Nusayriler ve Nusayrilik hakknda

Y a za n :
Haan R e it Tank'ui
Trkoloji
P ro fe s r

Ankara. Tarih. Cfl, C orafya F ak ltesi

1938
ANKARA U lu s B aB im evl

iindekiler
1 nsz

Antropolojik bakmdan Nusayri ( S. 10 ).

a b c d e ) ) ) ) ) Profesr Afetin endis tabloeu. Hatay Nusayrileri A lpindir. Homo Tauricus, H om o Dinaricus, Sam rkn antropolojisi, pseude-Arap'lar. Alpin hkim Fonem i.

3 Historik bakmdan Nusayri ( S. 16 ).

a b 0 d e f g h 1 j k ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) Neo Etiler, Gurguma. tik islm da Gurgum. Cercime. tslm la ilk anlama. tslm dan nce N nsayriler hangi dili konutu ? Suriyede Trklk ve Trk dili, Turiye ad. Hazura, Hazer Trkleri. Hala, Halat, Galat Trkleri. Yava Trkleri.

4 Etnografya ( S. 2 3).
a b c d e ) ) ) ) ) ) Nusayri ad nereden, n asl ve ne zaman (ikt. Muhammet bin Nusayr. H seyin ibn Hamdan el H asibi. Hamza bin Alinin beyannam esi, P linusun Nazarinileri. Nusayrilerin kadm usu, tem aililerin Kadmusu.

5 Nus ve Kadmus isimleri ( S. 27 ) .

a ) Orijin ve umJ. b ) H er yerde Nuea. c ) Arapada Kadmus.

6 Nu - Anu klt ( S. 30 )
a ) Nazora tarikat, gn ostislzm b ) tsan n vatan Kasra. felsefesi,

7 Nusayriler byklarinin Horasandan geldiini iddia ederler. ( S. 33 ) 8 Nusayriierin dininde eiti din esaslar ( S. 36 )

Gulat-ia ve Nusayrllik

( S. 38 )

a ) G ulat-ia'nn dini. b ) Nusayriler G ulat-iaya uydular m? c ) H am zann kitab, mum m eselesi ve din esaaJar.

10 Alpin dininin ana hatlar ( S. 43 )

a b c d ) ) ) ) fusayrilerde kadn kltr var m ? Gnege ibadet, T eslis. Mukaddes kelim " Kadn Tanrlar.

11 Nu*ayrilik, alevilik ve amanizm ( S, 48 )

a ) Cem yini ve Kadril, b ) Muin sndrm e ve ylba.

12 Nusayriierin bir ad da Alevidir ( S. 50 ) 13 Nusayri Alevilerde kitap ( S. 51 )

a ) airleri Trke yazard, b ) Afinin gizli kitab .

14 Nusayri Aievide Tanr mefhumu ( S. 53 )

a b c d e f g h ) nsan ve insan yzne tapmak, ) Sz, saz ve harf m ukaddestir, ) H om a T anrs ve i k is i. ) Allah aram zdadr ve tenash v a r d r . ) Bab ne demektir? ) Sumerlerde, E trsklerde b a b . ) Siteler m edeniyetinden sonra bab . ) K rgzlarda bab .

15 Fellh ad ve Ali nar yini ( S. 5 9 ) . 16 Alevi ad nereden ve ne suretle kt ( S . 61)

a ) Abdullah Bin Sebenin A lis i. b ) H erodotun Alla - taali .

17 Ali klt ile, Alev klt arasnda mnasebet (S . 63 ). 18 Netice ve bu gnk kutlu sz ( S . 6 4 ) .

n Sz
Byk sosyolojik camialarn iinde husus klt yaatan ufak grupmanlar, tederiberi ehemmiyetli tetkik mevzular olagelmilerdir. lim ler yaadklar devrin hazrlad lm imkn iinde ve kefedilmi mal zemeye yaslanarak bu kk grupmanlann etnik ve etnorafik hvi yetlerini izmee akrken iinde yaadklar siyas havann tesirinden kurtulabilseler ne kadar iyi olacak. Byk emekler ve kuts abmalar, ne yazk ki ekseriya b tesirden kurtulamyor. lerde her hangi bir ihtimal dnlerek o kk zm relerin byk siyas ilere hazrlanmas drt ba mamur bir sanat halini ald. Eti medeniyetinin ileri kltrn sakbyan tabakaya inildii sralar da eski Eti memleketinin bugnk halk arasmda i benlii atelendiril'ecek kk gruplar arand. Politikac limler derhal Hay ve Adiga adn alan Kafkasl kavimleri buldular .Bu iki ad H ati ve Hitit ile ilgili olabilir di. Bu Onomastik yaklatrma, istenilen tesiri yapmakta gecikmedi. Haylardan ve Adigalardan bu cazibeye kaplanlar Osmanl mparator luunun son senelerinde yeni heyecanlarm bariz bir gsteri ile yaa dlar. Halbuki bu onomastik daha geni olarak mtala edilince u mal mat elde ederiz: O rta Asyada Hitay ad altnda yaam byk ve ms takil bir Trk stoku vard ki on ikinci asrda paralanp muhtelif Trk etnik zmrelerinin iinde kaynatktan sonra da isimlerini kaybetmedi. imdi onlar Bakurtlar Katay, zbekler Hitay, Krgzlar Kitay eklin de adlandrrlar.

Bunlardan baka, Kazak Krgzlarda Kita, Bakurtlann Katay kabi lesi iinde Kiti kabileleri de var. Rus etnologu Aristof, Trk etnik zm relerinin teekkln tetkik ederken bu Kitaar kk Asyadaki Etilerle birletirir. Buna, T rk ve Moollarn Hay, Kay ve Kayi kabileleriyle Krgzlarn Edie ve Adige kabilelerini de ilve etmek elbette ki dikkati eker. Kabil ve doru iken meseleyi bu umumilik iinde tetkik edecek yerde, husus ve hassas gruplara malederek mtaa etmenin hedefini tahmin edebi liriz. Nusayriler iin de byle dndler. Onlarm metinlere gre eski ve yeni adlan Nazarini, Nosayri ve Ansaridir. Adlarmm analojizme yar dm bunlarm kk hristiyanlar iln edilmeleri iin kfi geldi. Zaten Nazoralarm klderindeki su hrmetine bakarak misyonerler kendilerini Yahya hristiyanlar adlandrmamlar m idi? Bu yazmda bu yaklatrmalarm ne kadar rk ve esassz olduunu gstermee aLtm. B tn antropologlar inandklar bir ana rka isi.Ti vermekle megul dr. Bu ana rkm nemli bir ad da Alpindir. Alpinler klasik yurtlarm braktktan sonra n Asyay ikinci ana yurt yaptlar. Asya ile Avrupanm birletii yerin jeolojik tabiat ve topografyas zaten buna zorluyordu. Alpinler n Asya'dan sonra Avrupaya getiler, Dinarik adam ile Homo - Tauricus Anadoluda tiplendi. Bu rk, balangtanberi ana vatandan gelen aknlarla beslenmek artiyle, eit eit siyas camialar kurdu. B tn bunlar Trk rkndand. Proto - Etilerdenberi devir devir tazelenen Eti aknlarmm, hatt Avrupadan gelenleri bile ayn etnik vasflan haiz bulunuyordu. Tetkikler gerek n, gerek son Etilerin ayn nrktan olduunu ispata doru m u vaffakiyetle ilerliyor. Etiler hangi dili konutular? Bunu zaman ispat edecektir. Fakat islm, cenup Etilerini T rk dilli bulmutu. Trk adm kabil olduu kadar dar bir sahada gzden geirmek meyli yalnz yabanclarm deildir. O meyli son Osmanl ricali de gsterdi. H att onlar yabanclardan daha zalim davrandklar iin, Trk ad ve dili gerekten daralp klyordu. Husus klt olan kk gruplar bu halden en ok mteessir olanlard. I^usayri .Alevler bunlann banda ge-

Jij- Yavuz Sultan Selimin eriatl onlar ana dillerini brakmaa ve bazr yerlerde ksmen unutmaa mecbur etti. n ce slm bir kaynama iinde Trkln kaynayp ekilmesi bir umde idi. ilme, manta ve tabiata aykr olan bu yapma tedbirler yeni Trk Cmhuriyeti ile silinip ortadan kalkm bulunuyor. Kemalist Trklk ilmen ispat ettii Trk Tarih ve T rk Dil tezleriy le, rk milleti, tima milleti ve siyas milleti hudutlandrm ve vasf landrm bulunuyor. Ve her trl kt mlhazalar ve karanlk dn celeri mazide ve uzakta brakm olan yeni Trk ilmi ise aratrmalarn da ve tetkiklerinde yalnz iki ejd esas tutuyor! Doruyu ve Aydn

Nsayriler ve Nusayrilik
Hatay halkmm bir ksmna Nusayri ad verilir. Bu Nusayriler dikkati eken husus etnorafyalariyle tedenberi czip bir tetkik mevzuu ola gelmilerdir. Mdekkikler, limler, seyyahlar Nusayrilerle fazla megul oldular. Fakat onlara ayrdklar bu dikkatin byk bir ksmm yaay larndaki hususiyetlerden ziyade, yaadklar memleketin ehemiyetine vermek doru olur. G nk: Gerekte Hatay, Torosun cenuba doru uzanm hkim bir istitalesi olaraik MezoF>otamyi ile denizi ve Suriye ile Anadoluyu birletiren bir kpr kymetini her zaman muhafaza etti. Eski zamanlarda iklimleri ve ktalar birbirine tayan byk ticaret yollarnn balcalar Oronte (si) vadisinde dmlenirdi. Habeten ve Yemenden geen kervan yolu ilte, Basra zerinden Mezopotamyay boylyaralc, gelen byk tica ret yolu ancak Beleni atktan sonra denize iner ve Toroslan trmanabi lirdi. ( I ) Anadoludan gelenler de ayn noktadan gemee mecburdu. Bu hususiyet H atay Da kmesinin cennet vadilerinde ticaret ve asker lik merkezi olduu kadar fikir ve felsefe zekleri de halketmigti. Siyas ihtiraslar m uvaffakiyetle arpabilmek iin din ve rk ihti lflar halkederler. Hatayda Nusayri denilen zmrenin heyecanma ve enerjisine - bu yolda ve bu maksatla - aykr istikamet vermek tedbiri hi bir zaman ihmal edilmedi. 1 Kimisi Nusayriler, Hahlarm orada kalm evlddr, dedi. 2 Kimisine gre onlar kk Hristiyanlar idi.
(1) H eyd. H u to lre du eonmero* dft Levont 8. 367

3 Bir ou Arap rkndan, mamiye frkasna mensup Alevler ol duunu iddia ettiter. 4 Ve haklarnda kt dnenler akla, hayale smyan iftiralar<ia bulundu. Ne maksatla sylenmi ve ileri srlm olursa olsun, btn bu iddialar, iftiralar, dedikodular hakikate asl temas etmemilerdir. Onlar jte rk, ne din, ne kltr bakmndan bizden baka insanlardr. Yurtlam m topografyas gibi rklarmn ve dinlerinin karakteristikleri de on larn Anadoluya bait olduunu gsterir.

imdi Nusayrien: 1 - Antropoloji, 2 Tarih, 3 Etnografya -4 Alevlik bakmlaj-ndan tetkik edelim;

Antropolojik bakmdan Nusayri

Beiz Nusayrilerin gvde yaplna, gz ve sa rengine balcarak onlan hi olmazsa hal ordusundaki Franklarn ocuklar saymak isteyen ler oldu, ind ve biraz da gareze dayanan bu iddiann sahipleri bu tahmi ni yalnz Hatay Alevleri (Nusayriler) iin yapmadlar. Ankara ile K tahya arasnda yayan Anadolu Alevileri iin de yl'e dndler. Leonhard ( I ) m u satrlar bu yolda yaplan tetkiklere ne dereceye kadar ehemmiyet vermek lzmgeldiini gsterir. Bu zat Paphlagonia adl kitabmda unlar yazmt: Anadolu sekenesinin ilk verdii intiba hepsi nin ayn daagay tadm gsterir. Fakat sapa vadilerde sekene bakalariyle az kanmtr. imal Galat (Ktahya ile Kzl^mak aras) da larnda etraftakilerden ayknlk gsteren ve Kzlba denilen sekene vardr. Galat havalisinin Kzlbalar cenub Almanya, bilhassa (R en) sekenesini andnr. Kumral salar yumuek, byklan dal gal olan ima l Fransa ve garb Almanya halkna benzerler. Bunlar Trklerden bil hassa canllk, neelilik, mstehzilikle, ayn zamanda kuvvetli benlikle ayrlk gsterirler. Trklerde maskeden ibaret olan vekar bu vasflann zdddr. Leonhardm bu satrlan 191 5 de yazdn sylersek onun Trk yur dunu hangi zihniyetin tesiri altnda dolam olduunu derhal anlarz- O tarihteki stanbullu Rum yurttalardan biri Leonhard'n tercmandr. Kardan gelen iki Kzlba gstererek bunlarm ikagolu Mister Harry ile Harrisona ne kadar benzediini syliyor. Yine evvelce Ankaral bir tccar iken, o tarihte kendisine hizmetkr(1) Leodhard Paphlagonia s. 359

10

h k v e r a v i l i k eden Karabet de Kzlbalann snnet olmakJa beraber det bakmndan Hristiyan olduklarn ve peygamber olarak yalnz saya inandklarn syliyor. Grlyor ki cidd saylan eserlerin bazlar, belki bir oklan terc mann, hizmetkrm nakil ve hikyelerine dayanyor. Hatay, Nusayrilerinin (1) iinde de btn Anadoluda ve Kmelin de olduu gibi san sal, mavi ve akr gzl insanlar vardr. Baz yerler de bunlar yzde yirmi be nispetini de bulurlar. Fakat bu hal onlann Trk olmadn gstermez. nki byk Trk rkmm soylar ve boy lan iinde ak renk, koyu renkten az deildir. Nusayrileri tarafsz ve ilim gz ile tetkik etmi olan antropolog Felix Von Luschan, Nusayrileri Anadolu Alevleri ile birlikte tetkik ederEtnorafik birlikleri sayp bellittikten sonra der k i:

... onlarn (Nusayrileri kasdediyor) cidd ve sakin tavrlar, somatolojik vasflar batanbaa ve tamamen Lycia (Likya. Antalya ve Hin terland) Tahtaclarn andrr. Her iki taraf iin Snniler, Alev adn verirler. Ben bunlarn kafa endisini aldm vasatileri 85 dir (2) ,, Bu zat. Tahtaclarda (Antalya taraflarnda da halk) kafa endisini vasat 86 bulmu ve genlerin ak renkli olduunu grmtr. Bu en dis ve mahede Nusayrilerin Anadolu halkndan ve bjik Trk rk nm gzide bir ubesi olduunu ispat iin kfi olmakla beraber, mddeilerin ne kadar kt duygularla hareket ettiklerini ve ilmi, politikaya veya gareze alet etm ek iin hakikatten ne kadar uzaklatklarm tavzihe mec buruz. Trk Tarih Kurumu Asbakan Profesr Bayan A fetin Bkrete 1 Eyll 1937 de 17 inci topantsra yapan Congres International dAnthropologie et dArcheologie prehistorique" de yapt (U ne etde Anthropometrique sur 200 femmes Turques. "en Turquie" ) adl komnikasyonundan aldm u endisler Anadolu ve Suriyedeki Snn ve Alev btn Trklerin bugnk ve mazideki rklarm sarahat ve katiyetle ifadeye kfidir.
(1) Btn antropololar Alev, Nusayri, K zlba va hatt tarlar ve terimleri rasgele kullanrlar. (2) F elix von Luschan. Vlker, Rassen, antropoloji P rofesr idi 924 de ld. Bektaiyi bir tu

Sprachen. s. 204. Bu zat B erlinde

11

Elisef Von Luschan ,,

Chantre ,, Hauschild ve Wagenseil Anadolu Trk Pittard evket Aziz Kansu ,,

Umumiyetle Trk Bat Trk Tahtac Alev Nusayri Anadollu Kzlba Kabadokya Trk

84.4tt 81 86 86 86.1 V 84.5384.19 84.78 85.01 84.19

Profesr Bayan fetin 200 Trk kadn zerinde yapt tetkik 85.06 vasatisini vermitir. Bundan karacamz netice; Anadoluda ve Halaydaki Snnilerin 81 -85 ve Alevlerin 85 vasat verdikleridir. Brakisefal olmjyan bir camiada bu endisleri bulmak imkn dndadn Gerek Anadoluda, gerek Hatayda Alevler baskalariyle evlenmedikle ri iin onlarm kafa vasatileri 65 den agar dmemi ve kendileri de tamamen fort brakisefal kalm grnyor. Bugnk endis byledir. Bu developmanm substratum unu (1 y gsteren endis kranien (iskeletten alnan, endis) tablosunu da yine Saym Profesr fein brornden alarak aa naklediyoruz; . Neolitikde Anadolu (Kumtepe) Proto - Eti (Alacahyk) Eti Seluk Osmanl 82.68 82.77 Dr, evket Aziz Kansu 81.32 86.51 84.07 Seluk en-

Bundan da gerek Anadolu, gerek Hatay Alevilerinin disini muhafaza ettikleri anlatlyor. H atay Nusayrileri de Alpndir

Dnya etnologlar, inandklar bir (ana rk) adlandnmakla meg(1) Malmun aUndaM tabaka.

12

juldr. Bu ana rka imdiye kadar eit eit ad verdiler. Celtique, Brachycephale, Homo - Tauricus, Vorderasiatisch, Proto - Mangoloide, D i n a r i s c h , Eurasiatique, Homo - Alpinus, Palae - Alpine onlardandr. Bunlarn hepsi Brachycephal'ler iirv sylenmi isimlerdir. Brakisefallerin Alpinleri (da halk) ile Dinarik (uzun boylu) r ]eri bilhassa dikkati eker. Evvelce Avrupa Aipinleri ile, Asya Alpinr lerini ayr ayr mtala etmek hevesi vard. Dudley Buxton (O rta As ya Mtehasss) Trk Alpinleri ile, Avrupa Alpinleri arasmda esasl i>ir fark olmadn syledii gibi, Haddon Avrupann dalgal sal (Cymotric) rk ile, Asyanm dz sal (Leiotric) rknn bir ana kke -vardn retti. Bu limin rk tasnifinde son sz udur; Bana ka lrsa, hususilememi, ayrl'mam mterek ana rrk pek eski zamanlarda Bat Asyasmda teekkl etmitir,, yine bu lim Alp rkmn g merkezini orta Asyadaki Trk yurdunda gsterir. (1 ). Grlyor ki hususiylememi, hususi tip almam mterek ana rkn ikinci eski vatan Anadpludur. Dz veya dalgal salar tayan yu-varlak balar ilk menelerini oradan alm bulunuyorlar. u halde m u ahhar ve daha yepyeni somatolojik vasflara bakarak hkm verme nin ilme ve hakikate uyarlkla bir alkas olmad meydana km oluyor. Sa ve gz renginde byle olduu gibi, vcut yapsnda ve umu m antropolojide hal aynen byledir. nk uzun boylu Homo - Dinaricus (Dinarik ve Adriyatik denilen rk) lann vatan kk Asyadr. bunlar; .... insanlarm en irilerindendir. Vcut uzun ince yapl, fakat kuv-vetlidir. Vcudun tenasb imal Avrupa rkm (Homos Europaeus) hatrlatr. Sa anlalan aslnda kara olup ekli dz veya llelidir. Sakal ve byrk ekseriya gr olduu gibi, vcut da klldr. Bu rkta ruh vasflar unlardr; Kendine bel balanr, cesur onur lu, erefsever, yurd ve vatana sadk, tam manasiyle muharip, mizah , neeli, ltifeci, heyecanl, musikiye husus kabiliyeti vardr. Bu rkn, Avrupadaki yaykna sahalar Balkan yarmadasnn da<1) (Haddon, The wandering3Qf Peoples H arita
b.

tl5 ).

13

lk havalisidir. Daha neolitik devirde mnferit veya kesif bir surette cenub, merkez ve ark Almanyaya amil olmak zere geni saha larda yayldlar. Hatt imale doru dalgalar da gndermi gibi gr lyor. Bugn bilhassa ark Alp silsilesi ile cenub ve dou cenub Alnanyasnda, Avusturyada ve Balkanlarda kuvvetli istoklar var dr.., ( I ) . Nusayrilerin iinde san sal, dalgal bykl, mavi gzl, uzun boy lu insan grr grmez bunlar derhal Avrupal yapmak veya hi ol mazsa Hah ordularmdan o taraflarda bir mddet yerleip kalm olan Franklara mal etmek elbette ki hakikatten ve ilimden uzak husus ve politikaya varr bir maksadn gayreti ve emei olur. Sam rkn A ntropolojisi Burada birka kelime ile Samilerin antropolojik vasfndan da bahsetmeliyim.. Anadoluda ve Hatayda endis sefalik 85 etrafnda ol duu halde Araplann um um endis sefalii 72 - 75 arasndadr. Pro fesr Pittard, von Luschana atfen bu rakamn imale doru ktka ykseferek 89 a kadar vardm syler (2 ). Bu yksek endis antropo loglarn Pseudo - Arabe dedikleri Araplam Alpinlere, yani Arap adn yanl olarak tayanlara mahsustur. Ve 85 - 86 endisli Nusayriler b Pseudo - Arabelardandr. Binaenaleyh H atay Nusayrilerini antro poloji bakmndan Arap saymak kabil olmaz. H kim fonem B unun en kuvvetli delili Hatay Aevilerinin konumasmda hkim fonemin Alpin bir fonasyona tbi olmasdr. Kadn, erkei, oluu ocuu sade Arapa konuan bir Alev kynde bile Arapa konuu lurken dikkat edilirse konumann umum heyetinde Alpinlere mah sus fonemin hkim olduu grlr. Bunun sebebi; tekellm ile rkn zlmez balarla bah olmasndadr. Fonemler rklarm
(1) ( Eberts Real lasikon der vorgeschichte. A ntropolog Reoha ). (2) Pittard. Les Races et lH istoire s. 4*7.

14

anatomi ve biyolojisine (somatoloji) ye gre karakterlenirler. Her rkn kendine mahsus hkim fonem tipi ve katagorisi v a r dr ki dili sosyolojik tesir ne ekle sokarsa soksun, o fonem tipi dai ma kendini belli eder. Bu hakikati Felemenkli Van Ginneken La Base Bioogique de TArticulation adl eserinde tavzih etmitir. Bu itibarla da Hatay Alevilerini her hangi bir Avrupal aile veya Sam rka mal etmek kabil' olmad anlalm oluyor. Hatayl Alev yuvarlak kafas, gvdesinin dahlara mahsus yap s, konumasmda ve ruhiyatmda rkmm halkettii hususiyetiyle tam bir Anadollu, Anadolu Alpini olduu gibi rkan bir Anadollu kadar Trktr.

Historik bakmnda Nusayri

Bu bahsin prehistorik ksm bundan evvelki bahiste bir dereceye kadar izah edilmi oldu. Gerek Dinarik, gerek Homo - Tauricus olsun.btn Brakisefaller da sekenesi ve Alpindir, Bunlar merkez Asyadan sonra n Asyay ve betahsis Anadoluyu ikinci bir yurt ittihaz et tiler. Tarih devirden balyarak Anadolunun ve Hataym bu A lpin halkm Eti genel ad ile tanyoruz. Etileri, devirlere gre Proto - Et ( n Eti), Eti ve Neo - Eti (yeni ve son Eti) ksmlanna ayrrlar. N usayriler bu Etilerden midir? Ve hangilerindendir? Anadolunun Eti tarihini takip edelim: Milddan nce yedinci asrn sonlarna doru; Boaz-ky Eti m paratorluunun dalmas zerine Eti camiasmn siyas skfet merkezi; cenuba gmt. Asur kitabeleri bunlar Hatti ve Hattin isimleri altmda anar. kinci Assurnasirpal (884 - 860) de Eti federasyonuna giret Milidin (M alatya) cizyesini istedii zaman, ileride Commagene adn alacak olan Kummuha (Elbistan) y da itaat altma ald. Sonra 877 de. Karkemishi ahnca Hattinu kralm vurdu. Hattinunun merkezi Oronte vadisine ( si), Lbnan dalarna ve denize kar mhim bir ti caret etab olan Hunulua idi (1). Bu H unulua o tarihte Eti cinsinden, idi. Eti cinsinden olan bu devletlerin vakit vakit yapt birlik Hattusasdaki gibi kuvvetli olmyordu. A sur kitabelerinde okuduumuz;
(1) Contenau. La Civi)isation des H ittites et des Mitamees s. 227.

16

seri seri kralhklann ou kasabalklardan baka bir ey deildi. le rinde vakit vakit sam imparatorluuna (Asur) ka durmak ve bir Eti varl diriltmek isteyenler Karkemi, Gurgum ve Hama oluyor du. Bunlar ima Eti imparatorluu zamanmda Msra kar nasri birleiyorlarsa imdi de .A,sur imparatorluuna kar birlemee alyor lard. Bunlar Alpin rkm Anadoluya mahsus T rk evld idi. Byle olmaKla beraber bu Alpin ve Trk soylu meden insanferm imal Suriyede siteler kurup hkm srd sralarda bir Sami dalga lden yukar tap geliyordu. Bunlar antropolojik bahiste adlan geen samilemi Arami'lerdi. Bunlar yerleebilmesi iin pek ok zaman gee Bedevilerdi. Felix Von Luschanm u kayd ise daha nemlidir; Zincirlide bu lunan Aram yazl kitabelerdeki baz kelimelerden o havali (imal Suriye) halkmm Muskap ve Barir diye ikiye aynidm ve bu adlar yardm ile birincilerin yerli ve ifti ve Barirlerin kltrsz, iptida kabileler olduu istihra edilebiliyor,, ( l ) . Von Luschanm bu mi sali imal Suriyenin nasl Samiletiini gstermek iin getirdii mi sallerdendir. Contenau bunlara Hurileri de kattktan sonra der ki; Adlar ne olursa olsun btn bu insanlar Etiden fazla Eti idiler,,. Bu Etilerin islma kadar kalm olanlar Gurgum lardr. Merkez leri Mara idi. Adad - Nirani III (810-782) zamannda Van gl civarmda kurulan Urarto devletinin, cenup Etilerini A sur aleyhine ayak landrmas Teglathphlasar III harekete getirdi. Teglathphlasar bir oklariyle Gurgum Eti kral h n da mahvetti. Bunlarm son kral Tarhulara idi. Admdan da Trk olduu anlalan bu hkmdartn perian lebeas cenup kardelerinin yanma, yni Oronte vadisinin dalarna ekildiler. Bugnk Nusayriler iinde bunlardan da kahnt vardr. tik islmda G urgum lar stat H. Fehmi Turgal, kymetli bir tetkikinde der ki: Gerek ben sraile ait tarihlerde resmolunan haritalar<fe, gerek Maspero'nun tarihi
(I) Von L uschan : F lk er, R a sse n S praelen f 246

17

gibi eski milletleri gsteren tarihlerdeki haritalarda ( I ) Suriyenin i malinde Lukman ismini alan Lbnan da zerinde Gurguma adl bir ehir gze arpar. te bu ehir Arap ve slm hareketleri sralarmda ayn isimde yayordu. Araplar lisanlanrun icab olarak Sangar keli meini Sentar ekline koyduklar gibi Gurgumayi da Curcuma haline sokmular ve halkma Cercime demilerdir. Demek oluyor ki Islm geldii zaman tarihin Biladi Hati dedii Hatay'da Etiler yaryordu. Bu Eti kavmi hakknda slm kaynaklan olduka mhim m almat ver mektedir.,, Tarihi Kmilde bnilesir on beinci hicret yrh vak'alar: arasmda yle syler; Lukam danda Curcuma denilen bir ehir vard. Ahali sine Ceracime denirdi. Habib bin Mesleme Antakyadan oraya giderek mslmanlara yardm etmek artiyle orasn barla ald,,. Yine ayn kitapta (Hicretin altm dokuzuncu ylmda) Ceracimenin isyan ve halife Abdulmelikin bunlara haftada bin altm cizye verdii yazldr. Gurgumlular eski vatanlar olan Mara ve Zeytin dalarmda yksek bir kltr yaratmlard. Orada Berit dalarnm demir madenini ileti yorlard. Yukar Lbnanlarda da ayn medeniyeti kurdular. Yakuti Hamevi, Mucemlbuldanmda onlardan yle bahseder. Bu siteye Cur cuma ve halkma Ceracime derler. Lukam damda za madeninin yanmda, Payas ile Buka arasmda ve Antakya yakmndadjr. Bu kavim islmn iptidasmda varlklian iin kaygu duyarak mslmanlara yadlk gstermediler. Eba Ubeydenin Antakya valisi Habib bin Mesleme, Ceracime ile bir uzlam andlamas yapt. zerinde anlatklan art u idi; Ceracime; dalan zerinden slmn lehine ve Bizans aleyhine kef ve setir vazifesi grecekler. Buna kar da muharebede ellerine geecek ganimet kamilen kendilerinin olacak idi. Eb Hanrinin Berutta basiTn (Terih el ebsar fi ma yahtevi al Libnan min al asar) adl kitabmda slm kaj-naklarmm en eskilerin den olan Bilazarinin Futuh al bldanmdan Ceracime bahsini aldktan sonra u enteresan cmleleri kaydeder. *Tarihin anlattma gre Milddan evvel dokuzuncu asrda Suriyenin bat imalinde Curcuma denilen bir hkmet vard. Merkezi M a
il) Maaparo tarihi cilt 2, g. 599.

18

idi. Bunlar iin en stn hkm udur: Bu hkm et mnkariz Hititler devletinin, kalntsndan olmaldr, yine onlarm hkim bulun duklar paralardan biri zerinde kurulmutur. Ne zaman baladm kestirmek gtr. Yine biliriz ki bu kavim Arami deildir. nk Arajnilerin nufuzu bunlann bulunduu sahaya kadar erimemitir. Lukam denilen da Elma da, Gurgum yeri ise, Payas ile Karasu arasn dadr.,, Eb Hanri gibi eski Arap corafyaclarmm da tarif ettii eski Gur gum bugnk Mara, Zeytin (Sle 3Tnanl) ve Albistan'dr. Orada Komanlar ve Kumuklar yayordu; bu iki kavmin (hangi devirde ve nerede olursa olsun) Trk olduunu kimse inkr edemez. Bunlar Trk olunca Gurgum'lar ve Arap lehesiyle Curcumlar da Trk ol mak tabidir.
r a

Islmdan nce Nusayriier hangi dili konuurdu. Islmdan nce H atay dediimiz mntakada, hatt daha aalannda kimse Arapa konumazd. Bu lisan llerde ve adr altnda yayanlarn dili idi. Von Luschan'n Barir ve Araplann Behra dedii Sami kavim ok aa ve ilkel bir seviyede idi. Bunlar belki hizmetkr ola rak almyor ve dillerinden ancak hizmete mahsus be on kelime bili niyordu. Sayn H. Fehmi Turgal bize Yusuf bin Serkisin bni ahnanm H a lep tarihine haiye olarak yazd (Berut basmas 1919) kitabmdan u satrlan naklediyor. Msr Hkmdar ikinci Ramsesin Karnak ma bedi duvarlarma hakkettirdii malmata gre Halep eski zamanlarda Hititlere tbi kk bir kasaba idi. Hititlerin merkezi; Hum us ile smrda olan Kade ehri idi. O zamanlar deil, hatt Silifkoslar ve hatt Rum Kayserleri zamanlarmda oralarda Arap dilinin eseri bile yoktu. u halde politikaclarn Hatay Nusayrilerini Ben Kahtandan ve Yemenli Behra kabilesinden gstermeleri kadar gln bir iddia olamaz.
* *

19

Suriye adnn orijini H atay halknn tedenber Trke konutuunu ispat edecek len gistik vesikalar sayszsa da bu brore onlar da sdrmak yerinde olmyacaktr. Ancak Suriyede, Mezopotamyada, hatt Anadoiuda Trke yenidir diyen bilgisizleri aydnlatmak iin bir ka satr ilvesi ni faydal ve gerekli buldum. brahim yalva kars Sara ld zaman onu ancak kendi cinsin den olan H atlarzn mezarlna gmd. (Tevrat tekvin 23) ve kendisi matemini bitirdikten sonra Trk padiahnm kz Kan-tura ile evlen di (1 ). Hacerden doan smail iddiaya gre Araplam Araplarn ba bas oldu. Bu smailin olu Batur idi. B tn Suriye bu Baturun ad ile adland. Mucemlbldan (cilt 3, s. 565) der ki: "Btn am lkesine Suri ye deil Turye denirdi ve bu Tur ismi smailin olu Batur'un isminden ahnmtr. Telffuzu kaba olduundan ba sr derek Turye denmitir.,. Yine Yakut bize Harann yakmmda T uran admda bir kasaba tantr, slmdan sonra da bir mddet ad duyuldu. Afzii Harrani bu Turan kasabasndand- raktaki Hazu ehrinin eski ad Baytura idi. Kan ' Tura ile Batur adlann tetkik edersek birinin Han, dierinin Bay ile balyan birer tur olduunu derhal ahlarz. Tur; kudret, kuv vet, temkin, cesaret ve azim ifade eden mbarek Trk adnm tamam lanmam bir eklidir. Trkn bu evsafmdan bazlarna malik olduu iin hususiye ti haiz da sivrilerine mecaz olarak Araplar tur, Trkler toruk ve do ruk demilerdir. Mucemlbldan bu kelime ile yaplm u isimleri ve rir; T ur Abdin, T ur Sina, Tur Harun, T ur Musa. Bugn Arapa konu an Sryanilerin bazlan da kendilerine Toran derler. Halaydaki Nu sayri'lerden bazlarm krk dkk bir Arapa konutuklar iin Trk lk sahasmdan karmak istiyen politikaclar, ikinci cedleri smail zamanmdanberi btn Suriyenin Trk ve Turan oiduunu nedense renmek istemiyorlar. leride din bahsinde Nusayrilerin Hitit olduunu aka renece iz. Byle olmakla beraber urasn bilmek lzmdr ki slmn Suura
(1) Giioyyup E bu el F erec. M u h tasan d d iv el s. 23, 23.

20

(ln imal serhadlerine Araplarn verdii isimdir ve Trke snr dan bozmadr) Trmand sralarda mcahitler Medayinde bir takm Trk adrlar bulmulard. (Tecarublmem. Kadsiye bahsi.) Haa Trkleri Mesud, Muruc el Zehebinde bize u malmat veriyor: Halalar Trk kavimltei-inden bir kavimdir. Urus illerinde ve Nu seybinde ve Sicistann Bst ksmmda ve Krmanda otururlar. Me sudnin Urus dedii yer imdiki Mardin vilyetimizin Gurus blges olmak gerektir. Ben gerek Gursta gerek Nuseybinde tetkikler yap tjm. Oradaki insanlarm dini ve dili ne olursa olsun Somatolojik vasf lan tamamiyle Torosta yayanlann ayndr. Araplarn Halat biimin de kaydettii Ahlat yerlilerinde de ayn hususiyetferi buldum. u hal de Divan Lgat - it - Trkte efsaneleri geen ve Ouz boylarmdan olduu sylenen Kalalarla bunlarm bir olduunda phe etmemeli dir. Hatt Leon Hardn Cermanik farzettii Galatlar dahi bunlardan olmak tabidir. Hazar Trkleri Husnul ekrada bitiik olan bugnk Hazura nahiyesi bir ksm H a zar Trklerinin yurdu idi. Mesudnin Muruc el Zehebinde bunlar hak knda u malumat vardr: Beni Hazura, iddet ve kudret sahibi bir millettir. Yreyerin nemli bir blgesiide hkm kurmulard. Bu kavim Asur hkmdarlarmdan Buhtanasar tarafndan inkiraza uratld" kinci Halife mer zamaTvmda Derbende gelen slm odularmn Hazar'larla arpt malm dur. Bu suretle de slmdan nce ve slm ftuhat srasnda Arap ya rm adasnda, Suriye ve Mezopotamyada denizden denize kadar Trk ve Trke konuurlar bulunduunu renmi oluyoruz. Yava Trkleri slmdan sonra da Suriyeye mtemadiyen Trk muhacirler geli 21

yordu. Bunlar sistematik bir usulle ve yksek maksatlara hizmet iin celbedilirlerdi. H. Fehmi Turgal der ki; bu isknlardaki byk gayeyi slm tarihileri lyikiye tebarz ettirmilerdir. Suriyenin bugnk slm simasnm bekas bu glerin eseridir. Onlar Suriyenin Hallara kar en byk mdafii olan Aksungur olu Atabek Zengnin Araplann Elyevaye dedikleri Yuva adl Ouz boyunu am smrlarma na sil ve ne maksatla koyduunu yle izah ederler: (Ikdultum an cilt 7 sahife 155 ve Kitabel ravzateyn cilt 1. Mukaddime) de Zenginin isa betli dncelrinden biri de Yuva Trklerinin Y aruk Bey kum anda smda olarak am'a (am Suriye ktasna verilen umum isimdir) geti rilmeleridir. Bunlar Halepte iskn edildiler. Hallarla cihada memur oldular. Yaruk Bey kendilerine Babu tayin olundu. Bu hal alt yz tarihlerine kadar devam etti,, deniliyor.

Etnografya
Nusayri ad nereden tasl ve ne zaman kt Bunu nce Nusayrilerin kendilerinden dinliyelim; lk mezhebi te kilt Mildn dokuzuncu (hicr ) asrnda srf Trklerin iskn iin kurulmu olan Samra (Samirra) ehri ile Morasanda bilhassa Talkan ehrinde ve Deylim dalan arasnda meydana gelmitir. (Tarih El Aleviyye, Beyrut salnamesi.) Abbasi halifesi Mutasm, Trkleri ok seviyordu (anas T kt). Onlar iin Samray yeniden yaptrd. Her mahallesine bir Trk boyu yerletirdi. Samranm kuruluundan yirmi bir sene sonra Mutasmn torunu Mtevekkil 857 (Hicr 243) Alevlerin onuncu imam Ali Nak Hadiyi Medineden nefyederek Samrada ikamete mecbur etti. mam Nak Samrada mer ibni Firat el Ktip (1) ile bulutu ve inan drma kabiliyeti fazla olan bu zat kendine (Bab) (2) yapt. Bu suret le Alevilik Samrada sratle yayld. Ali Hadiden sonra imam olan olu (Haan Asker) de Samrada kald. Her imamn bir (Bab) vard. Haan Asker de Muhammet Bin Nusayr el .Abd el Bekri el Nmeyriyi (Bab) ittihaz etti. Bu zatm te sis ettii mezhep tasavvuf bir akide ile islmm ruhuna intibak ediyor du. Formlledii talimatn mkemmellii ve yetitirdii insanlarn ciddiyeti mezhebin genilemesini kolaylatrd. Yetitirmelerinden (Cembiln) (Abdullah Cenan) m hreti vardr (3)(1) P ra t o u lla n A rap de illerd i, Jlevalideu idiler, uzun m d d e t AbbasUevin vezirli in i y ap tlar. (2) Bab bahsine mracaat. (3) Cembiln, Cambilen adm n Nusayrilerce ne ifade ettiini bilmiyorum. Ancalc Tibette ( anbel, ambil ) kelim esi Cennet demek olduuna gre bu zatn ikinci ad olan Cenan kelim esi dikkat eker.

23

ite Nusayriler, adlarm bu Muhammet bin Nusayrin adndan al mlardr. te Nusayriler, adlarn bu Muhammet bin Nusayrin admdan aldular Deylemli Trklerden kurulmutu. Elsasta ii olan bu ordu der hal Nusayriie intibak ediverdi. Balannda Muizzuddevle, olu Bcihtiyar, yeeni Abdududdevle Hsrev vard. (Razba el Trki), (Ebu Mansur nal el Trki) en ok gayret gsterenlerdir. Muizzuddevle zamanmda Samra ehrinin Tarbay mahallesinde bir kurultay topladlar. Bu kurultay; 1) Mezhebin yaylmasna. 2) Tekilt yaplmasma. 3) Bir eyhuddin seilmesine karar verdi. Hasip ailesinden ve Cenanm yetitirmelerinden Hseyin bni Hamdan eyhuddin iln ettiler. Bu zat Iraktaki tekiltn bama (Ali bni sa) adnda birisini brakarak nce Horasan ve Deylem ci hetlerinde dolatktan sonra Halebe gelmi ve oray merkez ittihaz et mitir- Hseyin bni Hamdan, Haleb merkezinden Musul, Diyarba kr, Hatay, Lazkiye, Kilis, Urfa, Haran ve Tarsus blgelerinde mezhebi yaymak tedbirini alyordu. (Tarihulaleviyye). Muhammet bin Nusayrin daileri en ok Nusayr, Nusayri dama ehemmiyet veriyorlard. Hasbi'nin dileri orada dikkatle altlar. Hasbiden sonra yerine geen (Ebu el Huseyn Muhammet ibni Ali el illi) nin Lazkiyeye gnderdii (Ebu Sait Meymun bin Kasm Taberan) en ok muvaffak olmu dilerdendir. Nusayri mezhebinin usullerini ve mezhebine kabul etmek yollarm (dahil nizamnameyi) bu zat koymu tur. (Kitab el H avi).

Batan aaya doru olan bu teselsl - salam vesikalara dayan makla beraber - Nusayri admm ilk kaynan gstermee kfi gelmez. nk eyh Muhammet Nusayrden nce de Nusayri ad vardj. Halay daki Nusayri da, adn bu eyhten nce am bulunuyordu. slm bir jenealoji gsteren bu tarihi daha evvellere bahyacak kuvvetli vesikalar vardr. Ftimiler Msn aldktan sonra Toroslara kadar b tn Akdeniz kylarnda nfuz kurmak istedikleri zaman Nusayrilere de attlar.

24

Evvelce Hkim biemrillah adlanrken sonra Nu Tekin ed Derzi az ile AllaLl iln edilince Hkim biemrihi olan Ftimiye Halifesi bunlar tazyik etti ve veziri Hamza bin Ali Hadi el Mustecibin kendi lerine hitaben bir beyanname neretti. Hamza, bu beyannamesinde Nusayrilerin bilhassa kadmlarma seslenerek der ki: Ulu Tannmza (hkim biemrihiyi kasdediyor) irk koup onu yalanlayan baz kfir Nusayrilerin telif ettii kitap elime geti. Bu Nusayri, kadm ve erkek mminleri yoldan karan, ha 3rvan ehveti istiyen bir adamdr. Dini Nusayri dinidir. Tanrmzn laneti ona ve onlara olsun.,. Bu Nusayri, kitabna Kitab el Hakaik ve Kefl Mahup adn veriyor. (Elrisalett damiga lilfasik, el red ala el Nusayri). Arada ok zaman fark ol makla beraber Hamza bin Alinin beyannamesinde ad geen kitap sa hibi Nusayrinin Haan Askerinin (Bab) olan zat olmas tabi iken bazlar onu Hamzanm muasr sanmlard. H att bni Haldun bile bu kanaatle Nusa3a-ileri Gulati-ia arasmda ve Drziler ile beraber gstermitir. Halbuki Nasayriler ile Drziler, hele smaililer arasmda uurumlar derinliinde farklar vardr. Sras geldii zaman bu farkr aydnla ta(cam. Btn bu nakillere ramen bence hakikat olan bir ey varsa o da Nusayri adnn eyh Muhammet Nusayrden balamaddr. Bu ad ok eski, Mslmanlktan, Hristiyanlktan, hatt Yahudilikten daha ok evvele ait bir dinin ve o dine uymu insan zmresinin ad idi. Bu gnk Nusayri dini o zamanki orijinalitesini elbette ki tamamen muhafaza edemedi. Kafasm hr dnmeye altrm aydn bir Nusayri bu fikrimi reddetmedi. Ondan u cevab aldm. Evet Nusayriler tamamen iadandr. Fakat eski dinlerini iilikle mezcederek kendilerine mahsus mmtezi bir akide yaratmlardr. Bu eski din bizi hangi devirlere kadar gtrecektir, tetkik edelim ; Nusayriler, bugnk dalarnda ve belki daha baka yerlerde pek ok evvelki zamanlardanberi yaayagelen otoktonlardr. Mildm bi rinci asrnda yaam olan Latin, Pline bunlardan Nazarini diye bah seder. Nusayri tarihi ve dini adl eserin sahibi Dussaud (Histoire et

25

religion des Nosairi s. 14, 17) ve (Histoire de la Syrie antique et Medievale s. 138, 139) bu Nazarini kelimesinin Nusayrinin transkripsi yonu olduunu kabul eder. Nusayrileri Grekler de tanyorlard. Fenikelilerle temaslar ve m nasebetleri vard. Nusayri kavmi ve ad bu kadar eski olunca onu eski n Asya dillerinde aramak hakkmzdr. Bizce Nusayri ad (Nusa-ir -|- i) elemanlarndan olmadr. Mrekkep kelimeyi yapan ana keli me Nus veya Nusadr. imdi n Asya tarihinin iinde bu Nus kelime sini ve onunla beraber yaam olan Kadmus adn aryalm; Fakat Nus ve Kadmus adlarnn orijinini aramaa balamadan ev vel Kadmus kelimesi hakknda bugn hkim olan telkkiyi izah etme e mecburum. Bugnk Nusayriler Kadmus adndan huylanrlar. Ve onu smaililere tahsis ederfer. Din tarihi yazanlar, Nusayriliin gizli taraflarna bakarak onlar Gulati-iann Ismaili koluna balamak iste milerdir. Halbuki imdi (Karamta) da denilen Ismaililer (Caferi Sadk) dan sonra gelen (Musa Kzm), (Ali Rtza), (Mehmet Taki), (Ali Naki), (Haan A sker), (Mehmet Mehdi) yi mam tanmazlar. Onlarca (imamlk) Caferi Sadrktan sonra torunu (M uhammet smail bin Cafer) e ve ondan sonra da zamanmza kadar zincireme bir s rmle ocuklarna gemitir. Bu zincirin bir baklas olan Abdullah Mehdi adnda bir zat Afrikann imalinde Ftimiye devletini kurmu tu. Sonralar bunlar Msr da ele geirecek, orada Kahire ehrini en lendirdiler. Drziler ve Selimiyede oturan Isamililer bunlardand. O taHhte Kadmus ehri Nusayrilerin nemli bir merkezidir, (sna - aeriyye), yani on iki imamc ol'an Nusayriler o zaman bu Kadmus ehri ne ve adna bal idiler. Dokuzuncu asr srm, Isamililer ile Nusay riler durmadan boutular. Nihayet galip gelen smaililer, Kadmus ehrini zaptederek Nusayrileri o eski merkezlerinden karp dattlar, tedenberi Nusayrilerin kutlu bir merkezi olan bu Kadmus ehrini kurtarm ak maksadiyle 1223 te, yani hicr (61 7-620) arasnda Sincardan Emir Haan Mekzun kumandasnda yardmc kuvvetler geldi. Haan Mekzun Lazkiye dafennda Ismailileri yendi. Fakat Kadmus yine Ismaililerin elinde kald. Bugn de ellerindedir, ismaililer ile Nu26

saj^iler arasnda Ftimiye devleti zamanndanberi hi bir yaknlk ha sl olmad, bylece anlalm olmakla beraber bu, Kadmus kelime sinin IsmaiKIere rneJsus olduunu ve Nusayriler ile bir alkas olma dn iddia ettiremez. Biz herhangi bir vicdan inancn tetkik ve m nakaasndan ziyade Nusayriliin eski Alpin Trk rkma ve dinine olan nisbetini arama tecrbesi yapmakta olduumuzdan bu yazmzda imdiki Kadmusu deil, Ismaililerin eline gemeden nceki Kadmusu ve onun eski tarihteki yerini mtala edeceiz. Nus ve Kadmus isimleri Pauly - Wissowa Kadmus hakkmda u malmat toplamtr: Kadmus, Kadmusi'lere isim veren kahramandr. Yunan teogonisine gre Ares ve Afrodit'in kz Armonia'yi yurduna gtrm ve orada ondan be ocuk yapmtr, lllirya ve Fenikede de Kadmus vard. Fenikeninki Nysa (Nusa) da domutur. Ege gibi baka memleketlerinkini de Tyr (Tur) elli (Suriyenin eski ad) tanrlar. Fakat Kadmusun Fenikeli olduuna bakarak onu Semi rktan sanmamahd:rKadmus, Skythes (skit) oludur ve NysIdr. Nysann bir ad da SkytKopolis (Iskitler ehri) idi. A utran da (Introduction a 1 etde critique du nom propre grec s. 272-73) Kadmus'tan bahseder. Etrskler ve Tirhanienlerde Kad mus Tanndr. Sonra Kamillus biiminde telffuz edildi. Kartacada ya ad, Girit ve Eede tannd. Etilerin ylan mabudu Illujankash (Illyanka) ile bu Kadmusun arasnda bir mnasebet bulunmak gerektir. nk bu Illuyankay sya ve denize baladklar gibi yine ylan Tanr Khedammush (Kedammus) u Smer ve Babilin Khedimme-azakna, yani oceanlar tan rs Eanm kzma, Isthar (istar) a balarlar. Burada Kadmus, kadm telkki ediliyor demektir, tlerde biz onu Kade ad altnda ve eski Oronte (imdiki As) vadisinde bir kadn tan r olarak tanyacaz. Edvryn Bevan (Histoire des Lagides s. I 39) Msrda Asya Mabu desi A starteye ithaf edilmi bir mabetten ve bir (yabanc Afrodit) ten 27

Lahseder. Bunun da Kadmus olmas muhtemeldir. nk, Kadmus btn Alpin vatann dolayordu. Autran, Yunanistana ayak bast zaman elinde altndan yaplm bir ylan tuttuunu kaydeder. Fakatj Milttan nceki Nusayrilerin byk bir ksmma ad vermi olan bu Kadmusun doduu yer, yani Nys, Nysa veya Nyssa kendisinden m himdir. A utran (Introduction letude critique du nom propre gre^ s. 272 - 73) bu ad hakkmda u malmat verir; Nysa (Nusa) Yuna nistanda bir da addr. Bu adm Anadolu, Ege ye Sami olmyan Fen ke ile mnasebeti katidir. Nusay Kafkasyada, Kabadokyada Kilik ya, Mezop>otamya ve Lyd (Lid) yada tanyoruz. Karyann Nusa bir kadm addr. Suriyedeki Nusa ehrinin ad Skithopolis idi. Nusa yahut Nussa yakm vakitlere kadar Iran ve Pontus onomas tiinde aristokratlara verilen bir has isim idi. Bu ad Hindistana kadai gitmitir. Etsk kitabelerinde Ltince Nusius ve Greke Nysios ekillerine tekabl eden Nuzrni, Nuzrnei veya Nuzrnai kelimeleri geiyor. AraDstanda, Libyada birer site ve Nilde bir ada bu ad tayorlard,, Nusa adnn her tarafta bulunmas mnakaay mucip oldu. Fakat fikirler u noktada birleir; I) Kelimenin orijini arktadr. 2) Keli me her tarafa yaylmtr. 3) Dio - Nysos kltne ve tarihine smsrk baldr. Btn bu Nys (Nus) admm bulunduu yerlerdeki kltr birlii onomastik olduu kadar, Dardistan (H indu - Ku civan) dan Akdenize ve hatt Irlandaya kadar uzanan Dolmen varlklariyle tevsik edilir. Nysos veya Nyssos ( + Nuz3) Dio-nysosun orijinidir. Bunu anane, lengistik ve analojizm tamamiyle teyit ediyor. arabm yurdu olan ran ve Anadoluda Nus ad oktur ve kendisi de araptr. Nys so ma gibi zrriyet verici ve boadr. Tpk onun gibi air, peygamber, feyiz ve bereket hlikidir ve nihayet onun gibi tatldr da. Fakat gerek soma, gerek Nys ve Dio-nysos Hindistanda otokton deildi. O nu ora ya Kamir zerinden ve Dardistandan tccarlar getirdiler. Nus yini yaplan yer'erde, mukaddes aa ve onun varyantlart-

28

nn klt vard. Nus tanr bazan bir kadndr ve mukaddes ylan ek linde tasavvur edilir. Bu malmat esaslara irgitirsek madenlerin nzn, madenci ve ta yontma sanatmm kifi olan, Yunanistana yaz sanatm, harfleri (1), musikiyi ye bakn gtren Kadmus ile Nys kelimelerinden unlar kar; 1 Kadmus ve Nys her hususta biribirine bal olan ve biribirini tamamlyan iki addr. 2 Kadmuslere Nusayrilere isim veren bir kahramandr. n Asyann her yerinde, Ege ve Akdenizde Tanrdr. 3 Sami rktan deildir. 4 Etrskler, Tiranyenler ve Hititler gibi Smer - Babilliler de onu tanyordu. Ylan, su ve kadn ile rrinasebeti vard. 5 Bazan kadn idi. 6 skit olu idi. Bir ad Skithopolis yani iskitler ehri olan Nusada domutu. 7 Her tarafta Nus ad vardr. 8 Nusa ran ve Anadoluda aristokratlarn has adr idi. 9 Nus adnm bulunduu yerlerin hepsinde kltr birlii ve Dolmenlerin vcudu muhakkaktr. 10 Nus, ayn zamanda arap demektir. arap Tanrs Dio - Nisos adn bu kelimeden almtr. 11 Nus, soma gibi zrriyet veren, insan neslini bereketlendiren bir peygamber ve bir kudrettir. I 2 Nus Hindistana imalden geldi. Artk Nus ve Nusa admm nereden, hangi zamandan geldiini ve ne demek olduunu anladk. Harita zerinde Nuslann bulunduu yer[1] Bunlar, on alt harf idi. Btn gizli Blm tarikatierinde harfe kym et ile H urufiliin bu Kadmns'tan balam ad iddia edilem ez. verilen

29

1er tetkik edilirse skitlerin yayl sahas meydana kar. u halde Nusayrilerin hi olmazsa Kadmus ksm, Msra kadar uzanm olan lakitler zamanmda bugnk yerlerinde idi ve kendileri skit idi. Hkim biemrihiyi Allah iln eden Mehmet Nutekin ed Derzinin admdaki Nu kelimesinin de orijinini renmi bulunuyoruz. u ha'de Nusayri ad Nusadan olmadr. Bu kelime, Gne - Dil teorisinin elemanlara ayrd ve saptad semantik rol ve kymet ba kmndan bir ar alnca Nusaar ekli ile Nusa da takarrr, yerleme yi ve i eleman alnca Nusada yerleip tekarrr edeni bildirir, bun dan da u netice kar. (Nusa -f- ar -j- a) = Nusaari ve son ekli ile Nusayri, Nusal demektir. N O T: Kadmus kelimesinin Arapa olduunu sananlar bulunabi lir. Onlar bil'meli ki bu kelime bugnk Arapada vardr. Ve Kudmus olarak oktan ki nesneye, ulu padiaha denir. Ve Kudmuse byk ka yann ve csseli kadmm karldr (Kam us). Fakat Kadmus devri ne bakarak Arapanm ne kadar yeni olduu mlhaza edilince keli menin orijinine intikal kolay olur. Ne kadar eski olduunu anladmz bu Nus ve Nusa kelimelerinin bir de klt vard. Nusayrilik tarihini ve etnorafyasm daha iyi anhyabimek iin bu kltten de ksaca bahseylemek zarurdir. Nu = A nuf klt Nusayrilerin adm veren Nus kelimesinin bir de klt var ki felse fe bakmmdan olduka ilenmi ve din tarihi bakmmdan herhalde ok eski olmak icabeder- imdiki Nusayrilerin dou cenubunda yaayan ve Nasoralar adm alan kk bir gurup bu klt hl yaatmakta dr. Nfuslar iki bini gem iyen bu gvrvp, Nablusun Yahudi tarikatileri Samariler gibi gnden gne azalp gidiyor. Nasoralara; Mande, Subbs veya Yahya Hristiyanlar adm da verirler. Cambridge niversitesi llhiyat Profesr Burkitt, Encyclopedia Britannica da bunlar hakknda u malmat verir; 30

Nasora tarikat Gnostigue bir felsefeye dayanan bir tarikattir. Yahya ve Hristiyanlkla hi bir alkas yoktur. Din bir maksatla su ya girip kmalarn gren on yedinci asr misyonerleri kendilerine ' ermilerdi. Balca kitaplar Ginza adn Ya.hya Hristiyanlan adn a tar. Bunlar Hristiyanlarm Mesihine, Mslmanlarm AHahma inan mazlar. Mabetlerine ve tekiltlarma dmandrlar. Mesihe, Rumaya, yani Bizansl ve Allaha da, Alaha diyorlar ve her ikisini sahte Tanr tanyorlar. Onlarca hakik Mesih Anu veya Enutur. Ginza bu Anuun insan olarak yeryzne indiini, mucizeler gsterdiini ve sonra tekrar gke, klar hkiminin yanna ktn nakleder.,, Bu din bir aydn ve bir karanlk eleman kabul ediyor. Karanlk elemann iinde Ruha adnda erir bir kadm yayordu. Ruha yedi sey yare ve 12 burcu dourdu. Aydn elemanda yayan Abatur aadaki karanlk sulara baktt ve kendi suretini orada grd. Bu suret mstakil bir ekle girerek Ptahil adm ald. Bunlar bir Hibil'e inanrlar. Fakat bu, demin olu Hbil deildir. Manda dhayye yani efaati, hayat bilgisi varlnm veya Gnosun oludur. Hibil, R uhann oullarn Gne, A y ve sejo^arelere evirdi. Ve demin kalbna hayat haznesinden kard ruhu fledi. Vaktijde Suriyede yaam olan Enok kltnn bu Anula mnasebti kat olmak gerektir. nk Enok da gne kahraman ve belki Gnein kendisi idi ( I ). Gnostik felsefe btn gavamza vukufu emreder. Ona gre erin dnp aranmasn menettii her mulak ey aranmal ve bulunm a ldr. Isa kimin ou idi? Gkten nasl inmi? Ve yine tekrar nasl g ke kmt? Kurandaki Sebulmesani neden mansz kalmtr? Nasoralar byle mphem ve memnu ei^Iere itibar etmezler. Dinlerinin esasnda aydnlk ve k vardr. Aydn elemanda yayan Abatur aa daki karanlk sulara bakt zaman kendi suretini orada grd. Ki natn srlarn Alinin yznde gren ve vech e tapan Alevler debunlar gibi btn aklarm insan olunun yznde toplarlar.
(1) Apocriphique Enoch kitab lakknda yazilm eserlere mracaat.

Ayneyi tuttum yzme Nazar kldm zme Ali grnd gzme Ali evvel, Ali ahr Ali btm, Ali Zhir. sz bunun delilidir. Nusayrilerin bu Gnosticisme ile alkasmn derecesini ilerde gre ceiz. imdi onlarn da tpk Anu gibi bir Tanrya, Gnee, Aya, Yl dzlara taptkferm, lemin oluunda dii bir prensip hkm kabul et tiklerini sylemekle iktifa edeceim. Anlyoruz ki ne Nusayriler ne Drziler ne de bu Mandeler Sami rktan olmad gibi, Sami dinlerin hi birine uyabilmi deildir, tedenberi Alpin rk ve Alpin karakteristikleri muhafaza edegelen grupmanlar her hususta Azyanikler arasmda tetkik etmek elbette ki daha ilm olur. sann vatan olan Nasra : ( Nazaret ) ad ile Nusayri, Nasora ve Nus adlar arasnda m na sebet olduu muhakkaktr. Fakat Nasral, Samsonun Choritlere m en sup olduunu ve Gne kltn sembolize ettiini gz nnde tutar sak bu yere bu adm Chorlar tarafndan verildiini renmi oluruz. Winckler ve bakalar bu Choritlerin Anadollu Huriler olduunu tah kik etmilerdir.

Nusayirler byklerinin Horasandan geldiini iddia ederler.

Ben btn Anadoluda bu Horasan erlerini tandm. Bingl yayla larnn bin rakml yceliklerinde tek bir aacn veya kk bir ta ymmn dibinde uyuyan Yatrlar hep Horasan erleri idi. Kzl Kurt Baba, Kker Baba onlardandr. Mevlna Celleddini Rum ve Hac Bektai Veli de Horasanl olduklarn sylemezler mi ? Bu Horasan erleri bir vakit alay alay btn Anadoluyu dolaarak nerede eriati Mslmanla aykn bir m antalite grdlerse orada yerleerek bir ocak kurmulard. Anadolu dmda da nerede Trke konuuluyorsa ve nerde Trk kanl camialar varsa oraya Horasan erleri kouyordu. nk Oxus (kz) nehrinin tesinde bulunan memleket (Mavera al-nahir), Horasan hi bir vakit cidd olarak Snnlii kabul etmemi ve daima Alevlik tesiri altmda kalmtr. phe gtrmiyen bir haki kat te udur k i; Iran bugn de slmiyetin ortodoks telkkilerinin mer kezi olmad gibi eskiden de deildi. Bilhassa slmiyetin eski tarikatlarm sndrd veya istihalte ettirdii yerler Snn dmanlannm melcei oluyordu ( Franz, Babinger Der slm und kleinasien makale si- Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen gesellschaft. Mecmu as. Neue folge, Band I. 1922. s. 129 ). Ve bu melcein balca merkezleri Horasan ehirleri idi. Oralarda allmad ve sevilmedii halde din speklsyonu yaplrd. Islama zt eski dinler orada Islm kisvesi brnerek zn saklamak ve esirgemek yollarm dzenlerdi. Ve Nusayrilerin bykleri gibi kabile olarak bir oklar Abbasler devrinde Horasandan kalkp akn akn si havzasna

33

ve Lazkiye dalarna gelip yerletiler. slm Nusayri mezhebinin vaz Muhammet Nusayr Bin Abdinin admdan da anlyacamz gibi Abdi kabilesi (M avera - al - nahir) den gelmiti. Abdi kelimesini her ne ka dar mevali srasnda ve Arabm gayri bir kabile ad diye kaydederlerse de bu kabilenin asl rk hviyetini ve Trkln Nusayriye mezhebi nin ulularmdan Hasb tayin eylemitir. Bu zat Elhidaye adl risalesin de Ahdilerin Trkistanda yayan Alev bir kabile olduunu kaydeder. Kelimenin eski din tarihlerindeki yerinden bahsetmiyeceim. Iraka gelen Deylem askerleri ve meras hep Trk idiler. Onlarm Alev olduklarm bnilesir de kaydediyor. Kamusulalm c. 3, s. 2215 de bu yer eskiden Etrak ile meskn olup, li Buveyh seltini dahi Deylemli idiler cmlelerini okuyoruz. Azizlerden Cenbelan, kuman danlardan Muizzuddevfe olu Bahtiyar, yeeni Adududdevle Fena Hsrev tarikatin nerinde emei gemilerden, Rastba el Trki, Ebu Mansur el Trki el Deylem bugnk Nusayrilerin de sevdii ahsi yetlerdir. Bu Horasan edcn Firat boylyarak, Lazkiye dalarmda nihayet buluyor ve oradaki eski Trk stoklan bu yeni Trk stoklariyle kuv vetleniyordu, 14 nc (Hicr yedinci) asra kadar btn o sahalarda Arap bulunmadm: ve (Ceracime) denilen G urgum Iarm Arapa konumadklarm ( bnilesir tarihi ) biliyoruz. Bizanshlann hudut boyunu takviye etmesi zerine Harun el Reit Tarsus kasabasmm yeniden kurulmas iin 961 (hir 350) de oraya Herseme bin yen adnda Trk bir kumandan gndermiti. Bu zat Horasandan ve baka Trk diyarmdan kabileler getirerek oraya yer letirdi. ( ibnilesir ). Bu Herseme btn H atay Alevlerince bugn dahi bir azizdir. Hatayda Cermakiye denilen bir yer vardr. Sekenesi, hangi mez hepten olursa, olsun, onlarm ve yerlerinin tad isim nereden ve hangi soydan olduklarm ispata yeter. drs, (Nuzhetlmtak. Paris nshas numara 2221 varak 144 ) mda Cermak hakkmda u malma t verir; Cermak, drt kapldr. Silh yapclardan gayrisi iin ars yoktu 34

Bu ehir bugnk ark Trkistanda Koa havalisinde, yahut U havzasnda (ungarya) da idi. (Ebu Bekrel Devadari) nin bahsettii Isrmak da eski bir T rk ehri idiBtn bunlar ve mesel Rusyadaki Bakurt Trklerinin yannda yaam olan llak T rk kavminin ad (W ilhelm Rubrukun Rusa tercmesi s. 86) ile ark Buharadaki Lakay, Haan Mekzun ile gelen lerden Laklarm ad, bu davay reddedilemez bir hale getiren kat delil lerdendir. O Lak veya lllaklann bugnk yerlerine Lakiye denilmek tedir. Mevzuun onomastik ve toponomik tetkike tahamml olsayd. Bu bahsi daha ok aydmlatmak kabil olacak idi. Fakat Nusayriler ulularmm Horasandan geldiklerini iddia etmekle tarih bir hakikati tekrar lam oluyorlar.

Nusayrilerin dininde eski din esaslar

Nusayriler i midir. Alev midir? Yoksa kendilerine mahsus bir dinleri mi vardr. Bunu biraz sonra anlamya alacaz. Onlarm ken dilerini zahiren slm iasna bal gibi gsterdikleri halde hakikatte kendilerine mahsus ayr bir din tadklar iddia edilir. Nusayrilerin her hangi bir Islm iasna bal gibi grnmeleri bir zaman Msr Ftimilerine tbi bulunmu olmalarndandr. Yoksa onlarn vicdan akidesi eski tarihin Panteonundan uzaklam deildir. H r dnceli ve kltrl Alevler bana u mukayeseyi yaptlar: 1 Elski Haranda 17 mbedin 17 khini bulunurdu. amanizimde dahi Yersu 17 Handan mrekkebtir. Bu Hanlar tepelerde ve nehir kenarlarnda otururlar. (Trk Tarihinin Ana Hatlar). Alevlerce de 17 zat Haran kapsnda durarak hak ve adalet datrlar (Beyrut sal nam esi). Nusayrilerin sakin olduklar mmtakalarda mhim tepe vt? nehir kylarnda ziyaretler bulunmas bir man ifade eder. 2 Haranllarda olduu gibi bugnk Alevlerde de tavan, cey ln, dii deve, ylan bal yenilmez (Beyrut salnamesi). 3 Eski Trkler ve Haranllar seyyar yldzlarn her birine bir pye ve bir vazife verirlerdi. Alevlerde de ayn itikat mevcuttur. (B eyrut salnamesi). 4 Haranda Hrmz adnda bir heykel vard. Hrmz Alevler ce de en mukaddes manev bir ahsiyetti. 5 Elski Trklerce semalar 17 dir. ( Trk Tarihinin Ana H atlar). Alevlerce de Harann tefsiri gk, yani semann remzidir. Kaplarnda I 7 zat vardr. 36

6 Tsin sllesi ecdadnn eski yurtlan olan Trk illerinden ge tirdikleri dinin esas; Yeil, Sen, Akhetn nesmmdaki m ^ u d lara presti ve nam lanna kurban kesmek idi (Trk Tarihinin Ana H atlan). Alevlerce her ne kadar mabut bir ise de, drt mertebeye gre tecellisi k a bul edilir. Ak, San, Kzl, Yeil (Beyrut salnamesi). 7 Altaylarda btn ij ruhlar, melekler, gne ve aydnlk l kesinde yaarlar. Bunlar insanlarm hmisi ve tabiatn hayat meneidir. Nusajrri Alevlere iyi ruhlar ruhan lemde ve nuran yldzlarda yaarlar, ve Altayhlann inandklan ayn vazifeleri yaparlar ( Beyrut salnam esi). 8 Bugn ark Trkistanda Aka ehri vardr. Alevlere ( A k a ), Tam ismiyle mterafiktir. 9 Elski Trkede But Tanr, Allahn habibi mansma gelir, N u sayri Alevlerde Hab-But kelimesi marifet ve makam iaretidir.,. Bu rnukayeseye unlan da ilve etmek lzmdr: 1 Yakutlar Harran kelimesini, Hallan biiminde kullanrlar. Parlak, temiz ve ak gk manasnadr. Din manda semavat demek tir, Hallan T ann ^ b i (Pekarski Y akut Szl, s. 2551). 2 Yersu, Asu, Apsu, Smer devrindeki ruh ve ilh prensip tir. Altay amanl bugn de 17 ilh (ruh) varlna inanr ( Rodloff. Au Sibirien cilt II ). 3 , .Hrmiiz, eski Trklerde Hrm ztatann mimiyle cizizlendirilirdi. A ltay amanilerinde Krmos denilen aile putlan vardr. H er kadm kendi kabilesinin Krmos" unu eyiz olarak gtrr (1 ). A l tay ve Mogolistanda Hurbustan H an mitolojik bir kahraman ve ilh addr. (Potanin imali garb Moolistan taslaklan,, ). Nusayriler, Ali adma byk hrm et ayrdklan iin dinlerinin tet kikine girimezden evvel Islm tarihindeki Ali iasmdan ve eski s lm kaynaklanna gre Nusayrilerin bu ia iindeki yerinden bahse delim.

(1) (Anahia, Material,po snantyu..n

Petrogrsd. 19M s. 28).

37

Gult - ia ve Nusayriler
bni Haldun mukaddimesinin (164-168) inci sahifelerinde ve drdnc cildinin bir babnda i isIm frkalarndan bahseder. Bu taf3ltm iinde konumuzu ilgiliyen ksm muhtaaaran udur; 3 Rafziler, yahut mamiye frkas. Bu frka Aliden evvelki halifeleri zorba ve gstp tanyarak onlardan nefret eder. Sonralan bu fffkaya bal olanlardan bir ksm tenasuh'a inanarak ok ileriye varm$ ve Culat-ia adn almlardr. Gulati-gia gruplan unlardr: A sna aariye (on iki imam) kolu. [Safeviye iilii bunlar dand]. B mametin Caferi Sadktan sonra olu Musa Kzma deil, di er olu Ismaile getiini iddia eden koldur. [Bahreyn ve Iraktaki, Karamta, Msrdaki Fatmiye devleti] Gulat - iadand. Drziler, Nusayriler bunlann bakayasdr.,, Ibni H aldunun bu tasnifine gre Nusayriler Gulati-iadan ve 8mail olmak gerekti. Hicr 358 de Ftimiler skenderun krfezine ka dar olan yerleri zaptettikleri zaman Nusayrileri itikata mlsm bulduklan iin kendi ialanna mal edivermi olmalar lzmdr. Belki Nu sayriler bidayette mlayim davranmlardr. Fakat feth ve istilnn kuvvete dayanan iddetli idaresi gever gevemez eski itikatlarna ve eski itikadm icap ve yinlerine devama balamlardr. Hamza bin Ali Hadi el - Mustecibin de bize Nusayri admda bir m rtedden ve Nuaayriye admda bir cemaatten h ^jer vermektedir. u halde Nusayriler mi lttan osnra dokuzuncu asrda imdiki Hatayda ve Lazkiyede yaj-

38

yor: ve fakat Gulati-ia din ve itikadna slik bulunmyorlard. Byle olunca onlar tsmailiye frkalarna balamak ve itikatlarn Snn ve ya i mslmanlarnki ile tamamen bir tutm ak tarih bir hata olur. O tarihte Toroslardan Kzldenize kadar btn yksek yerlerde Trk ve Hazer adlanan sekin mekler yayordu. Hkimin veziri ve din ulusu Hamza, kitabmn ( Errisale el mevsume bilizsu- ve el isdar ) ksmmda T rk ve Hazer isimlerini sarahatle kaydeder. O mntakadaki Trk ve Hazerler Ftimilerin din telkkisine kar ayaklanmlar vc eski dinlerine balanmlard. Hamza bin Ali bu M urtatIardan Humer ibni Cey el SlejTnanye yazd bir. m ektupta derki : ey Hu mar senin adm asimda Harat blis idi. Rahmet ve selm zerimizden eksik oknasm. Tanrmza (hkimi kasdediyor) irk koabilmen seni marur etmesin, eer tvbe edip pimanlk getirmezsen derini yzp saman dolduracak ve cesedini mukaddes Kahirede Zuveyle kapsna astracam.,, Akkede eski dine doru ihtill karan bu Haratm adn Araplar, Araplatrarak Hris yapmlardr. Cevdet Paa tarihi gibi dier baka tarihlerimiz de Araplardan aynen naklederek Hris biimini yaattlar. O yerlerdeki btn dal halk gibi Babularmm veya ,din ulularrrun ad da Trke idi. Akke ile Hatay arasnda ve Drzi dalarmda oturan o zamanki insanlara Hamza bin Ali Hadi el Mstecibin, Tatekin eshab diye seslenmekte ve onlar hakkmda imdiki Drzilerin de kulland ukkal kelimesini fakat hazel makaiunda plarak kullanmak tadr. Ukkal (cem aat ilerini idare eden byk divan azas) aklllar, arifler, memduhlar demektir ki btn Trk lehelerinde, akl, fehim. zihn kuvvet, idrk, uur, mavere ve medih manlar veren k ve g kelimelerinden gelimedir. Zeki ve hakm a d ^ a Uygur lehesinde kl', l ve klk derler, klem e meveret etm e mansnr veriyor. Bu Ttekiri oullarmdan Hanza veHkim biemrih zaninndaki dn ulln Mehmet Nutekin ed D em idi. H aniza'onu bu isimle anar. Nusayriler Gulati-ia'ya uydular ve sonra dndler-mi? Bunlarm Gult-aya ve' Orzi diiine uydkln 've sonra' dn dkleri hakkmda tatmin, edici kaytlar, yoktur.. .

39

Aldatan ve kandran bir yakmhk ve benzerlik byle dnceye yol ayor. Ftimiler, Araplarn mamiye frkasma dayanan siyas bir camia kurmulard. Sosyal gvdelerinin manev, madd kuvvetlerini T unus ve Kirvan'daki Bejfcerler tekil ediyordu. Trik Bin Ziyad yetitirmi olan bu taifenin iinde Trkler ve Hazerler vard ve bunlarm Nusayri dalann brakmas zerinden ok vakit gememiti. Trkeyi ve eski Alpin dinini henz tanyor ve seviyorlard. Ftimi ye kudreti llere ve sonra Nil vadisine yayld zaman dine Sami bir karakter v e r m ^ l2:nngeldi. V e o zaman kitaplanm Arapa yazmaa baladlar. Hamza bin Ali Hadi el Mstecibinin kitabmdaki az ha kik bir Arap kaleminden dunadna en birinci delildir ( elimdeki nsha ok dikkatle yazlm, tashih geirmi en eski nshalardandr ). Nusayriler bu adama inandlar mj? Bilmem. Fakat bu mevzuu tet kik etmi olanlardan bazlar Nusayri, Ismail ve Drziyi bir tutar lar (1 ). Bunun iindir ki nce Ftimilerin dininden ksa bir hulsa kar malym: H am sa bin Ali, El Mevsume bi risaletema, yani (m um risalesi) denilen balkl yazsnda ve T an n Hkimin ..emriyle belyarak der ki : " Bu kitap nc meslek, yani tevhit meslei zerinde yazld. Ve T an n Taalya sunulunca buyurdu ki; ema ( mum ) her leti ile mahz tevhide misldir. (Feem atn) be cevheri gsteren be harf ten m rek k ^ tir. Onlar da rade, Meiyet, Kelime, Sabk ve Tlidir, emi (m u m ), pamuk olmadan yakmaz ve pamuk, mum olmadan yan m az ve iki maddenin tm mans ile mum olmas ve onun nuru ile etrafm aydmlanmas iin atein ilgisi lzmdr. Atee gelince o, bazn ltif, bazan kesifdir. Ltif ate kendisinde kzl yce atein dili olan dr. Bu ate bir morluun kanm ast ile bazan doar, bazan batar ve gizlenir. te bu ate Kaimzzaman Hamza Bin Ali Bin Mehmet bni Hmittir. Mumun kendisi kelimeye, yani Mehmet bni V e h d , pamuk sabk, yani Seline ibni Vehebe, klk ise tliye, yani Ahm et Elsemukiye iarettir, iki ltif; ate ve mum, iki kesif; pamuk ve klk&r. Ate
(1) H. Lammts ; M'tslim. eroyanoe *t Institutloag.

40

dili ise Mevlay ilk tevhit edendir; nk o zutnaadr. Hakik arifler tevhidi byle bilmelidirler Bu benzetili tevhidi yaptktan sonra der ki; Allah (Yani Hkim) her eyi ift yaratt. Size yer-gk, kara-deniz, hak-batl, ac-tatl, gibi sabk-tali, natk-esas, imana-hccet de yaratt. Fakat kim ki Kaimz zam anm taatna girmitir. O, bu ikilikten kurtulmu ve muvahhit ol m utur. Her ey hkim biemrihi de mndemitir. Yine kaps olan bir surdan bahsederek sur eriattr, bab esastr. Ntrkm ( Muhammedin ) dedii gibi ilim sitesinin kaps Alidir. Ntk zahirin, esas batmm sahibidir. Kaim ise rahmete sahiptir- nsanlar e ayrldlar; Zahirlere Mslman, Btinilere Mmin, Kaimzzanllara Muvahhit deniliyor Ve Cevdet Paa, tarihinde bu itikadm yine Hamzadan alarak u tafsilini yapar : Allah esastr. Peygamber ntktr. brahimin esas smail idiO n iki hudut ve erkn vardr. Halk grlmiyen ve yok olan bir eye ibadet ettiriyor ve panteonu kaldnyordu. Musanm esas Harun idi O nun da on iki eshab vard, tanmmyan bir gaibe tapmay ve Musa'ya itaati emrederdi. sa emunu esas tuttu. On iki havarisi vard, yoklua ve ademe ibadet ettiriyor ve putlar birletirerek tek adama, Isaya ita ati emrediyordu. Muhammet Bin Abdullahm esas Alidir. O nun da on iki sahabesi vard. O da onlar gibi yapyordu. Fakat Hkim ile i ta marnland Gulat-iadan Ftimiye devletinin drdnc halifesini te'li eden Hamzann koyduu bu dinde esaslar unlardnr : 1) Tevhit ( Monizm ) 2) Nur ve ziya (gnee, akl ve nezahete de dellet ederek) 3) lh ruh evrenseldir. ( Naturizm ) 4 ) Allah bazan insan olarak mahlfclarmm arama karr ve ken dini tantr ( terusuh ). 5) Sur ve kap.

41

6) Yer yznde gelmig gemig btn dinler ezel bir dinin ayni mahiyette ve ayni izey ( btjn yerine kullandm ) de devamn dan baka bir ey deildir. 7) Btn peygamberler bir esaam ntkdr. Fakat hepai ancak zahiri syledi ve yoklua itaat istedi. Halbuki hakikat grlen varlktr. 8) Hkimde her ey tamamland. O hem btm, hem zhir, hem esas, hem ntk, hem tl, hem sabktr. Yani kinatta her ey bir dir. Bu dinde Alpin dinine benzer taraflar vardr.

Alpin Dininin Ana Hatlar

Hamzann koyduu bu din yeni bir ey deikli. Yer yz insanla enlendiindenberi ancak grd eye inanmay, btn kudreti ve kutu gnete toplamay ve insan olarak kendini yerde gnein m messili bilmeyi emreden bir din vard; Alpinlerin din, tabiat dini, in sanlar alak topraklan brakp ta da yamalanna ve ykseklere ekil dikleri zaman orada tabiatn bol ve eitli nimetlerine kavutular. Fa kat bu nimetler hayvanlann doyduu ve beendii cennettekilerden deildi, onlara ermek, onlarn gda ve lezzetinden aslanmak iin savemak lzmd. Dalarn lk vadilerindeki feyizler kadar, tabiat hrm [klan da mebzuld. Topra ilemek, nebat ve hayvan ehl klmak iin tabiat ve onun kudretlerini etd etmek lzmd. Btn rahmetler ve zahmetlerin Gneten geldii anlaliKa onu, o byk atei T ann iln ettiler. Gkte yldzlar onun lemi, yerde tabiat unsurlan onun yaratklar idi. Ve insan, kendisi yeryznde Gnei temsil ediyordu. Gerek dada yaaun, gerek sonradan ( Sumerliler gibi ) alak ovalara inmi olsun, Alpin rk, din telkkisinde daima positivist kal m ve itikat filozofisinde speculationa dalmamtr. Byle olmak Alpinlerin yaaylan icaplanndand. Onlar; 1) ifti olduklar iin top raa, suya ve Gnee taparlard. 2) yerleik olduklar iin eve, ocaa, aileye, aile byne hrmet ederlerdi. 3) dair olmalan bykle, ykseklie ve gkyz lemine alkalarm arttrd. 4) Madenci olduklan iin aaca ve atee lh kymet verdiler. 5 ) kvnla kvrla akan b yk sulara benzedii iin ylana hrmet, beslediler. 6) arap, znde tabiatn btn kudretlerini toplayan mukaddes, yce ve ilh bir eydi;

43

nsan onunla her eye ve her korkun eyin korkuncu olan i sknt sna, kayguya galebe ediyordu. Akh j^Idzlayan, fikri aan, cesareti, arttran ve sze cil veren kutlu arap m utlaka byk ateten. Gne ten szlm olmak gerekti- Ve btn bunlara kendilerine faydas ve yaratc tesiri nisbetinde Allahirk kymeti izafe ettiler. Gne ve top rak esas oluyordu. Bu feyiz ve kudret kaynaklanm, bilhassa topra kendi aralannda temsil eden insan, kadm idi. Bu bir kozmik prensip olarak tesis edildi. Alpinlerin hemen hepsinin hl matriyarkal olmasr bundandr. Alpin olnuyanlar yurdun topram Patriyarkal bir zihni yetle isimlendirdikleri halde, btn arkta Alpinler onu anaya a tfe a isimlendirirler. Bizim, anayurt dediimiz gibi. n A syada her sitenin bir kadm Tanns ve btn Tannlarm b y olmak zere bir kadm Da T anns vard. Bu, gkle evli idi. n Etiler zamannda Gne de bu ayarda bir kadm T ann idi. Bahsi tam am lam E ik iin Alpinlerin ekin kltnde gen bir erkek T ann ile k a d m T annnm sevimeleri, sonra erkek Tannm n her sene btn k yer altmda. geirdikten sonra ilkbaharda ve inte zeunamnda yeryzne kmasr hikyesi btn dinlere girmi olan Nevruz bayramm halkettiini sy lemelidir. Bu efsane, Alpin nkn n Asyada en eski iki mmessili olan S mer ve Etilerde aynen mevcuttu. Birincilerde bu efsane Dumuzi, kin cilerde Telepinu adm alr. Bu, sonralan btn Greklerde ve nihayet btn Hristiyan leminde eitli isimler altmda srp gitmitir. Isanm lp topraa gmlmesi ve kadmlann mezar bama toplanp alamasr ve gn sonra ( ks ayma remiz ) topraktan kmas ve yeni hayat getirmesi efsanesi Alpinlere mahsus olan ve Dumuzi, Telepinudm. balayarak devam eden ekin kltnn bizzat kendisidir. ( Her sene lkbaharda yaplan paskalyalar bundan bakas deildir). Alpin olduklanu ispat ettiimiz Fellh, yani ekinci Nusa3rriler'de Garp limlerinin, bulrnak istedikleri Hristiyanlk ite bu eski din esaslarmm Nusayri daleinnda hl yaatlmakta olmasmdandrr. Bu eski din yukandanberi izah edegeldiimiz gibi lh akideyi ezeliyete ve ak tabiate ve byk le tahsis ettiinden muahhar dinlerin hepsi kendisinden mlhem ol 44

mular ve bir ok esaslarn aynen veya az ok deitirerek iktibas et mi okluklar iin her din ve m ezhep saliki Nusayriyi biraz da kendi sinden grmek istemitir. Em est Renan gibi mtefekkirlerin bile Nusayri, Ansari veya Ltinler zamannda sylendii gibi Nazarini admdan kk Hristiyan m efhumunu karmalan ite buna ve tabi biraz da pKiIitikaya istinat derNusayriierde Kadm K lt : Nusajrri taifesini aralarndaki yin farkna bakarak e aynrlar : I Haydariye. 2 imaliye, yahut emsiye- 3 Gilzaiye veya Kameriye. Fakat Islmdan nceki Nusayrilere Kadmusi de denirdi. Bunlarn itikatlar hakknda verilen malmatn hepsi, Masonluk hakkmda veri lenler gibi gizli sm n kendisi ve hepsi olmaktan uzaktr. Ancak herkesin biraz olduu bilgi u esaslarda toplanr : a Nusayriler; Gnee, Aya ve Yldzlara taparlar. Ulu T ann m an bakmndan vahit, yani tektir. Fakat gsteri bakmndan oalr. nk cisimlere sinerek her eyde belirir, ve grnr. Fakat bu cisim ler lemi idare eden yedi yldzdr. Man Alidir, Muhammet onun sfatzdr. Btn Tannik Alide toplanmtr. Sonra Ali yerden ykselerek Gnete temessl etti. b Teslis akidesi; bu akide ayn, mim, sindir. Bunu parola ve m u kaddes kelime olarak ams biiminde kullanrlar. Kimisine gre bu ke limenin birinci harfi Aliyi, kincisi Muhammedi, ncs Selman Farisiyi remzeder ( I ). Fakat betice bu ams kelimesi Anadoluda uzun mddet hkmetmi ve Am azonlar gibi baz kavimlere ad vermi olan byk kadn Tanrnn, yni Amasm addr, ite Nusayrilere, bilhassa Kadmusilere atfedilen kadn klt bu akidenin bu ksmndan domak tadr. Hamza Bin Alinin, ema ( mum ) risalesin d e rum uz ile b (1) H. Lammens s. j. lIslam croyence et institutiona s. 168.

45

Nusayirlik, Alevilik ve amanizm

Gizli dinlerin esrarn yrtmak abas ok eskidir. Fakat bunlar yinlerini herhangi bir mabet iinde yapmadklar iin kltlerinin baz perakende motiflerini sakl tutabilmilerdir. Mabetleri olmamakla be raber, toplantlarn iten idare ve dtan muhafaza eden salcun teki ltlar ve sk disiplinleri var. Herkesin merak ettii ve eit eit karak ter yamad Krzlba Cem yinleri, mum sndrmeler hviyetleri ta mamiyle renilmemi fenomenler olarak kalp gitmektedir. 1928 de Bingl yaylasnda bir Alev kynde beni, bir Cem yi nine ardlar. Davet edenler dar grm, lem tanmu kimeselerdi. H att ilerinden biri tamamiyle entellektel kimse idi. Basit bir ky odasnda idik. Kalabalrk, belli bir nizama uymu oturuyordu- Byk ler bir kede kurulmulard. Mua30^en bir yerde iki srahileri ve ka deh vard. lhiler balad. Sz verme ve ikiye msaade etme usuln deki hiyerarik nizam bana Dr. Huber'in, ( Das Trankopfer ) adh kita bndaki skit iki yinleri tarifini hatrlatt- Iskitler de tkp burada gr dm gibi nce mmtaz babalara sunerlar, sonra eski tarzda yaplm kadehleri yere koymadan elden ele devrederek kendileri ierlermi. Kadmus'un Skithopolis adlanan Nusa ehrinde doduunu, Nus'un ayn zamanda kadn, arap ve Tanr demek olduunu burada hatrla mak yerinde olur. kiden sonra dans balad; benim de hazr bulunduum bu top lantda kadn bulundurmamlard. Fakat mukaddes danslarn figr lerinde kadmn almas lzmgelen yeri tahmin etmek kolay oluyordu. Eyvel ift ift dans ettiler, sonra elele tutarak daire yaptlar. Bu daire

48

nin ortasnda bir ate bulunmak lzmgeliyordu. Toplanp nlerine bak la n n ^ n atee ve alp ge hitaplarndan-Gnee hrmet ettikleri anlalyordu. Bu manzara bana yine Dr. Huberin tasvir ettii yk sek ormanlarn genie alannda byk bir ate yakarak etrafn saran ve iki yini ile gnein doumunu bekliyen eski ta devri Alpinleri ni ,, hatrlatt. Sonra daire bizim bildiimiz Kadril oyununu tutmaa balad. B tn hareketler, kadn deitirmeler hep Kadrildeki'nin ayn idi- Ara sra ayaa kalkp bir nait, bir medhiye okuyorlard. Toplantram sonralanna doru bir an iin mumlar sndrld, ve tekrar yakld. Bu, bizim yl ba elencelerinde ve yeni senenin ilk dakikasmda ampulleri sndrp yakmamzm ayn idi. Cem yini belki yalmz bu kadard; belki de bana gsterilen niha yet bir yabancya gsterilebilenden ibarettL Fakat benm kansatim aleyhte olara'k sylenenlerin hemen hepsinin uydurna ve yaktrma olmas merkezindedir.

Nusayrilerin bir ad da Alevidir

Nusayrilere, Alev de derler. Yeryznde Alevlik yalnz Hatay, Anadolu ve Azerbaycanda vardr. mamiye iasnn Alevliini, bu Alevlik iinde mtala etmek hatadr. u halde Kzlbalk da dedii miz bu Alevliin bu dediimiz sahaya mahsus bulunmas bu eserin ta rih ksmmda izah ettiimiz bilgiyi teyit eder. imdi teferruat braka rak Alev gruplarmm mterek olduklar esaslar tetkik edelim : 1 Alev gruplarndan hi biri gkten inme bir kitan tanmaz. 2 Tanr aliyyial ve mandr. 3 nsan ve insanm yzne taplr. 4 Sz, aaz ve harf mukaddestir. 5 arap lh bir kudrettir. 6 Allah bizim aramzdadr, tenash var 7 Gne ve ate. 8 Bab. 9 Cem, Cemi, Cemlcemi, Kam, Gdr Hum, t O Kadn klt.

50

Nusayri - Alevilerde kitap

Anadolu ve Suriye'deki Alevleri tetkik etmi olan Profesr Von Luschan, cidd ve skin tavrh .Nusayrileri her bakmdan Bektalerin, Tahtaclann ayn grr ve u mahedeyi naJcleder ( Vlker, Rassen Sparachen s. 200 ) " Snnler arasnda gezerken orulu gibi grnr ler- Fakat kendi aralannda arap ierler. Be VEikit namaza asla riayet etmezler. Kuranla aralan nasldr ? bilinmez. Kitabmz var m sua line derhal evet cevabm verirler, fakat buna kar orada mevcut Ms lman, yok diye protesto eder Fatmiye ialannn peygamberi olduunu iddia eden Hamza bin Ali, Nusayrilerin o zaman yazlm bir kitabmdan bahseder. Samrada Nusayri kongresini toplyarak eski dine -Islm ve Hristiyan dinlerinin arpt n Asya iinde - yeni istikamet ve tip vermee alm olan Hseyin ibni Hamdan el Hasibi'nin ve onun talebesi Niyal el Tkinin birer kitaplar olmak gerektir. Bu kitaplan ben grmedim. Fakat A na dolu Kzlbalannm kutlu kitab Hsniye ile Orannmeye bakarak bunlarn esaslarn tahmin etmek kolaydr. Bu kitaplar ( tabi Mslmanlrktan sonrakiler ) Snnlerle ialann arasmdaki ihtilflar rumuz ile kaparlar ve onlar tamamiyle gizlidir. Nusayrilerin kitab da nce Trk dili ile yazl idi. nk Selm, Cud, mdad gibi Nusayri airler hep T rk dili ile yazd ve syledi. Sekizinci Abbas halifesi Mutasm zamannda Trk ordularnn Babuu olan mehur Afinin Islmla durumasnda bir gizli kitaptan bahis vardr ( ibn el Esir tarihi ). Hkim vaziyetinde olan ibn el Zey yat, Afine sorar ;

51

 Yannzda bulundurduunuz kitap nedir? Onu alnla ceva hirle sslemisiniz. O kitabm iinde Allaha kar irtikp edilmi k frler var Afgin cevap verir : O, bana babamdan kald, iinde hikmet ve dap ile beraber kfr de var. Ancak bu hikmet ve db alp kfr ksmm brakyo rum. Ben esasen bu kitab byle ssl bulmutum. Ssn bozmaa lzum grmedimAfin, A bfes Halifesiiin Ba Kumandan ve Hkmetinin or ta idi. Yeni Mslman olmu Trklerdendi. Fakat Ak-din dedii eski dinin kitabm yanmdan ayrmyordu. Bu kitai)i o zamankiler Zenda Vesta sanmlard. Fakat o kitap bugn Nusayri, Tahtac, Kzlba b tn Alevlerin yanlanndan ayrmadklar ve taptklan gizli kitabm kendisi idi.

Nusayri - Alevide Tanr mefhumu

Btn Alevler Ali'ye byk bir paye verirler. Mslman gr nenleri ( ki hep>si yledir ) Ali Allah idi, Muhammed onu syledi ve onu anlatt derler. Nusayriler yle bir forml yapmlardr; Ali ma ndr, Muhammet onun nutkudur Bu, Drzilerin Hamza tarafndan tertip edilmi. Esas ve ntk ,, dsturundan bakas deildir. Fakat bu, Aliden ok evvel de vard. Btn Alpinlerin byk man veya sr olan Tanrlar btn iradelerini kam lan vastasiyle sylerlerdi. aman lar ve onlarm arasmdaki ( yayan mabut ) bize bu Alev Tanr telk kisini ok eski ve geni sahalara yaylm olarak tantr. Ali adnm A lev olmyan ve Alevlii tannnyan btn Mslman Trklerde fazla bir rabet ve hrmet grmesi Ali admn orijinini aratrmay emreder. Fakat biz bu tetkiki eserin en son bahsi olarak yapacaz, nsan ve nsan Yzne Tadlr : nsan mukaddestir. Fakat kmil insan Alidir. Bu suretle insan ay n zamanda Allah ta olabilir.Alevlere gre hepimiz yaadmz mddete kemal derecesini bulmaa almalyz. O derece hi birimiz den uzak deildir. Hi olmazsa yaklamak yolunu tutalm ,,. Bu suretle insanda Allahbk derece ve nasibi taayyn etmi oluyor. Fakat bu yol ibadet midir ? riyazet mi ? onu tarif edemezler. Kimisi baylana kadar a kabr, kimi kendinden geene kadar arap ier. B tn bunlar hakkn yzn grmek iindir. arab, istirak iinde Allahm yzn grmek kabil olduu iin ierler. Kemal gstermiler veya o degreyi kazanm slleden doanlar Tanrdr.

A finin muhakemesinde (bni el Esir tarihi) ahit olan Marzaban A fine sorar; " Sana ehrimiz halk mektuplarmda nasl hitap ederkr?,, Afin cevap vermez. Marzaban devam eder ; Ey Allahlar Allah filn Olu filn demezler mi ? ,, Afin, evet cevabm verir. Afin gibi Allahlar her zaman her Alev camiasnda mevcuttur. Nusayrilerin byklerine verdikleri lh payede onlara ve onlann ce maline hayranlk mndemitir. Nasorahlarm karanbk sulara balonca kendi suretini orada grmesi ve bu suretin mstakil ekil almas bu hr m et ve hayranbm kajmaklarmdan biri olmak gerektir. Alevilerin ; Secde kl simay hsne subhu am Muhammet Alidir anda mnceli' Mirat kudrettir sureti dem Ali Muhammettir, Muhammet Ali. Bu kta insana ve insan suretine tapmann remz bir hlsasn ihtiva eder. Sz, Saz ve Harf Mukaddestir: Sz m ukaddestir; nk esas, yani Allah hikyeeder. Nusayri1er Muhammede ( Muhammedlntk ), Drziler ( Muhammedlkelime ) derler. Ntk Aliyi sylemitir, Ali ise Allahtr. Binaenaleyh nutuk ve kelime kutludurlar. Anadolu Alevleri szn mukaddes mer tebesini Faziletnmenin u ktas ile ifade edeler : Sz oldu kamu eyann vcudu, Sz oldu klan deme scudu, Sz oldu nk icad mezhir, Kamu eya ile sz oldu zahir. A linin btn ve Muhanunedin zahir olduunu da bu ktanm iinde mijtala edebiliyoruz. Saz, szn vecdidir. Fakat btn bunlar arap ile revnakn alrlar. Nusayri Alevler araba ( Abdunnur ) derler ve onu Gnein ve ayn yeryznde mmessili sayarlar. Gadin - hum ,, bayrzmlan bir nevi

54

libation olmak gerektir; her ne kadar Gadiri-hum Muhammed in Ali yi kendinden sayd ve taftil ettii yer ise de oradaki su ukurunun da t i r vecih ve suret efsanesi vardr. Buradaki Hum bize Dr. Huberin vasfm yapt Homa ikisini hatrlatr. imdi Fars dilinde Hum diye yayan bu arap, Hom a Tanrnn kendisi olmaldr. Ve Dersim Alevileri bugn de Tanrlarna Homay adn verirler. Btn bunlar eski Trk ana Tanrs Homanm kendisidir, Ma eklindeki telffuzunu yukarda grmtkNusayrilerde olduu gibi baka Alevlerde de sz, saz, Hum hepsi bir eydir, yani insandr. Eskilerin de byle dndklerini Saratustranm u sualinden anlyoruz. Saratustra, H om aya sordu : Ey dem sen nce ne idin ? Kinat yaratbrken nerede bulunuyordun ? ,, ( Dr. Huber Das Trankopfer ) Allah Aamzdadr ve Tencisuh Vardr : Nusayrilerce Ali aramzda idi. Ondan evvel de Cisimden cisme intikal etmiti. imdi Gnete karar klmtr. Baka insanlar da cisim den cisme intikal ederler. Alevlerin bazlan tenash yalmz canllar arasmda kabul ettikleri halde, Nusayriler tenash eyaya da mil k larlar. Fakat insanm ruhu kalgj deitire deitire, nihayet temizlene rek bir yldzda karar klar. Gk yznde grdmz kehkealar imdiye kadar temizlenmi ruhlarm lemidir. Bektaler, Allahn aramzda olduunu u remz szlerle ifade ederler ; Duvara kar secde etmek bize ne hacet. Bizim namazmzda AlleJ memmzdr. Bylece bab meselesi km oluyor. Bab ne demdctir ? nsan hakflcate gtrmek iin bir kapya ihti ya var. Muhammet, Ali iin " ben ilmin kasabasym li ise o kasaba nn kapsdr ,', demiti. Demek ki hakikate ermek iin bir m rid itmile, rehbere ihtiya var- O mridi bulmak ve ona uymak esastr. H er Alev grup, buna hem inanr, hem bununla mil olur.

55

Bab meselesi ok eskidir, Sumerliler zamannda da bab vardr^ ve kavm sincar ( Sangar ) sahrasma inerek orada Gnee tapabilmek iin bir kap yapmt Bu kap Babilin ilk yapsdr. Smer devrinde Babile Ka-Dingir-ra yani Tanrnn kaps diyorlard. Sonra Samiler ay n kelimeleri tercme ederek Bab-ilu yani, ( ycenin ve ulunun kaps) yaptlar. Btn Smerde ve Anadoluda, siteler medeniyeti bu bab kltn temsil eder. Her sitenin suru, kaps vardr. Kapdan girebilenler kutlu yoldan mabede giderlerdi. Sur, kap, yol ve mabet, bunlar Etrsklerle beraber talyaya da ge tiler. Sakraporta, Sakraviya, mukaddes kap ve mukaddes yol bu kl tn Italyadaki devamm gsterir. Smerde mabet Ziggurat dedikleri Sakaratlar idi. Ziggurat tanr da gk da ( I ) ,, demekti. Dal bir halk olan Sumerliler eski yurtlarmdaki aal dalannm sivriliklerini tann dura sayarlard. rak dzlne indikleri zaman o dalar taklit ettiler- Yaptklar sun dalann tepelerinde gnein ilk na ibadet ederlerdi. O tepelerin zerinde gk tann (A nu) ya makam ayrmlard. Bu makam bir bab idi. Bufifn dahi Nusa 3rriler Sakrat admda bir bab tanrlar. Anadolunun byk ana Tanrs ( Ku baba ) sakar kayalarn sivri liklerinde otururdu, gkle evli idi. Nusayrilerin kubab dedikleri gk kubbeleri, tabakalan bu eski Trk Tanrs Ku - babanm adn ta maktadr. Ku-baba Etrskler ile talyaya geerek orada Kbel adnda yaam olduu gibi, imdi de Amasyada halk dilinde ve eski telffuzu ile hl yaamaktadr. Islmdan sonra da bilhassa Seluk yaplarmda grlen byk zenle sslenmi kaplar bu kltn izleri saylabilir. Kk bir mescidin nnde byk bir kap elbette ki kapya olan iti nann ifadesidir. Smer ve Babilde ehir, birinci derecede, ehir tannsmn ve sonra yer yzndeki vekili olan ehir beyinin ikametgh olduu gibi, Etrsklerde dahi Tanr da bulunmyan bir ehir tasavvuru imknsz dr.
(1) I.. Woney. Tor 5000 jalrens. 86.

56

Smerlilerin tanrlara ithaf edilmi olan kaplardan girilen uzun, geni, ana caddeleri din merasim sahalar idi. Etrsklerin Forum ve Kapitoluma giden caddeleri ayn kutsal karakteri tard. Bunlarm en nemlisine Sacra-via yani kutsal cadde diyorlard. Her iki millette ( Smer ve Etrsk ) ehir sulan da mbarek idi. Kaplar mabet tanrsmm adlarm tarlard. Babilde Ka-dingirra (T an r kaps) gibi, Itar (yani Zhre yldz) kaps da vard. Btn bun larn iinde bir de (umum toplant yeri) vard. Bu yer de mukaddes t i ( Dr. kr Akkaya ve Korneman. Heilige Stdte makalesinden ). Smerdeki siteleri istillar ve Anadoludakilerini zelzeleler yktk tan sonra seyyeu: hayata geen halk, bu eski din esaslann nazar ola rak yaattlar. Sitenin suru zahir, mabedi btn itibar edildi. Mukad des yola tarik veya slk dediler. Bab ise mrit veya rehber oldu. Mukaddes toplant yerlerine imdi divan, meclis ve cem diyorlar. Ms lman tarikatlannm ounda rastladmz bu erkndan (bab) bil hassa ark Hristiyanlmda sezebiliyoruz. Fakat Hristiyan dininde ve Alev tarikatmda olmyan i Asya Trkleri nasl olmuta bu (bab) lfzm ve fikrini yaatmlardr. (Kn-gz - Kazak) aman dualarmda okuduumuz u msralar bize (bab) kelimesinin ve fikrinin nerelere ka dar amil olduunu gsterir. 1) Su banda Sleyman 2) Su aya Er korkut 3) Bellerd sen korkut; 4) Aydac bermen dev perim 5) Trkistanda tmen bab 6) Sayramadag saysz bab 7) Otrarda otuz bab 8) En lkeni Arslan bab ( I ).
(1) Ebubekir D ivayofun K rgz akideleri lem inde,, adl eserinden naklen "Trkiyat m ecm uas, cilt I s. 216-217.

57

Bu maralarm bugnk Trkemizde sylenmesi udur: I ) Su ( Siriderya ) banda Sleyman (da) 2) Su aya (mansab) Er korkut (Korkut mezar vardr) 3) Bellar (kazalar) sen korkut; 4) Yrtsene buraya devim, perim ( cinlerim, ruhlarm ) 5) Trkistanda on bin bab" (vardr) 6) Sayram (ehir) deki saysz bab 7) Otrar (ehir) deki otuz bab 8) Bunlarm en by Arslan bab ( I ). Grlyor ki, bab btn Trk dnyasnda ayn fikir ve ayn an lamda olarak hl yaamaktadr. Anadolu ve Rumeli Bektailerinin bazlarma yalnz Bab derler. Bu tafsiltla da Nusayrilik ile Alevliin esas itikat bakmndan da bir ve beraber olduklarm anlam bulunuyoruz.

(1) Araln bab ananeye gre .^hmet YeseTnin hocasdr. Bugn Ferganada Arslan b ab , dag vardr.

58

Fellah ad ve Ali nar yini

Nusayrilere Fellh da denilir. Bunlann Msrdaki Fellhlarla hi bir bakmdan alkas olmadn, tanmm antropologlar ehemmiyede kaydederler. Bu kelime kendilerine bilhassa bahevanhkla itigal et tikleri iin verilmitir. Kk apa ziraati, sebzecilik ve meyvaclk, babadan kalma sanatlardr- Harkla sulama ilerindeki meharetlerine ve kk toprak paralanndan fazla hacimde mahsul almalarna ba klrsa, ziraat iindeki melekelerinin, ayn zamanda husus bir bilgiye dayandm kabul etmek lzmgelir. Bu bilgi, eski bir klt ile alkal mdr bilmem? Fakat Orta Asya Trklerinde (Boa Ba Tanr ve Bent Ba T an n ) tarm yinlerine bakarak Nusayrilerin sulak zireatinde bir klt aram ak doru olur. nk Mogolistanda yayan (T u ba - O ranha) Trkleri gebe olduklar halde sulama yoluyla ziraat yaporlar. Ana hat olan ark (su cetveli) in dmda yahut o hattn ge tii mm takada lkbaharda bir yin tertib edilir. te (Boa Ba Tanr ve Bent Ba T a n n ) bu yinin addr. Hatayda nehirden su kaldran vastalara zikir denilir. Bu kelime bize. Kazaklarn r kelimesini hatrlatt. Kazak Elinde (imal T r kistan) Bozkrlarnn tam ortasnda on sekizinci asnn sonlarmda zi raat hayatna gemi olan Adgin ve Kcak kabilelerinde ark ( su cet velleri) larm hmisi (Ali nar) a mahsus bir yin vardr. Bu yin ziraate balanaca zaman yaplr. Ark banda kurbanlar kesilir. A n aneye gre nn mucidi Ali mar idi. Ali nar ananesi Krgz - Kazak halk edebiyatnda yaamaktadr. u kta onun iin sy lenmitir (1 ).
(I) A bdlkadir nan : E sk i Trk ziraat m edeniyetinin gebe Trklerde bile grlen izleri adl m akalesinden.

59

rdbn n atas Ali mar. marga Syinfaasan r Smar Alige mar minen hop Siyinsan Kaanda Tanr Ongarp iin tmar. Bugnk Trkemize geirdiimiz zaman u many almz; nn hakik babas Ali nardr. mara smmazsak nr knlr. Ali ile mara iyi snrsan Her zaman Tanr iini onararak mkemmel klarBu ananedeki Ali ad, kltn islmdan sonra yerletiine iaret etmez. Gerek, Ali ad Alev olmyan Trklerin hepsinde ok fazla bir hrmete ermise, bunu Ali ibn ebi Talibin faziletinden ziyade en eski Trk llhlarmdan (Ali, Al. Alu) nun gnllerde kklemi sevgisin de aramaldr. Bu suretle fuzul olarak ( Fellh ) veya ( Arap ua ) adlarn verdiimiz bu ifti Trklerin iftilik baknnmdan da ne ka dar T rk olduunu renmi oluyoruz.

Alev ad nereden ve ne suretle kt

Taberinin anlattna gre Abdullah bin Sebe isminde bir yahudi nc Halife Osman zcimanmda Mekkeye geldi. Orada slm arasmda ihtilf vard. Eski dinleri iyi tetkik etmi olan bu yahudi bir gn duygulu ve heyecanl bir cemaat ortasna dikilerek Allahmz Alidir. Ona tapacaksmz ,, dedi ve kat. Alinin Allah olarak ilk defa o za man zikredildiini samrlar. nk o tarihte sevilen, hrm et edilen bir Ali ibn ebi Talib vard. Taraftarlar Abdullah bin Sebe'nin bu szn den istifade ettiler. Halbuki yahudinin kasdettii Ali baka idi. O eski dinlerin kutla d Ala, Aliyi yaatmak istemiti. Araplar ( Heredot s. 131. c. I ve c. III. s. 8 ) bir Alita ve Alitat tanyorlard. Bu Aphroditi U ranya karh idi. Onlar insan eklinde ( AnthropKjmorph ) Allahlara taparlard. Bu Alita gk ilhesi sfatndaki Afrodit yani Zhre idi ,,. Doktor Huber jdne Herodotea atfen (das Trankopfer s. 144) ok eski zamanlardanberi AUa-Taal isminde ikiz bir put bulunduunu, Ms lmanlktan sonra kan Allahl-Teal kelimelerinin bu eski putlara ait isimler olduunu nakleder. Herodotun tantt bu Ala veya Ali gkte bir yldz idi. V e kadmb temsil ediyordu. Bu yazmn tarih ksmnda grdmz gibi Nusayrilik Mslmanlktan, hristiyanlktan, hatt brahim dininden eski bir din olduu iin Alevlii Al Ibn ebi Talibe irca etmek kolay olmyacaktr. nk Nusayrilere gre Ali bn ebi Talib ziyalarn ziyas olup, btn yldzlar nurlanm o kaynaktan ahrlar. Ali, mavi bir rtye brnm olarak deil, fakat lh aydnlk zerrelerini rtnm olarak 61

ykselmitir. Cevdet Paga bu hayali u ekilde tasvir eder Uluhiyet Haruna, emuna sonra Aliye intikal etti. Alide asumn Hlleye b rnp semaya suut ile emste caygir oldu.,, Bylece Alevliin Ali ibn; ebi Talip ile bir alkas olmad anla lyor. FeJcat derece kazanmem Alevlerin hepsi Alevlii ona bal anrlar. O derecedeki Alev air: Uyurken bu gece nagh Sual ettim nedir ismi Grnd emime bir er erifin syledi Haydar.

diye Ali ibn ebi Talibi medheder. Fakat ermi, hakikate kavumu, yksek dereceli dier bir Alev airi, Seyyit Nizam olu da'. Cmle cihan men olmuem Cmle cihana dolmuem ahidu mehd menem Cmledeki cd menem Cevheri lmekn menem Kevneyndeki vr menem Hse}^! ile Haan menem Havarici kesen menem Bilen bilr ki men neyem ,, bidu mabut menem Bilen bilr ki men neyem Matlab insicam menem Bilen bilr ki men neyem A ra kadem basan menem Bilen bilr ki men neyem

diyerek kinatm iinde her varl dolat gibi Ali, Haan, Hseyin ve Muhammet olarak mkemmel bir Tanr kesilir. Seyyit Nizam o lunun bu iirinde Nusayrilerin, eya ve cemadata tenash etmenin a irane ifadesini buluyoruz.

Ali klt ile Alev klt arasnda mnasebet

B tn Alevler gkte Gnee, yerde atee byk kl3rmet verirler. Kymetli arkadam Abdlkadir nan ( Trk Tarih, arkeoloya ve et norafya dergisi say I S. 160- 167) nerettii bir makalede (al kansi, al ruhu, albast, albas ve almis) kelimelerinin bir vakitler Alev - ate kltne bal iyi ve hami ruhlar olduunu tetkik ve ispat etmiti. A y n makalede Gordlevskinin Karakoyunlular adl makelesirie daya nan gyle bir not vard. Mak hanlmda yayan Aliyyullahi Karakoyunlularm akidesine gre ( Almas ) cihan padiahmm olu, bir ri vayete gre de Allahn yanndaki drt melekten birinin addr. Karakoyunlularm Aliyyullahilii eski bir Trk kltnn (A l - Alev) klt nn slmlam bir ekli olsa gerektir. Umumiyetle Tiirklerde Ali kltnn ok intiar eski (Ali - A l) kltnn unutulmamesmdandr. Smerlilerin de Al Tanrs Ate Tanrs ayn zamanda iva Tanns idi. Arkadaunm hakk vardr. nk, Anadolu Alevleri atee, bilhas sa aleve fazla hrmet ayrdklar gibi Aliye de Ali derler. Nusayrilerde, Tanr admm bir ekli de Bar ve Baridir. Elski Alevlerin Barak babas buna benzer bir fenomendir. Btn isIm tarihile ri bu zat mritleri namaz klmez, namaz anda davul alar,, diye tarif eder. Aktlcman mellifi, "bunlar haram yer ve ramazan tut mazlar,, diyor. Fakat iin garip taraf Barak babanm dualarmn aman dualarndan farksz olmasdr. Hi phe yok ki. Barak baba eski bir klt "Ali,, k lt ekline sokan Trk gamanlarmdan biri idi.

63

Ali Celllendii zaman bana krmz bir bez sararm. Ve Alinin byle kzlba olduu zaman Tannlat zamanm. Safev ah !smailin askerleri bu maksatla ve bu halin tercman olmak zere Kzl klah giyerlerdiMazide gkteki Gnee ve yldzlara alem olan ala sonralar yer de ocaklar ve atekedeleri ssliyen kzl aleve remzolmutur. Netice: Anlahyor ki, Alevlik ok eskidir. Ve Alevler ister H a tayda ister Anadoluda olsun, hem gvde yaps, hem tarih, hem itikat bakmndan Trktrler. Kemalist Trkiyede rk ve sosyolojik millet tesisinin mefhumu Trk Tarih ve Trk Dil tezleriyle aydnlanm ve saptanm bulunuyor. Vicdan inanlara gelince, onlar da yeni Trk rejiminin lyisitesi iinde, a ve hakikate dayanan realitesini kazan d. Hurafeleri gmdmz ukurlara zddiyetlerin aesini de doldur duk, imdi Trkler iin bir nizam vardr: Biribirini sevmek ve hepi mizin vicdanm dolduran ve doyuran bir tek kutlu sz vardr: ATATRK.