie dotychczas powstae ksigi literatury grobowej, od Tekstw Piramid poczynajc. Tak bogata baza rdowa pozwala nie tylko na poznanie mitw, zwizanych z zawiatami, ecz take na szczegowe rozpoznanie ich topografii. W dziedzinie egipskiej eschatologii, czyli wiary w pomiertne bytowanie czowieka, trudno jest jak waciwie wszdzie wyrni sprawy religii od mitologii; granica, jeli w ogle istniaa, bya bardzo pynna. Z pewnbci zarwno zaoenie, e zmarli odradzaj si po mierci do wiecznego ycia jak i wiara w to, e na tamtym

wiecie trzeba zda spraw z ycia doczesnego, nale do dziedzina prawd religijnych. Std na przykad sd nad duszami i usprawiedliwienie" warunkujce szczliwe przebywanie w zawiatach nie nale do mitw. Wyrnienie za wtkw mitologicznych w caym zespole wierze w ycie pozagrobowe i cise ich rozgraniczenie od spraw wiary jest niezwykle trudne, i dla naszych celw zbyteczne. Koncepcja Pastwa Umarych bya rna w rnych okresach. W Starym Pastwie wierzono, e dusze podaj do gwiazd, do krainy Duat, lub te, e kr po niebie nad- i podziemnym. Natomiast zmarli krlowie, zgodnie z doktryn solam, w nadnaturalny sposb wstpowali do nieba na jego zachodnim nieboskonie, aby tam wada krain, podobnie jak Egipt podzielon na dwie czci. Dostpu do niej bronio jezioro o krpej linii brzegw, ktrego przekroczenie byo jednym z trudniejszych problemw w drodze krla na
46

tamten wiat. Wiksz cz Tekstw Piramid zajmuj formuy, majce krlowi pomc w tym przedsiwziciu, jak rwnie w skutecznym opuszczeniu ziemi. Los krla by cakowicie inny, ni jego poddanych, ju w momencie wniebowstpienia, gdy jak jest podkrelane w Tekstach nie ma on ju w sobie nic z ludzkiej, ziemskiej natury, cakowicie jest bogiem. O jego wadaniu w zawiatach niewiele jest przekazane, wiadomo, e siedzia on tam na tronie, wydawa rozkazy, przyjmowa hody poddanych, rozsdza przedstawione mu sprawy. Zachowywa wic wszystkie swe ziemskie czynnoci. Ponadto identyfikowa si cakowicie z bogiem soca. Zgodnie z mitem heliopolitaskim, soce podrowao po niebie bark Meandet, z ktrej na Zachodzie przesiadao si do drugiej, zwanej Mesket, i w niej odbywao nocn podr przez podziemne niebo. Istnienie tego nieba w doktrynie sonecznej jest niewtpliwe, lecz odczuwano przed nim tak zabobonn trwog, e celowo unikano wzmianek o nim i zastpowano to pojcie pojciem nieba nocnego, ktre wszak byo nadziemnym. Zamiast przeciwstawienia: niebo nadziemne niebo podziemne, stosowano przeciwstawienia nieba dziennego nocnemu. Ale poniewa Re musia przesiada si z jednej barki do drugiej, uznano, e czyni to w samo poudnie. Nieliczne wzmianki o kramie podziemnej, jakie znajduj si w Tekstach Piramid, znalazy si tam na skutek wczenia do nich elementw mitu ozyriackiego. Jak wiadomo, Ozyrys, po swej mierci i czciowym przywrceniu do ycia, uda si do krainy podziemnej, gdzie sta si wadc Pastwa Umarych. Jego odrodzenie w mierci i bogata symbolika, a take identyfikacja z rnymi, lokalnymi bstwami zmarych sprzyjay rozszerzaniu si kultu. Koncepcja Ozyrysa, jako boga i krla zarazem, miertelnego, lecz zmartwychwstajcego do ycia wiecznego, odpowiadaa doktrynie o boskoci osoby wadcy. Wydaje si, e adaptacja tego mitu do wierze w ycie pozagrobowe

47

przebiegaa etapami. Wpierw pomiertne losy krla wzorowano na Ozyrysie tak jak on umiera, tak jak i on zmartwychwstawai do bytu wieczystego, aby krlowa w nim tak, jak panowa na ziemi. Liczne paragrafy Tekstw Piramid potwierdzaj ten paralelizm: Tak samo, jak y Ozyrys, tak samo y ten krl Wenis; tak samo, jak Ozyrys nie umar, tak samo nie umar krl Wenis.26 Kolejnym etapem ewolucji wierze byo zidentyfikowanie zmarego wadcy z Ozyrysem tak, e krl po prostu stawa si Ozyrysem po mierci. Wielka ilo wersetw z Tekstw Piramid potwierdza t identyfikacj, mwic o nieyjcym faraonie Ozyrys Wenis", czy Ozyrys Pepf. Aeby spraw uczyni dla nas bardziej skomplikowan, odwieczny wrg Ozyrysa Set spenia przy zidentyfikowanym z tym bogiem krlu rytualne czynnoci zwizane z pogrzebem. Jest to wyrazem czciowej tylko adaptacji mitu ozyriackiego w owych czasach, braku konsekwencji spowodowanego rnymi koncepcjami, jakie wwczas panoway odnonie ycia pozagrobowego i zwizanych z pogrzebem rytuaw. Kwestia mitu ozyriackiego odzwierciedla zoony charakter Tekstw Piramid utworu, powstaego na skutek poczenia szeregu starszych i modszych wtkw mitologicznych. Wprowadzenie do niego mitu ozyriackiego, zdecydowanie rnicego si od sonecznej doktryny heliopolitaskiej i trudnego do pogodzenia z ni, nie wpyno na jasno Tekstw. w ktrych, jak ju wspomniano, znajduj si nawet inwektywy na Ozyrysa i wersety wskazujce na wrogi stosunek kapanw do tego nowego, konkurencyjnego kultu. W kadym razie koncepcja identyfikacji zmarego krla z Ozyrysem zwyciya, a wkrtce nie tylko krl, ale i kady pobony Egipcjanin identyfikowa si po mierci z Ozyrysem. Ten triumf idei ozyriackiej zawiadczony jest w Tekstach

48

Sarkofagw, a co ciekawe, walka z doktryn heliopolitask odbywaa si nie tylko na paszczynie teologicznej, lecz wpyny na ni rwnie czynniki polityczne. Po okresie chaosu, jaki nastpi u schyku Starego Pastwa i znany jest pod nazw I Okresu Przejciowego, walka o panowanie nad Egiptem rozgorzaa pomidzy dwoma rodami ksicymi: wadcy z miasta Herakleopolis. uwaali si za potomkw dawnych krlw memiickich i wyznawali doktryn heliopolitask, natomiast tebascy ksita, ktrzy ostatecznie pokonali rywali, popierali konkurencyjn doktryn ozyriack. Wanym momentem wojny domowej byo opanowanie przez Tebaczykw Abydos jednego z centrw kultu Ozyrysa, gdzie wedle mitu miaa znajdowa si gowa porbanego boga. 40. Mieszkacy Zawiatw

Tebaczycy wykorzystali jako argument w rozgrywkach politycznych zarwno tradycj historyczn Abydos gdzie miaa znajdowa si rodowa rezydencja wadcw z I i II dynastii, jak i popularno wrd niszych warstw spoeczestwa mitu ozyriackiego. Zadbali o sanktuarium boga i doprowadzili Abydos do rozkwitu. W ten sposb czynnik religijny sta si elementem siy politycznej. Abydos stao si w czasach redniego Pastwa centrum kultu Ozyrysa, a jeden z hymnw z tych czasw, zachowany na steli znajdujcej si w Oksfordzie, bstwami: przekazuje ca now koncepcj Ozyrysa, jako bstwa panteistycznego, wcielajcego w siebie i panujcego nad wszelkimi innymi

49

Bd pozdrowiony, Ozyrysie Chenti-Imenty, w tym dniu witecznym, w ktrym si pojawie. Panie Obu Rogw, w wysokim Diademie, Panie Strachu, o wygldzie potnym, ktremu w Herakleopolis dana zostaa podwjna korona z pir. Ten, przed ktrym strach i respekt Atum wzbudzi w.sercach ludzi, bogw, poddanych i zmarych, ten, ktremi dano dusz w Mendes, a wygld w Herakleopolis, ktremu bosk si dano w Heliopolis [...] Pa wielkiej mocy w MemHs, ktremu dano triumf przed Gebem i Wielk Dziewitk Bogw, strach, przed ktrym stworzy Szu, a Tefnut daa mu wygld, do ktrego zarwno poudniowa, jak i pnocna polowa kraju przychodzi z pokonem, gdy tak wielka jest przed nim obawa, a cze mu oddawana tak jest wana. To jest Ozyrys, dziedzic Gba, Krl Bogw, Sia Niebios, Pa yjcych, Krl Obu Krajw.27 W ten sposb podporzdkowano Ozyrysowi wszystkie stare orodki religijne i dano prymat nad bogami i wadz nad ludmi. Aby za to nowe uniwersalne bstwo posiadao wzorem starszych wasny dwr, przydano mu jego wasn Wielk Dziewitk, skadajc si z lokalnych bstw gmoegipskich, do ktrych dodano heliopolitaskiego Szu i Tefnut, jego maonk. Nie tylko zreszt motyw Wielkiej Dziewitki zosta zaczerpnity z mitu heliopolitaskiego. Umieszczono bowiem Ozyrysa w specjalnej barce o nazwie Neszmet, bdcej cis kopi barki sonecznej. Nawet nazwy jej poszczeglnych czci stanowi plagiat. Zwyciski Ozyrys ldowa t bark w Abydos, a najwikszym yczeniem kadego zmarego Egipcjanina byo zosta dopuszczonym do wzicia udziau w tej podry. Barka Ozyrysa, w przeciwiestwie do barki sonecznej, nie pywaa po niebie, lecz po wodach Zachodu Krainy Umarych. Czego oczekiwano po Ozyrysie w jego roli Pana Zawiatw? "Przede wszystkim wieczystego trwania pomiertnego i zapewnienia koniecznych po
50

temu ofiar. Warunkiem za byo usprawiedliwienie z ycia doczesnego, dokonane na boskim sdzie. Pojcie Krainy Umarych ulegao w cigu dziejw Egiptu ewolucji. Widzielimy, jak wyobraano sobie losy dusz w okresie Starego Pastwa, w czasach redniego Pastwa ulegy one pewnej zmianie. Na niektrych sarkofagach z koca XI dynastii pochodzcych z nekropoli el-Bersza w rodkowym Egipcie umieszczono teksty. zwane Ksiga Dwch Drg. opatrzone winiet przedstawiajc map" Zawiatw. Celem, jaki przywieca twrcom tej ..mapy" byo uatwienie duszy wdrwki po niebezpiecznych, budzcych najwysz groz szlakach podziemnych. Zgodnie z rysunkiem, zmary napotyka na samym pocztku dwie bardzo krte drogi, rozdzielone jeziorem ognistym: jedna droga biega po ziemi, druga wod. Na obu czyhay straszliwe niebezpieczestwa: we, potwory, bramy nie do przebycia, mordercze noe. Aby unikn zagady, naleao zna odpowiednie zaklcia, dziki ktrym zmary mg poda dalej. Odpowiednie formuy zapisano w towarzyszcym mapie tekcie, ktry stanowi przejcie od Tekstw Piramid i Sarkofagw do ksig kultu pomiertnego, jakie powstay w Nowym Pastwie. Szczeglnie pomocne w rozpoznaniu topografii i niebezpieczestw zawiatw s cztery ksigi, rozwijajce koncepcje Ksigi Dwch Drg, zapisane i bogato ilustrowane na cianach krlewskich grobowcw w Dolinie Krlw. Bdce wyrazem kompromisu midzy doktrynami soneczn i ozyriack. Ksigi te daj stosunkowo przejrzysty opis niektrych aspektw Pastwa Umarych, gdzie krluje Ozyrys, ale rwnie Re ktry w swej nocnej barce pynie podziemnym Nilem przez dwanacie godzin nocy, aby rankiem wzej na wschodnim nieboskonie. Ksigi te zajmuj si przede wszystkim podr nocnej barki Re identyfikujcego si w podziemiach z Ozyrysem.

51

Kraina Podziemna podzielona bya na okrgi, do ktrych wiody bramy i gdzie znajdoway si kanay, jaskinie i pagrki strzeone przez demony i pomniejsze bstwa. Gwnym tematem, ktry przewija si przez wszystkie kompozycje jest stwierdzenie, e ycie i mier s procesem cigym i zazbiajcym si wzajemnie ycie rodzi mier, a mier rodzi ycie. Proces ten uosobiony jest przez dwa najpowszechniejsze bstwa panteonu egipskiego; boga soca Re, bstwa ywego, ktre zstpuje do krainy mierci i boga zmarych Ozyrysa, ktry umiera i zmartwychwstaje. W grobie krlowej Nefertari ony Ramzesa II, krtki tekst przy przedstawieniu zmarego boga soca (w postaci mumii z gow barana) najpeniej ilustruje to stwierdzenie: ,,To jest Re, ktry spocz w Ozyrysie. To jest Ozyrys, ktry spocz w Re". Rwnie 17 rozdzia Ksigi Umarlych wyraa ide o transcendentalnoci ycia i mierci: Jestem dniem wczorajszym. Znam jutro. Co to jest? Ozyrys jest dniem wczorajszym, Re jest jutrem". We wszystkich Ksigach wzmianki mitologiczne uyte s po to, aby wyjani rne etapy mierci i zmartwychwstania. Sam proces pozostaje zawsze taki sam, przedstawiony Jest jednak pod rnymi ktami widzenia. Czasami nacisk bywa pooony na przejcie z jednej fazy procesu w drug co symbolizuje przejcie przez bramy lub jaskinie. Czasami za pooony zostaje na sam proces przemiany zmarego ciaa boga soca w now yjc form, tzn. z przejcia od Atuma Ciaa Re", do skarabeusza toczcego przed sob dysk soneczny Chepri. Szczeglnie znajduje to odbicie w Ksidze Jaski, gdzie widzimy Re rdo wiata i ycia, schodzcego w zawiaty domen Ozyrysa, aby tam powoa go ponownie do ycia przy pomocy siy sowa i promieni dysku sonecznego. Soce jest t potg, ktra oywia nie tylko Ozyrysa, ale rw52

V. Trzy demony wiata Podziemnego umieszczone w kapliczce. Towarzyszy im wielki w opiekuczy.

44. Sd Ozyrysa. Bg siedzi na tronie przed stuiem z oti ...ni, dalej czterej synowie Horusa bstwa opiekucze zmarych stoj rzdem na kwiecie lotosu. Za nimi potwr Poerazka, ktremu oddawano serce zmarego, jeli nie wytrzymao prby waenia na Wadze Prawdy. Funkcji waenia dokonuje Anubis pizy pomocy Horusa, za Thot zapisuje wynik prby nie zmarego, ktry jest z nim identyfikowany. Odradza si on na skutek interwencji Re, biorc udzia w tajemniczym rytuale zmartwychwstania staje si wraz z Ozyrysem nowym socem, ktre wschodzi jako Re. Tu wanie Ozyrys jest nie tylko wadc zawiatw, lecz staje si rwnie prototypem zmartwychwstania i ponownego ycia. czy wic swoje aspekty boga podnoci i wadcy zmarych. Ksiga Jaski w ten sposb tumaczy cel zejcia Re do podziemi:

53

O Bogowie, ktrzy jestecie w Zawiatach, w pierwszej Jaskini Zachodu, Stranicy Okrgw Krainy Ciszy, Dziewitko Bogw Namiestnika Zachodu. Ja jestem Re. ktry jest w niebiosach, zstpiern w cakowite ciemnoci, otworzyem bram "hiebios na Zachodzie. Oto ja wchodz do Krainy Zachodniej. We mnie w swoje ramiona. Patrz, ja znam miejsce twoje w podziemiach. Znam twe imiona, twe jaskinie, twe tajemnice; wiem z czego yjesz gdy Pierwszy z Podziemnych [Ozyrys] rozkazuje ci y. Wasze garda oddychaj gdy suchacie sw Ozyrysa. Gdy przechodz poprzez Zawiaty, gdy id drogami Zachodu, dusze wasze s potne, jestecie silni w waszych jaskiniach. Syszycie mj gos, [gdy] woam was imionami waszymi. Re mwi do bogw, ktrzy s w pierwszej jaskini zawiatw: O, Ksajcy, ktry spoczywasz w swej jaskini, Przeraajcy! Pierwszy w Zawiatach, poddaj si, wznie swe ramiona: Oto ja zstpuj do Krainy Zachodniej, aby zaopiekowa si Ozyrysem, aby pozdrowi tych, ktrzy s w nim. Umieciem nieprzyjaci jego w miejscach ich kani, rozkazaem tym, ktrzy mu towarzysz. Rozjaniem ciemno Tajemnej Sali dla Ozyrysa tego, ktry jest usprawiedliwiony w Krainie Zachodniej. O Ty o Straszliwej Twarzy, ktry siedzisz w swej jaskini, ktremu ci, ktrzy s w Zawiatach oddaj dusze w miejscu unicestwienia, poddaj si, wznie swe ramiona: Oto ja wchodz do Krainy Zachodniej aby zaopiekowa si Ozyrysem, aby pozdrowi tych, ktrzy s w nim. Sprowadziem nieprzyjaci jego na miejsca ich kani. Rozkazaem tym, ktrzy mu towarzysz. Rozwietliem ciemnoci Tajemnej Sali dla Ozyrysa.28 I tak Re wygasza podobne zaklcia do wszystkich demonw mieszkajcych w rozlicznych jaskiniach (Ksiga Bram wylicza ich okoo 50), wyjaniajc kademu z nich cel swego przybycia i konieczno przejcia przez dany teren, ktry im podlega.

54

O Wy, Wielcy Bogowie, ktrzy spoczywacie w swych trumnach! Oto ja krzycz do was, a dusze wasze s wyniesione, gdy wy pozostajecie w swych norach, a ciaa wasze w waszych trumnach. Patrzcie, ja rozpalam was, twarze wasze zwracaj si ku mnie, moja twarz obraca si w waszym kierunku. Ja jestem tym, ktry broni jego dusz [tzn. Ozyrysa], i ktry mwi do jego ciaa. Bg Wielki w jaskiniach zawiatw. Przechodz przez tajemnice Krainy Zachodniej. Sprawiam, e dusze... .... i e zostan one wyniesione nad ciaa po tym, jak zwrciem si do nich. Oto mwi do was. Procie mnie, wy, ktrzy spoczywacie w trumnach. Mdlcie si za Ozyrysa.29 W innym miejscu Re zwraca si do Ozyrysa i jego towarzyszy: O Ozyrysie, ktrego miejsca s tajemnicze, ktrego dusza yje, ktry jest w swej trumnie! O moja gowo, moje

45. Bogini Prawdy Maat i Izyda prowadz zmar na Sd Ozyrysa

oko, me tajemnice, me podobizny, me ciao, me ksztaty, ktre towarzysz Ozyrysowi w tajemnych miejscach jego spoczynku, ktre Jedyny Wielki [imi wa zawiatowego], bdcy w swej jaskini otacza, strzee swych tajemnic. Oto ja wkraczam, przejmuj sprawy twych tajemnic. Ty, ktry spoczywasz w swym miejscu, poniewa jeste tym, ktry wyrywa si ze mnie, podczas gdy ja sprawiam, e widzisz promienie mego dysku sonecznego.3U Dalej Re mwi:

55

O Bogowie, ktrzy jestecie w jaskini nalecej do Pierwszego Tajemnego' Oto ja przechodz koo was. Wykonajcie gest poddania przede mn, wzniecie wasze ramiona, aby dysk mj mg owietli Pierwszego Tajem nego, aby wiato ma przesza na tych, ktrzy mi towarzysz, aby czonki moje i moje ksztaty mogy by owietlone w ich wielkich jaskiniach, aby mg zapyta, patrzc na Ozyrysa. Aby mona byo stworzy te rzeczy, ktre s we mnie.31 Dwa inne przekazy, rwnie pochodzce z grobw krlewskich Ksiga Bram i Ksiga Tego Co Jest W Zawiatach maj wiele cech wsplnych. W obydwu soce-Re podruje odzi w towarzystwie bstw, personifikujcych jego atrybuty. Przepywa on z nimi przez dwanacie okrgw odpowiadajcych dwunastu godzinom nocnym. W Ksidze Bram Re odbywa podr w towarzystwie czterech mieszkacw zawiatw. Stoi on w kaplicy, wok ktrej owija si olbrzymi w Mehen Ten Ktry Otacza". Dwa z atrybutw Re, Rozum i Magia, stoj przed nim i za nim. Re rozpoczyna sw podr od wejcia na Gr Zachodni, gdzie otrzymuje koron wadcy, podczas gdy jego Szyja i Gowa symbolizujce jego twrcz moc, adorowane s przez bstwa Zachodu. Nastpnie barka przepywa kolejno przez 12 okrgw, zaznaczonych pylonami, ktrych strzeg stranicy we plujce ogniem. Oprcz pylonw, inn cech charakterystyczn tej ksigi jest lina pojawiajca si w wielu jej czciach. Przy jej pomocy bstwa zawiatw mier pola Bogosawionych (odpowiednik Pl Elizejskich) i czas ywota duchw. Przy pomocy splecionej liny wycigaj Horusa z ust boga Aker. We wszystkich sekwencjach tej kompozycji z liny, pylonw, barki, wyania si zawsze bg soca Re, ktry bierze w posiadanie wiat przy pomocy rozumu i magii. Sowami, ktre narodziy si w jego sercu tworzy on (w 4 sekcji) nazwy czterech ras ludzkich Ludzi (tzn. Egipcjan), Libijczykw, Azjatw i Nubijczykw. Na tym przykadzie moemy zauway, e i tu, w przypadku

56

samego soca, moemy doszuka si reminiscencji mitu memfickiego o stworzeniu wiata. Punktem kulminacyjnym caoci tej ksigi jest Wielka Sala Ozyrysa, gdzie odbywa si sd nad zmarymi. Umieszczona jest ona w tej kompozycji pomidzy wejciem i pylonami 5 sekcji. Od tego momentu proces zmartwychwstania zostaje wyranie przy-spieszony. Akcja toczy si ywo: siy za nieprzyjaciele Re, zostaj strceni do siedmiu jezior w ksztacie Szyi Re symbolizujcej potg wiata, a pniej oddane na poarcie ognistemu wowi imieniem Cheti. W kocu Apop, odwieczny wrg Re, wraz ze swoimi potomkami zostaje zakuty w kajdany. Ze splotw wa Cheti wyania si sok Horus Zawiatw. Dysk soneczny kontynuuje podr w towarzystwie bstw trzymajcych gwiazdy. Siy dobra i za personifikowane przez Horusa i Seta godz si i tworz jedn posta. Oko Wadet wchodzi na aren wypadkw. Za nim stoi boginigwiazda i bstwa trzymajce dyski soneczne i gwiazdy, ktre prowadz Re do ceremonii powtrnych narodzin. Jego pojawienie si zostaje zapowiedziane na wschodnim horyzoncie. W sekcji 12 mamy przedstawione dwa filary, personifikujce dwie postacie soca jako Atuma i jako Chepri, czyli przeszoci i przyszoci, ktre dominuj nad symbolicznym przedstawieniem wiata. Nun bg wd Chaosu unosi bark z nowonarodzonym bstwem w formie skarabeusza z dyskiem sonecznym. Powyej Nut Niebo, stojc przed Ozyrysem symbolizujcym zawiaty, przyjmuje dysk soneczny.

57

46. Druga brama Pastwa Ozyrysa i jej stranicy

Bg narodzi si i rozpoczyna si nowy cykl soneczny. Tak przedstawia si strona ikonograficzna Ksigi Bram, a zarazem w wielkim skrcie jej tre. Warto jednak zapozna si z tym, co mwi Re przechodzc przez poszczeglne bramy. W prologu Re mwi do Pustyni, na ktrej znajduje si Gra Zachodnia: Pustynia jest jasna, daje wiato tym, ktrzy s we mnie [...] Skryem was przed tymi, ktrzy s na ziemi, wy, ktrym oddano Koron na Pustyni. Bogowie ci odpowiadaj: Szyja ta przedstawia sowa rozkazu tego Wielkiego Boga tego, ktry Podnosi Swe Czonki. Przyjd do nas ty, ktry wyszede z niego. Chwaa jedynemu w Jego Dysku, Wielkiemu Bogu w licznych postaciach. Przejedajc przez Pierwsz Bram: Stranik Pustyni. On jest nad t bram, otwiera [j] dla Re. Bstwo Rozum mwi do stranika Pustyni: Otwrz Zawiaty dla Re, rozewrzyj wrota dla tego, ktry jest Jedyny na Nieboskonie. Tajemna Sala jest ciemna po to, aby stworzy postacie tego boga. Wrota s zamknite po tym, jak wszed Wielki Bg. Ci, ktrzy s na Pustyni zawodz, syszc zamykanie drzwi. Nastpnie, ju za bram, Re zwraca si do bstw: Dary te s wasze, jestecie panami odwieenia waszego. Dusze wasze nie zostan wybrane [...], nie zostan zniszczone wasze ofiary. Zaprawd jestecie tymi, ktrzy wielbi mnie i odpdzaj ode mnie Apopa.

58

Kada z bram, przez ktr przechodzi Re ze sw wit posiada swe imi; oto jak sytuacja ksztatuje si w momencie przejcia przez pit bram, przed ktr znajduje si Sala Sdu Ozyrysa. Ten Wielki Bg zblia si do bramy, wchodzi w ni. Bogowie, ktrzy s w niej witaj tego Wielkiego Boga. Nazwa bramy: Pani Trwania. Imiona ureuszy: Te, Ktre wiec Dla Re.

47. Podr pozagrobowa: mumia zmarego umieszczona na marach stojcych na odzi, nad ni potatuje dusza Ba Imiona stranikw: Prawdziwe Serce. Zgina Swe Rami Przed Re.
Tajemnicze Serce. Zgina Swe Rami Przed Re. Bogowie i boginie, ktrzy s w tej bramie: Przyjd do nas. Ty, ktry jeste na czele Nieboskonu, Wielki Boe, wiatoci Ziemi. Otwrz wite wie-rzeje, rozewrzyj Obydwa Tajemne Wrota.

Rozum mwi do Pomienia W Jego Oku [imi wa na drzwiach bramy]: Majestat Wielkiego Boga spoczywa w tej jaskini na kracu gbokiej ciemnoci. Narodziny Wielkiego Boga w jego postaciach jako Chepri w jaskini. Nun i Naunet, Huh i Hauhet ukazuj si w tej jaskini przy narodzinach Wielkiego Boga, gdy wyania si on z Zawiatw i zajmuje miejsce w odzi Porannej i byszczy pomidzy udami Nut. Zrodzi si ten, ktry zosta urodzony, sta si ten, ktry powsta. Chwaa Ziemi! Dusza Pana Wysokoci. Twoje niebo jest da twego ducha, ktry w nim

59

pozostaje, ziemia jest dla twego ciaa, O fanie Chway! Ogarne nieboskon. siedzisko twe jest w twej kaplicy. Pozdrowienia tobie o duchu, ktry jeste w niebiosach! W Ksidze Tego Co Jest W Zawiatach mamy rwnie inne symbole, potwierdzajce narodziny soca, takie jak Oko Horusa, oczy-wadet itp. Ksiga ta jednak nie opisuje terenw, po ktrych podruje Re. Ogranicza si do symbolicznego opisu samego procesu narodzin nowego soca, szczegln uwag powicajc formowaniu si skarabeusza Chepri, ktry toczy przed sob dysk soneczny, wkraczajc w wiat ywych. Rozlega, pena bram. jaski i kanaw Kraina Zachodnia. po ktrej podruje barka Re, podlegaa Ozyrysowi. On bdc wadc Zawiatw by zwierzchnikiem wszystkich zmarych. Dusza kadego z nich od momentu gdy nastpia uniwersalizacja kultu Ozyrysa, musiaa przej i pokona na swej drodze rozliczne przeszkody, jakie na ni czyhay w Krainie Zachodniej aby na koniec znale si w Wielkiej Sali Obu Prawd w Domu Ozyrysa. Zmary musia wic, podobnie jak Re, przej przez Zawiaty. Topografia ich nie bya jednak jednolita, zmieniaa si w zalenoci od tekstu, jaki mamy do dyspozycji. Na podstawie tylko Ksig z grobw krlewskich mona by wysnu mylny wniosek co do jej topograficznego ksztatu. Ksiga Umarych (w rozdziaach od 144 do 149) podaje nam rwnie sporo danych dotyczcych topografii zawiatw. Przede wszystkim oprcz bram, ktrych liczba rna jest w zalenoci od

60

48, Jezioro Pomieni z lampami i pawianami z czterech stron zabytku, mamy podane imiona strzegcych ich demonw, a take tzw. arii, ktre byy gospodami lub salami, gdzie mg spocz zmary, oczywicie po wygoszeniu odpowiednich zakl. Kada arii miaa swego stranika, odwiernego i herolda. Imi odwiernego jest: Ten, Ktry Skania Si Ku Ziemi, O Wielu Wcieleniach. Imi stranika: Przejcie Ognia. Imi herolda: Schodzca Cisza.

Jestem wielki, ktry sprawi wasn wiato, przyszedem do ciebie, O Ozyrysie, modl si do ciebie, oczyszczony z tego, co ciebie kala [...] Bd pozdrowiony Ozyrysie w twej potdze i w twej sile w Ro-Setau [nekropola memfic-ka]. Podnie si, bd potny w Abydos, O Ozyrysie! Okrasz niebo, pyniesz w obecnoci Re [...] Bd pozdrowiony Re, ktry krysz po niebie [...] nie pozwl aby mnie odprawiono [...] otwrz mi drog w Ro-Setau [...] zrb drog dla niego do Wielkiej. Doliny, Owie drog Ozyrysowi [,..]32 A oto jak zmary, zwyky miertelnik, musia zaklina bramy, aby otwary przed nim swe podwoje i przepuciy go, by dosta si na Pola Jaru Pola Elizejskie:

61

Pani strachu, o wysokich murach, wadczyni, pani zniszczenia mwica sowa, ktre poskramiaj niszczycieli, ktre uwalniaj go od zguby gdy przychodzi. Imi jej odwiernego jest: Ten, Ktry Wielbi".33 W rozdziale 148 mamy podane jedynie imiona sternikw czterech stron Nieba, imiona siedmiu krw, ktre maj karmi zma' i i imi byka. Nastpny, 149 rozdzia, opisuje drog zmarego poprzez 14 wzgrz. Czyhaj tam na niego liczne niebezpieczestwa w postaci zoliwych demonw, przeraajcych bstw, plujcych ogniem wy i potwr, zwany Poeraczk. Po pokonaniu tych niebezpieczestw. w czym wydatn pomoc miaa stanowi Ksiga Umarych \ zaklcia w niej zawarte, zmary zblia si do Wielkiej Sali Obu Prawd w Domu Ozyrysa aby stan przed sdem. Sd ten odbywa si w obecnoci trybunau skadajcego si z Ozyrysa-przewodniczcego i 42 bstwsdziw, Anubisa obsugujcego wag i Thota zapisujcego skrztnie wynik. Zmary, jeszcze przed wejciem do sali, wygasza inwokacj do przewietnego trybunau boskiego: Bd pozdrowiony Boe Wielki, Panie Obu Prawd. Przyszedem do ciebie. O mj panie! Przywiedziono mnie abym ujrza tw doskonao. Ja znam ciebie, znam twoje

62

49. Prace na polach Jaru. U gry pawiany adoruj bark Re

imi, znam imiona 42 bogw, ktrzy s z tob w Sali Obu Prawd, ktrzy yj jako stranicy grzesznikw, ktrzy pij ich krew w tym dniu okrelania charakterw w obecnoci Wen-nofre. Oto Ten, ktrego ukochane blinita s oczami, Pa Obydwu Prawd" oto imi twoje. Ja przybyem aby pozna ciebie. Przyniosem tobie Obydwie Prawdy. Po tej krtkiej inwokacji nastpuje spowied zmarego: Usunem dla ciebie grzechy moje. Nie zgrzeszyem przeciwko ludziom. Nie zagrabiem rzeczy biednym. Nie zrobiem tego, czego nie lubi bogowie. Nie buntowaem sugi przeciwko panu jego. Nie truem. Nie zabijaem. Nie rozkazywaem mordercy. Nie wyrzdziem krzywdy nikomu. Nie spkowaem z mczyzn. Nie uprawiaem samogwatu w miejscach witych nalecych do boga mojego miasta. Jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, czysto moja to czysto feniksa [Benu], ktry jest w Herakleopolis [Nen-nesut] [...] Nie stanie mi si krzywda w tej ziemi, w tej Sali Obydwu Prawd poniewa ja znam imiona tych bogw, ktrzy przebywaj tam razem z tob. Nastpnie zmary zwraca si po kolei do kadego z 42 bogw, wymieniajc ich po imieniu i zapewniajc ich jeszcze raz o swej niewinnoci. Nastpnie mwi: Zrobiem to, co jest sprawiedliwe i prawdziwe dla Pana Prawdy, jestem czysty. Mj przd jest oczyszczony, mj ty jest czysty wntrznoci me zostay wykpane w Jeziorze Prawdy [...]

63

W tym momencie rozpoczyna si przesuchanie zmarego w obecnoci boskiego trybunau: 102 Niech go przywiod mwi. Kto jeste mwi. Jakie jest imi twoje? Ten, ktry jest pod trzcinami papirusowymi, pod drzewem swym jest moim imieniem. Skd przybywasz? zapytali mnie. Przybywam z miasta drzewa pnocnego. Co tam widziae? Nog i udo. W dalszym cigu bogowie wypytuj zmarego w sposb analogiczny. Po ledztwie, ktrego wynik zawsze wypada korzystnie dla sdzonej duszy trybuna bogw stwierdza: Wejd wic. Wstp na prg drzwi Sali Obu Prawd", poniewa znasz nas. Lecz wtedy zmary ponownie napotyka trudnoci, tym razem powoduje je prg, ktry nie chce go przepuci, wgary i posadzki w Wielkiej Sali, a wreszcie stranik i herold. Wszyscy oni daj aby zmary powiedzia im ich imiona, i dopiero wwczas przepuszcz go do nastpnej sali. Nie pozwolimy przej przez siebie mwi wgary tych drzwi zanim nie powiesz naszego imienia. Szala sprawiedliwoci jest imieniem waszym. Nareszcie zmary wchodzi do sali i zostaje oznajmiony przez Thota boskiego pisarza: Wejd wic mwi Thot. Dlaczego przybye? Co chcesz wiedzie ? Jestem oczyszczony z grzechw. Po tym stwierdzeniu zmarego Thot pyta go: Powiedz, kto to jest? To jest Ozyrys odpowiada zmary. N a to Thot:

64

 Wejd wic [imi twoje] zostanie mu powiedziane.34 I tak koczy si spowied i sd nad zmarym w zawiatach, po ktrym z reguy udaje si on na Pola Jaru aby tam y wiecznie i szczliwie jak przypuszczali Egipcjanie.

65

panowanie nad wiatem

Tak jak stworzenie wiata w egipskiej mitologii nie stanowio jednolitej koncepcji, lecz posiadao rne wersje zalenie od religijnego orodka, ktry je propagowa, tak samo panowanie nad wiatem odzwierciedla si w legendach w sposb niejednolity. Wedle wersji heliopolitaskiej oczywicie sam Re by krlem bogw i wadc ludzi. Panowanie jego nie przebiegao jednak beztrosko. Zarwno bogowie jak i ludzie przysparzali mu kopotw. I jedni i drudzy czasem niezbyt byi zadowoleni z jego rzdw i wwczas wybuchay bunty. Opis jednego z takich buntw zachowa si w Micie o uskrzydlonym dysku sonecznym, spisanym na murze ptolemejskiej wityni Horusa w Edfu. W tej formie uoono go dopiero w czasach panowania Ptolemeusza-Cezariona, syna synnej Kleopatry i Juliusza Cezara. Niewtpliwie jednak istniay starsze teksty, z ktrych go skopiowano. Mit w sposb analogiczny do zapisw historycznych, opowiadajcych o wydarzeniach zaszych za panowania rzeczywistych wadcw egipskich rozpoczyna si od dokadnej daty: ,.rok 363 panowania Krla Grnego i Dolnego Egiptu Re-Hor-Achte". Wydarzenia te zaczerpnite s z egipskiej rzeczywistoci: bg przebywa na wyprawie wojennej w Nubii, wraz ze sw armi. Niestety, tekst nie precyzuje powodw, dla ktrych znalaz si on w tym kraju. W czasie swego pobytu Re-Hor-Achte dowiaduje si o spisku, jaki zawizano w Egipcie podczas jego nieobecnoci. Nie wiadomo dokadnie kim byli spiskowcy. Mit pomija t spraw dyskretnie milczeniem. Z dalszego tekstu

66

mona wywnioskowa, e byy to pomniejsze bstwa i demony, niezadowolone z rzdw Re-Hor-Achte. Decyduje si wic na powrotn podr Nilem do Egiptu aby ujarzmi zbuntowanych. Statek swj zatrzymuje koo Behedet (Edfu) i rozkazuje swemu synowi Horusowi rozpocz walk z nieprzyjacielem. Horus przybiera wic posta uskrzydlonego dysku sonecznego i wznosi si do nieba, aby z gry zobaczy nieprzyjaci i zaatakowa ich. Spada na nich tak gwatownie, e wielu z nich zostaje zabitych, a cz miertelnie przestraszonych buntownikw ucieka. Po zwycistwie Horus powraca na bark swego ojca, gdzie, na propozycj Thota, na radzie bogw przyznano mu od nazwy miejscowoci imi Horusa-Behedety. Po zwycistwie, Re-Hor-Achte w towarzystwie bogini Astarte udaje si na pole bitwy, aby obejrze zabitych nieprzyjaci. Walka jednak nie koczy si tym jednym tylko zwycistwem. Niedobitki, rozproszone po bitwie, schroniy si do wody i zmienione w krokodyle i hipopotamy zaatakoway d Re-HorAchte. l w tej bitwie zostali oni pokonani przez Horusa i jego towarzyszy uzbrojonych w ostre harpuny. Po zwycistwie Horus przybiera ponownie posta uskrzydlonego dysku sonecznego, umieszczony zostaje na dziobie statku Re w otoczeniu dwch bogi w postaci wy: Nechbet i Wadet. W tej postaci ciga on nieprzyjaci, zwyciajc ich w wielu bitwach, w Tebach. Dendera. Hebenu i Meret. W tym momencie pojawia si na arenie wypadkw, obok Horusa-Behedety, Horus syn Ozyrysa i Izydy. Wtedy te okazuje si e przywdc zbuntowanych demonw jest Set, ktry przybierajc posta wa znika pod ziemi. Walka przenosi si do Dolnego Egiptu i na wybrzee morskie.

67

Po ostatecznym zwycistwie w Dolnym Egipcie, Horus i jego towarzysze, wraz z Re-Hor-Achte i jego wit, udaj si ponownie do Nubii, aby tam z kolei stumi bunt, jaki wybuchn. By moe wanie bunt w Nubii by przyczyn, dla ktrej Re-Hor-Achte znalaz si w tym kraju ju poprzednio. Po zwyciskim opanowaniu sytuacji w Nubii cay orszak powraca do Edfu, gdzie Re-Hor-Achte w nagrod i celem upamitnienia zasug Horusa w zwalczaniu jego wrogw wydaje rozkaz, aby uskrzydlony dysk soneczny umieszcza na wszystkich wityniach i kaplicach kadego bstwa w Grnym i Dolnym Egipcie, jako ochron przed nieprzyjacimi. Warto tu nawiasem wspomnie, e symbol Horusa przedstawia jcy uskrzydlony dysk soneczny z dwoma wamiureuszami naley do staego motywu dekoracji egipskich wity. Umieszczano go przede wszystkim na nadproach portali i stropach naw sal kolumnowych. Obrazowe przedstawienie w micie genezy tego symbolu naley niewtpliwie do typu wtrnych mitw, majcych na celu zracjonalizowanie i uporzdkowanie niejasnych wtkw i symboli. Nie tylko jednak bstwa, czy demony byy niezadowolone z rzdw boskiego wadcy. Rwnie ludzie zaczynaj spiskowa przeciwko Re. Mil o wygubieniu ludzkoci, spisany na cianach grobowcw wadcw XVIII, XIX i XX dynastii, a znany jako Ksiga Krowy. opisuje wanie taki bunt. Oto jak przedstawia si opowie o zniszczeniu ludzkoci wedug tej Ksigi. [Gdy] bg i czowiek byli jednym [tj. gdy bogowie zamieszkiwali jeszcze ziemi]. Jego Majestat [tzn. Re], oby y w szczciu i zdrowiu, zestarza si [...]. Dowiedzia si o sprawach, ktre zamylali ludzie. Znajc myli zamierzenia rodzaju ludzkiego, Re zwoa narad bogw: Wezwijcie i przywiedcie do mnie OKO moje [tzn. bogini Hathor], Szu, Tefnut, Gba i Nut wraz z ojcami i matkami ich, tych [wszystkich] ktrzy byli

68

ze mn gdy spoczywaem w Nun, a take samego Nun [...] Niech zostan przyprowadzeni potajemnie, aby nie zobaczyli ich ludzie. Bogowie po przybyciu do Wielkiego Zamku siedziby Re upadli przed nim na twarz" i powiedzieli: Mw do nas, abymy usyszeli. Nun Niebyt, po zapytaniu przez Re, co powinien on zrobi ze zbuntowanymi ludmi, ktrzy przecie zostali stworzeni z ez, jakie wylao jego oko, daje mu nastpujc rad: Re, Synu mj [...] Mocny jest twj tron i wielki jest strach przed tob. Niech Oko twoje zostanie skierowane ' przeciwko tym, ktrzy ci obrazili. Zgromadzenie pozostaych bogw rwnie wypowiada si identycznie : Wylij wic oko twoje, niech pokona za ciebie tych. ktrzy zamylaj zo przeciwko tobie, nie ma bowiem drugiego oka, ktre byoby lepsze od niego i mogo pokona ich za ciebie, kiedy zstpuje ono w postaci bogini Hathor. Re akceptuje t propozycj i Hathor zostaje wysana na pustyni aby wygubi rodzaj ludzki. Hathor zamienia si w lwic, otrzymaa imi Sachmet, i rozpocza niszczenie ludzi. Po zakoczeniu masakry stana przed obliczem Re i powiedziaa: ,,yj dla mnie. Zwyciyam ludzi i sodko mi jest w sercu moim". Re chce j odesa, lecz bogini, ktra zasmakowaa niepomiernie w zabijaniu i piciu ludzkiej krwi, odmawia wykonania polecenia. Wtedy Re, przeraony, gdy w gruncie rzeczy by obdarzony czuym sercem, ktremu zo na ludzi ju przesza, nie chce wygubi cakowicie rodzaju ludzkiego. Wysya wic posacw na wysp Jebu (obecnie Elefantyna), aby przywieli stamtd czerwonych owocw didi. Rozkazuje suebnicom rozgnie je i zemle jczmie na piwo.

69

Po zrobieniu piwa kae przynie 7000 dzbanw penych tego trunku i wymiesza go z owocami didi. Po tym zabiegu piwo przypomina do zudzenia krew, w ktrej tak ogromnie zasmakowaa Hathor-Sachmet. Wtedy Re mwi: To jest dobre i ja uratuj ludzko. Wecie to i zaniecie to tam, gdzie zabia ludzi. Zgodnie z wydanym rozkazem wylano piwo na pola i gdy rankiem przybya bogini i zobaczya, e wszystko jest zalane, ,,radosn staa si jej twarz". Ogarnita dz mordu, mylc, e to krew ,,zacza pi i sodko byo jej na sercu". Efekty nie day na siebie dugo czeka. Hathor-Sachmet upia si do tego stopnia, e nie bya w stanie rozpozna swych ludzkich ofiar. Gdy wytrzewiaa, Re odesa j, mwic: Id w pokoju, o umiowana. Pomimo tego, e Re ulitowawszy si uratowa ludzi od zagady, nie by z nich zadowolony. Bdc stary i zmczony, dozna rozczarowania i postanowi wycofa si ze sprawowania wadzy. Oddali si wic do nieba na grzbiecie krowy niebiaskiej, w ktr zamieniono bogini Nut. Rzdy na ziemi obj po nim Szu, a nastpnie Gb, a po nim z kolei Ozyrys. Powrmy jednak raz jeszcze do kopotw zwizanych z ziemskim panowaniem Re. Mia on je nie tylko ze swymi poddanymi ale take z wasn rodzin. By on bardzo przywizany do swej crki Hathor, ktr umieci jako swe Oko Soneczne. Jak moglimy stwierdzi na podstawie Mitu o wygubieniu ludzkoci, Hathor nie bya posuszn crk, odmwia przecie wykonania polecenia Re i chciaa dalej mordowa ludzi. Re cierpia wielce z powodu jej nieposuszestwa. Inny mit spisany dopiero w 1I-III w.n.e., ktry zachowa si do naszych czasw na Papirusie z Lejdy mwi o kopotach Re z Hathor. Papirus ten, pisany pismem demotycznym, jest wersj jakiego wczeniejszego tekstu o podobnej
70

treci lub te, jak mona przypuszcza, jest literack form tradycji ustnej. Znany on jest obecnie jako Mit o Oku Sonecznym, i opowiada, e w okresie, gdy nad Egiptem panowa Re, Hathor wystpujca w tym tekcie pod imieniem Tefnut na skutek jakiego nieporozumienia obrazia si na ojca i przybrawszy posta dzikiej kotki ucieka do Nubii. Re, tsknic bardzo, posa do niej Thota boga pisma i mdroci, pod postaci maego pawiana, aby ten namwi j do powrotu do Egiptu. Thot umiejtnie zabra si do dziea i postanowi drog perswazji przekona bogini, e musi powrci do Egiptu. Uda si wic do Nubii. Tam spotkawszy bogini, polujc na pustyni pod postaci dzikiej kotki, zaproponowa jej potraw, ktrej sekret przyrzdzania znano jedynie w Egipcie. Opowiedzia jej cztery bajki, ktrych tematem byy: mio do kraju rodzinnego, potrzeba sprawiedliwoci na wiecie oraz rola Odwetu i Przeznaczenia w yciu. W pierwszej bajce o samicy spa i kotce, Thot stwierdza, e kada zbrodnia jakakolwiek by ona nie bya, zostaje pomszczona przez Odwet, podlegajcy bezporednio Re i Przeznaczeniu. Hathor--Tefnut pocztkowo nie majca najmniejszego zamiaru sucha Thota, poruszona zostaje si jego wymowy i treci bajki. Skada wic przysig, na jego danie, e nie wyrzdzi mu adnej krzywdy.

71

VI. Ozyrys Pan Piknego Zachodu spoczywajcy na marach, pod ktrymi umieszczono ofiary. Bg na co wskazuje jego pozycja nie jest ju martwy.

Uspokojony Thot siga wic po argument znacznie silniejszy i przypomina bogini jej ma boga Szu. Hathor poruszona wspomnieniami skada ponownie przysig i wtedy Thot stawia przed ni wspania, pachnc potraw, jednoczenie wygaszajc pochwa bogini: Na twoj twarz o piknych oczach, na urod twego ciaa, na spojrzenie, ktre byszczy szczciem ... ... We sobie potraw, o ktrej mwiem. [...] Nie ma na caym wiecie lepszego poywienia. Widzimy wic, e Thot, wprawdzie pod niepozorn postaci pawiana, by urodzonym pochlebc i wiedzia, w jaki sposb poskromi bogini. Wtedy Hathor-Tefnut zbliya si do jada i dowiadczya tego, czego doznaje si dziki niemu. Jej twarz rozjania si i spojrzenie jej stao si radosne. Odwrcia si do niego rozradowana [...]

72

50. Adoracja Chepri, Re, Atuma, Ozyrysa, Izydy i Neftydy. Nad nimi uskrzydlony dysk soneczny Horus Behedety, adorowany przez dwie dusze Ba

Thot widzc, e potrawa odniosa podany skutek, mwi: Zwyciya wasne serce. Zaprawd, opowiem ci inne opowiadanie, aby je znaa ... ... Z tego wszystkiego bowiem, co istnieje na wiecie niczego nie kocha si bardziej od stron rodzinnych, to jest miejsc, w ktrych zostalimy zrodzeni. Swoje opowiadanie ilustruje trzema wierszykami o sykomorze, krokodylu i wu. Oto wierszyk o krokodylu: Gdy si krokodyl zestarzeje, gdziekolwiek by si to zdarzyo, wraca, by umrze w swym kanale, to jest rodzinne jego miasto.35 Dalej przytacza szereg enigmatycznych i zagmatwanych porwna

ilustrujcych tez, e lepiej by niczym na wasnej, rodzinnej ziemi, ni ,,bogaczem w obcym kraju". Widzc, e jego namowa nie odnosi skutku w tym stopniu, w jakim si spodziewa, Thot opisuje dokadnie bogini stan Egiptu po jej ucieczce: Co za ciemno [...] Twoi muzykanci uderzaj w struny, ktre nie dwicz w ich palcach, twoi pieniarze s smutni, twoi oblubiecy i oblubienice s w aobie [...] Starzy i modzi prosz Ci o rad, wadcy i dostojnicy caego wiata s w aobie po tobie; zniszczenie dokonuje si od chwili, gdy ucieka z Egiptu; nie obchodzi si ju twoich wit, a Dom Pijastwa Atumajest w aobie [...] W twoich wityniach nie odbywaj si uroczystoci [...] kobiety i mczyni maj smutne twarze, a pikne kobiety nie miej si.

73

Jeli jednak zwrcisz do nich sw twarz, staniesz si wzbierajcym Nilem, gdy pola s zielone, a on pokrywa je wod [...] Twoja lina jest jak mid. Pikniejsze s twoje usta ni pole, ktre zielenieje [...] Widzimy wic, e Thot najpierw chce wzbudzi al w sercu bogini opisem smutku panujcego w Egipcie, a nastpnie znw ucieka si do pochlebstwa. Odnosi to jednak skutek wrcz przeciwny. Hathor moe nawet troch zasmucona jest przede wszystkim za postanawia nastraszy Thota.

Przybraa sw wspania posta wciekej lwicy [...] zjeya grzyw. Sier jej zapona. Grzbiet napyn krwi. pysk zajania jak soce, oczy rozbysny ogniem, spojrzenie rozpalio si buchajc pomieniami jak soce. Lnia nim caa. Susznie wic zrobi Thot, dajc uprzednio od bogini przysigi, e nie stanie mu si adna krzywda. Niemniej jednak i troch na wszelki wypadek przerazi si. [...] wszyscy, ktrzy byli blisko, przerazili si [...] Rykna potnym gosem. Maego pawiana ogarn strach, potny strach, kiedy ujrza jej moc ... ... Skurczy si i sta si podobny do aby. Bogini rozmieszyo ogromnie zachowanie Thota i uspokoia si. Omielony tym Thot opowiada Hathor nastpn bajk o dwch spach, w ktrej jest mowa o walce o byt i jej konsekwencjach. Opowie miaa na celu uzmysowienie bogini, e nic nie moe ukry si przed Re i jego boskim Odwetem. Wypowied sw koczy: Ja wiem, e nazywasz si kotka, poniewa nad ni Odwet nie ma wadzy ... ... Ty jeste czci Odwetu crk Re.
74

Zamiaa si kotka nubijska, jej serce uradowao si sowami, ktre powiedzia may pawian. Pikne sowa sprawiy, e oblicze jej zwrcio si ku Egiptowi. Wtedy Thot, aby j ucieszy i jeszcze bardziej rozweseli, opowiedzia jej bajk o przyjani dwch szakali, obiecujc jej rwnie, e nigdy jej nie opuci i bdzie broni przed nieszczciami. Hathor czuje si nieco uraona, a jednoczenie zdziwiona, nie rozumiejc dobrze, w jaki sposb may, nieporadny pawian moe obroni j potn, wspania, ktra przybiera posta silnej wicy na kade zawoanie. Thot opowiada jej wtedy nastpn bajk o lwie, ktrego z puapki zastawionej przez czowieka uwalnia maa niepozorna myszka. Jest to ilustracj pogldu, e nawet najsilniejszy moe zosta pokonany, bo zawsze znajdzie si kto obdarzony wiksz od niego potg, niekoniecznie fizyczn.

51. Pi wciele Horusa przedstawionego w postaci sokoa: Horus Be-hedety, Harsomtus, Horus syn Izydy i Ozyrysa, Haroeris i Horus z Edfu

Kotka nubijska ucieszya si sowami, ktre powiedzia may pawian i udaa si w kierunku Egiptu, a may pawian szed przed ni zabawiajc j tak, e serce jej radowao si bardzo.

75

Po powrocie do kraju rodzinnego bogini rozpoczyna triumfaln podr, a wreszcie spotyka si ze stsknionym ojcem Re. Zawiadomiono Re w Wielkim Zamku i Chonsu w jego siedzibie. Re, na wie o powrocie, zataczy, a jego serce uradowao si ogromnie. Stal si odrodzony. [...] Re pozdrowi bogini i ucztowa z ni w Domu Pani Sykomory w Memfis. Oczywicie za swe zasugi Thot zosta zaproszony rwnie na t uczt. Tak koczy si ten pikny mit opowiadajcy o nieposusznej crce Re. Jest on nie tylko mitem o nieposuszestwie i jego konsekwencjach. Opowieci przytaczane w nim przez Thota, ujte w form bajki zwierzcej, maj gbszy sens przypowieci moralno-fi-lozoficznej i opowiadania wiatopogldowego. Odzwierciedlaj one bowiem nie tylko stosunek do wiata i pojcia bstwa" w mental noci egipskiej, lecz s rwnie wiadectwem pewnej yciowo-fllozoficznej postawy tych ludzi wobec przyjtych norm moralnych. W Memfis, orodku rywalizujcym z Heliopolis i jego soneczn doktryn, oczywicie wadc wiata zosta bg Ptah, noszcy (wedug Steli Szabaki) tytuy: Ptah w swym wielkim imieniu Tatenen, Ten, ktry jest Na Poudnie od Swego Muru [tj. Memfis], Pa Wiecznoci, Ten, ktry zjednoczy Grny i Dolny Egipt, Ten, ktry sam si stworzy. Wspominany ju memficki tekst na Steli Szabaki w odmienny sposb interpretuje wynik walki Horusa i Seta o dziedzictwo po Ozyrysie. Gb jest tym, ktry godzi zwanionych: [...Gb, Pa Bogw rozkaza] eby przybya do niego Dziewitka Bogw. On sdzi Horusa i Seta; skoczy ich walk. Ustanowi Seta krlem Grnego Egiptu, w ziemi Grnego Egiptu a do miejsca, w ktrym zosta urodzony, to
76

jest Su. Gb zrobi Horusa krlem Dolnego Egiptu w kraju Dolnego Egiptu, a do miejsca, w ktrym jego ojciec zosta utopiony, to jest do ,, Rozdzielenia Dwch Krain". Horus wada nad jednym obszarem, a Set wodarzy drug krain. Zawarli pokj w obydwu krajach w Ajan. To byo podziaem Obydwu Krajw. Sowa ktre powiedzia Gb do Seta: Id do miejsca twego urodzenia, Set Grny Egipt. Sowa, ktre powiedzia Gb Horusowi: Udaj si do miejsca, w ktrym utopiono twojego ojca, Horus Dolny Egipt. Sowa Gba do Horusa i Seta: Ja rozdzieliem was Grny i Dolny Egipt. I wtedy wydao si bdnym Gbowi, e dzia Horusa by taki sam jak Seta. Gb da wic Horusowi swoje dziedzictwo, poniewa by on synem jego pierworodnego syna. Gb powiedzia do Dziewitki Bogw: Naznaczyem Horusa pierworodnym.

52. Horus z Edfu w towarzystwie Izydy na odzi zabijajcy jednego z wrogw boga soca Re: demon przedstawiony jest w postaci hipopotama

Sowa Geba do Dziewitki Bogw: Jemu samemu Horusowi dziedzictwo. [...] Horus zapanowa nad wiatem, jest on tym, ktry zjednoczy ten kraj, ogoszony w swym wielkim imieniu: Tatenen. Na Poudnie od Swego Muru. Pa Wiecznoci. Wtedy wyroli dwaj czarodzieje [tzn. podwjna korona] na jego gowie. On jest Horusem, ktry sta si krlem Grnego i Dolnego Egiptu,

77

ktry zjednoczy Obydwa Kraje, w okrgu Miru [tzn. Memfis], miejsca, w ktrym zostay zjednoczone Obydwa Kraje. Trzcina i papirus zostay umieszczone na podwjnych wrotach Domu Ptaha. To jest Horus i Set uspokojeni i zjednoczeni. Poczyli si aby zaprzesta walki w kadym miejscu bdc zjednoczonymi w Domu Ptaha. Waga Obydwu Krajw", na ktrej zosta zwaony Grny i Dolny Egipt.36 To pokojowe rozwizanie sporu stanowi wyjtek w mitologii egipskiej. Legenda o walkach, jakie stoczyli ze sob Horus i Set nie mniej bya popularna od mitu o mierci Ozyrysa i jego pomiertnych kolejach. W tekstach religijnych czynione s do niej niezliczone aluzje, wspomniane poszczeglne momenty zmaga, wymieniani bogowie, biorcy udzia w sporze bd po jednej, bd po drugiej stronie. Najpeniejsza wersja wydarze opisana jest na Papirusie Chester Beatty (No l) przechowywanym w British Museum, a napisanym w czasach Nowego Pastwa, za panowania krla Ramzesa V. Utwr ten zaliczany jest raczej do tekstw literackich, ni religijnych czy mitologicznych, chocia forma jego daleko odbiega od typowych nowoegipskich opowiada. Tym niemniej na tym samym papirusie znajduj si zapisane inne literackie utwory z tego czasu, uwaa si wic, e i ten przez samych Egipcjan zaliczany by do gatunku literatury wieckiej. Ponadto autor opowiadania, niestety nam nie znany, mimo pewnej to_oci stylu i braku umiejtnoci takiego przedstawienia wydarze, ktre podkrelaoby ich dramatyczno i przykuwao uwag czytelnika, nie jest mimo to pozbawiony specyficznego poczucia humoru i z tej przyczyny uwaa si go za osob wieck, a nie pisarza zwizanego z krgiem literatury religijnej. Nie wydaje si bowiem, aby wrcz satyryczne potraktowanie postaci bogw a zwaszcza czonkw boskiego trybunau mogo by niezamierzone. Jednoczenie jednak

78

opowiadanie zawiera wszystkie gwne wtki samego mitu, co potwierdzaj inne, ju nie literackie utwory. Opowiadanie zaczyna si w momencie, gdy walczce strony przedstawiy swoj spraw na sdzie bogw, a sdziowie referuj spraw i dyskutuj j midzy sob. Wyjanienia wymaga tutaj sprawa Oka Horusa, wielokrotnie w tekcie wymienianego. Jest ono ju wspominane w Tekstach Piramid chodzi bowiem o oko, ktre w pierwszym stadium walki Set wyupi Horuso-wi. Pniej Horus odebra oko i ofiarowa je swemu ojcu Ozyrysowi. ktry w ten sposb odzyska wzrok. Tak przedstawiaj si fakty.

53. Wadca, bdcy ziemskim wcieleniem Horusa, zabija w obecnoci ReHor-Achte krokodyla, uosabiajcego wrogie siy

54. Hathor

55. Re-Hor-Achte i Hathor

79

W mitologii Oko odgrywa jednak znacznie bardziej skomplikowan rol. Jak wydaje si, symbolika boskiego oka wywodzi si z prastarego wierzenia, w ktrym Horus by panem nieba, a soce i ksiyc jego oczami. Chocia ta koncepcja stoi w sprzecznoci z kosmogoni heliopolitask, nawet Teksty Piramid zawieraj aluzj do niej. Z uwagi na to, e wedle solamej doktryny heliopolitaskiej nie byo moliwe uznanie, e soce nie jest najwyszym bstwem, lecz tylko okiem istoty potniejszej, zidentyfikowano Horusa z Re, przez co powstaa jedna z form tego boga Re-Hor-Achte, czyli Re-Horus ,,mieszkaniec horyzontu", czy bdcy w horyzoncie''. W ten sposb soce uznane zostao za oko bstwa sonecznego. Natomiast ksiyc by okiem bstwa nieba i w zasadzie wizano go z Horusem, cho powan rol odgrywa w zwizku z ksiycem take bg Thot. Wedle jednej z legend ksiyc zosta stworzony przez soce, aby je zastpowa na niebie noc, a funkcj zastpcy Re powierzy Thotowi. Inna natomiast legenda cykliczne zmiany wygldu ksiyca interpretowaa jako stale powtarzajc si walk Horusa z Setem. Tego rodzaju sprzecznoci i-ypowe s dla mitw egipskich trudno jest nam zrozumie, jak sami Egipcjanie mogli si poapa w gszczu przeciwstawnych koncepcji prawdopodobnie jedni po prostu wierzyli w jedn koncepcj, inni w drug. Podobnie sprzeczne s wersje mitu o wyupionym przez Seta oku Horusowym, zwanym Okiem Wadet, czyli Zdrowym (nieuszkodzonym) Okiem. W jednych mitach oko odebra Setowi sam Horus, w innych Set odda je dobrowolnie, jeszcze w innych przynis je Thot. Oko to odgrywao bardzo wan rol w mitach, religii i magii. Wyobraenie jego stao si potnym amuletem bronicym przed wszelkimi nieszczciami. W wierzeniach religijnych byo symbolem synowskiej ofiary, w mitologii wystpowao czsto jako istota boska o wasnej woli, dziaajca niezalenie, w postaci bogini Sachmet-Tefnut. Wyupione oko Horusa speniao jeszcze jedn funkcj: w matematyce suyo do oznaczania uamkw. Jedna z wersji mitu podawaa, e

80

Set poci oko Horusowe na 64 czci. Thot spowodowa zronicie si ich, lecz 1/64 cz nie zostaa odnaleziona. Przedstawienie czci pocitego oka symbolizowao w matematyce egipskiej oznaczenia uamkw. I tak rysunek renicy oznacza uamek 1/4, brwi 1/8 itd. Pod wpywem doktryny solamej powstaa w okresie Nowego Pastwa jeszcze jedna koncepcja, czca elementy starszych mitw. Wedug niej Horus tak samo walczy z Setem, ale przedmiotem walki jest oko boga Re. Co jest do zabawne, w micie tym stosowana jest na okrelenie tego oka tradycyjna nazwa Oko Horusa. Wrmy jednak do naszego opowiadania z Papirusu Chester Beat ty : Rozstrzygnicie sporu Horusa i Seta o tajemniczych postaciach najwikszych ksit i wielmow jacy istnieli. Oto mody bg, ten, ktry siedzia przed Panem Wszechrzeczy, chcia urzd ojca swego Ozyrysa piknego ukazaniem si, syna Ptaha, ktry rozjania [zachd] swym pojawieniem si. Thot przedstawi Oko ksiciu, ktry by w Heliopolis. Powiedzia Szu, syn Re, w obecnoci Atuma, wielkiego ksicia, ktry jest w Heliopolis: Sprawiedliwo jest Panem Mocy, zrb to, mwic: Oddaj urzd Horusowi". Na to Thot stwierdzi do Dziewitki Bogw: Jest to prawd po stokro. Wtedy Izyda krzykna gono i ucieszya si ogromnie. Stana w obecnoci Pana Wszechrzeczy i powiedziaa: Wiatr pnocny wieje na zachd. Uraduj serce Ozyrysa oby y w szczciu i zdrowiu. Wwczas rzek Szu, syn Re: Jest sprawiedliwy ten, ktry przedstawia Oko wobec Dziewitki Bogw. Pa Wszechrzeczy odpar:

81

 Zaprawd, co to znaczy, e sprawujesz wadz sam jeden? Wtedy powiedzia: ... ... on chce zabra kartusz Horusowi, a Bia Koron Grnego Egiptu umieci na swej gowie. Pa Wszechrzeczy milcza dug chwil. By wcieky na Dziewitk Bogw. Wtedy odezwa si Set, syn Nut: Spraw, niech wyjdzie on ze mn na Wewntrz, a ja dokonam, e zobaczysz, i moja rka przewysza si jego rk wobec Dziewitki Bogw, poniewa nie znany jest inny sposb aby wydziedziczy go. Odezwa si na to Thot: Czy nie moemy pozna zbrodniarza? Oddajesz urzd Ozyrysa Setowi, podczas gdy syn jego, Horus, yje?
Re-Hor-Achte rozzoci si straszliwie, poniewa serce Re chciao da urzd Sefwi wielkiemu mskoci synowi Nut. Wen-nofre krzykn wielkim gosem wobec Dziewitki Bogw: Co zrobimy?

120 Wtedy Atum, wielki dostojnik, ktry jest w Heliopolis powiedzia: Przywoaj Ba-neb-ded, wielkiego yjcego boga, on rozsdzi

modziecw. Przyprowadzono Ba-neb-ded, wielkiego yjcego boga, ktry jest w Setit [obecne Sehel] przed oblicze Atuma i Ptaha-Tatenen. Rzek mu: Rozsd tych dwch modziecw i powstrzymaj ich od walk kadego dnia.

82

Odpowiedzia Ba-neb-ded, wielki yjcy bg, mwic: Nie wykonujmy wadzy bezwiednie. Wylijmy list do Wielkiej Neith, matki boga. Co ona powie to my zrobimy. Na to Dziewitka Bogw odpara Ba-neb-dedowi, wielkiemu yjcemu bogu: Sdzono ich ju raz w sali Jedynej Prawdy^. Powiedziaa Dziewitka Bogw do Thota w obecnoci Pana Wszechrzeczy:
Napisz list do Wielkiej Neith, matki boga, w imieniu Pana Wszechrzeczy. Byka, ktry jest w Heliopolis. Thot zgodzi si, mwic: Zaprawd zrobi tak, zaprawd zrobi tak. Usiad, aby uoy list i napisa: Krl Grnego i Dolnego Egiptu Atum, Ktrego Ukocha Thot, Pa Obydwu Krajw, ktry jest w Heliopolis, Dysk Soneczny, ktry opromienia obydwa kraje swym blaskiem, Hapy [Nil] wielki wylewem, Re-Hor-Achte

do Wielkiej Neith, matki boga, ktra opromienia pierwsz twarz, w zdrowiu, yciu i modoci. ywy duch Pana Wszechrzeczy, byk z Heliopolis, on, ktry jest dobrym krlem Egiptu, to znaczy [ja] twj uniony suga nie spa, pytajc o rad obydwu krajw kadego dnia, podczas gdy Sobek trwa wiecznie. Co zrobimy z tymi dwoma mczyznami, ktrzy od osiemdziesiciu lat s w trybunaach? Nie wiemy jak rozsdzi przypadek tych dwch mczyzn. Napisz nam, co mamy zrobi. Neith, Wielka, Matka Boga, wysaa list do Dziewitki Bogw, piszc: Przyznaj urzd Ozyrysa synowi jego Horusowi. Nie czy tak wielkiej niesprawiedliwoci, ktra nie jest na swoim miejscu, boja si tak rozzoszcz, e niebo zbliy si do ziemi. Powiedziano Panu Wszechrzeczy, Bykowi, ktry jest w Heliopolis:

83

 Obdarz Seta majtnociami. Daj mu Anat i Astarte twe crki, a Horusowi daj miejsce ojca jego Ozyrysa.

List Neith, Wielkiej, Matki Boga doszed do Dziewitki Bogw, kiedy siedziaa w sali zwanej Horus-Ktry--Ma-Wystajce-Rogi". Oddano list w rce Thota. Thot odczyta go w obecnoci Pana Wszechrzeczy i caej Dziewitki Bogw i powiedzieli oni jednogonie: Sprawiedliwa jest ta bogini. Wtedy Pa Wszechrzeczy rozgniewa si na Horusa i powiedzia: Jeste saby w swym ciele, ten urzd jest za wielki dla ciebie, modziecze, ktrego zapach ust jest nieprzyjemny. Wen-nofre rozzoci si straszliwie podobnie jak i caa Dziewitka Bogw, bdca Rad Trzydziestu oby ya w szczciu i zdrowiu. Bben bg podnis si i rzeki do Re-Hor-Achte: Twoja kaplica jest pusta. Re-Hor-Achte cierpia bardzo z powodu tej zniewagi, ktr powiedziano mu, pooy si na wznak, a serce jego zasmucio si bardzo. Dziewitka Bogw wysza na zewntrz i zakrzyczaa wielkim gosem do Bebena. Powiedziaa do mego:

56. Tefnut pierwotne bstwo wilgoci przedstawiane z gow lwa

84

 Wyno si. Obraza, ktrej dokonae bya ogromna. l odeszli do swoich domw, a Wielki Bg spdzi dzie lec sam jeden w swoim pawilonie, zasmucony wielce. Po dugim czasie przybya Hathor, Pani Sykomory. Stana przed ojcem swoim. Panem Wszechrzeczy i odsonia przed nim swe przyrodzenie. Wtedy Wielki Bg rozemia si, powsta i zasiad razem z Wielk Dziewitk Bogw. Powiedzia do Horusa i Seta: Mwcie o sobie. Wtedy Set, wielki si, syn Nut, wygosi: Co si tyczy mnie, jestem Set, wielki si, ja zabijam przeciwnika Re codziennie. Jestem na dziobie ,,Barki Milionw". Nie jest znany aden inny bg, ktry to zrobi: ja wezm urzd Ozyrysa. Wtedy oni powiedzieli: Sprawiedliwy jest Set, syn Nut. Wen-nofre i Thot krzyknli gromko: Dajecie urzd bratu matki, gdy yje rodzony syn!

57. Ptah na tronie

Odezwa si na to Ba-neb-ded, yjcy wielki bg: Oto dajecie urzd modziecowi, gdy Set jego wuj yje? Dziewitka Bogw wykrzykna gono do Pana Wszech-rzeczy, powiedziaa do niego:

85

 Co znacz te sowa, ktre wygosie, ktrych nie powinno si sucha? Rzek Horus, syn Izydy: Nie jest susznym oszukiwa mnie wobec Dziewitki Bogw i [nie jest dobrym] odebranie mi urzdu ojca mego Ozyrysa. Wtedy Izyda rozgniewaa si na Dziewitk Bogw i przysiga na boga wobec Dziewitki Bogw, mwic: Na matk moj Neith-Bogini, na Ptaha-Tatenen o wiotkich pirach, ktry nagina rogi bogw, niech sprawy te zostan przedoone przed Atuma, wielkiego ksicia, ktry jest w Heliopolis, a take przed Chepri bdcym w swej odzi. Powiedziaa do niej Dziewitka Bogw: Nie zo si, prawa zostan przyznane temu, ktry ma racj. Zrobi si to wszystko co powiedziaa. Set, syn Nut rozzoci si na Dziewitk Bogw, gdy wymwia ona te sowa do Izydy, Wielkiej, Matki Boga. Set powiedzia do nich: Chwyc bero moje wace 4500 nemset i zabij codziennie jednego z was. Przysig na Pana Wszechrzeczy, mwic: Nie pojawi si w sali sdowej gdy jest tam Izyda. Re-Hor-Achte powiedzia im: Popyniecie na Wysp rodka i tam podejmiecie midzy sob decyzj. Powiecie Nemty, przewonikowi, aby nie przewozi adnej kobiety podobnej do Izydy. Wtedy Dziewitka Bogw poeglowafa na Wysp rodka, usiada i jada placki.

86

58. wity Kozio Ba-neb-Ded z Mend

Przybya Izyda, zbliya si do Nemty przewonika, ktry siedzia w swoim cznie, po tym jak uczynia si staruszk kroczc o asce, z maym zotym piercionkiem na palcu. Powiedziaa do niego: Przybyam do ciebie, aby przewiz mnie na Wysp rodka. Przybyam niosc naczynie krup [dosownie mki] dla godnego modzieca, ktry doglda stada [gra sw: iaut po egipsku znaczy zarwno stado, jak i urzd] na Wyspie rodka przez pi dni i jest godny. Odpowiedzia jej: Powiedziano mi abym nie przewozi adnej kobiety. Na to ona odezwaa si do niego: Powiedziano tobie to, o czym mwisz, w odniesieniu do Izydy. Odpar jej na to: Co mi dasz za przewz na Wysp rodka? Wtedy Izyda powiedziaa mu: Dam ci te krupy. On odpowiedzia: Na co mi te krupy? Czy w zamian za twoje ciasto mam przewie ciebie na Wysp rodka, gdy powiedziano mi: nie przewo adnej kobiety? Ona odrzeka na to: Dam ci piercie zoty, ktry mam na rku. On za powiedzia do niej: Daj zoty piercie.
87

Ona daa mu go i wtedy przewiz j na Wysp rodka.

Gdy sza ona pod drzewami, spojrzaa i zobaczya Dziewitk Bogw, gdy siedzieli i Jedli placki w obecnoci Pana Wszechrzeczy, ktry spoczywa w swoim pawilonie. Set obejrza si i zobaczy j, gdy przybliaa si z oddali. Wtedy ona zaczarowaa si magicznym zaklciem i przybraa posta dziewczcia o piknym ciele. Nie byo podobnej do niej w caym kraju. On zapragn jej ogromnie. Set podnis si z miejsca gdzie siedzia i jad placki razem z Wielk Dziewitk Bogw. Poszed w jej kierunku. Nikt jej nie widzia oprcz niego. Stan za sykomor i'zawoa j, mwic:

Ja jestem tutaj, z tob, o pikna dziewczyno. Odpara mu: Pomyl, o panie mj wielki. Byam on pewnego pasterza. Urodziam mu syna. Mj m zmar, modzieniec pilnowa stada swojego ojca. Wtedy przyby obcy mczyzna, spocz w mojej oborze. Powiedzia do mego syna: ,,Pobij ciebie, zagarn stado twojego ojca i ciebie wygoni". Tak mu rzek .Teraz serce moje sprawi, e ty obronisz go-Odrzek jej Set: Czy ma si odda stado obcemu czowiekowi, gdy syn mczyzny yje ? Na to Izyda staa si kani, pofruna i usiada na wierzchoku akacji. Krzykna do Seta, mwic: Pacz nad sob, twoje wasne usta to powiedziay, twj wasny rozum osdzi ci. Jaki masz odwrt? I Set zatka. Poszed tam, gdzie by Re-Hor-Achte, zapakany. Wtedy Re-HorAchte powiedzia do mego: Jaki masz odwrt? Na to Set odpar: Ta za kobieta przysza do mnie znowu. Oszukaa mnie ponownie. Przybraa posta piknej dziewczyny, o piknej twarzy. Powiedziaa do mnie: Byam on pasterza, on umar. Urodziam mu syna, ktry opiekowa si stadem ojca swego. Przyby obcy czowiek, zamieszka w mojej oborze razem z modziecem, a ja nakarmiam go.
88

Po wielu dniach gdy to si stao, przybysz powiedzia do modzieca. Zabij ci i zabior stado twojego ojca, ono

59. Barka soneczna Re. Re-Hor-Achte siedzi na tronie w otoczeniu Ho-rusa. Thota, Hathor i Maat stanie si moje. Tak powiedzia do modzieca" rzeka mi. Na to Re-Hor-Achte zapyta go: Co jej odpare? Set mu odrzek:
Odpowiedziaem jej: Czy naley da stado obcemu czowiekowi gdy mczyzna yje?" Tak jej owiadczyem. Twarz przybysza naley zbi polanem, wygoni go. Modzieca za umieci na miejscu swego ojca." Tak powiedziaem do niej. Re-Hor-Achte: Jaki masz odwrt? Na to Set:

Niech przyprowadz Nemty przewonika, niech zostanie surowo ukarany. Dlaczego przeprawie j? Tak naley go zapyta. Wtedy przywiedziono Nemty przewonika przed oblicze Dziewitki Bogw i ucito mu stopy [dosownie nogi jego pozbawiono przodu]. I tak Nemty wyrzek si zota a do tego dnia wobec Wielkiej Dziewitki Bogw, mwic:

89

60. Horus przebija harpunem lecego pod jego stop Seta w postaci hipopotama

Z mojego powodu zoto bdzie zakazane w moim miecie. Po tym Dziewitka Bogw popyna na drog zachodni i zasiada na grze. Gdy nadszed wieczr, Re-Hor-Achte i Atum Pa Obydwu Krajw, ten, ktry jest w Heliopolis, posali po Dziewitk Bogw, pytajc: Co robicie tutaj siedzc, strawicie wieczno na tej radzie. Gdy moje posanie dojdzie do was, woycie Bia Koron na gow Morusa syna Izydy, umiecicie go na miejscu ojca jego Ozyrysa. Na to Set rozgniewa si strasznie. Dziewitka Bogw odezwaa si do Seta: Dlaczego si gniewasz? Czy nie jest to zgodne z tym, co powiedzia Atum Pa Obydwu Krajw, ten ktry jest w Heliopolis i Re-Hor-Achte. Bia Koron umieszczono na gowie Horusa. syna Izydy. Set zakrzycza gono w twarz Dziewitki Bogw, by zy mwic: Gdy yj, bdc jego starszym bratem, wy dajecie urzd memu modszemu bratu.
90

I zoy przysig, mwic: Biaa Korona zostanie zdarta z gowy Horusa, syna Izydy i wrzucona do wody, abym ja mg procesowa si z nim o urzd wadcy. Re-Hor-Achte wyrazi zgod. Wtedy Set zwrci si do Horusa: Chod, zamienimy si w dwa hipopotamy, zanurzymy si w gbin na rodku morza. Ten, ktry wynurzy si w czasie trzech miesicy od tego dnia, nie dostanie urzdu. Zanurzyli si jednoczenie. Izyda usiada i pakaa, mwic: Set zabi syna mego Horusa. Przyniosa motek przdzy, zrobia lin. Nastpnie przyniosa deben miedzi, zrobia harpun, uwizaa do niego lin i wrzucia go do wody w miejscu zanurzenia Horusa i Seta. Mied uderzya w ciao jej syna Horusa. Horus wrzasn w gos, woajc: Przyjd do mnie matko Izydo, matko moja. Przywoaj twoj mied aby opucia mnie. Jestem Horus. syn Izydy. Izyda zawoaa gono i powiedziaa do miedzi: Odejd od niego. Oto jest syn mj Horus, moje dziecko. I mied opucia go. Wtedy ponownie cisna je do wody. Ugodzia osob Seta. Set wykrzykn dononie: Co zrobiem tobie siostro Izydo? Zawoaj mied odwoaj j ode mnie. Jestem twoim rodzonym bratem, o Izydo.

91

Wtedy ona zasmucia si z jego powodu ogromnie. Set krzykn do niej, mwic: Czy wolisz obcego czowieka od swego brata z jednej matki. Seta? Izyda odwoaa sw mied, mwic:

61. Izyda z Horusem. Przed ni Horus syn Izydy i Horus pan Hut-Nesut. Za ni Neftyda, Nechebet i Wadet Oddal si od niego. Oto jest matczyny brat Izydy, ugodzia w niego. Wtedy mied oddalia si od niego. Syn Izydy rozgniewa si na matk sw Izyd, wynurzy si, twarz mia wciek, jak pantera z poudnia, majc w rku topr szesnasto-debenowy. Uci gow matce swej Izydzie, wzi j w swe objcia [tj. gow] i poszed na gr. Wtedy Izyda przybraa posta posgu kamiennego, ktry nie mia gowy. Powiedzia Re-Hor-Achte do Thota: Co to jest, to co si zdarzyo i co nie ma gowy? Thot odpar Re-Hor-Achte: Panie mj dobry, to jest Izyda, Wielka Matka Boga. Horus jej syn. uci jej gow. Re-Hor-Achte krzykn gono i powiedzia do Dziewitki Bogw: Ukarajmy go surowo.

92

Dziewitka Bogw posza w gry, aby odszuka Ho-rusa, syna Izydy. Horus za spoczywa pod drzewem szenesza w kraju oaz. Set znalaz go, pochwyci, powali na plecy na ziemi. Wydar oczy jego z miejsc ich. Zagrzeba je na grze, aby rozwietli kraj. Gaki oczne przybray posta cebulek i wyrosy jako kwiaty lotosu. Set poszed sobie i powiedzia do Re-Hor-Achte kamliwie: Nie znalazem Horusa chocia odnalaz go. Wtedy Hathor, Pani Sykomory Poudniowej, posza i znalaza Horusa. Lea on i paka na pustyni. Zapaa gazel, wydoia j i powiedziaa do Horusa: Otwrz oczy, abym moga wla tam mleko. I otworzy on oczy swoje, a ona wlaa tam mleko, nalewajc do prawego i nalewajc do lewego. Rzeka mu: Otwrz oczy twoje. On otworzy oczy. Popatrzya na nie i znalaza je zagojonymi. Nastpnie posza,, aby powiedzie Re-Hor-Achte: Znalazam Horusa po tym, jak Set wyupi jego oczy, ja sprawiam, e odtworzyy si one. Oto idzie. powiedziaa Dziewitka Bogw: Niech zwoaj Horusa i Seta na sd. Przyprowadzono ich przed oblicze Dziewitki Bogw. Wygosi Pa Wszechrzeczy do Horusa i Seta wobec Wielkiej Dziewitki Bogw: - Podejdcie i posuchajcie co wam powiem, pojedzcie, napijcie si, abymy mieli spokj. Odejdcie od codziennych ktni. Wtedy Set powiedzia do Horusa: Chod, spdzimy pikny dzie w moim domu. Horus odpar mu: Zaprawd uczyni tak, tak uczyni. O czasie wieczoru przygotowano da nich oe i obydwaj pooyli si. W nocy Set sprawi, e czonek jego sta si twardy. Wprowadzi swj czonek pomidzy poladki Horusa. Horus woy rk pomidzy swe poladki i zebra nasienie Seta. Po tym poszed uali si matce swej Izydzie:
93

62. Sobek bg krokodyl, Pa Pytkich Wd

Pom mi Izydo, matko moja. Przyjd i zobacz, co zrobi mi Set.

Otworzy sw rk, ona zobaczya nasienie Seta. Krzykna wielkim gosem, chwycia swj miedziany [n], ucia jego rk i wrzucia do wody. Nastpnie zrobia rce zastpcze, po czym przyniosa inn sodk ma, posmarowaa czonek Horusowi, sprawia, e sta si twardy, woya go do naczynia. Dokonaa, e nasienie jego wpyno we. Rano Izyda posza z nasieniem Horusa do ogrodu Seta. Zapytaa ogrodnika Seta: Jaka jest jarzyna, ktr Set je tutaj razem z tob? Ogrodnik odpowiedzia jej: On nie je tutaj ze mn innej jarzyny, oprcz saaty. Izyda dodaa do niej nasienie Horusa. Set przyby zgod-nie ze swymi codziennymi zwyczajami, zjad saat, ktr jada zwykle. Sta si ciarny nasieniem Horusa. Nastpnie Set poszed, aby powiedzie Horusowi: Chod, pjdziemy abym procesowa si z tob przed trybunaem. Horus odrzek mu:

94

 Zaprawd uczyni tak, tak wanie uczyni. Udali si na rad jednoczenie. Stanli przed Wielk Dziewitk Bogw. Powiedziano im: Mwcie o sobie. Wtedy Set odezwa si: Dajcie mi urzd wadcy oby y w szczciu i zdrowiu, poniewa co si tyczy Horusa, ktry tu stoi^ja zrobiem jemu msk czynno. Wtedy zakrzykna wielkim gosem Wielka Dziewitka Bogw. Pluli i plwali w twarz Horusowi. Horus mia si z nich i zoy przysig na boga, mwic: Wszystko to, co powiedzia Set Jest kamstwem. Niech zostanie wywoane nasienie Seta, abymy zobaczyli skd odpowie. Wtedy Thot, Pa Pisma i pisarz prawdziwy Dziewitki Bogw, pooy sw rk na ramieniu Horusa i rozkaza : Wyjd na zewntrz nasienie Seta! Ono odpowiedziao mu z wody wrd bagien. Nastpnie Thot pooy sw rk na ramieniu Seta i powiedzia: Wyjd na zewntrz nasienie Horusa! Ono zapytao go: Skd ja mam wyj? Thot odrzek: Wyjd na zewntrz przez ucho jego. Ono odpowiedziao mu: Czy mam wyj na zewntrz jego uchem, przecie jestem boskim pynem? Na to Thot powiedzia do niego; Wyjd na czubku jego gowy. Ono ukazao si jako zoty dysk na gowie Seta. Set rozzoci si ogromnie, wycign rk aby zapa zoty dysk. Thot zabra go od niego i umieci jako koron na swej gowie. Na to Dziewitka Bogw uznaa: Horus ma racj. Set kamie.

95

Set rozgniewa si jeszcze bardziej, krzykn bardzo gono, gdy powiedzieli oni, e Horus ma racj, a Set jest w bdzie. Set poprzysig na boga, mwic: Nie bdzie jemu dany urzd, dopki nie rozka/c si, aby wyszed ze mn. Zbudujemy dla siebie kamienne odzie i jednoczenie bdziemy si ciga. Ten, ktry przecignie swego towarzysza dostanie urzd wadcy oby y w szczciu i zdrowiu. Horus zbudowa dla siebie d cedrow i pokry j gipsem. Spuci j na wod noc i nikt z ludzi yjcych na caej ziemi nie widzia tego. Set zobaczy d Horusa i przypuszcza, e jest z kamienia. Poszed w gry, [tam] ci wierzchoek jednej skay i zbudowa sobie d kamienn, [dug] na 138 okci. Wtedy weszli oni do swych odzi w obecnoci Dziewitki Bogw. d Seta zatona w wodzie. Set przybra posta hipopotama i chcia rozbi d Horusa. Na to Horus chwyci swj miedziany [harpun] i uderzy nim w Seta. Wtedy odezwaa si Dziewitka Bogw: Nie bij go. Wyj wic harpun z wody, pooy w swej odzi i popyn na pnoc do Sais, aby powiedzie Neith, Wielkiej, Matce Boga: Spraw aby rozsdzono mnie i Seta, poniewa mino 80 lat gdy jestemy w sdzie, a wyrok ich o nas nie Jest znany. On nie ma racji w stosunku do mnie. Tyle razy

96

63. Gowa Anubisa stranika zmarych

64. Byk Bata z mumi Ozyrysa na grzbiecie, prowadzony na postronku przez Anubisa

ja miaem racj kadego dnia, ale on nie patrzy na to, co powiedziaa Dziewitka Bogw. Walczyem z nim w sali Drogi Prawd" i byem sprawiedliwy wobec niego. Spieraem si z nim w sali Horus-Ktry-MaWystajce-Rogi" i miaem racj wobec niego. Walczyem z nim w sali Pole Popiechu" i miaem racj. Prbowaem si z nim w sali Jezioro Pl" i przyznano mi racj a nie jemu. Dziewitka Bogw powiedziaa do Szu, syna Re: Sprawiedliwe jest to wszystko, co powiedzia Horus, syn Izydy. Wtedy odezwa si Thot do Pana Wszechrzeczy: Wylij list do Ozyrysa, a on rozsdzi modziecw. Na to wyrzek Szu, syn Re: Po tysickro prawdziwe jest to, co powiedzia Thot Dziewitce Bogw. Pa Wszechrzeczy poleci Thotowi: Usid i napisz list do Ozyrysa, abymy usyszeli, co on w nim powie. Wtedy Thot usiad, aby napisa list do Ozyrysa, mwic: Byk Potny, Ten, ktry poluje, Dwie Boginie, ktre chroni bogw i podporzdkowuj obydwa kraje. Zoty Horus, ktry stworzy ludzi w czasach

97

pierwotnych, Krl Grnego i Dolnego Egiptu Byk w rodku Heliopolis oby y w szczciu i zdrowiu. Syn Ptaha Wspaniay Obydwu Brzegw, ukazujcy si jako ojciec swej Dziewitki Bogw, ten, ktry je zoto i szlachetne kamienie. Pa Mocy oby y w szczciu i zdrowiu: Przylij nam prosz to, co mamy zrobi dla Horusa i Seta, abymy nie wydali sdu w niewiedzy naszej". Po tym jak si to stao, list doszed do krla, syna Re, Wielkiego Obfitoci, Pana Porzdku. Zawoa on wielkim gosem po tym, jak odczytano mu list. [Wysa] odpowied bardzo, bardzo szybko, tam gdzie przebywa Pa Wszechrzeczy i Dziewitka Bogw: Dlaczego oszukiwany jest syn mj Horus, kiedy ja uczyniem was potnymi, ja stworzyem jczmie i orkisz aby wyywi bogw, podobnie jak trzody idce za bogami, podczas gdy aden bg ani bogini nie mogli tego zrobi?" List Ozyrysa doszed do miejsca gdzie przebywa Re--Hor-Achte. Siedzia on razem z Dziewitk Bogw na Biaym Pagrku w Chasa. Odczytano go [tj. list] gono w obecnoci jego i Dziewitki Bogw. Re-Hor-Achte powiedzia : Wylijcie, prosz, bardzo, bardzo szybko list do Ozyrysa. Powiedzcie mu w tym licie: ,,zanim ty si stae, zanim si narodzie, jczmie i orkisz ju byy". List Pana Wszechrzeczy doszed do Ozyrysa. Zosta odczytany w jego obecnoci. Wysa on ponownie [list] do Re-Hor-Achte, piszc: Bardzo, bardzo pikne jest to wszystko co zrobie, ty, ktry znalaze Dziewitk Bogw gotow na pozwolenie, aby utopi sprawiedliwo w zawiatach. Popatrz na twe zamierzenia ze swej strony. Co si za tyczy kraju, w
98

ktrym przebywam, wypeniony on jest posacami o dzikich twarzach. Oni nie boj si adnego boga ani bogini. Ja spowoduj, e wyjd i przynios serce kadego, ktry czyni le i bd tutaj razem ze mn. Zaprawd, c znaczy moje ist nienie tutaj i to, e jestem spokojny na Zachodzie, podczas gdy wy wszyscy jestecie na zewntrz? Kto z was jest silniejszy ode mnie?" I oto oni spostrzegli zo ju zrobione. Gdy Ptah, Wielki, Na Poudnie od Swego Muru, Pa ywych w Obydwu Krajach stworzy niebo, czy nie powiedzia gwiazdom, ktre s na nim: __ Bdziecie odpoczywa na Zachodzie kadej nocy tam, gdzie jest Ozyrys. Teraz za bogami, dostojnicy i ludzie spoczn w tym miejscu, gdzie ty jeste. Tak on powiedzia. Nastpnie list Ozyrysa doszed do miejsca, w ktrym przebywa Pa Wszechrzeczy i Dziewitka Bogw. Wtedy Thot wzi list i odczyta go w obecnoci Re-Hor-Achte i Dziewitki Bogw. Przyznali oni: __ Prawd jest, prawd jest to wszystko co powiedzia Wielki Obfitoci i Pa Pokarmw oby yt w szczciu i zdrowiu. Wtedy powiedzia Set: ~ Zabierzcie nas na Wysp rodka, bd si z nim prawowal. I uda si on na Wysp rodka, a Horusowi oddano sprawiedliwo przeciwko niemu. Wtedy Atum, Pa Obydwu Krajw, Ten, Ktry jest w Heliopolis posa po Izyd, mwic: Przyprowad Seta sptanego wizami. I Izyda przywioda Seta zakutego w kajdany jako winia. Atum powiedzia do niego:

99

__ Dlaczego nie chcesz sdu, a zabrae urzd Horusowi? Set odpar: Przeciwnie, Panie mj dobry, niech przywoaj Horusa, syna Izydy, aby dosta urzd ojca swego Ozyrysa. Wtedy przyprowadzono Horusa, syna Izydy, naoono

65. Anubis z mumi i paczki Bia Koron na jego gow, dano mu tron ojca jego Ozyrysa. Powiedziano do niego: Jeste dobrym krlem Ukochanego Kraju [Egiptu], jeste dobrym panem - oby y w szczciu i zdrowiu, kadego kraju a do wiecznoci i wiecznego trwania. Wtedy Izyda wykrzykna gono do syna swego Horusa, mwic: Jeste dobrym krlem, serce moje raduje si. Rozjanie ziemi swym wygldem. Wtedy powiedzia Ptah, Wielki, Ten, ktry jest Na Poudnie od Swego Muru [tj. Memfis, Pa yjcych Obydwu Krajw: Co zostanie zrobione Setowi? Oto obraono Horusa zasiadajcego na tronie ojca swego Ozyrysa. Wtedy rzek Re-Hor-Achte:

100

Dajcie mnie Seta, syna Nut, on zasidzie razem ze mn, on bdzie moim synem, on zagrzmi na niebie i bd si go bali. Kto poszed i powiedzia do Re-Hor-Achte: Horus syn Izydy stal si wadc oby y w szczciu i zdrowiu. Wtedy Re ucieszy si ogromnie i powiedzia do Dziewitki Bogw: Cieszcie si na ziemi z powodu Horusa syna Izydy. Na to powiedziaa Izyda: Horus sta si wadc oby y w szczciu i zdrowiu. Dziewitka Bogw wituje, niebiosa ciesz si. Zebrali wiece i patrzyli na Horusa syna Izydy. On sta si wielkim wadc Egiptu oby y w szczciu i zdrowiu. Serca Dziewitki Bogw byy zadowolone, cay kraj cieszy si kiedy widzia Horusa syna Izydy. ktremu przyznano urzd ojca jego Ozyrysa, Pana Busiris. To stao si piknie w Tebach. miejscu prawdy. Podobnie jak mit o Ozyrysie, rwnie i ten. nawet w najpeniejszej wersji wydarze, take nie jest kompletny. Poszczeglne etapy sporu i walk opisywane s dokadniej w innych tekstach. W Ksidze Umarych zrelacjonowany jest epizod dramatycznego finau ktni Izydy z Horusem, gdy tene zosta przez ni pozbawiony rk. Wyowi je z wody Sobek krokodyl, a uspokojona Izyda sprawia, e przyrosy na swoim miejscu.37 (W przytoczonym wyej tekcie z Papirusu Chester Bcatiy byy to nowe, sztuczne rce, przyprawione na miejscu odcitych). Re uali si Horusowi: Rzek Re: jake okaleczony jest ten syn Izydy tym, co uczynia przeciw niemu matka jego sama. Niechaj przybdzie do mnie Sobek, Pa Pytkich Wd, aby wyowi je.

101

Znalaz je, sprawia Izyda matka jego, e przyrosy na swym miejscu. Rzek Sobek Pa Pytkich Wd: owiem, szukaem, znalazem. Wymkny si spod palcw moich w brzegu wody^ wyowiem je ostatnim koszem wicierza. Powsta wicierz. [...]

66. Ozyrys siedzcy na tronie ustawionym na zwizanym Secie

Rzek Re: Daj Nechen [Hierakonpolis] Horusowi dla miejsca jego ramion.38 Jest to wic inna, odmienna od memfickiej, wersja oddania Horusowi Grnego Egiptu ktrego stolic w Okresie Predynastycz-nym byo Hierakonpolis. W Papirusie Jumilhac zapisano szereg innych epizodw walki Horusa z Setem. Z typow dla pnych mitw drobiazgowoci wyjaniana jest przy okazji geneza rnych nazw i tytuw, oraz pochodzenie mineraw i rolin. Jednym z bardziej drastycznych opowiada zawartych w tym tekcie jest relacja o wydarzeniach w zwizku ze sporem Izydy z Setem:

102

Set zebra znowu swych towarzyszy, lecz Izyda wyst-pia przeciwko nim. Ukrya si na grze, na poudnie od Dun-awi. Zmienia posta w matk sw Sachmet. Sprawia, e wyszed przeciwko nim wszystkim pomie, aby zostali spaleni i poarci przez jej pomie. Dlatego nazwano j Hathor, Pani Dwch Pomieni. Wtedy zbudowaa sobie w tym miejscu [szaas] aby widzie co zrobi Wstrtny [tj. Set] i jego towarzysze. Nazwano je [to miejsce] ,,Dom Pani Dwch Pomieni", a kapan bogini wab [ten ktry oczyszcza] ma imi Drenem [Ten, ktry poera]. Gdy Set zobaczy w tym miejscu Izyd, zamieni posta sw w byka, biegncego za ni. Ona zmienia si w suk z noem na kocu ogona. Pobiega przed nim. On nie do-sign jej i rozla swe nasienie na ziemi, a bogini powiedziaa: Ohyda, o byku. Jego nasienie wyroso na grze jako roliny zwane heded-ka\v [melony?]. Tak wic bogini wesza na t gr i tam zamieszkaa. Nazwano j Hut-Kachet. Pniej posza na pnoc tego okrgu, aby widzie zwolennikw Seta gdy przyjd wieczorem. Zostaa nazwana Hathor, Pani Geheset. Bogini zobaczya zwolennikw Seta gdy przyszli do Oxyrynchos i szli przez kraj na gr wschodni. Pokua ich, a jad wszed w ich czonki tak dobrze, e zmarli: ich krew rozlaa si na tej grze. Dlatego znajdowano peresz [czerwony pigment] w Geheset.39 Inny urywek tego samego papirusu dotyczy udziau Anubisa w walkach Horusa z Setem. Anubis by bstwem o postaci czarnego zwierzcia z rodziny Canidae, podobnego do psa lub szakala, nie dajcego si jednak dokadnie zidentyfikowa. Przedstawiano go albo jako psa w postaci lecej, albo jako mczyzn o zwierzcej gowie. Wedle Plutarcha Anubis by synem Ozyrysa i Neftydy, ktrego porzucia matka ze strachu przed prawowit maonka

103

Izyd. Izyda zaja si dzieckiem i wychowaa je wraz ze swym synkiem Horusem. Inne mity za matk Anubisa podaj Izyd, natomiast w Tekstach Piramid jest on dzieckiem biaej krowy Hesat z Atfih.40 Ju na pocztku okresu dynastycznego Anubis sta si bogiem nekropoli (podobnie jak inne bstwa o podobnym ksztacie Chen-ti-Imenty, oraz WepWawet). By take stranikiem zmarych, grabarzem i dostawc ofiar grobowych. Na sdzie Ozyrysa way serce zmarego na Wadze Prawdy, najwaniejsz jednak jego funkcj bya opieka nad balsamowaniem zwok. Anubis jest postaci, ktra przewija si przez wiele mitw egipskich, z reguy nalecych do krgu ozyriackiego. By on pomocnikiem Izydy i Horusa, naczelnikiem stray nocnej przy ciele Ozyrysa, razem z wojowniczym WepWawetem walczy o drugiej godzinie nocy z wrogami Ozyrysa. Miejsca kultu Anubisa rozsiane byy po caym terytorium staroytnego Egiptu, gwnym jednak jego orodkiem byo miasto Henu lub Sako w XVII powiecie grnoegipskim, przez Grekw nazywanym kynopolitaskim. Pierwotnym bstwem Sako by byk

67. Izyda i Neftyda pozdrawiaj byka Apisa dwigajcego na grzbiecie worek z kawakami ciaa Ozyrysa. znalezionymi w Grnym Egipcie

104

Bata, a w przeciwiestwie do pokojowej koegzystencji bogw w innych miejscach, pomidzy Anubisem i Bata istniaa rywalizacja. Legenda o dwch braciach, zachowana w formie literackiej opowieci na Papirusie d'0rbiney z koca XIX dynastii, relacjonuje dzieje tej rywalizacji: Anubis (pod swym egipskim imieniem Anup)jest w niej starszym bratem, a Bata niesusznie gnbiony modszym. Trudno jest dzisiaj stwierdzi, ktre wtki legendy zaczerpnito z prastarego mitu, a co zostao dodane pniej. Jest rzecz pewn, e opowiadanie nie stanowi oficjalnej, religijnej wersji mitu i e mona je uwaa za pewien rodzaj ludowej adaptacji, w ktrej baniowe elementy splataj si w jedn cao z motywami mitycznymi, a fakt ustanowienia Baty wicekrlem Nubii, o czym jest mowa w legendzie, wskazuje na przystosowanie jej do zmieniajcych si warunkw politycznych; stanowisko to bowiem po raz pierwszy ustanowione zostao w Egipcie dopiero za czasw XVIII dynastii. Cay utwr, zachowany w jednym tylko odpisie sporzdzonym przez skryb Ineni w czasie, gdy Seti I by jeszcze nastpc tronu, jest by moe literack wersj baniowo-mitologicznych wtkw przekazywanych przez wdrownych opowiadaczy. Zasug Ineni jest ujednolicenie stylu obu czci utworu, przy zachowaniu bezosobowego toku narracji pozbawionego prb wartociowania relacjonowanych wydarze. Pierwsza cz utworu ywo przypomina przygod biblijnego Jzefa z on Putyfara: Byo raz dwch braci z jednej matki i jednego ojca. Starszy mia na imi Anup [lub Inpu], modszemu byo Bata. Anup mia dom i on. Jego modszy brat by z nim, jako jego syn. Sporzdza on odzie, chodzi za jego trzodami w pole. Ora i robi niwa dla niego, wykonywa dla niego wszystkie prace polne.

105

Zaprawd, ten modszy brat by dobrym czowiekiem, w caym kraju nie byo mu podobnych. Bya w nim moc boa. W wiele dni po tym jego modszy brat pas trzod, wedle swego codziennego obyczaju. Wraca on do swego domu kadego wieczora, adujc na plecy wszystkie polne zioa, mleko, drewno wszystkie dobre pody pl i skada je przed swym starszym bratem, ktry siedzia wraz ze sw on. Pniej pi i jad, i wychodzi, aby sam jeden spa w oborze pord swej trzody. Gdy ziemia rozjaniaa si i nastawa dzie nastpny [on przygotowywa pokarmy] gotowane i kad je przed swym starszym bratem, a ten dawa mu chleb na pole. I gdy tak szed za swymi krowami, one mwiy do niego: Dobra jest trawa w tym miejscu. Sucha on wszystkiego co mwiy i prowadzi je do miejsca o dobrej trawie, ktrej pragny, i krowy, ktrymi si opiekowa, staway si bardzo, bardzo pikne i rozmnaay si obficie. W czasie orki starszy brat powiedzia do niego: Przygotuj zaprzg aby ora, poniewa ziemia ju si wynurzya i dobra jest do orki. Ty przyniesiesz ziarno na pole i od rana bdziemy sia. Tak powiedzia do niego. A modszy brat wykona wszystko, co starszy poleci mu. A gdy rozjania si ziemia i nasta dzie nastpny, poszli na pole niosc siewne ziarno i pracowali, a serca ich byy bardzo, bardzo zadowolone z powodu ich pracy, od jej pocztku. Wiele dni po tym, gdy byli w polu, zabrako im ziarna. Starszy brat wysa modszego, mwic: Id, przynie dla nas ziarno z wioski. Modszy brat spotka on starszego, gdy siedziaa czeszc si i powiedzia do niej:

106

 Podnie si i daj mi ziarno, abym pospieszy na pole, poniewa czeka na mnie mj starszy brat. Nie opniaj si! ^a to mu odpowiedziaa: Id otwrz stodo i zabierz to, czego pragniesz, nie zostawi mej fryzury. Wtedy modzieniec wkroczy do stodoy, wzi wielkie naczynie, poniewa chcia zabra wiele ziarna. Obadowa si jczmieniem i pszenic i wyszed z nimi. Wtedy zapytaa go: Ile jest tego, co niesiesz na swych ramionach? On jej odpar: Trzy worki pszenicy i dwa worki jczmienia, razem pi oto. co jest na mym ramieniu. Tak jej powiedzia. Na to ona odezwaa si: Wielka jest moc w tobie, codziennie podziwiam tw si! l zapragna pozna go, jak poznaje si mczyzn. Wstaa, obja go i powiedziaa: Chod, spdzimy razem godzink. Bdzie to dla ciebie poyteczne, poniewa sporzdz ci pikne szaty. Wtedy modzieniec rozgniewa si i sta si jak pantera z Poudnia z powodu tych wstrtnych sw, ktre do niego wyrzeka. Ona przestraszya si ogromnie, a on odezwa si: Ty oto jeste dla mnie jako matka, a m twj jako ojciec; on jest starszy ode mnie, on mnie wychowa. C ma znaczy ta wielka obraza, ktr mi wyrzdzia? Nie powtarzaj tego, a'ja nie powiem o tym nikomu i nie sprawi, aby ktokolwiek dowiedzia si o tym z moich ust.

107

Zabra on swj adunek i poszed w pole. Spotka swego starszego brata i zabrali si razem do pracy. Pniej, gdy nasta wieczr, starszy brat powrci do domu, podczas gdy modszy pilnowa trzody. Obadowa si on wszystkimi VII. Scena mitologiczna: Izyda Opiekunka Zmarych z rozoonymi skrzydami, nad ni skarabeusz-Chepri toczy soce. Po obu stronach dwa niezidentyfikowane bstwa, przed nimi wyobraenia duszy ludzkiej Ba; Wyej symetrycznie umieszczone dwa wizerunki Ozyrysa na tronie, przed ktrym stoi fetysz Imi-ut. Nad scen gruje skrzydlaty dysk soneczny Behedety.

podami rolnymi i pogna bydo przed sob, aby zasno w oborze, ktra bya we wsi. ona starszego brata bya w strachu z powodu tego, co powiedziaa. Przyniosa wic szmink i tuszcz, i uczynia si jak pobita, aby mc powiedzie swemu mowi: Twj modszy brat mnie pobi. Gdy m jej powrci wieczorem wedle swego codziennego obyczaju, znalaz on sw lec i udajc chor. Nie polaa mu rk zgodnie z obyczajem i nie zapalia przed nim wiata tak, e dom jego by ciemny, a ona leaa wymiotujc. M zapyta j: Kt to kci si z tob? A ona odpara: Nikt nie kci si ze mn prcz twego modszego brata, wtedy gdy przyby aby wzi ziarno dla ciebie. Zobaczy mnie, gdym siedziaa samotna i powiedzia: ,,Chod, pooymy si razem na godzink, od swoj peruk". Tak do mnie powiedzia, aleja nie usuchaam go. ,,Czy nie jestem jako twoja matka, a twj starszy brat nie jest jako twj ojciec?" Tak powiedziaam mu. On przestraszy si i pobi mnie, abym nie zdaa tobie sprawozdania. Lecz jeli ty

108

pozwolisz, eby on y. ja umr. Oto, gdy on przyjdzie, nie ... ..., poniewa ja opowiedziaam t z propozycj, ktr on uczyni wczoraj. Starszy brat sta si wtedy jako pantera grnoegipska, naostrzy sw wczni i chwyci j w rk. Stan za drzwiami obory, aby zabi swego modszego brata, gdy wrci on wieczorem aby zapdzi bydo. Gdy soce zaszo [modszy brat] obadowa swe plecy wszelakimi zioami polnymi, wedle swego codziennego zwyczaju, i powrci. Gdy kro-wa-przewodniczka wesza do obory, odezwaa si do swego pasterza: Uwaaj, twj starszy brat tam stoi czekajc na ciebie; trzyma sw wczni, aby ci zabi. Oddal si od niego! Usysza on to, co powiedziaa jego krowa-przewodnicz-ka. Nastpna krowa wesza i powiedziaa do niego to samo. Spojrza wic na drzwi obory i zobaczy nogi starszego brata, ktry sta za drzwiami trzymajc w rku wczni. Pooy ciar swj na ziemi i zacz ucieka, za starszy brat pobieg za nim z wczni. Wtedy modszy brat pomodli si do Re-Hor-Achte: Panie mj dobry. Ty jeste tym, ktry rozsdza winnego od sprawiedliwego. Re wysucha caej jego proby i sprawi, e pomidzy nim a jego starszym bratem powstaa wielka rzeka pena krokodyli, tak e jeden z nich by na jednym brzegu, a drugi na drugim. Starszy brat dwukrotnie uderzy sw rk, poniewa nie udao mu si go ugodzi. Wwczas modszy brat krzykn do niego z drugiego brzegu: Gdy soce wzejdzie, zostan rozsdzony z tob w jego obecnoci. Ono odrni winnego od sprawiedliwego, poniewa ja nie bd nigdy walczy z tob, ani nie bd z tob w tym samym [miejscu]. Odejd do Doliny Cedrw.

109

Gdy rozjania si ziemia i nasta nastpny dzie, wze-szed Re-Hor-Achte, a jeden z braci patrzy na drugiego. Modzieniec powiedzia wwczas do swego starszego brata: Dlaczego gonie mnie, aby mnie niesprawiedliwie zabi, nie suchajc tego, co ja powiem? Jestem przecie twoim modszym bratem, ty jeste dla mnie jako ojciec, a twoja ona jest jako matka. Czy tak nie jest? Gdy wysae mnie, bym przynis ziarno, twoja ona rzeka do mnie: Chod, pomy si na godzink! Lecz oto zostao to odwrcone inaczej dla ciebie". Wtedy zda mu spraw z tego wszystkiego, co mu si zdarzyo z jego on. Przysig na Re-Hor-Achte, mwic: Co si tyczy twego przybycia, aby mnie zabi niesprawiedliwie twoj wczni, byo to z powodu tej dziwki.

Porwa wic ostr trzcin, odci swj czonek i wrzuci do wody, gdzie pokn go sum. On osab i sta si saby. Jego starszy brat zasmuci si ogromnie i paka gono z jego powodu. "Nie wiedzia jak z powodu krokodyli przepyn rzek do swego modszego brata. Wtedy modszy brat zawoa do niego: Oto ty mylae [tylko] o czym zym, a nie pomylae o czym dobrym, ani o tym wszystkim, co ja uczyniem dla ciebie. Id wic do swego domu i zaopiekuj si trzod, poniewa ja nie pozostan na tym miejscu, gdzie ty bdziesz. Pjd sobie do Doliny Cedrw. Natomiast co si tyczy tego, co ty moesz zrobi dla mnie, to przybd, by zaopiekowa si mn, jeli dowiesz si o tym, co mnie si przydarzy. Wyrw sobie bowiem serce i poo je na wierzchoku kwiatu cedrowego. Jeeli cedr zostanie city, spadnie ono na d, a ty wtedy przybdziesz, aby je znale. Jeeli nawet spdzisz siedem lat

110

poszukujc go, nie pozwl aby zwtpio twe serce. Znajdziesz je i woysz do naczynia z zimn wod, a ja odyj aby dokona zemsty za zo, ktre mnie uczyniono. Dowiesz si o tym wszystkim, co si mnie zdarzyo, wtedy, gdy dostaniesz do rki dzban piwa, a ono si przeleje. Nie zwlekaj, gdy ci si to zdarzy. I poszed sobie do Doliny Cedrw, za starszy brat uda si do swego domu, rk obejmujc gow, pokryty pyem. Gdy przyby do domu zabi sw on i rzuci j psom. Usiad opakujc swego modszego brata. ' W wiele dni po tym modszy brat by w Dolinie Cedrw. Nie byo z nim nikogo. Spdza dnie cae polujc na pustynne zwierzta, a noc spa pod cedrem,' na ktrego wierzchoku kwiatu znajdowao si jego serce. Po wielu dniach wasnymi rkami zbudowa sobie paac w Dolinie Cedrw. Wyposay go we wszystkie pikne rzeczy, zamylajc zaoy sobie dom. Wyszed on ze swego paacu i spotka Dziewitk Bogw, ktra sza, zajmujc si sprawami caego 152 kraju. Rozmawiajc midzy sob Dziewitka Bogw powiedziaa do niego: O Bato, Byku Dziewitki Bogw! Czy jeste sam [odkd] opucie miasto swe przed on Anupa, twego starszego brata? Oto on zabi sw on, a ty zostae pomszczony za wszystko, co ci uczyniono.
Serca ich ogromnie byy smutne z jego powodu. Re-Hor-Achte powiedzia do Chnuma: Zrb maonk dla Baty, aby nie by on samotny. Wtedy Chnum stworzy mu towarzyszk ycia. Czonki jej byy pikniejsze od czonkw kadej kobiety w caym kraju, kade bstwo mieszkao w niej. Wtedy przybyo siedem Hathor i patrzao na ni. Powiedziay: Ona umrze od noa.

111

Bata zapragn jej ponad miar. Ona zamieszkaa w jego domu, a on spdza czas polujc na pustynne zwierzta, przynosi je i kad przed ni. Powiedzia jej: Nie wychod na zewntrz, bo moe ci porwa Bg Morza, a ja nie bd wiedzia, jak mu ciebie odebra. Jestem kobiet podobn tobie, poniewa serce moje spoczywa na szczycie kwiatu cedrowego. Lecz jeli kto znajdzie je, ja go zwalcz. i wtedy odsoni przed ni swe serce ze wszystkich skrytych rzeczy. W wiele dni po tym Bata poszed, aby polowa zgodnie ze swym codziennym zwyczajem. Moda kobieta wysza, by przej si pod cedrem, ktry sta koo jej domu. Ujrzaa, e morze si wzburzyo na jej widok, zacza ucieka i wesza do swego domu. Morze krzykno do cedru: Zatrzymaj j dla mnie! Cedr zabra jeden lok jej wosw, a wtedy morze zanioso go do Egiptu. Pooyo go w miejscu, gdzie pracowali pracze Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu'). Zapach pukla wosw przenikn szaty Faraona (Oby y w szcz ciu i zdrowiu!) i pokcono si z praczami Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!), mwic: Zapach pachnida jest w szatach Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!). Tak kcono si codziennie, a oni nie wiedzieli, co maj zrobi. Naczelnik praczy Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!) poszed na brzeg, a serce jego ogromnie byo smutne z powodu tych codziennych ktni. Zatrzyma si i stan na piasku na wprost pukla wosw, ktry lea w wodzie. Sprawi, e kto zszed i przynis mu go, a on zauway jego niezwykle sodki zapach i zabra go dla Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!). Posano po pisarzy i uczonych

112

Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!), a oni powiedzieli do Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!):
Ten lok naley do crki Re-Hor-Achte, w ktrej jest nasienie kadego boga. Jest to podarunek dla Ciebie, pochodzcy z innego, obcego kraju. Spraw, aby wysano posacw do wszystkich obcych krajw, aby j znaleli. Co si za tyczy posaca, ktry pojedzie do Doliny Cedrw, daj mu licznych ludzi, ktrzy by j przyprowadzili. Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) rzek: To, co powiedzielicie jest bardzo, bardzo pikne. I wtedy ich wysano. Po wielu, wielu dniach po tym, ludzie wysani do obcych krajw powrcili, aby zoy sprawozdanie Jego Majestatowi (Oby y w szczciu i zdrowiu!). Nie przybyli jednak ci, ktrych wysano do Doliny Cedrw, gdy Bata ich zabi, pozostawiajc tytko jednego,

68. Ozyrys na tronie ustawionym na platformie podtrzymywanej przez wielkiego wa spoczywajcego na podwjnych schodach. W ich centrum symbol zjednoczenia kraju, do ktrego przywizani s azjatyccy jecy. Z lewej strony na stopniu stoi sp bogini Nechebet, z drugiej w bogini Wadet. Przed Ozyrysem Horus o gowie sokoa, za Ozyrysem Izyda i Neftyda, oraz bg magii Heka, trzymajcy w rkach we

aby ten zda spraw Jego Majestatowi (Oby y w szczciu i zdrowiu!) Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) wysa wic ponownie wielk liczb wojska a take rydwany, aby j przyprowadzono. Bya z nimi pewna kobieta. Dano jej wszystkie pikne kobiece klejnoty. I wtedy niewiasta ta przybya razem z ni do Egiptu, a w caym kraju cieszono si z jej powodu. Wwczas Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) pokocha j ogromnie i mianowa Wielk-Czcigodn [faworyt]. Potem zapytano j o zamysy jej ma, a ona powiedziaa Jego Majestatowi (Oby y w szczciu i zdrowiu!): Zetnij cedr i porb go!

113

Wysano tedy onierzy z narzdziami, aby zrbali cedr. Dotarli oni do cedru i cili kwiat, na ktrym spoczywao serce Baty. W tym samym momencie pad on martwy. Gdy ziemia rozjania si po raz wtry i nasta dzie, a cedr zosta ju powalony, Anup starszy brat Baty wszed do swego domu i usiad, aby umy rce. Podano mu dzban piwa, a ono wypyno. Podano mu inny dzban z winem, ono za zmcio si. Wtedy chwyci swe sanday i lask, a take szaty i bro, i ruszy w drog do Doliny Cedrw. Wszed on do paacu swego modszego brata i zasta go lecego na ou. By on martwy. Wtedy zapaka, widzc swego modszego brata lecego jak trup. Uda si wic na poszukiwanie serca swego modszego brata pod cedrem, pod ktrym brat jego sypia wieczorem. Spdzi on trzy lata szukajc go i nie znalaz, a gdy rozpocz si czwarty rok zapragn pj do Egiptu. Powiedzia on: Jutro sobie pjd. Tak powiedzia w sercu swoim. A gdy rozjania si ziemia i nasta dzie, on chodzi pod c,edrem i spdzi dzie szukajc, a nastpnie znw powrci wieczorem wci zajty poszukiwaniem. Znalaz on owoc i powrci z nim, bowiem byo to serce jego modszego brata. Wzi dzban ze wie wod, woy je do niego i usiad wedle swego codziennego zwyczaju. Gdy nasta wieczr, a serce jego nabrzmiao wod, Bata zadra we wszystkich swych czonkach. Powsta on, patrzc na swego starszego brata, podczas gdy serce jego byo jeszcze w naczyniu. Anup jego starszy brat chwyci naczynie ze wie wod, w ktrej byo serce modszego brata i da mu j do picia. A gdy serce weszo na swe miejsce, sta si on takim samym, jakim by przedtem. Wtedy jeden uciska drugiego i rozmawiali ze sob. Wtedy Bata powiedzia swemu starszemu bratu: Spjrz, stan si bykiem wielkim, ktry
114

ma wszelakie pikne kolory, i ktremu nie ma podobnego. Ty usidziesz na jego grzbiecie, a jak tylko wzejdzie soce, pjdziemy do mojej ony. Zemszcz si, a ty zaprowadzisz mnie do miejsca, w ktrym jest krl, on bowiem dokona dla ciebie wszelkich dobrych rzeczy. Zapaci ci moj wag w zocie i srebrze za to, e przyprowadzie mnie do Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!). Ja bd wielkim cudem i z mego powodu nastanie rado w caym kraju. Ty sobie pniej pjdziesz do swej wioski. Po tym, jak rozjania si ziemia i nasta dzie nastpny Bata zmieni si w posta, o ktrej mwi swemu starszemu bratu. Anup, jego starszy brat, siedzia na jego grzbiecie a do witu, a do czasu, gdy dotar do miejsca, w ktrym by krl. Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) zosta o nim powiadomiony, a gdy go zobaczy, ogromnie si z jego powodu uradowa. Uczyni dla niego wielk ofiar mwic: To, co nam si zdarzyo, jest wielkim cudem. I nastaa rado z jego powodu w caym kraju. Nastpnie wypacono jego wag w zocie i srebrze starszemu bratu, ktry powrci do swojej wioski. [Bykowi] dano wielu ludzi i wiele rzeczy, poniewa Faraon (Oby y w szczciu i zdrowiu!) ukocha go ogromnie, wicej ni wszystkich ludzi, ktrzy byli w caym kraju. W wiele dni po tym gdy si to stao, wszed on do kuchni i stan tam, gdzie bya faworyta. Zacz z ni rozmawia, mwic: Patrz, ja wci jestem ywy! Ona odpara: Pytam, kto ty jeste? Na to on odrzek: Jestem Bata. Dowiedziaem si, e gdy spowodowaa cicie cedru przez Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!) byo to przeciwko mnie, abym by martwy. A oto ja cigle yj jako byk.
115

Wwczas faworyta ogromnie si t wiadomoci od ma przestraszya. Wyszed on z kuchni, a Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) usiad i spdza pikny czas wraz z ni. Nalaa ona piwa Jego Majestatowi (Oby y w szczciu i zdrowiu!), a krl ogromnie by zadowolony bdc z ni. Wtedy powiedziaa Jego Majestatowi (Oby y w szczciu i zdrowiu!): Przysignij mi na boga, mwic: ,,Wysucham tego, co powiesz". I wysucha tego co powiedziaa: Spraw, abym zjada wtrob tego byka, poniewa on nie zrobi nigdy nic [poytecznego]". Tak powiedziaa do niego. Krl zmartwi si bardzo tym, czego sobie yczya, serce Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!) ogromnie byo smutne z powodu [Hyka]. A gdy rozjania si ziemia i nasta dzie nastpny, krl nakaza wielk ofiar jako powicenie byka. I posano pierwszego podczaszego, aby dokona z byka ofiary. Nastpnie ofiarowano go. Gdy by on na ramionach ludzi, zadra mu kark, a dwie krople krwi upady obok wejcia paacu Jego Majestatu (Oby y w szczciu i zdrowiu!). Jedna spada po jednej stronie wielkich drzwi domu Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!), a druga po stronie przeciwnej. Wyrosy one jako dwa wielkie drzewa peisei, kade z nich tam, gdzie upada [kropla]. Wtedy powiedziano Jego Majestatowi (Oby y w szczciu i zdrowiu!): Dwie wielkie perseje wyrosy tej nocy jako wielki cud dla Jego Majestatu (Oby y w szczciu i zdrowiu!). Nastaa z tego powodu rado w caym kraju i zoono im ofiar. W wiele dni po tym Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) ukaza si w oknie z lapis lazuli, w girlandzie z wszelakich kwiatw na szyi. Wstpi on na rydwan z elektronu i wyjecha z Paacu (Oby y w szczciu i zdrowiu!) aby

116

obejrze perseje. Faworyta wyjechaa wtedy za Farao-nem (Oby y w szczciu i zdrowiu!) na rydwanie. Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) usiad pod jedn z persei, [a faworyta pod drug. Bata] rozmawia ze sw on: O kamliwa! Ja jestem Bata i yj na przekr tobie. Ty rozkazaa, aby cito cedr dla Faraona (Oby y w szcz-ciu i zdrowiu!), z mojego powodu. Staem si wic bykiem. Ty rozkazaa mnie zabi! Gdy wiele dni mino po tym, faworyta staa, nalewajc napj dla Jego Majestatu (Oby y w szczciu i zdrowiu!), a krl by z ni szczliwy. Rzeka do Jego Majestatu (Oby y w szczciu i zdrowiu!): Przysignij mi na bstwo, mwic: Co si tyczy tego, co powie faworyta, ja to uczyni". Tak powiesz. On wysucha wszystkiego, co miaa mu do powiedzenia, mwic: Spraw, aby cito te dwie perseje i aby zrobiono pikne meble. Krl usucha proby i po chwili Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) wysia zrcznych rzemielnikw. Perseja zostaa cita dla Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!), a Czcigodna Maonka [faworyta] krla patrzya na to. Wtedy drzazga odprysna i wpada do ust Czcigodnej. Gnaj pokna i w tym momencie zasza w ci. Zrobiono z nimi [persejami] wszystko, co ona chciaa. W wiele dni po tym, gdy to si wydarzyo, urodzia syna i kto poszed, aby powiedzie Jego Majestatowi (Oby y w szczciu i zdrowiu!): Urodzi Ci si syn. Przyniesiono go, dano mu mamk i sub. Caa ziemia si radowaa z [jego powodu], krl za zasiad i spdza pikny czas, gdy imi jego przetrwao. Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) ukocha go ogromnie natychmiast i

117

mianowano go wicekrlem Nubii. A gdy po tym przeszo wiele dni. Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) uczyni go ksiciem caego kraju. W wiele dni po tym, gdy to si stao, gdy przey on wiele lat jako nastpca tronu caego kraju. Jego Majestat (Oby y w szczciu i zdrowiu!) wznis si do nieba [czyli zmar]. Nowy wadca wwczas rozkaza: Przyprowadcie do mnie mych wielkich dostojnikw Jego Majestatu (Oby y w szczciu i zdrowiu!). abym ich zapozna ze wszystkimi sprawami, ktre mnie dotycz. Przyprowadzono mu jego on i rozsdzono go wraz z ni przed nimi. Wydano wyrok pomidzy nich. Przyprowadzono'jego starszego brata i on naznaczy go nastpc tronu w caym kraju. Spdzi on trzydzieci lat jako krl Egiptu. Zakoczy ycie, a jego starszy brat wstpi na tron w dniu jego mierci.

Dokonane zostao to wszystko szczliwie i piknie przez pisarza Podwjnego Biaego Domu Ka-gabu, nalecego do skarbca Faraona (Oby y w szczciu i zdrowiu!)

VIII. Zmara w postaci mumii przed Krow Niebiask, wychodzc zza Rowej Gry, na ktrej wizerunek grobowca zwieczonego piramidk symbolizowa mia nekropol tebask. Nad Krow unosi si skrzydlaty w bogini Nechebet, opiekunka Grnego Egiptu. Opiekuczym skrzydem obdarzono take oko Wadet, umieszczone przed postaci zmarej.

118

i przez pisarza Hori i przez pisarza Meremipet. Zapisane za zostao przez pisarza Ineni, pana tej ksigi. Co si tyczy tego, ktry si [le] wyrazi o tej ksidze, niech Thot bdzie jego towarzyszem walki.41 Anup, czyli Anubis, w opowieci wystpuje jako posta do sabo zarysowana, podczas gdy Bata, bstwo skdind znacznie mniej znane, jest gwnym bohaterem. Bata, jak si przypuszcza, by pocztkowo bogiem pasterzy i w okresie Starego Pastwa czczono go pod postaci mumii barana. Natomiast rda pniejsze okrelaj go jako byka. W Papirusie Jumilhac identyfikuje si go z Setem, co stanowi pn transformacj boga. Od czasw Nowego Pastwa kult Anubisa nie tylko ugruntowa si w XVII powiecie, gdzie wypar on dawny, konkurencyjny kult Baty, ale w dodatku rozszerzy si jeszcze na ssiedni, XVIII powiat grnoegipski, gdzie dotychczas oddawano cze Ozyrysowi i Horusowi. W powiecie tym znajdowaa si wielokrotnie wspominana w Pnpirusie JumHhac miejscowo Dun-awi. Anubis zosta wczony do krgu bstw, ktre byy zwizane z Ozyrysem, jako jego sprzymierzeniec. W walce z Setem, upostaciowaniem dawnego antagonisty Anubisa Baty, Anubi-sowi pomagaj jego wierni towarzysze, demony Deserhotep ilmahuemanch: Deserhotep pilnowa Demiba [stronnik Seta], gdy przyby on o brzasku. Udao mu si umkn [Deserhote-powi] i dotar a do krypty. Wtedy Imahuemanch uda si na czele bogw, ktrzy strzeg Ozyrysa i znalaz Demiba i uci mu gow tak znakomicie, e zosta namaszczony sw wasn krwi. [Przyby Set] poszukujc go, a zmieni si w Anubisa. Nastpnie ucieka
119

przed nim, po ukradzeniu rzeczy, tzn. Heftiu boskiego ciaa. Poczem uciek unoszc to co zagarn, lecz Horus [i Anubis] pognali za nim i zapali go na tej grze. Wtedy Thot [dokona] ponownie swych czarw przeciwko niemu, powalajc go na ziemi przed nimi, a Anubis zwiza mu rce i nogi i umieci go jako siedzenie pod Ozyrysem. Pniej Izyda powiartowaa [Seta, zagbiajc] swe zby w jego plecy, a Thot wygosi swe zaklcia przeciwko niemu. Powiedzia na to Re: Niech dadz to siedzisko Zmczonemu" [Ozyrysowi], jaki jest on oywiony, jaki jest on pikny. Niech zostanie pod nim umieszczony Set jako siedzenie, zaprawd, z powodu za, ktre zrobi wszystkim czonkom Ozyrysa. Isdes zasign o Secie wiadomoci z powodu za, ktre zrobi, lecz uciek on [Set] na pustyni, na wschd od Hut--Redu. Znaleli ich [zwolennikw Seta] na grze, lecych na skrzanych worach. On [Isdes] wykoczy ich nie wyczajc nikogo i zauway soki [Soki Ozyrysa] pod nimi. Horus zebra je popiesznie do naczy na soki cielesne tego dostojnego boga i zostay one pogrzebane na tej grze w krypcie, ktra tam jest. Przy wejciu [do niej] postawiono wa zwanego Chemet-em-bia, aby ich strzeg. Lecz Set uciek im i przemieni si w panter z tego okrgu. Tymczasem Anubis chwyci go, a Thot znowu odczyta przeciwko niemu swe magiczne zaklcia. I upad Set na ziemi przed nimi. Anubis zwiza mu rce i nogi. Set zosta spalony w ogniu od gowy a do stp caym swym ciaem, [w miejscowoci] na wschd od dostojnej sali. Smrd tuszczu dotar do nieba i rozprzestrzeni si w tym wspaniaym miejscu, a Re i bogowie uwaali, e jest on [tj. smrd] miy. Nastpnie Anubis rozci skr Seta, zdar j i woy jego futro [tj. Seta] na siebie. Po czym wszed do Wabet Ozyrysa aby zoy pynn ofiar swemu ojcu. mwic:

120

 Set jest tu. Kapan Wab [czysty] tego boga zosta nazwany setem z tego powodu, l on [Anubis] odcisn na niej czerwonym elazem swj znak, [ktry pozosta] a do tego dnia. Skr pantery a do dzisiaj nosi na sobie kapan setem [wanie] z tego powodu. Nastpnie przyjaciele Seta przybyli, aby go odnale. W wielkiej liczbie znaleli si na tej grze, ktra jest na poudnie od Dun-awi. To wanie wtedy Anubis maszerujc przeciwko nim noc dokona wrd nich wielkiej rzezi; za jednym zamachem uci ich gowy; a imi jego [tj. Seta] nie byo tam wicej kochane. Krew ich rozlaa si na grze: to dlatego spotyka si w Dun-awi minera [zwany] szesyt, a do tego dnia.42 Na zakoczenie mitw o Morusie i Secie jeszcze jeden urywek, dotyczcy tajemniczych szkatuek, w ktrych znajdoway si oczy Horusa, wyupione mu przez Seta: Co si tyczy dwch szkatuek kamiennych, ktre znajduj si na poudniu tego okrgu, na Grze Wschodniej, a ktre nazywa si szkatukami Horusa, PerBenen jest na poudniowy zachd od tego miejsca; Pagrek Wa jest na pnoc od tego miejsca, podobnie jak zamek Boskiej Czcicielki i winnice, ktre rwnie znajduj si na pnoc od tego miejsca. Set przynis na szyi dwie szkatuki, w ktrych byo dwoje oczu-wadet, po tym, jak wrogowie Oka Horusa ukradli je dla niego [Seta]. Zoy je na tej grze i przemieniwszy si w wielkiego krokodyla, pooy si obok nich w Per-Benen. Wtedy Anubis zmieni si w wielkiego wa, ktrego skrzyda zakoczone byy noami, i ktry trzyma dwa krzemienne noe w swych rkach. Wyszo z niego sze wy, trzy po jego prawej stronie, a trzy po lewej i wyrzucay pomienie wok niego. Zasiad na wzniesieniu na pnoc od szkatuek, obok nich i z tego
121

powodu nazwano je Wzgrzem Wa. Anubis w nocy podszed do szkatuek, po tym, jak zamieni si w wa. Obci ich brzegi dwoma krzemiennymi noami, ktre trzyma w swych rkach. Zabra dwoje oczu-wadet, ktre byy w szkatukach i zostay umieszczone w dwch skrzyneczkach papirusowych. Uciek z nimi i pogrzeba je na pnoc od tego miejsca; a do tego dnia nazywaj go War, bowiem war mwi si o tym, ktry odchodzi. Wtedy Anubis powrci do Per-Benen, do miejsca gdzie 164
przebywa Set. Jego oczy i oczy wy, ktre wyszy z jego ciaa wyrzucay ogie przeciwko niemu [Setowi]; oddychay na niego ogniem i poeray go palcym wichrem swego spoirzenia. Pomie by w jego oku to by w; pomie by w drugim oku by to w. One zniszczyy Per-Benen . nabywa si je Per-Benen a do tego dnia, przeciwko nieprzyjacielowi wa.

Thot powiedzia do Seta i jego sprzymierzecw, zobaczywszy ich w tym ogniu: Ognisty wicher, ktry wychodzi ze wityni Anu-bisa porywa was. Anubis ponownie zwrci si przeciwko Setowi i jego sprzymierzecom w Letopolis, po tym jak zamieni si w wa nazwanego Benen. Thot powiedzia im: Benen zwrci si przeciwko wam jako Chenty-chem, porwie was jak fala. ! tak si wkrtce stao. Anubis zabezpieczy szkatuki na tej grze i nazywa si je a do tego dnia szkatukami Horusa. Pniej Izyda posza zobaczy oczy-wadet, ktre zostay pogrzebane w tym miejscu rk jej syna Horusa-Anubisa. On by z ni i znaleli, e one [tj. oczy] wyrosy winn latorol w tym miejscu. Izyda i jej syn Horus zrobili z nich winnic i Izyda powiedziaa do Horusa, swego syna:

122

 Spraw, eby zbudowano siedzib tutaj obok nich, aby je oywia, aby przywrci je do istnienia i aby je umieci na ich miejscu, bowiem ty widzisz przez nie i naley pilnowa ich. Tak wic Horus zbudowa dla niej zamek. Izyda zamieszkaa w nim. obok nich [tj. oczu] i podlewaa je wod, aby yy. One rosy, a ona pozostawaa z nimi w tym miejscu. Modlia si za nie i zwrcia si z prob do ojca swego Re, na tarasie zamku: _ Oddaj oczy synowi memu Horusowi i pozwl aby wznis si na tron swego ojca. 165 Ojciec jej Re usysza jej proby i modlitwy i powiedzia do Thota: Niech stanie si to wszystko, o co ona prosi, bowiem sowa jej s sodkie. l tak wanie powstaa palma gmoegipska. Bya ona wcieleniem Izydy, bdc podobn do pochylonej kobiety. Oddano oczy synowi jej Horusowi. Re powiedzia do niego: Uka si na tronie ojca swego Ozyrysa. Nazywa si go wic [tzn. zamek], a do tego dnia Zamkiem Boskiej Czcicielki". W tym miejscu wyrosa winnica, [ktra dotrwaa] a do tego dnia. Co si tyczy winnicy, jest to rama, ktra otacza dwoje oczu aby je ochrania; co si tyczy winogron s to renice Oka Horusa; co si tyczy wina, ktre si robi s to zy Horusa. Z tego powodu winogrona i wino s w okrgu Dun-awi a do tego dnia. Anubis zabra je na ofiar dla ojca swego Ozyrysa, Pana Dun-awi. Dano mu oczy Horusa i dano mu take urzd jego ojca. Anubis radonie wyszed z tego miejsca, jego serce byo zadowolone, od kiedy odwiedzi swego ojca Ozyrysa. Oddano mu jego oczy i urzd w tym miejscu. Jego matka Izyda bya szczliwa, ucieszywszy si z tego, co zarzdzi jej ojciec Re. Wszyscy bogowie i boginie przybyli i cieszyli si z tego powodu, po tym, jak si ukaza. Thot na

123

ich czele uradowa si z powodu syna swego Horusa. Wtedy bg ten [Horus] powiedzia do ojca swego Thota: Wynagrod wszystkich bogw i boginie, ktrzy przybyli, aby mnie oklaskiwa, obdarz ich wszystkimi dobrymi rzeczami.
Thot napisa je [tj. te dobre rzeczy] na steli, ktr umieszczono na pnocy tego okrgu. I nazwano t stel: Pa-Ahai.43 Po ostatecznym pognbieniu Seta Horus zasiad na tronie swego ojca i rzdzi Egiptem. Po nim, zgodnie z tradycj, panowali pbogowie czciciele Horusa", dopki rzdw w Delcie i Dolinie Nilu nie objli wadcy ziemskiego pochodzenia.

166 Horus pozosta jednak bogiem-opiekunem krlestwa, a kady faraon by jego yjcym wcieleniem. Kiedy w okresie V dynastii koncepcja wadzy krlewskiej zostaa zwizana z krgiem teologu heliopolitaskiej, krl nie przestajc by ywym Horusem sta si jednoczenie synem Re, przez wito swej osoby kontynuujc boskie panowanie nad Egiptem, co w wczesnych pojciach rwnao si panowaniu nad wiatem.

124

mity i czary Staroytny Egipt by krain magii. Umiejtnoci czarownikw egipskich musiay by wielkie, skoro jak zanotowano w Biblii dla uczynienia czarw potniejszych od tych, ktre oni potrafili, konieczna bya interwencja samego Jahwe: Jahwe tak powiedzia do Mojesza i Aarona; Jeli faraon powie wam tak: Uczycie cud na wiadectwo", wtedy powiesz Aaronowi: ,,We lask i rzu j przed faraonem, a przemieni si w wa". Mojesz i Aaron przybyli do faraona i uczynili tak, jak nakaza Jahwe, l rzuci Aaron lask sw przed faraonem i sugami jego, i zamienia si w wa. Faraon kaza wwczas przywoa mdrcw i czarownikw, a wrbici egipscy uczynili to samo dziki swym tajemnym sztukom. I rzuci kady z nich lask, i zamieniy si w we. Jednak laska Aarona pokna ich laski.44 Opisy cudw dokonywanych przez egipskich magw dochoway si w kilku literackich utworach. Najstarszym z nich jest opowiadanie, zachowane na Papirusie Westcar, pochodzcym z II Okresu Przejciowego, lecz niewtpliwie stanowicym kopi utworu wczeniejszego, prawdopodobnie skomponowanego w czasach XII dynastii. Treci jego s opowiadania o cudownych wydarzeniach, relacjonowane dla zabawienia krla Cheopsa przez jego synw. W bajkach tych wspominane s magiczne praktyki zamiany ulepionego z wosku krokodyla w prawdziwe zwierz, ktre poera wskazan ofiar, a potem znowu staje si malekim modelem, rozdzia wd na dwie poowy, aby odsoni dno, przyprawianie odcitych gw i czarowanie dzikich zwierzt tak, aby szy posusznie za czarodziejem. Wiele nadnaturalnych zdarze wystpuje w Legendzie o dwch braciach, a prawdziwe popisy czarownikw relacjonuje tekst demotycznego opowiadania o synnym Si-Usire, ktry ju jako dwunastoletni chopiec przestudiowa wszystkie istniejce ksigi czarno-

125

ksiskie. Potrafi on nie tylko odczytywa zapiecztowane listy, lecz take czyta teksty na odlego nie widzc ich. W tym utworze magowie powoduj przenoszenie ludzi na wielkie odlegoci, stwarzaj kamienne chmury, wywouj gwatowne ulewy, wichry, ogie. Mog zamienia si dowolnie w rne stworzenia, a take znika. Patronk magii egipskiej bya bogini Izyda. Zyskaa ona sw moc przez poznanie rzeczywistego" imienia Re. Wedle wierze znajomo imienia dawaa wadz nad osobowoci bstwa, std w magii ,,prawdziwe" nazwy odgryway pierwszoplanow rol. Zachowany tekst legendy o Izydzie i Re znajduje si na Papirusie Turyskim (Turyn, Muzeum Egipskie) pochodzcym z koca okresu Nowego Pastwa. Podobnie jak w micie O wygubieniu ludzkoci bg Re jest ju stary i zniedoniay: Opowie o boskim bogu, ktry stworzy sam siebie, ktry stworzy niebo i ziemi, tchnienie ycia, ogie i wod, bogw i ludzi, dzikie zwierzta i trzod, gady, ptaki i ryby. ktry jest wadc ludzi i bogw, jedyn postaci, dla ktrej 100 i 20 lat s jednym rokiem, ktrego rozliczne imiona s nieznane nawet bogom. Oto bogini Izyda ya w postaci kobiety, ktra posiadaa znajomo magicznych sw. Jej serce odwrcio si ze wstrtem od milionw ludzi i zwrcio si do bogw, lecz cenia bardziej miliony duchw. Czy nie jest to moliwe by by jak Re w niebie i nad ziemi; zosta Pani Ziemi i potn bogini przy pomocy znajomoci imienia witego boga? Tak mylaa ona w swym sercu. Oto Re wstpuje codziennie na czele swych eglarzy i zasiada na podwjnym tronie dwch horyzontw. Teraz boski zestarza si, cieko mu z ust, a jego
126

wydzielina spadaa na ziemi i cieka lina. Izyda ugniota j w rku wraz z ziemi i ulepia witego Wa z zatrutymi zbami, tak e nikt nie mg uciec ywy od niego. Umiecia go na ciece, ktr mia przechodzi wielki bg, zgodnie ze swym yczeniem, wok Dwch Krajw [tj. Egiptu]. Wielki Bg

podnis si w kaplicy w Wielkim Domu [tj. niebie] oby y w szczciu i zdrowiu wrd swych towarzyszy i uda si w drog zgodnie ze swym codziennym zwyczajem. wity W zanurzy swe zby w nim. ywy ogie rozla si po ciele boga, a gady zniszczyy mieszkaca cedrw. Potny bg otworzy swe usta i krzyk Jego Majestatu oby y w szczciu i zdrowiu dal si sysze w niebie. Towarzysze boga powiedzieli: Co si stao? A bogowie zapytali Re: Co to jest?
Bg nie znalaz odpowiedzi na to pytanie, poniewa szczki jego zamkny si, wargi dray, a trucizna owadna wszystkimi jego czonkami tak, jak Hapy [tj. Nil] zalewa cay kraj podczas wylewu.

Wielki bg zadecydowa w swym sercu i zakrzykn do bogw, ktrzy byli w jego wicie, mwic: Zblicie si do mnie, wy, ktrzy wyszlicie ze mnie, wy, ktrzy powstalicie ze mnie, poniewa chc wam powiedzie co si stao. Zostaem ukszony przez jak mierteln rzecz, o ktrej nie wie moje serce i ktrej nie widziay moje oczy ani nie zrobiy moje rce. Nie wiem co to mogo by, to co mnie ugryzo. Nigdy przedtem nie czuem podobnego blu, a aden bl nie moe by gorszy ni ten. Ja jestem wadc i synem wadcy. Jestem boskim objawieniem. Zostaem stworzony przez boga. Jestem Wielkim i synem Wielkiego, a ojciec mj nada mi moje imi. Imiona moje s rozliczne, ksztaty moje s wielorakie, a istnienie moje jest w kadym bogu. Jestem wzywany jako Thot i jako Horus z Hekenu. Mj ojciec i matka moja powiedzieli moje imi i

127

ukryli je w mym ciele, gdy zostaem urodzony, tak e nikt z tych, ktrzy uyj przeciwko mnie magicznych

69. Izyda z ramionami uniesionymi w gr w gecie modlitewnym 171 (rysunek z okadki)

sw, nie moe zaczarowa mnie, aby nade mn panowa. Wyszedem z kaplicy aby popatrze na to, czego dokonaem i szedem swoj drog poprzez Podwjny Kraj, ktry stworzyem, gdy zostaem ukszony nie wiem przez co. Czy moe by to ogie? Czy te bya to woda? Serce moje jest pene poncego ognia, moje koczyny dr, a w czonkach moich czuj rwcy bl. Niech podejd do mnie moje dzieci bogowie, ktrzy znaj sowa mocy [tj. zaklcia], a ktrych usta s zrczne w wymawianiu ich, ktrych moc siga do nieba. I zbliyy si do niego jego dzieci i kady bg wykrzykiwa lamenty. Przybya Izyda ze sowami mocy, a w ustach jej by powiew ycia. Sowa, ktre zoya razem, niszcz choroby i oywiaj tych, ktrych garda zatrzymay si, i powiedziaa: Co si stao, boski ojcze? Co to jest? Czy w ws-czy w ciebie swj jad? Czy cokolwiek, co stworzye, podnioso sw gow przeciwko tobie? Zaprawd, zostanie to zwycione waciwymi zaklciami, ja odpdz to przed tw wiatoci. wity bg otworzy swe usta i rzek: Szedem drog, przechadzajc si po Egipcie, poniewa chciaem przypatrzy si temu co stworzyem, gdy zostaem ukszony przez wa. Czy moe to by ogie. czy te woda? Jestem zimniejszy ni woda i gortszy ni ogie. Poc si wszystkie moje czonki, dry moje ciao, oko moje opuszcza mnie i nie mog spojrze na

128

niebo. Woda cieknie z mej twarzy jak w czasie wylewu. Wtedy Izyda powiedziaa do Re: O mj boski ojcze, powiedz mi swoje imi, poniewa ten. kto powie swoje imi bdzie y. [Odrzek Re]: Jestem stwrc nieba i ziemi. Zrobiem gry i to wszystko, co na nich istnieje. Jestem stwrc wd. Doko172

70. Izyda matka Horusa i maonka Ozyrysa, Wielka Pani Niebios, ze skorpionem na gowie

naem stworzenia Mehet uret, stworzyem Kaemmutefa i rado kochania. Jestem stworzycielem niebios. Sprawiem, e kryj si dwa bstwa horyzontu. Ja daem im ich dusze bogw. Jestem Bytem, ktry otwiera swe oczy i staje si wiato. Jestem Bytem, ktry zamyka swe oczy i staje si ciemno. Jestem tym, ktry rozkazuje i wody Nilu pyn. Jestem tym, ktrego imienia nie znaj bogowie. Jestem twrc godzin i stworzycielem dni. Ja otwieram uroczystoci [witeczne]. Ja powoduj wylew. Jestem stworzycielem pomienia ycia, dziki ktremu powstaj wytwory warsztatw. Jestem Chepri rano, Re w poudnie, Atum wieczorem. 173
Trucizna jednak nie zostaa zawrcona ze swej drogi, a bl wielkiego boga nie odszed. Na to odpara Izyda:

129

 Wrd sw, ktre powiedziae do mnie nie byo' twojego imienia. Odkryj mi swoje imi, a trucizna opuci ci, poniewa ten, kto odkryje swe imi bdzie y. W tym czasie jad pali jak wybuchajcy pomie, a gorco byo wiksze, ni od jasno palcego si ognia. Majestat Re odpowiedzia: Pozwol Izydzie przeszuka mnie, a imi moje przejdzie z mego ciaa do jej. I boski ukry si przed bogami, a tron w barce Milionw Lat by pusty. A gdy nadszed czas, aby wyszo serce boga, Izyda powiedziaa do Horusa, swego syna: Wielki bg, zwizany przysig, odda swoje oczy [tj. soce i ksiyc]. Tak spowodowano, e wielki bg wykrzykn swe imi. Wtedy Izyda, Wielka Wadczyni sw mocy, powiedziaa: Odejd jadzie, wyjd z Re. Spraw, eby Oko Horusa wyszo z boga i zajaniao poza jego ustami. Ja robi, ja sprawiam, e trucizna spada na ziemi, poniewa jad zosta zwyciony. Zaprawd, imi wielkiego boga zostao mu zabrane. Re bdzie y, a trucizna zginie; jeli y bdzie trucizna, zginie Re.45
Sowa, ktre Izyda wypowiedziaa dla uzdrowienia boga Re od jadu wa stay si skutecznym zaklciem sucym leczeniu zwykych miertelnikw. Zakoczenie tekstu zapisanego na papirusie tury-skim brzmi:

Podobnie X [Jeli zostanie zatruty, a wypowie si te sowa nad nim] bdzie y, a trucizna zginie. Takie byy sowa, ktre powiedziaa Izyda, Wielka, Wadczyni Bogw, znajc wasne imi Re. Powysze sowa naley powiedzie nad wyobraeniem Atuma, wizerunkiem Horusa z Hekenu i przedstawieniem Izydy i Horusa. 174

130

71. Bogini Selkit o ciele skorpiona i ludzkiej gowie ozdobionej dyskiem sonecznym pomidzy krowimi rogami

Dopisek informuje, e mona byo take dokona innej praktyki magicznej. Naleao wypisa zaklcie na kawaku lnianego ptna i zawiesi na szyi. Mona byo take napis atramentowy rozpuci w piwie i da do wypicia temu, ktrego uku skorpion. Od jadu skorpionw istniao jeszcze inne zaklcie Izydy, zwizane z epizodem z mitu ozyriackiego, z czasw, gdy Izyda z maym Horusem ukrywaa si przed Setem w bagnistych okolicach Delty. , Legenda ta zapisana zostaa na kamiennej pycie znanej jako Stela Metternicha (Nowy Jork), pochodzcej z czasw. 378-360 p.n.e. W tej legendzie Izyda staje si bogini skorpionw: Jestem Izyda, ktra ucieka z domu przdek, w ktrym umieci mnie brat mj Set. Thot, Wielki Bg, Zwierzchnik Prawdy w niebie i na ziemi, powiedzia do mnie: Chod, o boska Izydo. Dobrze jest sucha; jeden yje, a inny nim rzdzi. Ukryj si z synkiem, aby powrci do nas gdy wszystkie jego czonki i moc jego rozwin si. Spraw aby posadzono go na tronie i aby nadano mu urzd wadcy Obydwu Krajw. Gdy nasta wieczr wyszam. Sza za mn sidemka skorpionw aby mi usugiwa. Byy ze mn Tefen i Befen; Mesteti Mestetefza moj lektyk; Petet, Czetet,Matet oczyszczay mi drog. Bardzo, bardzo surowo nakazaam im, a sowa moje wpady do ich uszu:
131

 Nie poznawajcie Czarnego [tj. Ozyrysa], nie rozmawiajcie z Czerwonym [tj. Setem], nie czycie rnicy pomidzy bogaczem i biedakiem, lecz zwrcie wasze oblicza na dro'g. Strzecie si wskaza drog temu, ktry mnie szuka [tj. Setowi] a dojdziemy do Domu Krokodyli" w Miecie Dwch Sistr' , na pocztku Delty i bagien Buto.

72. Stela Metternicha. na ktrej zapisany Jest tekst magiczny Izyda i siedem skorpionw. Winieta przedstawia stojcego Horusa-dziecko, trzymajcego we, skorpiony, gazel i lwic. Stopy jego oparte s na krokodylach

132

17

73. Zesp amuletw: bogini Toeria, symbol wiecznoci-Det, Horus na krokodylach, Wadet-Oko Horus

Zbliyam si do domw zamnych kobiet. Zobaczya mnie 7. daleka pewna dama i zaniepokojona mymi towarzyszami [skorpionami] zatrzasna drzwi przede mn. A one naradziy si i zebray jad swj w dle Tefena. Natomiast uboga dziewczyna z Delty otworzya mi drzwi swego biednego domu; wtedy

133

Tefen wcisn si pod skrzyda drzwi nieszczsnego domu damy i uku jej syna. Byo to jak wybuch poaru w domu damy i nie byo wody aby go ugasi, lub jakby ulewa spada z nieba na dom damy w niewaciwej porze. Zasmucio si jej serce, e nie otworzya drzwi przede mn i e nie wiedziaa, czy jej syn bdzie y. Przebiega z paczem przez swe miasto, lecz nikt nie wyszed na jej lamenty. Wtedy serce moje zasmucio si losem jej maego synka i zapragnam oywi niewinnego. Zawoaam do niej: Przyjd do mnie, zbli si do mnie, oto usta moje maj [tajemnic przywracania] ycia. Jestem ,,crk", znan w swym miecie, ktra zaklciem swym unicestwia gady; wiedzy tej nauczy mnie mj ojciec, bowiem jestem jego rodzon, ukochan crk. Izyda pooya swe rce na dziecku, aby oywi duszcego si: Ustp jadzie Tefena, wyjd na ziemi, nie wdruj, nie przenikaj. Wyjd trucizno Befena, spy na ziemi. Ja jestem boska Izyda, Pani Czarw, Doskonaa Zakli-naczka robica czary, ktrej sucha kady ksajcy w. Zgi jadzie Mesteta. Nie spiesz si trucizno Mestetefa. Nie zbliaj si jadzie Peteta i Czeteta. Nie przenikaj trucizno Mateta. Przepadnijcie ksajce paszcze! Tak powiedziaa boska Izyda, wielka czarami, pierwsza wrd bogw. Gb da jej sw moc, a jad boi si tej mocy. Odwr si, ustp, zawr jadzie! Nie wzno si do gry! tak mwia ukochana przez Re jaj^ gsi Semen. ktra wysza z sykomory. Oto takie s moje so180

134

74. wita Kotka (?) z Heliopolis, wysana przez Re, zabija wa Apopa

wa, ktre wymwiam gdy zapada zmierzch. Powiedziaam do nich, ja sama: ,,nie niszczcie imienia naszego w powiatach. nie poznawajcie Czarnego, nie rozmawiajcie z Czerwonym, nie patrzcie na szlachetne niewiasty w ich domach, niech twarze wasze zwrc si na drog abymy doszli do kryjwki w Chemnis". yj dziecko' Zgi jadzie! yj Re! Zgi trucizno! Niech bdzie zdrowy Horus dla matki swej Izydy. Niech wyzdrowieje chory. Zagas ogie i niebo uspokoio si na zaklcia boskiej Izydy. Przysza dama i przyniosa mi swe mienie. Napenia nim dom dziewczyny, ktra otworzya mi drzwi, podczas gdy dama bya chora i bkaa si noc, bo zamkna drzwi [przede mn] i dlatego syn jej zachorowa. Przyniosa swe mienie, aby wynagrodzi to, e nie otworzya mi drzwi domu. yj dziecko! Zgi trucizno! yj Horusie dla matki swej Izydy! Niech wyzdrowieje kady chory. Chleb jczmienny zniszczy trucizn, ona odwrci si, najlepszy zbek czosnku unicestwi ogie w czonkach. Rola mitw, a waciwie mitycznych precedensw, w przesiknitej magi egipskiej medycynie bya ogromna. Nad chor gow recytowano zaklcie

135

odwoujc si do epizodu z Mitu o Horusie i Secie, gdy ten ostatni uderzy Horusa po gowie. Figurki Horusa, podobnie jak zaklcia Izydy, stosowane byy przeciwko jadowi wy i skorpionw zgodnie z pewnym mitem, mwicym o tym, e maego Horusa uku skorpion, a Thot przywrci go do ycia wypowiadajc magiczne sowa. Zaklcie Thota wypisywano te czsto na tabliczkach i stelach umieszczanych w domach i na drogach, aby chroniy domownikw i przechodniw od jadowitych stworze. Wspomniana wyej Stela Metternicha jest najwiksz z tego typu ochronnych" stel. Celem wzmoenia magicznej siy zakl powoywano si na ich staroytno. Doskonaym przykadem takiego wzmocnienia dziaania zaklcia tym razem nie z dziedziny medycyny, lecz dotyczcego jed-' 182

136

75. Set walczcy z wem Apopem

nej z ceremonii w Pastwie Umarych jest dopisek do zaklcia skierowanego do serca zmarego, ktre musiao by zwaone na Wadze Prawdy podczas Sadu Ozyrysa. Jeli zaklcie to stanie si znane zmaremu, bdzie on uznany za mwicego prawd zarwno na ziemi, jak i w Pastwie Umarych i bdzie on zdolny wykonywa to wszystko, co moe spenia yjca ludzka istota. Jest to wielkie zabezpieczenie, ktre byo dane przez boga. To zaklcie zostao znalezione w miecie Chmunu [Hermopolis] na pycie z elaza inkrustowanej prawdziwym lapis lazuli i byo pod stopami [posgu] boga, w czasach panowania Jego Majestatu Krla Poudnia i Pnocy Mykerinosa, usprawiedliwionego gosem, przez ksicia Hardedefa, ktry znalaz to w czasie podry odbytej dla inspekcji wity. Niejaki Nacht by z nim i to wanie by on, ktry pilnie stara
137

si, aby on to zrozumia i on dostarczy to krlowi jako cudowny przedmiot, [wtedy] gdy zrozumia, e bya to rzecz wielkiej tajemniczoci, [ktrej] podobnej nigdy nie widziano ani na ktr nie patrzono. Zaklcie to musi by wygaszane przez mczyzn rytualnie oczyszczonego i czystego, ktry nie spoywa cia zwierzt lub ryb i ktry nie mia stosunku z kobiet. I patrz oto! Masz zrobi skarabeusza z zielonego kamienia z obrzeeniem ze zota, ktry ma by pooony ponad sercem [zmarego], i wype dla niego ceremoni otwarcia ust". Masz namaci [skarabeusza] wonnociami i wyrecytowa nad nim nastpujce sowa o sile magicznej: Zaklcie o nie pozwoleniu na odejcie serca Ozyrysa, pisarza boskich ofiar wszystkich bogw, Ani usprawiedliwionego gosem przed Ozyrysem, od mego na nekropoli; on mwi; Serce moje z matki mojej! Serce moje z matki mojej! Serce moje mych przemian. Nie bd wiadkiem przeciwko mnie. Nie zwracaj si przeciwko mnie wobec Rady [Bogw], Nie oddalaj si ode mnie w obecnoci Stranika Wagi. Jeste mym duchem, mieszkacem mego ciaa Chnum uzdrawiajcy czonki moje. Wyjd do dobra, do ktrego si zbliamy. Nie pozwl aby imi moje byo wstrtne Towarzyszom, ktrzy czyni ludzi staymi. Niech bdzie to dla nas dobre, niech dobrym bdzie usyszenie, niech zagoci rado w naszych sercach przy waeniu sw. Niech nie zostan powiedziane kamstwa przeciwko mnie w obecnoci Boga Wielkiego, Pana Krainy Zachodniej. Oto wzniesiesz si, gdy zostaniesz usprawiedliwione. Sowa te naley wypowiedzie nad skarabeuszem z zielonego kamienia otoczonego opask z najlepszej miedzi i srebrnym piercieniem, ktry naley umieci na szyi wietlanego (tj. Zmarego].46
138

Wiele bardzo amuletw, noszonych przez Egipcjan i wkadanych do grobu razem z umarymi, dziaanie swoje zawdziczao mitologicznym precedensom. Najwaniejszym z tego typu talizmanw byo wyobraenie Oka Wadet czyli oka, ktre Horusowi wy-tupi Set. Wedle innych mitw byo to oko Horusa boga nieba. a wedug jeszcze innych oko Re. Ta ostatnia koncepcja poparta jest mitem opowiadajcym o tym, jak oko Re ucierpiao na skutek zamienia i burzy wywoanej przez wa-demona Apopa, odwiecznego wroga soca, identyfikowanego czasem z Setem. Inna wersja mitu wspomina nawet o pokniciu oka sonecznego przez Apopa, w kadym jednak przypadku oko zostawao socu zwrcone i ule-czone przez Thota. Z tej okazji Egipcjanie celebrowali wito uzdrowionego oka w najduszym dniu roku. Amulety wyobraajce Oko Wadet naleay do uniwersalnych zapewniay zdrowie i pomylno we wszystkich sprawach, zarwno na ziemi, jak i w zawiatach. Natomiast nieprzyjaciel Oka w Apop, czyhajcy na bark soneczn, by nie tylko wrogiem ywych, dla ktrych istnienia na ziemi niezbdny by dobry stan soca na niebie, lecz take dla zmarych, ktrzy wcieleni w Ozyrysa odbywali wraz ze socem podr PO krainie podziemnej. 185

76. Napis hieratyczny ze wityni grobowej Totmesa III w Deir-el-Bahari. Zosta on wykonany tuszem przez pobonego pielgrzyma proszcego bogini Hathor opiekunk tego okrgu, o ask. Jest to rodzaj modlitwy kierowanej do bogini przez zwykego miertelnika

139

Wzmianki o wu Apopie pojawiy si w mitologii egipskiej stosunkowo pno, bo dopiero w I Okresie Przejciowym. Potem jest ich coraz wicej; wystpuje on w Tekstach Sarkofagw i we wszystkich Ksigach grobowych okresu Nowego Pastwa. Relacje o walce z demonem rni si co do iloci spotka, jakie nastpoway w czasie kadorazowej wdrwki barki sonecznej. W Ksidze Bram relacjonuje si te spotkania a piciokrotnie. Wiele aluzji i wzmianek o walkach Re z Apopem znajduje si te w Ksidze Umarych, hymnach do soca, a w Okresie Pnym powsta utwr zawierajcy cay zestaw zakl majcych unicestwi wroga porzdku, zachowany na Papirusie BremnerRhind i w dwch innych dokumentach. Wedle Ksigi Tego. Co Jest w Podziemiach Apop przebywa w ciemnociach gbin podziemnych, wychodzi jednak, majc wrogie zamiary, na tras wdrwki soca zarwno w obrbie wiata podziemnego, jak i na niebie. Wypi on bowiem wody Nun i zleg na piaszczystej asze, jaka skutkiem tego si wynurzya, czyhajc na przybycie Re. Barka soneczna nie moga przepyn mielizny inaczej, jak za pomoc czarw, a Apop pozostawa w ciemnoci, skd dobiega tylko jego potny ryk. Za pomoc zakl pozbawiano go siy, wizano, wiartowano, palono, na skutek czego oddawa on wycheptan wod i barka spokojnie moga poda swoj drog. Szczytowym momentem walki Apopa ze socem bya dwunasta godzina nocy czyli wedle systemu egipskiego, ostatnia przed witem. Demon zbiera wtedy wszystkie swe siy, aby nie dopuci do wschodu soca. Liczne zaklcia pomc miay Re w zwycieniu wroga: Zaklcie o opluciu Apopa, sowa, ktre naley powiedzie : Przepadnij Apopie! Zgi Apopie! Przepadnij Apopie! Zgi Apopie! Ci nalecy do Re i jego Ducha, ci nalecy do faraona i jego Ducha. Przybywa Re potny.

140

Przybywa Re silny. Przybywa Re wysoki. Przybywa Re uspokojony. Przybywa Re uradowany. Przybywa Re pikny. Przybywa Re, jako krl Grnego Egiptu. Przybywa Re, jako krl Dolnego Egiptu. Przybywa Re, 187

77. Meretseger bogini nekropoli tebaskiej, szczeglnie czczona w Deir elMedina

jako rado bogw. Przybywa Re, usprawiedliwiony gosem. Przybd do faraona oby y w szczciu i zdrowiu. Zniszczye jego wszystkich wrogw tak, jak on powali dla ciebie Apopa. On oddzieli dla ciebie dobro od za. Pomodli si o moc twoj. Uczci to wszystko, co jest tym objawieniem si. Ty ukazujesz si jemu. tak jak on powala dla ciebie twych wszystkich wrogw, kadego dnia.47 ] jeszcze jedno: Zaklcie o wrzuceniu w ogie Apopa, sowa, ktre naley powiedzie: Ogie jest w tobie Apopie, ty nieprzyjacielu Re. Moc Oka Horusa w duchu zmarego Apopa. Pomie Oka Horu18S s zjada tego wroga Re. Pomie Oka Horusa zera wszystkich nieprzyjaci faraona oby y w szczciu i zdrowiu zmarych i ywych.
141

Sowa te naley powiedzie jako formu magiczn kiedy Apop zostaje wrzucony do ognia: Zginiesz, nie bdziesz istnia Apopie! Odwr si, odejd wrogu Re. Zgi, odwr si! Ja odszedem, ja uciem. Zginiesz, zginiesz, zginiesz, zginiesz Apopie! Odwr si! Nie bdziesz istnia! ... ... Ja unicestwiam Apopa wroga Re. Triumfuje Re nad tob Apopie! Triumfuje Re nad tob Apopie! Triumfuje Re nad tob Apopie! Triumfuje faraon nad wrogiem swym (powtrzy cztery razy) ... ... Zaklcie to naley mwi nad [wizerunkiem] Apopa narysowanym zielon farb na nowym arkuszu papirusu wraz z imieniem Apopa napisanym zielon farb ... ...48 Przytoczone tutaj zaklcia oparte na mitologii nie wyczerpuj w najmniejszym stopniu zagadnienia zwizku magii z mitami. Sami Egipcjanie uwaali, e magia jest starsza od religii, e stworzona zostaa ju wtedy, gdy nic innego nie istniao: On [stwrca] uczyni magi jako bro dla odepchnicia tego co moe si zdarzy."49 Praktyki magiczne s przynajmniej tak dawne, jak religia. Ju w grobach pochodzcych z kultury Bada ze schyku epoki neolitu znajdywane s amulety. Maj one posta wyobrae zwierzcych, noszonych w nadziei uzyskania siy, szybkoci, czy walecznoci. Jako amulety suyy take pazury i zby dzikich zwierzt, a z biegiem czasu repertuar talizmanw rozszerzy si znacznie. Z okresu dynastycznego znamy setki rodzajw amuletw w formie maych figurek bogw i witych symboli, noszono take zwitki ptna zapisanego odpowiednimi formuami. Znaczenie amuletu nie zawsze atwe jest do

142

odszyfrowania czsto zaleao od wypowiedzianej nad nim formuy, takiej, jakie przytoczono powyej. W legendach o bogach wydarzenia magiczne s bardzo czste; podobnie i w wierzeniach w ycie pozagrobowe magia odgrywaa

zasadnicz rol. Tajemniczy wiat podziemny, peny niebezpieczestw i grozy, wymaga zabezpieczenia dusz zmarych w odpowiednie zaklcia. Bez nich byyby one nieodwoalnie' zgubione. W rzeczywistym wiecie ludzi yjcych nie brak byo chorb, nieszcz i zdrad, przed ktrymi prbowano broni si za pomoc magicznych praktyk. Jednym ze rodkw, ktrymi si posugiwano, byo odwoywanie si do analogicznych wydarze z ycia bogw, w czasach, gdy ci przebywali jeszcze na ziemi i zagraao im to samo, co pniej ludziom. Aby uczyni zaklcie skutecznym, mag identyfikowa swego klienta z bstwem, ktremu przydarzyo si co podobnego i dla odparcia zego demona wmawia mu, e chodzi tu o osob potn, bosk, a nie o zwykego miertelnika. Jeli perswazja bya odpowiednio umotywowana, demon musia sobie przypomnie sw porak w poprzednim spotkaniu z t sam osob i uciec jak najszybciej. Std wynika rola mitologicznych precedensw w magii i tworzenie na jej potrzeby szczegowych relacji z pomijanych przez teksty religijne epizodw z ycia bogw. W zawiatach dusza, aby nie ulec zagadzie, identyfikuje si z bogami w tym samym celu, w jakim identyfikowano z nimi yjcych Egipcjan. Ogromna ilo zakl, z jakich skada si Ksiga Umarych zawiera wypowiedzi duszy, dziki ktrym mieszkacy podziemia maj j uzna za rwn sobie: Wyleciaem z przedwiecznoci, stworzyem siebie jak Chepri,

143

Jam jest, ktry wydoby si z Nunu, Jam jest Horus przedwieczny, Jam jest Pa Wysokoci. Podobnie jak w przypadku magicznych formu dla ywych i te dla zmarych oparte s w duej mierze na odwoywaniu si do mitw. Jeszcze jedn z dziedzin cile zwizanych z mitologi byy nakazy, czy zakazy tabu. Niestety nie zachowao si wiele z tego rodzaju mitw, ktre musiay by powtarzane, lecz nie zapisywane. Tabu istniao w wielu postaciach i to rnicych si od siebie w zalenoci od okolicy kady rejon mia swoje nakazy i zakazy. Niektre z nich s atwo zrozumiale np. zakaz noszenia wenianej odziey w wityni Chnuma, ktry by bogiem-baranem. Niektre oparte byy na precedensach mitologicznych jak na przykad uznanie czarnej wini za zwierz nieczyste: To Re da mu odszkodowanie za zniszczenie, jakiemu ulego jego oko na skutek tego, co powiedzia Re do Ho-rusa: Co si dzi stao twemu oku? Re popatrzy i powiedzia do Horusa: Popatrz na t czarn wini. Horus spojrza, zacz krzycze bowiem oko go zabolao strasznie i powiedzia: Oto moje oko jest w tym samym stanie jak poprzednio, gdy Set ugodzi je po raz pierwszy i straci przytomno. Na to powiedzia Re do bogw, ktrzy nieli go na ko: Niech wyzdrowieje.

144

I stao si, e Set zamieni si w czarn wini i ugodzi jego [Horusa] oko. Re powiedzia do bogw: Znienawidcie czarn wini z powodu Horusa i niech on wyzdrowieje. I dlatego bogowie z jego wity znienawidzili czarn wini z powodu Horusa.50 Take pewne dnie uwaane byy za dobre lub ze w zalenoci od tego, co w danym dniu w przeszoci wydarzyo si bogom: Uleczylem oko po tym, jak zostao uszkodzone, w tym dniu walki dwch towarzyszy [tj. Horusa i Seta]. Co to jest? - Jest to dzie, kiedy Horus walczy z Setem, ktry rzuci nieczystociami w twarz Horusa, a Horus wyrwa genitalia Setowi. Lecz Thot palcami swymi wyleczyl go.51 W czasach XIX dynastii, za panowania Ramzesa II spisano na 191
papirusie kalendarz dni szczliwych i nieszczliwych, wraz ze szczegowym wyjanieniem mitologicznym:

26 Thot [6 padziernik] dzie bardzo nieszczliwy. Nie rb absolutnie nic w tym dniu. Jest to bowiem dzie walki Horusa z Setem; bili jeden drugiego, stojc na swych nogach, pod postaci dwch mczyzn, ktrzy zmienili si w dwa hipopotamy oddalajce Panw Cher. Spdzili w tym stanie trzy dni i trzy noce i stao si, e Izyda opucia na nich ich miedziane [harpuny]. Horus upad na twarz i zakrzykn wielkim gosem: Jestem twj syn Horus! Izyda krzykna do miedzianych harpunw: Powalcie, powalcie, mego syna Horusa! Opucia inne: jej brat Set upad na twarz i zakrzycza sabo [a pniej] silnie: Na pomoc!

145

Ona odwoaa miedziane [harpuny], mwic: Oddalcie si. Powiedziaa ona kilkakrotnie: Czy mog nie uznawa swego brata z tej samej matki? Jej serce zasmucio si bardzo, krzykna do miedzianych [harpunw]: Upadnijcie, zwolnijcie mego starszego brata. Mied opucia go. Oni podnieli si jako dwaj mczyni, nienawidzcy sw drugiego. Jego Majestat Horus rozzoci si bardzo na sw matk Izyd jak pantera z poudnia. Ona ucieka przed nim. Nastaa tego dnia miertelna walka; uci on gow Izydzie, lecz Thot zamieni j czarami w gow krowy. W tym dniu [naley zoy] ofiary Ozyrysowi i Thotowi. 5 Paophi [15 padziernik] dzie bardzo niebezpieczny. Nie wychod z domu pod adnym pozorem tego dnia. Nie zbliaj si do adnej kobiety. Tego dnia dokonay si wszystkie sprawy w obecnoci boskiej. Majestat Montu zosta zaspokojony tego dnia. Ktokolwiek urodzi si tego dnia, zginie oddajc si mioci [dosownie: podczas stosunku], 6 Paophi [16 padziernik]. Dzie niesychanie szczliwy. Dzie wita Re w niebie. Bogowie s uspokojeni w obecnoci Boga. Boskie rodziny s spokojne w obecnoci Re. Ktokolwiek zostanie tego dnia urodzony, umrze z pijastwa.

146

9 Paophi (19 padziernik]. Dzie ogromnie szczliwy. Bogowie witujc oddaj si radoci. Zgin nieprzyjaciel Re. Ten ktry urodzi si tego dnia umrze ze staroci. 17 Tobe [25 grudzie]. Dzie bardzo nieszczliwy. Nie kp si w adnej wodzie tego dnia. Jest to dzie, w ktrym Nun wyszed ze wityni, w ktrej przebywali bogowie. To co jest w grze przeszo na d. Tego dnia nastay ciemnoci na ziemi. Z tego powodu wiele niebezpiecznych ziarenek wchodzi w ubranie i miesza si z nim. Ktokolwiek zbliy si do kobiety, nie bdzie si pniej czu dobrze; zabije go choroba.52 Osobn kategori praktyk magicznych, z dziedziny waciwie religii, stanowiy zaklcia umieszczane na cianach grobw i wity. W grobach umieszczano formuy skierowane do zwiedzajcych i do przechodniw z probami o ofiary lub modlitwy za zmarego, a take przeklestwa dla tych, ktrzy mieliby zamiar uszkodzi grobowiec lub naruszy jego inwentarz. Zwyke w takim przypadku jest groenie karami boskimi. Szereg podobnych napisw zostao znalezionych na cianach i kolumnach wityni Totmesa III w Deir el-Bahri, ktr odkrya polska ekspedycja archeologiczna pod kierownictwem profesora Kazimierza Michaowskiego w latach 1^6267. Liczni staroytni pielgrzymi z czasw XIX i XX dynastii upamitniali swj pobyt w wityni wypisujc w niej tuszem rozmaitego typu modlitwy

i opatrujc je pobonymi inwokacjami do ludzi, ktrzy w przyszoci bd je odczytywali:

Co si tyczy tego, ktry przeczyta te napisy i ktry poprosi bogw wadcw Deseret o ask, ktr oni zrobili, Ozyrys Pa Wiecznoci bdzie koo niego, jak Re, ktry otwiera wntrze

147

po dniu [caym]. Hathor Pani Deseret bdzie koo jego on. Meretseger Pani Zachodu bdzie przy jego dzieciach, gdy twarz moja i oczy me bd zakryte."

Napis ten jest wic pochwa i bogosawiestwem dla czowieka bogobojnego, odwiedzajcego wityni, ktry uszanuje inskrypcj poprzednika. Dua liczba pielgrzymw, z ktrych kady chcia pozostawi po sobie pamitk bdc wyrazem pietyzmu dla bogw, moga jej grozi zniszczeniem. Przeciwko takim, ktrzy chcieliby usun napis, aby na tym miejscu umieci swj, stosowano inne formuy: Co si tyczy tego, ktry to imi zmaz, aby napisa swoje, Ptah bdzie jego przeciwnikiem, Sachmet ciga bdzie jego ony, a Tauseret przeladowa jego dzieci.54 Lub: Co si tyczy tego, ktry zmaz te napisy. Amon bdzie jego przeciwnikiem, Mut [bdzie] przeladowa jego ony, Chonsu jego dzieci. Co si tyczy natomiast tego, ktry je przeczyta, odezwij si do niego, daj mu [dosownie] wiey wiatr na kadzido.55 Inna jeszcze formua mwi: Co si tyczy tego, ktry przeczyta te napisy, powie on: umiuj tego, ktry je zrobi. [Co si tyczy tego, ktry zmaz te napisy, spraw] eby spkowa z nim osio, aby osio pokry jego ony i by nie zostawi urzdu swego dla swych dzieci.54 Stosowanie czarw i zakl byo wic oparte nie tylko na mitologii, lecz take i religii. W ogle wszystkie trzy dziedziny religia, mitologia i magia byy ze sob nierozcznie zwizane, i cho w niektrych przypadkach mona je oddzieli od siebie, udaje si to nie zawsze. waniejsze bstwa i demony Aker bstwo zwizane przede wszystkim z ziemi i wiatem podziemnym. W sztuce wyobraany jako podwjny sfinks lub lew, by gronym mieszkacem
148

zawiatw, stranikiem bram i pomocnikiem soca w walce z Apopem. Nie nalea nigdy do grona wielkich bogw, a mimo swej roli w zawiatach nie posiada .o ile wiemy adnej wityni ani miejsca kultu. Amon Ukryty lub Niewidzialny, bg, ktrego imi po raz pierwszy wystpuje w Tekstach Piramid. Tam razem ze swym eskim odpowiednikiem Amaunet wzmiankowany jest wrd bogw Wielkiej semki z Hermopolis. Drugi raz w tym samym rdle wspomniany jest Gb, ktry jest na tronie Amona". W trzecim za miejscu w sposb niejasny Amon wizany jest z Minem i Ha bogiem Pustyni Zachodniej. Od XI dynastii kult Amona zaczyna rozwija si w Tebach, a jako jego oboczna posta wystpuje tam ityfalliczny Min, o czarnym obliczu, noszcy imi Kamutef czyli Byk Swojej Matki. Amon zidentyfikowany z Re, AmonRe, przedstawiany jest jako mczyzna w koronie z pir, o ciele bkitnym, podkrelajcym barw zwizek Amona z niebem. Na tebaskiej nekropoli by on opiekunem zmarych. witymi zwierztami Amona byy: przede wszystkim baran, dalej g nilowa oraz w. Gwn siedzib bstwa by wity okrg w hamaku, rozbudowywany i upikszany przez niemal wszystkich wadcw od czasw redniego Pastwa a po rzymskie panowanie w Egipcie. W okresie Nowego Pastwa bowiem, drog kolejnej identyfikacji z bogami innych orodkw religijnych. Amon sta si rodzajem bstwa uniwersalnego, a kult Amona popierany przez wadcw XVIII dynastii zyska znaczenie religii pastwowej. witynie Amona Tebaskiego wznoszono w caym Egipcie, a zesp ruin budowli stanowicych Jego wity okrg w Kamaku przedstawia, obok synnych piramid w Giza, najbardziej imponujcy kompleks monumentalnej archi195

149

tektury egipskiej. Grecy identyfikowali Amona z greckim bogiem Zeusem. Anat bogini syro-palestyska, podobnie jak Astarte czczona w Egipcie od czasw Nowego Pastwa. Jako crka Re i wojowniczka posiadaa wityni w Tanis ramessydzkiej stolicy we wschodniej Delcie. Anedti lokalne bstwo miasta Busiris w Delcie, identyfikowane z Ozyrysem, ktry jak si wydaje przej od niego elementy mitu oraz atrybuty. Anti pierwotnie bstwo XII nomu gmoegipskiego, przedstawiane w postaci sokoa stojcego na podstawie o ksztacie pksiyca. Czasami, jak w Micie o walce Horusa z Setem, gdzie Anti wystpuje jako przewonik, zamiast na takiej podstawie stoi w odzi. W Tekstach Piramid nosi tytu Pana Wschodu, jest wic bstwem bardzo starym i niegdy dosy wanym, z czasem sprowadzonym do roli lokalnej witoci. Anubis bg zmarych, przedstawiany w postaci czarnego zwierzcia podobnego do psa lub szakala, albo czowieka z gow szakala. Opiekun cmentarzy i mumifikacji, jeden z sdziw w Pastwie Umarych. Naczelne bstwo nomu kynopolitaskiego, gdzie jego eskim odpowiednikiem bya bogini Input. W pobliskiej miejscowoci Szaruna (gdzie prowadzi wykopaliska pierwszy polski egip-tolog Tadeusz Smoleski) odkryto cmentarzysko mumii psw, niewtpliwie witych zwierzt Anubisa. W wityni Hatszepsut w Deir el-Bahari Anubisowi bya powicona specjalna kaplica. Czczono go rwnie w rejonie Memfis, Abydos i Dendera. W rdach greckich Anubis bywa identyfikowany z Kronosem. Apis wity byk, symbol podnoci, czczony w Egipcie przynajmniej od pocztku I dynastii a do czasw chrzecijaskich. Orodkiem jego kultu byo

150

Memfis. Z biegiem stuleci osobowo Apisa zostaa wzbogacona. Sta si yjc postaci Ptaha, gwnego bstwa Memfis. czony z wierzeniami w ycie pozagrobowe, czczony by razem z Ozyrysem i miejscowym bogiem nekropoli So-karisem. Zwizany by z kultem ksiyca Byka Nieba, z kultem soca boga Atuma i z ide wadzy krlewskiej, uosobionej w Horusie. Przy wityni Ptaha w Memfis znajdowaa si rezydencja i miejsce kultu ywego byka Apisa. Istniaa tam te wyrocznia wrca z zachowania si zwierzcia, a bieg Apisa by celebrowany jako ceremonia przynoszca podno i dobrobyt. Pogrzeb Apisa i intronizacja naleay do wielkich wydarze religijnych. Mumie bykw w kolosalnych sarkofagach skadano w Serapeum, wielkich podziemnych katakumbach na memfickiej nekropoli w Sakkara. Ten wity okrg mia ogromne znaczenie religijne, zwaszcza w Okresie Ptolemejskim i na pocztku Rzymskiego, gdy Apis wczony zosta do kultu nowego w Egipcie boga Serapisa, czcego cechy Ozyrysa i Zeusa. W sztuce Apis zazwyczaj jest wyobraany jako byk z dyskiem sonecznym pomidzy rogami, niekiedy jako mumia o gowie byka. Apop demon mieszkajcy w gbinach praoceanu, majcy posta wa ,,o zym wygldzie" i zym charakterze". Odwieczny i przysigy wrg soca i porzdku rzeczy, jest uosobieniem nicoci i ciemnoci, lecz jednoczenie ma rwnie cechy pozytywne bierze udzia w karaniu potpionych przez Sd Ozyrysa czyli stanowi cz wymiaru sprawiedliwoci. Posiada waciwoci regenerujce niektre przedstawienia Apopa ukazuj go owinitego obrocze wok ciaa Ozyrysa. Zazwyczaj ukazywany jest jako olbrzymi sptany w, lub w ktrego ciao wbite s noe. Wedle Grekw Apop by bratem Heliosa. Astarte bogini kananejska. Jej kult rozwija si w Egipcie od czasw XVIII dynastii, szczeglnie w Memfis i w lecym koo niego porcie Peru-nefer, gdzie
151

mieszkali w tych czasach liczni Syryjczycy i Palestyczycy. W Egipcie uwaana za bogini-wojow-niczk, crk Re razem z Anat bya opiekunk zaprzgw rydwanw. Wsplnie ze swym maonkiem Baalem miaa wityni w Memfis. Atum bg stwrca, najstarszy z heliopolitaskiej Wielkiej Dziewitki, ktrego imi znaczyo Cakowity, Kompletny. By jednoci, 2 ktrej wywodzia si wielo. Wedle Ksigi Umarlych przeyje on 197 take koniec wiata, bdc pocztkiem i kocem wszechrzeczy. Od czasu zredagowania Tekstw Piramid zosta zidentyfikowany z Re, sta si uosobieniem soca zachodzcego. Odgrywa ogromn rol w wierzeniach w ycie pozagrobowe w okresie Starego Pastwa jeden z paragrafw Tekstw Piramid stwierdza, e Re-Atum nie odda zmarego kra Ozyrysowi. Mimo e w czasach pniejszych soam koncepcj tego bstwa kwestionoway konkurencyjne wierzenia, jeszcze w Okresie Pnym Atum mia wasn wityni w Heliopolis. W wityniach z czasw Nowego Pastwa w przedstawieniach Boskich Narodzin Krla wizerunek Atuma jest umieszczany w Radzie Bogw. Ukazywany jest take pod drzewem Iszed, na ktrym bogini Seszat i Thot zapisywali na liciach wydarzenia historyczne. Wzmianka o zrabowaniu brody Atuma w dniu buntu, wystpujca w Tekstach Sarkofagw, wie si z mitycznym krlestwem Atuma. W sztuce wystpuje jako mczyzna w podwjnej koronie Egiptu na gowie, czasem jednak przedstawiano go w postaci wa, skarabeusza, mapy lub ichnumona. Od czasw Nowego Pastwa ma on zwizek z bykiem Apisem.

152

Baal bstwo syryjsko-palestyskie, wprowadzone do Egiptu w czasach XVIII dynastii i czczone w Memfis. W czasach Ramessydw identyfikowano go z Setem. Ba-neb-Ded bstwo o postaci koza, przez Grekw nazywane Mendes i przyrwnywane do Pana. Prawdopodobnie pierwotnie wystpowa pod postaci barana, z czasem nadano mu posta ludzk, ale zwierzca wystpowaa obocznie nadal. Jako bg podnoci czczony by w dolnoegipskim miecie Mendes. Jednak kult jego nie mia charakteru lokalnego, uwaany by za jedno z potnych pra-bstw, i jako taki wystpuje w Micie o walce Horusa z Setem. W Okresie Pnym identyfikowano go z Ozyrysem. Bata bg o postaci byka, czczony w nomie kynopolitaskim obok Anubisa. Papirus d'0rbmey przedstawia oba bstwa jako braci antagonistycznie do siebie nastawionych. O samym kulcie Baty nic prawie nie wiadomo. Beben towarzysz Seta, demon ciemnoci, czasem identyfikowany z samym Setem. Bentiu bstwa przedstawiane w postaci map-pawianw, zamieszkujce pierwszy okrg krainy podziemnej (wedug Ksigi Tego Co Jest W Zawiatach}. Pilnoway one bramy i otwieray j dla Re-Ozy-rysa, gdy wstpowa on do Krainy Zachodniej w swej barce. Benu wity ptak w Heliopolis, pierwowzr greckiego Feniksa, od czasw redniego Pastwa wyobraany jako czapla. Wierzono, e Benu pojawi si na pocztku wiata i lata nad wodami Nun. z ktrych wyoni si prawzgrek Benben. Benu gniedzi si na witej wierzbie w Heliopolis, bd te w Domu Benben. Jako istota prawieczna, powsta sam z siebie, tak jak Atum czy Re. Wedle niektrych wzmianek mona sdzi, e uwaano go za jedn z dusz Re. Rozszerzajcy si kult Ozyrysa wczy Benu do krgu postaci boskich
153

zwizanych z mitem ozyriackim. zosta on dusza Ozyrysa. ktra wyleciaa z jego serca, symbolem odradzania si zmarego na tamtym wiecie. Benu by take Panem Jubileuszy co, by moe, dao pocztek pniejszym legendom o jego pojawianiu si co 500 lat. Grecka legenda o Feniksie, ktry spala si, aby powsta z popiow odmodzony, nie znajduje potwierdzenia w mitach egipskich, chocia przypuszcza si, e moga by zaczerpnita z wierze o czapli unoszcej si w czerwonych promieniach nowo powstaego soca nad rozlanymi wodami Nun.. Od czasw Nowego Pastwa Benu przedstawiano nie tylko jako ptaka, lecz i w ludzkiej postaci, co dowodzi, e uwaano go za samodzielne bstwo, a nie tylko cz osobowoci Re, czy Ozyrysa. Chenti-lmenty bstwo zmarych wystpujce w postaci czarnego psa. Pierwotnie Chenti-lmenty Pierwszy z Zachodnich czczono w Abydos, gdzie w Okresie Archaicznym posiada wasne sanktuarium. Jednak ju za czasw Starego Pastwa zacz go wypiera szybko rozpowszechniajcy si kult Ozyrysa, i pniej imi Chenti-lmenty stao si jedynie przydomkiem Ozyrysa. Chepri bg-skarabeusz. w kosmogonii heliopolitaskiei zidentyfikowany z Atumem i stanowicy jego wcielenie jako soce poranne. Na podstawie niezbyt dokadnych obserwacji zwyczajw uka scarabeus sacer Egipcjanie uznali, e moe on sam z siebie tworzy swoje potomstwo, ktre lgnie si w kulce ulepionej z gnoju i zatoczonej przez uka do zagbienia w ziemi. Std blisko bvo do przypisania skarabeuszowi tajemnych mocy odradzania si, co uczynio z niego symbol zmartwychwstania zarwno soca, po nocnym okresie niebytu, jak i zmarych, ktrzy po mierci odradzaj si w zawiatach do ycia wiecznego. W sztuce Chepn przedstawiany by jako skarabeusz lub mczyzna ze skarabeuszem zamiast gowy. Wasnego sanktuarium nie posiada, czczony by razem z Atu-mem.

154

Chnum bg o postaci barana lub czowieka z gow barana, czczony w wielu miejscowociach egipskich (Elefantyna, Esna. Hypselis, Antinoe) jako stwrca i dawca podnoci, oraz ten, ktry ulepi z gliny bogw i ludzi. Wyobraenia Chnuma przy kole garncarskim, na ktrym tworzy on posta czowieka pojawiy si w sztuce dopiero za panowania XVIII dynastii, lecz wzmianki o tej jego roli sigaj Tekstw Piramid. Dodatkowym jego zajciem bya opieka nad rdami Nilu, paradoksalnie umieszczanymi w pobliu I katarakty. Razem z boginiami Satis i Anuket tworzyli na Elefantynie triad. Chonsu Wdrowiec, tebaski bg ksiyca o funkcjach i atrybutach przejtych od hermopolitaskiego Thota. Uwaany by w Tebach za syna Amona i Mut. Wyobraano go w postaci ludzkiej lub te z gow sokoa czy ibisa. Na gowie nosi dysk ksiycowy. Zwizany by take z kultami Szu i Horusa, a u schyku Nowego Pastwa zyska aspekt boga-uzdrowiciela. W okrgu Amona w Karnaku mia wasn wityni. Geb pradawne bstwo ziemi z Heliopolis, ktrego imi znaczyo po prostu Ziemia. Wedug Tekstw Piramid zmary wchodzi w Gba, pniejsze za ksigi religijne wspominaj bramy Gba, znajdujce si na drodze w zawiaty. Wedle najstarszego mitu Gb razem z Nut spodzili soce, ale w wersji heliopolitaskiej przesunito go a do trzeciego pokolenia bstw pierwotnych, czynic go synem Szu i Tefnut. Jego stary tytu Ksicia Bogw zyska jednaka micie heliopoli-taskim uzasadnienie, gdy Atum mia go uczyni dziedzicem tronu. Papirus Turyski (XIX dynastia), zawierajcy list krlw Egiptu, wymienia Gba jako wadc pastwa, panujcego przed Ozyrysem. W czasach tych dwch boskich krlw ludzko przeywa miaa swj ,, zoty wiek". Inny mit, niewtpliwie sigajcy wczesnego okresu, lecz znany z odpisu powstaego za XXX dynastii (Naos z Saft el-Henna) opowiada, jak po Atumie panowa Szu, a gdy ten si zestarza, zrzuci go z tronu Gb, a zgwaciwszy wasn matk Tefnut zawadn krlestwem.
155

W sztuce Geb przedstawiany by przede wszystkim w postaci ludzkiej tak samo jak inni bogowie-stwrcy. Jego symbolem bya g. Geba wyposaano zawsze w emblematy krlewskie, czciej jednak nosi on koron Dolnego ni Grnego Egiptu. Gwne sanktuarium Gba znajdowao si w Heliopolis, lecz czczono go take w Tebach. Edfu. oraz w postaci synkretycznej zidentyfikowanego z Sobkiem w Kom Ombo. Z innymi bogami zazwyczaj go nie czono. Gereh Brak, prabstwo z Hermopolis o postaci aby. Wraz ze sw partnerk, wem Gerhet stanowili jedn z par Wielkiej semki, w tekstach pniejszych zajmujc miejsce Tenemu i Tenemujt. Hapy bstwo uwaane za uosobienie dynamicznych si Nilu, wypywajcego z wd praoceanu Nun. Przyjciem Hapy nazywany by wylew Nilu. Hapy regulowa wzbieranie wd z groty znajdujcej si koo Asuanu. Na wyspie Roda w pobliu wierzchoka Delty znajdowao si rwnie miejsce, zwane Domem Hapy, skd bg dozorowa wylewu w Dolnym Egipcie. Wedle niektrych mitw by on ojcem bogw i stwrc samego siebie. Zachoway si hymny do Hapy, kreujce -go na dawc ycia i wszelakich dbr ziemskich. W sztuce Hapy przedstawiano jako mczyzn z obwisymi piersiami mamki, w przepasce rybaka na biodrach, z pkiem trzcin na gowie. Malowano go w kolorach zielonym i niebieskim czyli barwach wody. Nalea do szeregu bstw szczeglnie popularnych wrd ludu. To samo imi nosio take inne bstwo jeden z czterech synw Horusa opiekujcych si zmarymi. Hathorbogini wystpujca podpostaci krowy ub kobietyz krowimi rogami na gowie, midzy ktrymi umieszczony by dysk soneczny, naley do najbardziej skomplikowanych postaci egipskiego panteonu. Jej imi znaczy Dom Horusa. W Dendera, gwnym orodku jej' kultu, uwaana bya za maonk Horusa z Edfu. W Tekstach Piramid Hathor wystpuje jako matka

156

Horusa, cho w heliopolitaskiej kosmogonii wypara j z tej pozycji Izyda. W Te-bach Hathor speniaa rol bogini zmarych, w innych miejscowociach uchodzia za bogini mioci i taca. Siedem Hathor opiekowao si poonicami. W III nomie grnoegipskim bya bogini palm, w Memfis Pani Sykomory. W caym Egipcie istniay miejsca jej kultu, zwaszcza e identyfikowana bya zarwno z Izyd.jak Tefnut i Sachmet. Stanowia personifikacj oka sonecznego, bya Pani Nubii oraz Synaju. witynia Hathor w Dendera wzniesiona w Okresie Ptolemejsko-- Rzymskim, skd w corocznej uroczystej procesji Hathor wyruszaa do Edfu, aby odwiedzi swego maonka, naley do najwspanialszych i najlepiej zachowanych zabytkw staroytnej architektury. Heh prabstwo z Hermopolis, uosobienie nieskoczonoci, ktre wyonio si z praoceanu Nun w procesie powstawania wiata. eskim jego odpowiednikiem bya bogini Hauket. Heh jak inne bstwa Wielkiej semki z Hermopolis wyobraany by w postaci aby, a Hauket wa. Hemset i Ka wedle wierze memfickich uosobienia duchw umiejtnoci, zdolnoci i przeznaczenia. Ka byy to duchy mskie, Hemset stanowiy ich eskie odpowiedniki, wcielajc w siebie ide przeznaczenia pojmowanego w funkcji wzrostu i pomnaania. Hesat bogini wystpujca pod postaci biaej krowy, czczona jako wcielenie Izydy w miecie Atfih, gdzie uwaano j za matk Anu-bisa. Horus bstwo ukazywane pod postaci sokola, dysku sonecznego z sokolimi skrzydami lub mczyzny z gow sokoa, odgrywajce ogromn i niezwykle skomplikowan rol w egipskich wierzeniach.

157

Wedle jednej z najstarszych koncepcji Horus by bogiem nieba, a jego oczami soce i ksiyc. Jako lokalne bstwo z bliej niezloka-lizowanej miejscowoci Behedet w Delcie, ju w Okresie Predyna-stycznym zyska znaczenie jako opiekun wadzy krlewskiej. Wydaje si. e w pewnym okresie Horus stanowi gwne bstwo Egiptu Dolnego. a Set Grnego. W niedugim jednak czasie ustanowiono kult Horusa w Nechen (Hierakonpolis) oraz w Buto stolicach Grnego i Dolnego Egiptu. Horus sta si symbolem wadzy krlewskiej w caym Egipcie. Mitologicznie zostao to podbudowane legend o panowaniu Horusa nad krajem po Atumie, Szu, Gbie i Ozy-rysie jako ostatniego wadcy z boskiej dynastii. Wraz z boginiami Nechebet i Wadet Horus by gwarantem boskiego charakteru wadzy krlewskiej, krl stanowi jego ywe wcielenie. Set nie zosta jeszcze wwczas odtrcony od udziau w rzdach i by w pewnym sensie partnerem Horusa. Antagonizm midzy tymi bogami mia wielorakie znaczenie. Z jednej strony by wyrazem sprzecznoci tkwicych w przyrodzie: Horus reprezentowa niebo i wiato. Set za ziemi, burze, ciemno. Z drugiej strony musiay znale tutaj odbicie czysto polityczne stosunki walczcych ze sob pastewek egipskich. Zwizanie Horusa z rosncym w znaczenie kultem Ozyrysa i uznanie go za jego syna wzmogo antagonizm: Set, jako bg pusty, by naturalnym wrogiem Ozyrysa, reprezentujcego witalne siy przyrody. W kosmogonii heliopolitaskiej Horus zosta bratankiem Seta i synem Izydy. W ten sposb zyska on jakby jeszcze jedn posta. bo i tak mia ju ich wiele, jednoczc si w miar wzrostu swej popularnoci z 'rozmaitymi bogami lokalnymi. Mimo wysikw teologw, usiujcych przez wprowadzenie kultu Haroerisa, czyli Starego (lub Wielkiego) Horusa, uporzdkowa niejednokrotnie sprzeczne ze sob postacie tego boga, nigdy im si to nie udao i Horus czczony by nie tylko pod rnymi imionami, ale te i natura tych postaci bya rna.

158

Haroeris zosta wykoncypowany jako bg, z ktrego wywodziy si inne jego odmiany. Po. raz pierwszy w tekstach pojawiy si wzmianki o nim w I Okresie Przejciowym, a mia on by bogiem-stwrc wiata. Najbardziej znane byy nastpujce postacie Horusa: Horus Syn Izydy (Harsiese), Horus-Soce (Harpre), Horus--Dziecko (Harpokrates), Horus w Horyzoncie (Hor-Achte), Horus, ktry Jednoczy Oba Kraje (Harsomtus), Horus Behedety (Horus z miasta Behedet, szczeglnie czczony w Edfu), a take Horus z Hekenu, uwaany za'syna Nefertuma i bogini Bastet, personifiku-jcy jedn z faz dobowego przebiegu soca. Ponadto wyliczy mona by kilkanacie jeszcze postaci Horusa, z ktrych kada odznacza si innymi cechami. Do najbardziej znanych wity Horusa, z uwagi na doskonay stan zachowania, naley ufundowana przez wadcw ptolemejskich witynia w Edfu, gdzie czczono go pod postaci uskrzydlonego dysku sonecznego Horusa Behedety. Grecy identyfikowali Horusa z Apollinem, a Orion mia by jego dusz. Imachuemanch demon, zwierzchnik wity Ozyrysa. Jemu podlega Deserhotep. Przedstawiany w postaci ludzkiej z gow sokoa, trzymajcy w rkach dwa noe. Isdes bstwo zmarych wystpujce w postaci czarnego psa podobnie jak Anubis, z ktrym identyfikowano go w Okresie Grecko- Rzymskim. Jako Pa Zachodu i sdzia w Pastwie Umarych znany jest z tekstw z czasw redniego Pastwa, pniej by silnie zwizany z Thotem, a nawet zosta z nim zidentyfikowany, stajc si jedn z jego postaci.

159

Izyda bogini o nieznanym pochodzeniu. By moe kult jej wywodzi si z Iseum miasta w XII nomie dolnoegipskim. W mitach wystpowaa jako siostra i ona Ozyrysa, matka Horusa, uosabiajca cechy opiekucze i macierzyskie. Razem ze sw siostr Nef-tyd, pod postaciami sokoa i kani, opakiway zmarego Ozyrysa; std czste ich przedstawienia na sarkofagach (wraz z Neith i Selkit) jako paczek pogrzebowych. W wyobraeniach astralnych Izyda wystpowaa jako Syriusz, a Ozyrys jako Orion. W sztuce Izyda z reguy wystpuje w ludzkiej postaci, nie posiada adnego symbolu zwierzcego. Sanktuaria Izydy znajdoway si w wielu miejscowociach Egiptu. Jej najwaniejszymi witymi okrgami byy Koptos i wyspa File. Kult Izydy rozwija si z biegiem czasu, a jako maonka Sarapisa (zhellenizowanej formy Ozyrysa) zyskaa ogromn popularno w Okresie Ptolemejsko-Rzymskim nie tylko w Egipcie, ale poza jego granicami, praktycznie w caym basenie Morza rdziemnego. W wiecie klasycznym Izyda bya identyfikowana z wieloma boginiami, a przede wszystkim z Aten, Selene, Persefon, Tetyd. Gwiazda Sothis (Syriusz) uwaana bya za dusz Izydy. Kem-atef praw, wedug tebaskiej kosmogonii wcielenie Amonastwrcy, ktry powsta z praoceanu Nun. Miejscem jego kultu byo Medinet Habu. Kuk prabstwo z Hermopolis, symbolizujce ciemno. Razem ze swym eskim odpowiednikiem Kauket, tworzyli jedn z par Wielkiej semki. Kuka wyobraano w postaci aby, Kauket za w postaci wa. Mehen wielki w. towarzyszcy Re w jego podry po krainie podziemnej. Wedug Ksigi Tego Co Jest W Zawiatach w dziewitej czci wciela si w niego sam Re. Czasami jest on rwnie lin holownicz barki Re lub otacza

160

swymi splotami naos, w ktrym on spoczywa (wedug Ksigi Bram). Wystpuje zarwno w postaci eskiej, jak i mskiej. Mehet Uret uosobienie tej czci nieba, w ktrej wschodzi soce i rozpoczyna swj codzienny przebieg po nieboskonie. Przedstawiana zwykle w postaci krowy, wzdu ciaa ktrej pyn dwie odzie soneczne. Ju w Tekstach Piramid spotykamy wzmiank o Mehet ^ Uret. W Ksidze Umarych czasami Mehet Uret bya miejscem, gdzie odbywa si Sd Ozyrysa w Wielkiej Sali Obu Prawd". Meretseger bogini, zmarych nekropoli tebaskiej, szczeglnie czczona przez mieszkacw rzemielniczej osady Deir el-Medina. Pierwotnie stanowia personifikacj nekropoli, w ludowych wierzeniach bya opiekunk zmarych oraz tych, ktrzy ze wzgldu na swj zawd zamieszkiwali miasto umarych Teby Zachodnie. W tym ostatnim aspekcie karaa ona grzesznych, pomagaa w biedzie i chorobie, bya dawczyni poywienia. Wyobraano j sobie pod postaci wa-zaskroca, bd jako kobiet z symbolem Zachodu, czyli nekropoli, na gowie. Czasem tak jak Hathor na gowie nosia rogi z dyskiem sonecznym, zwieczonym ponadto pirami. Pord rozlicznych nadawanych jej postaci do najbardziej skomplikowanych naley wyobraenie Meretseger jako lecej lwicy o gowie wa. Min pradawne bstwo czczone pierwotnie w postaci fetysza. Pniej przybiera posta ityfallicznego mczyzny, lew rk obejmujcego czonek, w prawej wzniesionej trzymajcego bicz. Czczony by gwnie w Koptos i Achmim. By on bogiem podnoci. Jako Amon-Min (Kamutef) czczony by w Tebach, czono go z Horu-sem, a w Okresie Pnym z Re.

161

Mnewis byk czczony w Heliopolis, zwizany z kultem soca. Pierwotne cechy, zblione do symboliki byka Apisa z Memfis, w pewien sposb czyy oba wite zwierzta, ktre nawet si wzajemnie odwiedzay. Montu bg z Hermonthis (Annant) oraz Teb, wojownik przedstawiany jako czowiek z gow sokoa. W Karnaku posiada wasny wity okrg, wzniesiony w czasach Nowego Pastwa na pnoc od okrgu Amona. W rednim Pastwie by opiekuczym bstwem wadcw wywodzcych si z Teb, pniej utraci znaczenie na rzecz Amona. Mut bogini o postaci spa lub kobiety w nakryciu gowy przypominajcym spa. Pani Iszeru (okrgu witego pooonego na poudnie od okrgu Amona w Karnaku). Razem z Amonem i Chonsu tworzyli triad bstw tebaskich. Mut identyfikowana bya z szeregiem innych bogi: Bastet, Sachmet, Wadet. Jako maonka Amona--Re w Tebach uwaana bya za personifikacj oka sonecznego. Nechebet bogini III nomu grnoegipskiego, ktrego stolic byo Necheb (dzi el-Kab), wystpujca pod postaci spa. Kult Nechebet istnia ju w Okresie Predynastycznym, gdy politycznym centrum Grnego Egiptu stay si Necheb i ssiednie Nechen (Hiera-konpolis). Wwczas bogini zyskaa wiksze znaczenie, stajc si nie tylko opiekunk wadcy, ale i pastwa. Razem z dolnoegipsk bogini Wadet w okresie dynastycznym stanowiy par bstw opiekuczych krla i symbolizoway obie czci zjednoczonego kraju. Nefertum bstwo lotosu, czonek triady memfickiej wraz z Ptahem i Sachmet, blisko zwizany z krgiem bstw solamych. Przedstawiany w sztuce w postaci dziecka na kwiecie lotosu, bd mczyzny z koron w ksztacie tego kwiatu na gowie.

162

Neftyda Pani Domu, najmodsza z dzieci Geba i Nut, maonka Seta. Jak si wydaje, z mem ya w separacji i nie posiadaa z nim potomstwa, cho Ozyrys by ojcem jej syna Anubisa. W rodzinnym dramacie wiernie staa po' stronie Ozyrysa i przez niego, jako opiekunka zmarych, wesza do krgu bstw wiata podziemnego. Obie z Izyd miay te silne zwizki z bogiem soca. Nigdy nie miaa wasnego przybytku kultowego, natomiast w Hu (Diospolis Parva) identyfikowana bya z Hathor i razem z ni czczona. Grecy identyfikowali Neftyd z Afrodyt oraz z Nike. Neith Straszliwa, bya pradawnym bstwem miasta Sais w Delcie, by moe libijskiego pochodzenia. Pocztki jej kultu sigaj czasw religii pierwotnej, w ktrej Neith bya fetyszem skadajcym si z dwch skrzyowanych strza i tarczy. W Okresie Archaicznym uwaano j za bstwo opiekucze krlowych. Ju w Starym Pastwie posiadaa orodki kultu w caym Egipcie (m.in. Esna, Abydos, Memfis, Sais). Bogini-wojowniczka w sztuce wyobraana bya jako kobieta w koronie Dolnego Egiptu na gowie, trzymajca uk i strzay. Szczeglne znaczenie osigna Neith w okresie XXVI dynastii, za panowania krlw pochodzcych z Sais. Grecy identyfikowali j z Aten. Nepri bg zboa, ktrego narodziny obchodzono uroczycie w pierwszym dniu miesica niw. Odgrywa rol nie tylko w yciu doczesnym rolniczego spoeczestwa, lecz take pomaga zmarym w wyjciu z grobu do Pastwa Umarych, ywi ich i poi piwem jako ,,ten, ktry yje po mierci" (Teksty Sarkofagw). W zawiatach pojawia si przed bark soneczn w drugiej godzinie nocy. Jego maonk bya Nepit o wowych ksztatach, wystpujca rwnie w postaci kobiety. Sam Nepri przyjmowa albo posta wa, albo mczyzny o ciele pokrytym kosami. Niau Pustka, prabstwo z Hermopolis o postaci aby, wraz z wem Niaut stanowili jedn z par Wielkiej semki. Nie naleeli jednak do pierwotnego
163

zestawu czterech par boskich w pniejszych tekstach umieszczani byli na miejscu pary Tenemu i Tenemujt. Nun uosobienie pierwotnych wd, praoceanu otaczajcego ziemi, z ktrego w twrczym akcie wyonia si ziemia. Koncepcja ta niewtpliwie nasuna si Egipcjanom na skutek wyleww Nilu, ktrego wody zaleway kraj, aby po ustpieniu odsoni yzn gleb. W Hermopolis Nun wraz ze sw maonk Naunet stanowili pierwsz par bogw o postaciach aby i wa: w Heliopolis z wd praoceanu wyonio si soce Atum. W Memfis Nun identyfikowano z Ptahem, w Tebach z Amonem. Jak wszystkie niemal bstwa zwizane z aktem stworzenia, nie posiada wasnego przybytku, cho na jego cze urzdzano ceremonie religijne i skadano ofiary. Nut w kosmogonii heliopolitaskiej bogini nieba, maonka Gba, matka Izydy, Neftydy, Ozyrysa i Seta. Przedstawiana bya w sztuce zazwyczaj jako kobieta wygita w kabk, wspierajca si o ziemi czubkami palcw rk i ng. Wedle jednego z mitw rodzia ona rankiem soce, aby je pokn wieczorem. Gwiazdy byy jej duszami. W wierzeniach w ycie pozagrobowe Nut uwaano za matk dusz zmarych. Jej wyobraenia umieszczano czsto wewntrz drewnianych sarkofagw, aby chronia zwoki. Czasem wyobraano j jako kobiet z rozpostartymi skrzydami i hierogli-fem oznaczajcym jej imi umieszczonym na gowie. Zarwno jako bogini nieba, jak i opiekunka zmarych identyfikowana bya z Hathor, od ktrej zapoyczya tytu Oka Sonecznego, a take posta krowy. Nie posiadaa wasnego sanktuarium, czczona bya razem z innymi bstwami Wielkiej Dziewitki. Ozyrys bg wadca, o skomplikowanym znaczeniu czcym aspekt wadzy krlewskiej, bstwa natury i boga zmarych. Wywo-

164

dzi si przypuszczalnie od Anedti. W Okresie Starego Pastwa kult jego stopniowo si upowszechnia, wchaniajc liczne aspekty bstw lokalnych i przemieniajc si w kult o charakterze uniwersalnym. Nie bez oporw wczony do kosmogonii heliopolitaskiej, jako syn Gba i Nut by dziedzicem tronu, ktrego pozbawi go przez zdradzieck napa jego brat Set. Po mierci i czciowym oywieniu nie wrci ju do swego ziemskiego krlestwa, lecz zosta wadc Pastwa Umarych. Ju w kocu V dynastii utosamiano zmarego krla z Ozyrysem, pniej kady zmary z nim si identyfikowa, jeli zosta usprawiedliwiony przez sd w zawiatach. Symbolem Ozyrysa by filar Ded, ktrego znaczenie jest wci przedmiotem spekulacji naukowych. Jego wizerunki naleay do najczciej wystpujcych emblematw, a w przeddzie uroczystoci jubileuszu panowania wadcy odbywaa si w Memfis ceremonia podniesienia (ustawienia) filara, czego dokonywa krl wraz z kapanami cignc za sznury. Ceremonia ta niewtpliwie miaa zapewni trwao dalszego panowania. Od czasw XII dynastii powiadczony jest take obyczaj podnoszenia Ded w zwizku z koronacj krla, a wydaje si, e rytua ten siga jeszcze znacznie starszych czasw. Przy okazji uroczystoci odgrywano sceny o treci mitologicznej. W sztuce Ozyrys przedstawiany by zawsze w postaci ludzkiej, w koronie atef na gowie, z insygniami wadzy krlewskiej w rkach. Ciao jego spowite jest bandaami na ksztat mumii, twarz malowana zielonym kolorem co wskazywa ma na zwizek boga z wegetacj rolinn. Sanktuaria Ozyrysa rozsiane byy po caym Egipcie, do najwspanialszych za naleay wzniesione w witym okrgu w Abydos.

165

Kult Ozyrysa, podobnie jak Izydy, rozszerzy si na inne obszary rdziemnomorskie. Grecy widzieli w nim Dionizosa, bd Plutona, Heliosa, Okeanosa, a nawet Erosa. Pachet bogini przedstawiana w postaci lwicy, czczona w Speos Artemidos. Imi jej znaczy Ta, Ktra Drapie. Jest bstwem o ywym spojrzeniu i ostrych pazurach. Jej kult mia charakter lokalny. Ptah wedle kosmogonii memfickiej bg-stwrca i naczelnik omiu bogw bdcych jego wcieleniami. Jego kult w okresie Starego Pastwa jest sabo udokumentowany w tekstach, natomiast z czasw pniejszych znany jest znacznie lepiej. W Memfis zidentyfikowano Ptaha ze starym kultem miejscowego boga ziemi Tatenen, przez co uzyska on aspekt wcielenia witalnej mocy przyrody i dawcy poywienia, a wity byk Ptaha, Apis jego ywy symbol by bstwem podnoci. W okresie Starego Pastwa Memfis byo centrum egipskiej twrczoci artystycznej, nad ktr czuwali kapani ze wityni Ptaha, za sam Ptah by opiekunem sztuk i rzemios. We wszystkich okresach historycznych staroytnego Egiptu arcykapan Ptaha nosi tytu Przeoonego Rzemios. Ptah zawsze w ikonografii wyobraany byt w ludzkiej postaci, jako mczyzna o ysej czaszce, spowity w dug szat. Grecy porwnywali Ptaha z Hefajstosem. Re bstwo soca, podrujce bark przez nieboskon od wschodu do zachodu, stwrca bogw i ludzi. Koncepcja tego boga jest stosunkowo pna w religii egipskiej. Jak si przypuszcza, powstaa ona dopiero za panowania pierwszych dynastii, a etapy jej przeledzi mona a do czasw V dynastii, gdy Re zosta uniwersalnym bstwem i krlem bogw. Wyobraany by w postaci sokoa lub czowieka o gowie sokolej, nosi podwjn koron Egiptu Grnego i
166

Dolnego, oraz insygnia wadzy krlewskiej. Razem z Re bark podrowaa wita bogw, a na dziobie Set wypatrywa odwiecznego wroga Apopa. Bogini Nieba rano rodzia soce, a wieczorem je poykaa, cho wedle innej koncepcji Re podrowa noc przez niebo podziemne. Z Re identyfikowano liczne bstwa z innych orodkw religijnych, nadajc im nazwy: Amon-Re, Montu-Re, Sobek-Re, Chnum-Re. Nawet Ozyrys w czasach Nowego Pastwa by identyfikowany z nim i jako Jedno bstwo odbywa nocn podr bark przez wody podziemia. Take Horus, pierwotne bstwo nieba, zostao ju w czasach Starego Pastwa wchonite przez Re, tworzc razem z nim jedn z postaci boga, zwan Re-Hor-Achte. Jako pierwszy z krlw egipskich Chefren przyj do swojej tytulatury imi Syna Re, stosowane od czasw V dynastii przez wszystkich wadcw Egiptu a do schyku okresu pogastwa. W czasach XVIII dynastii syn krla Amenhotepa III, Echnaton, penicy funkcj arcykapana Re w Heliopolis, po dojciu do wadzy zreformowa na krtko religi egipsk ustanawiajc powszechny kult boga soca Atona, majcego silne zwizki z dawnym bstwem. Jednoczenie Echnaton zakaza kultu wszystkich bogw czczonych dotychczas, z wyjtkiem Re, oraz bogini Maat, bdcej upostaciowaniem uniwersalnej harmonii wiata, prawdy i sprawiedliwoci emanujcej z Re i uwaanej za jego crk. Najstarsze znane nam witynie powicone Re (V dynastia) znajdoway si w Abu Gurab w pobliu Giza i Sakkara, a umieszczenie ich na terenie nekropoli sugeruje znaczenie Re w wierzeniach w ycie pozagrobowe, co znajduje potwierdzenie w Tekstach Piramid. Ruti para lww zidentyfikowana z Szu i Tefnut. Ruti miay szczeglne znaczenie w wierzeniach w ycie pozagrobowe, gdy do nich naleay barki soneczne, poranna i wieczorna. Zmary identyfikujc si z Ruti zyskiwa prawo
167

do podry wraz ze socem. Czsto w tekstach Ruti wystpuje jako jedna z form Re-Atuma i uwaany jest za osob pojedyncz. Sachmet bogini-lwica czczona w Memfis, gdzie wraz z Ptahem i Nefertumem stanowili triad. W Starym Pastwie nazywana bya Matk Krlw, lecz w jej osobowoci splatay si straszliwe moce, a jej gniew sprowadza choroby i zarazy. Miaa ona niepohamowany, wojowniczy charakter, imi jej znaczyo Potna. Bya personifikacj Oka Sonecznego, a take mocy tkwicych w obrocy wadzy krlewskiej wu ureuszu. Identyfikowana bya z Hathor i Tefnut, a w Tebach z bogini Mut. Krl Amenhotep III umieci w Iszeru (okrgu Mut w Kamaku) a 600 wielkich posgw Mut--Sachmet w postaci kobiety o lwiej gowie. Semen wyaniajca si z drzewa sykomory g, ktra swoim gganiem umilaa czas bogom. Zamieszkiwaa XI okrg zawiatw i jej posta przyjmowa zmary. Czasami bywa identyfikowana z Wielkim Ggaczem, ktry (wedug mitu herakleopolitaskiego) znis w Chaosie-Nun pierwotne jajo. Sepa bstwo o postaci jadowitej stonogi nalece do panteonu heliopolitaskiego. Spa mia wasn wityni nad brzegiem Nilu w pobliu wyspy Roda, gdzie peni rol stranika Domu Hapy, majc zwizek z wylewami Nilu. W Okresie Pnym drog, ktra wioda z Heliopolis do nekropoli w Giza nazwano Drog Spy, gdy mia on rwnie silne zwizki z kultem zmarych i czono go w jaki sposb z postaci Ozyrysa (Ozyrys-Sepa). Jako bstwo opiekucze bra udzia w walkach przeciwko nieprzyjacioom soca. Seszat bogini pisma i rachunkw, zajmujca si rwnie spisywaniem rocznikw krlewskich. Asystowaa przy wytyczaniu planw budowli sakralnych std czczono j take jako opiekunk budownictwa i ludzi w nim zatrudnionych. Ze wzgldu na swe funkcje bya blisko zwizana z Thotem

168

uwaano j za jego siostr, lub crk i czczono w centrum kultu Thota w Hermopolis. W Heliopolis natomiast identyfikowano j z Neftyd, a obie te boginie razem pochodziy z miasta Sais w Delcie. Seszat wystpowaa w postaci kobiety ze skomplikowanym symbolem na gowie: skada si on z gwiazdy zawieszonej na pokrgym kabku zwieczonym dwoma pirami. Znaczenie tego symbolu nie jest znane. Set bg pusty i oaz, wystpujcy w postaci niezidentyfikowanego zwierzcia, ktre wedle niektrych teorii miao by antylop, ziemnym prosiciem, skoczkiem pustynnym, czy okapi. Przypuszczalnie stworzenie to musiao by ju obce Egipcjanom w okresie, gdy zaczli oni wyobraa je w paskorzebach i posgach, gdy nadawali mu ksztaty stylizowane do stopnia uniemoliwienia identyfikacji. W mitologii Set nierozerwalnie zwizany by z Ozyrysem i Horusem, potpiany jako morderca i uzurpator. W religii mia on jednak znaczenie jako potny bg-wojownik, pomagajcy Re i zwalczajcy jego wroga Apopa, ponadto zwaszcza w czasach II, a potem XIX i XX dynastii cieszy si pozycj opiekuna krlw. W tym wic przypadku istnieje wyrany rozdzia koncepcji religijnych i mitologicznych, cho w czasach pniejszych odwrcono si od Seta cakowicie, uwaajc jego witynie za miejsca nieczyste i tpic jego kult. Mimo to, w wityni wzniesionej w czasach Dariusza w oazie Charga Set nadal jest wyobraony jako wojownik na dziobie barki sonecznej, ale nadano mu w miejsce tradycyjnego ksztat sokoa.
Najwaniejszym miejscem kultu Seta byo Ombos w pobliu dzisiejszej miejscowoci Ballas, gdzie czczono go od czasw pre-dynastycznych. Drugim orodkiem byo Hypselis (w XI nomie grnogipskim), a w miecie Su u wejcia do depresji Fajumskiej Set mia si narodzi. W Tanis, we wschodniej Delcie, zidentyfikowano Seta z bogiem Hyksosw, ktrzy opanowali Egipt w II Okresie Przejciowym, a identyfikacja ta wpyna niewtpliwie na jego z saw. Jako bstwo oaz mia on rwnie przybytki w oazie Dachla i Charga; w Dachla istniaa nawet wyrocznia Seta dziaajca jeszcze w czasach XXII dynastii. Zgodnie z legend, w Charga i Dachla wsika krew walczcego z Horusem Seta, cho wedle innej wersji najzagorzalsza bitwa midzy bogami miaa miejsce koo Oxyr-chynchos.

169

W sztuce Seta przedstawiano w czasach pniejszych jako mczyzn z gow jego symbolicznego zwierzcia. Wedle Grekw Set by identyczny z bogiem Tyfonem. Sobek bg-krokodyl, czczony w caym Egipcie, ale gwne miejsce Jego kultu znajdowao si w Fajum (greckie Krokodilopolis) i to ju w Okresie Archaicznym. W Tekstach Piramid zawiadczone s Jego zwizki z kultem soca, pniej jeszcze silniej Sobek zostaje zwizany z Re, jako jedna z jego dusz. Krokodyl, jako zwierz wodne, uzyska w religii znaczenie przez yciodajn si wody, ktr wada. By take zwizany z Ozyrysem mia nawet swj przybytek w Busiris, rodzinnym miecie Ozyrysa. Z biegiem czasu na skutek synkretyzacji kultw Sobek identyfikuje si z szeregiem innych wielkich bstw, m.in. z Horusem, Amonem, Chnumem, Neith, coraz bardziej zyskujc charakter bstwa uniwersalnego. Przedstawiany by w sztuce bd jako krokodyl w koronie na gowie, bd jako mczyzna z gow krokodyla. Jedno z jego sanktuariw, wzniesione w Okresie Ptolemejskim w Kom Ombo w Grnym Egipcie naley do najlepiej zachowanych zabytkw architektury egipskiej. Sokaris bg zmarych nekropoli memfickiej, majcy posta sokoa, stranik wejcia do podziemi. W pewnych aspektach by on identyfikowany z Ptahem naczelnym bstwem Memfis, tworzc jedn z form tego boga, a przez doczenie do nich Ozyrysa powstao ju w rednim Pastwie synkretyczne bstwo zmarych Ptah-So-karis-Ozyrys. Pracownicy nekropoli memfickiej uwaali Sokarisa za swego opiekuna, a poniewa mieszka w ziemi czczono go take jako bstwo rolnicze i urzdzano mu uroczyste procesje. Szu bg powietrza, ktrego imi oznaczao pustk. Powsta on z Atuma, jako tchnienie, tre wyszo z nosa stwrcy. Wedle innej wersji Atum go wykaszla. Funkcj Szu byo rozdzielanie ziemi od nieba. Szu uosabia tchnienie yciodajne i by dawc orzewiajcego wiatru pnocnego. Wyobraenia Szu jako mczyzny o rozpostartych skrzydach, trzymajcego w rkach symbole ycia i

170

powietrza, umieszczano w wityniach blisko okna, aby zapewnia boskim mieszkacom wityni dostp wieego powietrza. Zmarym dawano w drog na tamten wiat mae figurki Szu, aby ochroni ich przed uduszeniem si w podziemiach. Bstwo miao zapewni im swobod oddychania. W jednym z wersetw Tekstw Sarkofagw Szu okrelony jest jako ,,ten, ktry przynosi ciemnoci wiato". Wydaje si, e przypisanie bstwu zwizku ze wiatem opiera si mogo na fonetycznym podobiestwie jego imienia i sowa ,,wiato". Mimo e mia on silne zwizki z Atumem-Re, ktrego by synem, Szu czony by' rwnie z cyklem mitw ksiycowych. On podnis ksiyc na niebo, on razem z Thotem zowi w sie zaginiony ksiyc i umieci go na miejscu. Stosowany w Egipcie termin, okrelajcy wadc, jako zasiadajcego na tronie Szu, odnosi si do faktu, e bg ten by nastpc i dziedzicem Atuma. W innym jeszcze aspekcie Szu by wojownikiem, walczcym z nieprzyjacimi Re. Przedstawiany by w postaci lwa. Razem ze sw maonk lwic Tefnut posiada sanktuarium w Leontopolis, koo Heliopolis. Tefnut bogini wilgoci, maonka Szu, razem z nim stanowica pierwsz par bogw stworzonych przez Atuma. Matk Gba i Nut. Mwiono o niej, e powstaa ze liny Atuma. Bya tak blisko zwizana z Szu, e traktowano ich czasem jako jedn osob (por. Ruti), a w rzymskich czasach par tych bogw wczono do Zodiaku jako Blinita. O ile w micie heliopolitaskim Tefnut przedstawiona jest nieco bezbarwnie, to w pniejszych legendach odgrywa powan rol, przyjmujc posta Oka Sonecznego (w czym identyfikuje si z Hat-hor i Sachmet), a take Ksiycowego. Kult jej szeroko by spopularyzowany, gdy czono j z rnymi lokalnymi boginiami o postaciach lwic, a take identyfikacja z Hathor i Sachmet przyczynia si do zwikszenia jej znaczenia.

171

Tenemu prabstwo w postaci aby, personifikujce zgub, bezdroa. Razem z maonk wem Tenemujt tworzyli ostatni, czwart par Wielkiej semki bogw w Hermopolis. Thot bstwo o niejasnym pochodzeniu, na ktrego osobowo niewtpliwie zoyli si rni bogowie. Wystpowa on nawet w dwch postaciach ibisa i pawiana. W Okresie Predynastycznym czczono go, jak si wydaje, na terenie Delty, w Starym Pastwie centrum jego kultu stao si Hermopolis. By to bg bardzo wany w religii egipskiej. By Panem Ksi-yca, tym, ktry chroni ksiyc, ratowa go i sprowadzi z powrotem na jego miejsce na niebie. Z uwagi na silny zwizek pomidzy socem i ksiycem Thot peni przy Atumie-Re funkcje takie, jakie spenia wezyr przy krlu Egiptu. Reprezentowa wszak na nocnym niebie nieobecne soce, sprawowa nadzr nad porzdkiem cyklu astralnego pilnowa sprawiedliwoci i harmonii w wiecie. Jako bstwo ksiycowe by Panem Rachunkw i Rachmistrzem Lat, gdy na podstawie faz ksiyca ustanowiony by kalendarz. Thot by zarazem wynalazc pisma i autorem ksig rytualnych i magicznych, opiekunem pisarzy, lekarzy oraz wszelkiej wiedzy, a z uwagi na sw biego w magii uwaano go nawet za stwrc bogw i ludzi, ktrych powoa do ycia przez odpowiednie zaklcia. W micie ozyriackim na pocztku pomaga Setowi, lecz pniej stan cakowicie po stronie Ozyrysa i Horusa. Z Horusem by zreszt zwizany przez rol ich obu w koncepcji ksiyca, a gdy nastpi upadek Seta, Thot zastpowa go w rytualnym i czynnociach zwizanych z ide wadzy krlewskiej. Jako lekarz i mag zoy w cao pokrajane czonki Ozyrysa, pniej za wyleczy oko Horusowi w taki sposb, jak leczy uszkodzone Oko Ksiyca i przywraca mu peny blask. Podobnie jak na dworze Re, tak i w zawiatach spenia rol sdziego.

172

O wanoci kultu Thota ju w czasach Starego Pastwa wiadczy fakt, e krlowe nosiy tytu jego kapanek. Z biegiem czasu rola bstwa jeszcze wzrosa, a Grecy identyfikowali je z Hermesem. Toeris bogini, ktrej imiznaczyo Wielka, bstwo opiekucze c ciele hipopotama, gowie krokodyla i apach lwa. K-ult jej siga Okresu Predynastycznego, pniej utracia sw moc i zostaa zdegradowana do pozycji demona opiekuczego, czuwajcego przede wszystkim nad kobietami i dziemi. Unut bogini Hermopolis majca posta samicy zajca. Jej kult podporzdkowany zosta kultowi Thota ju w okresie Starego Pastwa. W czasach pniejszych, wraz z utrat znaczenia, stracia ona take sw pierwotn posta wyobraano j jako lwic, albo wa ureusza. Wadet bogini VI nomu dolnoegipskiego, czczona w Buto w postaci kobryureusza. Imi jej znaczyo Zielona co wywodzio si od papirusu, bdcego symboliczn rolin Dolnego Egiptu. W Okresie Predynastycznym staa si opiekunk Dolnego Egiptu tak, jak Nechebet Grnego. Po zjednoczeniu pastwa obie boginie a do okresu chrzecijastwa stanowiy symbol poczonych krajw. W-ureusz bogini Wadet dawa krlowi potg i wadz. Umieszczano jego wizerunki na koronach krlewskich i diademach, stanowi ochron wadcy nie tylko ziemskiego, ale i niebiaskiego. Mit o oku Re identyfikuje ureusza z Okiem Sonecznym i bogini Tef-nut. Wep-Wawet bstwo wystpujce pod postaci czarnego psa, czczone w XIII nomie gmoegipskim, w przeciwiestwie do Anu-bisa zazwyczaj przedstawianego w pozycji lecej Wep-Wawet wystpuje w sztuce w postawie stojcej. Imi jego znaczyo Otwierajcy Drogi. Mia charakter wojowniczy, w mitach i kultach zwizany by z bstwami walczcymi. W Sais, gdzie gwn bogini bya wojowniczka Neith, Wep-Wawet jako go posiada wasny przybytek w Okresie Pnym. Kult jego siga najstarszych

173

czasw. Odgrywa wan rol jako suga Horusa i przewodnik bogw. a emblemat jego noszony by w procesjach zwizanych z obchodami wit pastwowych i religijnych. Zwizany by take z wierzeniami w ycie pozagrobowe, nalea do poplecznikw Ozyrysa, a w Abydos uznano go za boga zmarych.

174

175

przypisy 1 Londyn. British Museum, nr 10188. 2 Teksty Piramid 1248, 1652 l nast. 3 Herodot Dzieje. Tumaczy S. Hammer. T.l. Ksiga 11, 99. Warszawa 1959. 4 Teksty Sarkofagw 76. 5 Ksiga Umarych, rozdz. 85 pocztek. 6 Teksty Sarkofagw 554. 7 Teksty Sarkofagw 181 c i nast. 8 Teksty Piramid. 446 i nast. 9 Teksty Sarkofagw 714. 10 Teksty Sarkofagw 307. 11 Ksiga Umarfych. cz rozdz. 85. 12 Teksty Sarkofagw IV, 269. 13 Teksty Sarkofagw IV, 169. 14 Tumaczenie wg E. Otto Egyptian Art and the Cults of Osiris and Amon. London 1968, s. 61-63. 15 Stela Szabaki. 11. 18c21a. 16 Teksty Piramid. 1255.

176

17 Teksty Piramid. 12801282. 18 Papirus Bremner-Rhind 1, 101, 15. 19 Teksty Piramid. 10041005. 20 Papirus Jumilhac III, 19/20 IV, 28. 21 Teksty Piramid, 18841885. 22 Teksty Piramid. 1067. 23 Teksty Piramid, 19161917. 24 Teksty Piramid, 1500. 25 Teksty Piramid. 825. 26 Teksty Piramid, 167 i nast. 27 Tumaczenie wg. H. Kees 28 Ksiga Jaski, sekcja l, rejestr l. 29 Ksiga Bram. sekcja 2, rejestr l. 30 Ksiga Bram, sekcja 3, rejestr 2. 31 Ksiga Bram, sekcja 6, pocztek. 32 Ksiga Umarlych, rozdz. 147. 33 Ksiga Umarlych, rozdz. 145 i 146. 34 Ksiga Umarych, rozdz. 125.

177

35 Tumaczenie wg T. Andrzejewskiego. 36 Stela Szabaki, 11. 37 Ksiga Umarych, rozdz. 113. 38 Tumaczenie wg. T. Andrzejewski. 39 Papirus Jumilhac II, 21 111, 12. 40 Teksty Piramid. 2080. 41 Papirus d'0rbiney. 42 Papirus Jumilhac I, 4-11, 20. 43 Papirus Jumilhae XIII. 15 XIV. 21. 44 Ksiga Wyjcia 7,813. (Wg Biblii Tysiclecia). 45 Papirus Pleyte-Rossi., pl. 31, 77, 131138. 46 Ksiga Umarych, dopisek do rozdziau XXXB. 47 Papirus Bremner-Rhind. Zaklcie I (22, 122,5). 48 Papirus Bremner-Rhind. Zaklcie II (22, 2423, 9). 49 Nauka dla Merikare. 1367. 50 Ksiga Umarych, rozdz. 112. 51 Ksiga Umarych, rozdz. 17 16. 52 Papirus Sallier IV.

178

53 Napis nr 3 w Deir el-Bahari. 54 Napis nr 50 w Deir el-Bahari. 55 Napis nr 67 w Deir el-Bahari. 56 Napis nr 11 w Deir el-Bahari.

179

wybrana bibliografia Literatura oglna J. erny Religia staroytnych Egipcjan. Warszawa 1972. F. Daumas Od Narmera do Kleopatry, Warszawa 1973. E. Drioton Egipt faraonw. Warszawa 1970. M. Marciniak i inni Staroytny Egipt. Warszawa 1976. K. Michaowski Nie tylko piramidy... Warszawa 1975 (wyd. III). S. Morentz Bg i czlowiek w staroytnym Egipcie. Warszawa 1972. Literatura przedmiotu T. Andrzejewski Ksiga Umarych Piastunki Kai. Warszawa 1951. Tene Ksiga Umarych kaplana-pisarza Neferhoiepa. Krakw 1951. Tene Opowiadania egipskie. Warszawa 1958. Tene Le Papyrus mythoiogiaue de Ta-Hem-en-Mout. Warszawa 1959. Tene Dusze Boga Re. Warszawa 1967. Tene i inni Rylcem i trzcin. Warszawa 1959. P. Barguet Le Livre des Mons des Anciens Egyptiens. Paris 1967. A. de Buck The Egyptian Cojfin Texls. T. IVII. Chicago 1935 1961. E.A. Wallis Budge The Book of the Dead, The Chapters of Coming Forth hy Day. T. III. London 1898. R.O. Faulkner The Papyrus Bremner-Rhind(WA No. 10188) Biblio-theca Aegyptiaca 3. Bruxelles 1933. E. Hornung Das Amduat oder die Schrift des verhorgenen Raumes. T. I III. ,,Agyptologische Abhandlungen", 7, l2; 13. Wiesba-den 1963 1967.

180

H. Junker Die Gtterlehre von Memphis. ,,Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften" Nr. 23. Berlin 1940. J. Kaster The Literatur and Mythology of Ancient Egypt. London 1970. H. Kees Totenglauhen und Jenseitsvorsteliungen der a/len Agypter. Lcipzig 1956. Tene Der Gtterglaube im alten Agyplen. Milleilungen der Vor-de ras innych (Agypti^ich) en GeseHschajL Leipzig und Berlin 1956. R.V. Lanzone Dizionario di mitologia. T. IIII. Torino 18811886. E. Luddeckens Agyptische Tempelmschriften. ,,Religions- und Geistesgeschichte". Koln 25, Heft 3 (1973) s. 261266. G. Maspero Etudes de Mylhologie et d'Ar ekologie Egyptiennes. T. IVII. Bibliotheque Egyptologique", t. 1,2, 7, 8, 2729. Paris 18931913. A. Piankoff, N. Rambova Mythological Papyri. New York 1957. A. Piankoff Le Livre du Jow et de fa Nuit. ,,Bibliotheque Egyptolo-gique", 13. Le Caire 1942. Tene Le Livre des Portes. T. IIII, ,,Memoires publies par les Membres de ITnstitut Francais d'Archeologie Orientale du Caire", 74, 75, 90. Le Caire 1939 1962. Plutarch De Iside et Osiride. Translation and commentary by J.G. Griffith. Univ. ofWales Press 1970. I. Pomorska Legenda o zniszczeniu ludzkoci. Przegld Orientali-styczny", 1960 nr 4. I. Pomorska Izyda i siedem skorpionw. Przegld Orientalistyczny", 1962 nr l. I. Pomorska Kosmogonia egipska. Euhemer Przegld Religioznawczy", 1974, nr 3.

181

C.E. Sander-Hansen Die Texte der Metternichstele. ,,Analecta Orientalia", 7. Roma 1956. S. Schott Urkunden mythologischen Inhalts. ,,Urkunden des agyp-tischen Altertums" VI, 12. Leipzig 19291939. Tene Mythe und Mythenhilduns im alten Agypten. Untersuchun-gen ur Geschichte und Altertumskunde Agyptens", 15. Hildesheim 1964. K. Sethe Die uitdgyptischen Pyramidentexte. T. IIV. Leipzig 19081922. Tene Ubersetzung und Kommentar zu den altagyptischen Pyrami dentexten. T. IIV. Gluckstadt 1935-1939 J. Vandier Le Papyrus Jumilhac. Paris 1961

182

spis ilustracji

Ilustracje barwne
I. Chepri. Malowido na sarkofagu antropoidalnym z Deir el-Medina, XXI dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. Z. Kapucik. II. Pawian. Malowido na Papirusie mitologicznym piewaczki bo^u Amonu imieniem Ta-hem-en-Mut. XXI dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. Z. Kapucik. III. Bstwa Krainy Zachodu. Malowido na Papirusie mitologicznym piewaczki bo^a Amonu imieniem Ta-hem-en-Mut. XXI dynastia. Warszawa. Muzeum Narodowe. Fot. Z. Kapucik. IV. Figurki uszebti. Nowe Pastwo. Warszawa, Muzeum Narodowe (depozyt Luwru). Fot. Z. Kapucik. V. Trzy demony wiata Podziemnego. Malowido na sarkofagu antropoidalnym z Deir elMedina, XXI dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. Z. Kapucik. VI. Ozyrys Pa Piknego Zachodu. Malowido na sarkofagu antropoidalnym z Deir el-Medina, XXI dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. Z. Kapucik. VII. Scena mitologiczna. Malowido na pokrywie sarkofagu antro-poidalnego, XXI dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. Z. Kapucik. VIII. Zmara w postaci mumii przed Krow Niebiask. Malowido na sarkofagu antropoidalnym z Deir el-Medina, XXI dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. Z. Kapucik. Ilustracje czarno-biae 1. Piramida Wenisa od strony wejcia, VI dynastia. Sakkara.

183

2. Teksty Piramid we wntrzu piramidy Wenisa. Fot. A. Dziewa-nowski. 3. Fragment Tekstw Sarkofagw. Napis na wewntrznej ciance 224 sarkofagu skrzynkowego, XII dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 4. Obelisk Sesostrisa I w Heliopolis, XII dynastia. Fot. J. Lipiska. 5. Unikalne wyobraenie supa Junu. Przerys reliefu ciennego z Festiwalowej Sali Osorkona II w Bubastis, XXII dynastia. 6. Re-Atum-Chepri. Przerys reliefu ze ciany grobu skalnego dostojnika imieniem Pen-nut w Aniba^ XX dynastia. 7. Thot, Seszat, Atum, krl i wita Sykomora. Przerys reliefu ze ciany sali hypostylowej Ramesseum, XIX dynastia. 8. Ptak Benu. Przerys malowida z grobowca Inherkau w Deir el-Medina, XIX dynastia. 9. Dysk soneczny z wizerunkiem skarabeusza Chepri. Przerys z malowida na sarkofagu, XXI dynastia. Kair. Muzeum Egipskie. 10. Nut. Przerys reliefu z kaplicy puryfikacyjnej, zwanej wabit w Dendera, I w. p.n.e. 11. Chepri. Przerys reliefu z grobu nr 16 w Dolinie Krlw, nalecego do Ramzesa I, XIX dynastia. 12. Szu. Nut i Gb. Winieta z Papirusu Chonsu-Renep. XXI dynastia Kair, Muzeum Egipskie.
184

13. Para lww Szu i Tefnut. Malowido na sarkofagu Chonsu, XIX dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 14. Chnum. Przerys reliefu ze wityni w Luksorze, XVIII dynastia 15. Sfinks Totmesa III w Mit-Rahina na terenie Memfis, XVIII dynastia. 16. Triada memficka: Ptah i Sachmet przerys reliefu z kolumny w sali hypostylowej ze wityni Ptaha w Karnaku, XX dynastia. Nefertum przerys reliefu z grobowca Tauseret w Dolinie Krlw. 17. Sachmet z gow lwicy, XVIII dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe (depozyt Luwru). Fot. H. Romanowski. 18. Hek i Hauket, Amon i Amaunet. Przerys reliefu ze wityni na File, Okres Ptolemejski. 19. Popiersie Amona, XVIII dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe (depozyt Luwru). Fot. H. Romanowski. 20. Min. Przerys reliefu z drugiej sali wityni w Redesija. XIX dynastia. 21. Triada tebaska. Przerys reliefu z sali bocznej F z wielkiej wityni skalnej Ramzesa II w Abu Simbel, XIX dynastia. 22. Neftyda klczca na znaku zota. Malowido na sarkofagu, Nowe Pastwo. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 23. Hieroglif oznaczajcy Ozyrysa-Anedli. patrona IX nomu dolno185

egipskiego. 24. Mumia Ozyrysa, z ktrej kiekuj roliny. Przerys winiety z Papirusu Jumflhuc, koniec I w. p.n.e. Pary, Luwr. 25. Ozyrys na wzgrzu Chepri. Winieta z Papirusu mitologicznego Hor-Uhen B, XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 26. Izyda karmica maego Horusa, Okres Pny. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 27. Anubis zajmujcy si mumi Ozyrysa w Zamku Zota". Przerys winiety z Papirusu Jumilfw, koniec l w. p.n.e. Pary, Luwr. 28. Sup Ded zwieczony koron Atef symbol Ozyrysa. Malowido ze skrzynki na urn kanopsk, XXI-XXVI dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 29. Narodziny Horusa z ciaa Ozyrysa. Przerys reliefu z sali sarkofagowej grobowca Ramzesa VI w Dolinie Krlw, XX dynastia. 30. Sarkofag skrzynkowy, XII dynastia. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 31. Dre\fciany sarkofag antropoidalny. Nowe Pastwo. Warszawa. Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 32. Polichromowany kartona mumii. Nowe Pastwo. Warszawa,
186

Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 33. Wntrze grobowca Ramzesa VI w Dolinie Krlw w Tebach, XX dynastia.

34. Personifikacja Nun. Przerys z Papirusu mitologicznego Chonsu--Mes, XXI dynastia. Pary, Bibliotheque Nationale. 35. Przerys winiety z Ksigi Dwch Drg z sarkofagu. Kair, Muzeum Egipskie. 36. Oywienie Ozyrysa. Winieta z Papirusu mitologicznego Pa-di--Amona. XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 37. Re-Ozyrys w postaci mumii z gow barana. Przerys reliefu z grobowca krlowej Nefertari w Dolinie Krlowych w Tebach, XIX dynastia. 38. Re w barce sonecznej. Malowido na kartonau^ mumii, I w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 39. Mieszkacy Zawiatw. Winieta z Papirusu mitologicznego Ded-Chonsujuf-anch. XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 40. Mieszkacy Zawiatw. Winieta z Papirusu mitologicznego Dzed-Chonsujuf-anch. XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 41. Mieszkacy Zawiatw. Winieta z Papirusu mitologicznego Dzed-Chonsujuf-anch. XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie.

187

42. Mieszkacy Zawiatw. Winieta z Papirusu mitologicznego Died-Chonsujuf-anch, XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 43. Mieszkacy Zawiatw. Winieta z Papirusu mitologicznego Dzed-Chonsujuf-ancb, XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 44. Sd Ozyrysa. Papirus Bytomski. I w. p.n.e. I w. n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 45. Bogini Prawdy Maat i Izyda prowadz zmar na Sd Ozyrysa. Papirus Bytomski, \ w. p.n.e. I w. n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 46. Druga brama Pastwa Ozyrysa i jej stranicy. Przerys malowida z grobowca krlowej Nefertari w Dolinie Krlowych w Tebach XIX dynastia. 47. Podr pozagrobowa. Papirus Bytomski, I w. p.n.e. I w. n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 48. Jezioro Pomieni. Winieta 126 rozdziau Ksigi Umarych. Papirus TaUda-Re, XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 49. Praca na polach Jaru. Malowido w grobowcu Sen-nedema w Deir elMedina. XIX dynastia. 50. Adoracja Chepri. Re. Atuma. Ozyrysa. Izydy i Neftydy. Stela Nes-Mina. Okres Ptolemejsko-Rzymski. Kair, Muzeum Egipskie. 51. Pi wciele Horusa. Przerys reliefu z sali potudniowo-zachodniej ze wityni w Dendera. I w. p.n.e. 52. Horus z Edfu. Relief z wewntrznej strony ciany zachodniej muru okalajcego wityni Horusa w Edfu, I w. p.n.e.

188

53. Wadca zabijajcy krokodyla. Przerys reliefu ze ciany poudniowej w sali poudniowo-zachodniej wityni Hathor w Dendera, I w. p.n.e. 54. Hathor. Przerys reliefu ze skalnej wityni w El Kab. 55. Re-Hor-Achte i Hathor. Przerys reliefu z podwrca wityni w Wadi esSebua, XIX dynastia. 56. Tefnut. Przerys reliefu z sali D wityni w Wadi es-Sebua, XIX dynastia. 57. Ptah na tronie, Okres Ptoiemejski. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 58. wity Kozio Ba-neb-Ded z. Mendes. Przerys z Papirusu mitologicznego Her-Uben B, XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 59. Barka soneczna Re. Przerys reliefu ze ciany tylnej wityni w Wadi esSebua, XIX dynastia. 60. Horus przebijajcy harpunem Seta. Przerys winiety z Papirusu Jumilhac, koniec l w. p.n.e. Pary, Luwr. 61. Izyda z Horusem. Przerys winiety z Papirusu Jumilhac. koniec l w. p.n.e. Pary, Luwr. 62. Sobek. Przerys reliefu z kolumny z wielkiej sali hypostylowej w wityni Amona w Karnaku, XIX dynastia. 63. Gowa Anubisa stranika zmarych. Malowido z grobu nr l w Deir elMedina, nalecego do Sen-nedema, XIX dynastia Fot. A. Bodytko. 64. Byk Bata. Przerys winiety z Papirusu Jumilhac. koniec I w. p.n.e. Pary, Luwr.

189

65. Anubis z mumi i paczki. Przerys reliefu ze ciany zachodniej skalnego grobu dostojnika imieniem Pen-nut w Aniba. 66. Ozyrys siedzcy na tronie ustawionym na zwizanym Secie. Przerys winiety z Papirusu Jumilhac, koniec I w. p.n.e. Pary, Luwr. 67. Izyda i Neftyda pozdrawiaj byka Apisa. Przerys winiety z Papirusu Jumilhac, koniec I w. p.n.e. Pary, Luwr. 68. Ozyrys na tronie. Winieta z Papirusu mitologicznego Chonsu--renep, XXI dynastia. Kair, Muzeum Egipskie. 69. Izyda. Malowido na sarkofagu, Nowe Pastwo. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. 70. Izyda matka Horusa i maonka Ozyrysa, Wielka Pani Niebios. Przerys reliefu ze wityni skalnej z Bet el-Wali (obecnie koo Wielkiej Tamy Asuaskiej), XIX dynastia. 71. Selkit, Okres Pny. Warszawa, Muzeum Narodowe (depozyt Luwru). Fot. H. Romanowski. 72. Stela Metternicha, ok. 250 r. n.e. Nowy Jork, Metropolitan Museum. 73. Zespl amuletw. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski 74. wita Kotka (?) z Heliopolis zabija wa Apopa. Malowido ^w grobowcu Inherka w Deir el-Medina, XIX dynastia. Fot. T. Biniewski. 75. Set walczcy z wem Apopem. Winieta z Papirusu mitologicznego HerUben B, XIX dynastia. Kair, Muzeum Egipskie.

190

76. Napis hieratyczny ze wityni grobowej Totmesa III w Deir el-Bahari, XIX XX dynastia. Fot. T. Biniewski. 77. Meretseger. Przerys reliefu z grobowca nr 19 w Dolinie Krlw w Tebach, nalecego do Ramzesa Montuherhopszef, syna Ramzesa IX, XX dynastia

191

spis rozdziaw wprowadzenie 5 stworzenie wiata i ludzi 9 Heliopolis 16 Memfis 26 Hermopolis 36 misterium Ozyrysa 51 panowanie nad wiatem 104 mity i czary 168 waniejsze bstwa i demony 195 tablica chronologiczna 218 przypisy 220 wybrana bibliografia 222 spis ilustracji 224

192

Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Warszawa 1980 Wydanie 11. Nakad 50000+300 egz. Ark. wyd. 11,4. Ark. druk. 7,25 Papier offset, kl. III, 70x100, 80 g Cena z 40. Skad: Poznaskie Zakady Graficzne im. M. Kasprzaka Druk: dzkie Zakady Graficzne Zakad nr 2 arn. nr 2545/11/79/2

***** skanowanie: legaba t i inne ksiki znajdziesz na stronie: www.legaba.prv.pl

193