Professional Documents
Culture Documents
t Conferncia de Berlim (1884-1885) os actores em conito na frica Subsariana, africanos em confrontos internos ou resistindo aos invasores europeus e europeus contra
numa mudana de paradigma na tipologia dos conitos, estando na gnese das novas guerras da era da globalizao. o que o general Rupert Smith3 chama () guerra no seio do povo () que emergiu no seguimento da Segunda Guerra Mundial (), considerando que foi a descolonizao que
ANGOLA 1975
MPLA, FNLA UNITA 1961-75
TANZNIA 1961
FRELIMO 1964-75
a resistncia africana ou nas suas disputas para-imperiais, ainda no tinham atingido o patamar da estratgia cientca, mantendo-se no da estratgia instintiva1. Os princpios e mtodos da estratgia cientca, introduzidos por Carl Von Clausewitz, encarada como o emprego racional da coaco na gesto dos conitos ao servio da poltica, a oposio a um outro como essncia do raciocnio estratgico, s chegaram ao continente africano atravs das guerras em que se confrontaram ambies coloniais das potncias europeias, cujo incio podemos situar na Guerra Anglo-Boer (1898-1902). Da partilha de frica iniciativa estratgica do nacionalismo africano Quando as ideias de Clausewitz comearam a impor-se na Europa, na segunda dcada do sculo XIX, j os imprios africanos originrios estavam em processo de decomposio pela aco das incurses europeias e, se bem que a resistncia contra a penetrao e xao dos novos invasores se mantivesse em permanncia, foi conduzida na base de respostas casusticas s iniciativas destes, sem objectivos e planos de conjunto que lhes conferissem contedo estratgico. Formalizada a partilha do bolo colonial africano em Berlim, os conitos no continente passaram, at ao m da 2. Guerra Mundial de 1939-1945 (2. G.M.), a inscrever-se nas estratgias das potncias coloniais. Mesmo as guerras de ocupao nos nais do sculo XIX e princpios do sculo XX, que a historiograa portuguesa designa, erradamente, por Campanhas de Pacicao, apesar de dominadas pela resistncia penetrao europeia para o interior, so determinadas por objectivos estratgicos das potncias europeias em conito entre si, na sequncia das imposies da conferncia que fazia depender o direito de posse da ocupao efectiva, com desprezo total das soberanias africanas tradicionais. Rudolf Kjelln, fundador da geopoltica, previu a extenso sia e frica da lgica do
BAA DAS BALEIAS (FR. SUL) SWAPO 1975-90 Windhoek
BOTSUANA 1966
RODSIA 1980
MOAMBIQUE 1975
TRANSVAL Pretria
Loureno Marques
Bloemfontein
Com as independncias de Angola e Moambique, em 1975, os Estados da frica Austral fundam o Grupo dos Pases da Linha da Frente (GPLF) com o objectivo principal de apoiar as independncias do Zimbbue e da Nambia e o m do apartheid na RAS. O Zimbbue, independente em 1980 e, ao contrrio dos esforos de Pretria, num sentido desfavorvel RAS, entra para o GPLF, que se transforma na Conferncia para a Coordenao do Desenvolvimento da frica Austral (SADCC) (ver mapa) que, para alm dos objectivos do GPLF, proclama como objectivo estratgico regional o m da dependncia econmica face RAS. Em contrapartida a RAS, potncia econmica e militar regional destacada, encontra-se pela primeira vez estrategicamente isolada na tentativa de salvaguardar o apartheid e manter a Nambia sob seu controlo, conduzindo uma estratgia agressiva de represso interna e intervenes armadas e desestabilizao nos Estados vizinhos, nomeadamente Angola, Moambique e Zimbbue. O quadro estratgico na frica Austral torna-se, ento, de grande complexidade,
Cidade do Cabo
Fonte: Historical Atlas of the Twentieth Century.
espao vital de Ratzel, que ento dominava o pensamento estratgico, ao escrever que () os Estados cheios de vitalidade cujo espao limitado tm como imperativo categrico alargar o seu territrio atravs da colonizao, da anexao ou conquista de diversos tipos ()2. E as teorias de Mackinder so claramente justicativas da pretensa naturalidade do imprio colonial britnico, da mesma forma que o efmero imprio colonial alemo em frica teve por mentor Karl Haushoffer e a sua Escola de Munique. O ps-IIGM abriria as portas iniciativa estratgica do nacionalismo africano. A partir da primeira metade da dcada de 60, com a primeira vaga de independncias das colnias britnicas, francesas e belgas, estala a primeira ruptura geoestratgica na frica Subsariana, que deixa de ser uma regio homognea de naes negras sob dependncia colonial branca ainda que a Repblica da frica do Sul (RAS) constitusse um caso especial , passando a heterognea com dois grandes blocos antagnicos, um no norte e centro onde predominavam Estados independentes de maioria negra, outro a sul, na maioria com territrios sujeitos a regimes de minoria branca (ver mapa). Num e noutro bloco havia excepes: no norte e centro a Guin-Bissau, Cabo Verde e So Tom e Prncipe permaneciam colnias portuguesas, o Djibuti e as ilhas Comores colnias francesas e as ilhas Seychelles colnias britnicas; no sul a Zmbia e o Malawi torna-
ram-se independentes em 1964 e os antigos protectorados britnicos de Bechuanalndia e Basutolndia chegaram independncia em 1966, como Botsuana e Lesoto e a Suazilndia em 1968, se bem que a destes ltimos fosse precria, dado a sua dependncia geogrca e econmica, encravadas no bloco branco da RAS e seus aliados. Era, ento, na frica Austral que essa heterogeneidade se manifestava de forma mais acentuada e, consequentemente, seria a que o quadro estratgico atingiria um nvel conitual mais agudo. A Organizao da Unidade Africana (OUA), logo na sua Assembleia Fundadora em Maio de 1963, assumese como frum dinamizador e coordenador da luta pelas independncias dos territrios ainda sob domnio colonial, internacionalizando e conferindo unidade estratgica s lutas de libertao. Em resposta tambm os regimes brancos trataram de coordenar a sua aco, constituindo um bloco de facto para preservao dos seus domnios, para o que contaram com o apoio explcito dos EUA na administrao Nixon-Kissinger. Este confronto ascendera natureza armada de guerra colonial em que predominava uma estratgia assimtrica e prolongada, por denio favorvel s foras guerrilheiras. Guerra que, ao assumir uma dimenso regional, iria prosseguir para alm das independncias. As guerras coloniais inscrevemse num fenmeno mais global que, segundo reputados autores, estar na origem de uma ruptura estratgica que se traduz
Lilongwe
MOAMBIQUE
Windhoek NAMBIA
Fonte: ERIKSEN, Tore Linn C et al. Ajiika i kort og tal. Copenhaga: Mellemfolkeligt Samvirke, 1986.
Defesa e segurana
3.3.8
MAURITNIA SENEGAL
MALI
NGER CHADE SUDO NIGRIA CAMARES REP. CENTRO AFRICANA REP. DEM. DO CONGO RUANDA BURUNDI TANZNIA COMOROS ANGOLA ZMBIA ZIMBBUE NAMBIA BOTSUANA SUAZILNDIA MOAMBIQUE MADAGSCAR MALAWI UGANDA QUNIA ERITREIA DJIBUTI ETIPIA
BURKINA FASO BENIN GANA SERRA LEOA COSTA DO TOGO LIBRIA MARFIM GUIN
SOMLIA
FRICA DO SUL
LESOTO
Africana (ACSS) por iniciativa dos EUA e em substituio de uma anterior tentativa da Iniciativa de Reaco s Crises Africanas (ACRI), enquanto a Frana promovia o Reforo das Capacidades Africanas de Manuteno da Paz (RECAMP). Tm, porm, para os povos africanos o estigma de surgirem como formas de defesa de interesses exteriores ao continente. J no incio do sculo XXI assistiu-se a uma nova iniciativa, esta de mbito mais amplo, a fundao da Unio Africana (UA) que se substituiu antiga OUA que, na manuteno da paz, nunca teve um papel relevante. Por enquanto a UA tem estado mais preocupada com a sua prpria armao e estruturao, privilegiando a unio poltica e econmica, se bem que, nos seus objectivos, contemple a Promoo da Paz, Segurana e Estabilidade do Continente. No seu Plano Estratgico tem uma rea orientada para a Boa Governao, Paz e Segurana Humana, para o que se prope constituir vrios rgos: um Conselho para a Paz e Segurana, um Sistema de Alerta Rpido, um Estado-Maior e foras militares em standby articuladas em contingentes regionais que possam participar na reconstruo e consolidao ps-con-
ito. E, semelhana da Unio Europeia (UE), prope-se desenvolver uma Poltica de Segurana e Defesa Africana Comum. Estes passos da UA ainda so, por enquanto, demasiado incipientes, no passando de meras intenes. Se vierem a contar com o empenho dos prprios Estados-membros e com ajuda externa ecaz, nomeadamente da ONU, dado os desaos de segurana que se colocam em frica e os seus reexos no resto do mundo, podero constituir um instrumento relevante para, pela primeira vez, se dotar de um instrumento ecaz de segurana e defesa colectiva, contribuindo para a pacicao do continente e estabilidade mundial. Constituir, assim, a grande mudana estratgica em frica neste incio do sculo XXI.
BOTTI, Ferruccio Le concept de gostratgie et son application la nation italienne dans les thories du gnral Durando (1846). Stratgie n. 58. Paris: Institut de Stratgie Compare, 2. Trimestre 1995. 2 KJELLN, Rudolf Der staat als lebensform. Berlim: Kurt Vowinckel Verlag, 1923. 3 SMITH, Rupert A utilidade da fora; a arte da guerra no mundo moderno. Lisboa: Edies 70, 2008. 4 KALDOR, Mary New and old wars; organized violence in a global era. Cambridge: Polity Press, 1999.
155