You are on page 1of 14

http://www.revistadelibros.

com/articulos/neurobiologia-de-la-conciencia-la-actividad-mental-de-la-materia

ARTCULO CIENCIA

Neurobiologadelaconciencia: laactividadmentaldelamateria
LAUREANOCASTRONOGUEIRA/MIGUELNGELTOROIBEZ LaureanoCastroNogueiraesdoctorenCienciasBiolgicas.CatedrticodeE.S.Investigador entemasdeGenticadelComportamientoyEvolucin.MiguelA.ToroIbezesinvestigador enelInstitutoNacionaldeInvestigacionesAgrarias. n6768julioagosto2002 ANTONIODAMASIO Lasensacindeloqueocurre:Cuerpoyemocinenlaconstruccindelaconciencia TraduccindeFranciscoPezdelaCadena EditorialDebate,Madrid,384pgs.22,79 GERALDEDELMAN,GIULIOTONONI AUniverseofConsciousness:HowMatterBecomesImagination BasicBooks,NuevaYork. RODOLFOLLINS IoftheVortex:FromNeuronstoSelf TheMITPress,Cambridge,Massachusetts. Elcerebrohumanoesunodelosobjetosmscomplejosdeluniverso.Apesardesupequeo tamao,conunpesopromediodeslo1.400gramos,estformadoporunos100.000millones declulasnerviosasoneuronasque,debidoalasmltiplesconexionesqueestablecenentres, constituyenunaimpresionantereddecircuitosneuronalesenlosquesegeneranuestra capacidaddepercibir,deemocionarnos,derecordar,depensarydeserconscientesdenuestra propiaexistencia.Todasestasactividadesdelcerebrosedenominanfenmenosmentalesy constituyenlaesenciadeloquedenominamosmente.Nadiedudaenlaactualidaddequela actividadmentalrequiereactividadcerebral,perolasdiscrepanciassurgencuandosetratade definireltipoderelacinqueseestableceentrementeycerebro.Laincgnitaqueseplantea essilaactividadcerebraldalugarsinmsalamenteosi,porelcontrario,existeunaentidad diferente,inmaterial,queutilizaelcerebrocomoinstrumentoparamanifestarse,originandola actividadmental.Estarelacinentrecerebroymentehasido,yprobablementecontinuar sindolo,unproblemafilosficodeprimerordenquehapreocupadoalospensadoresdesdela Greciaclsicahastanuestrosdas.Lamayorpartedelasrespuestasqueencontramosenla historiadelpensamientolaspodemossituarentreeldualismoplatnico,quepostulala

existenciaenelserhumanodedossustancias,elalmainmaterialeinmortalyelcuerpo materialymortal,delcualelalmaesprisioneraenestavida;elmonismomaterialistade Demcrito,queniegalaexistenciadeunaentidadinmaterial;yelinteraccionismoaristotlico, queconsideraelcuerpoyelalmacomodoscomponentesinseparablesdeunanicasustancia, elserhumano.Curiosamente,elproblemamentecerebro,quetanocupadohatenidoalos filsofosdurantesiglos,hasidoignoradocasitotalmenteporlacienciamodernahastahace unosaos.Buenapartedelaculpalatuvoeldualismocartesiano,consuntidadistincin entreelespritu,lasustanciapensante(rescogitans),yelcuerpo,lasustanciaextensa(res extensa),queentrabanencontactoatravsdelaglndulapineal.ParaDescartesypara Galileo,lacienciaslosepuedeocupardeinvestigarelmundofsicoy,portanto,laactividad mental,manifestacindelespritu,quedafueradesualcance.Estadistincincontribuyal desarrollodelacienciaapartirdelsigloXVII,yaquedificultlainjerenciareligiosaenel mbitodelainvestigacincientfica,perotambincondicionelestudiodelcerebrocuandola psicologasurgicomocienciaenlaltimapartedelsigloXIX.Elconductismo,paradigma dominanteenlapsicologadurantebuenapartedelsigloXX,contribuymuypocoalestudio delproblemamentecerebro,yaque,interesadoenelestudiodelcomportamiento,prestpoca atencinaloquesucedaenelinteriordelcerebro,considerandoastecomounacajanegra deestructuradesconocidaperoirrelevantealahoradedeterminarlaconductadelos organismos.Porello,elestudiodeprocesosmentalescomolapercepcin,lamemoriaoel pensamientofueronrelegadosaunsegundoplano.Estasituacindiounvuelcoespectacular coneldesarrollodelapsicologacognitiva,quedirigisuatencinprecisamentehaciala mente,hacialosprocesospsicolgicosquemedianentrelainformacinsensorialylas respuestasmotoras.Msrecientemente,laneurobiologa,centradaenelestudiodelaactividad cerebral,haadquiridoungranprotagonismograciasaldesarrollodetcnicasdeinvestigacin quepermitenaccederalinteriordenuestrascabezasydesentraarlasclavesdelaactividad cerebral.Especialmentedecisivoparaelprogresodelainvestigacinenneurocienciahasido eldesarrolloenlosltimosaosdenuevastcnicasdeinvestigacinnoinvasivas,comola tomografaporemisindepositrones(PET)olaimagenporresonanciamagnticafuncional (IRMF),quepermitengenerarneuroimgenesdeaquelloscircuitosneuronalesqueseactivan cuandounsujetoefectaunaactividadmentalconcretacomo,porejemplo,observarun determinadoobjeto,pensarunapalabraoejecutarunaaccin.EnpalabrasdeAntonio Damasio,autordelsegundodeloslibrosqueseresean,sehaavanzadomsenel conocimientodelcerebrodesde1990queentodoslosaosanteriores.Unaconsecuenciade estosavanceshasidoladesituarelestudiodelaconcienciadentrodelmbitodela investigacincientfica,convirtindoloenelgranretoalquehadehacerfrentela neurobiologadelsigloXXI.Sinduda,lasdificultadessonenormesdebidoalacomplejidad delcerebroy,sobretodo,alapropianaturalezadelaexperienciaconsciente,quees,antetodo, unaexperienciasubjetivaqueseconoceatravsdelaintrospeccin,delanlisisentrminos deprimerapersonay,portanto,alejadadelmbitodelmtodocientficoqueprecisa,por definicin,experienciasobjetivas,analizablesentrminosdetercerapersona,esdecir,por msdeunobservador.Peroapesardelasdificultades,esinnegablequeunnmerocadavez mayordeneurobilogos,psiclogos,filsofosycientficosengeneral,hanapostadofuertepor laposibilidaddeestudiarelfenmenodelaconcienciaytratandedescubrirsussecretos aproximndoseaelladesdeperspectivasepistemolgicasdiferentes.CientficoscomoFrancis Crick,ChristofKoch,RogerPenrose,StuartHameroff,GeraldEdelman,AntonioDamasioo

RodolfoLlins,yfilsofoscomoPaulChurchland,DanielDennett,JerryFodor,David ChalmersoJohnSearle,entreotrosmuchos,hancontribuidoconsustrabajosdurantela pasadadcadadelosnoventaaenriquecerundebateconplanteamientosque,enlamayor partedeloscasos,difierenmuchodelosqueslounosaosantes,en1977,habanutilizado dosfigurastanseerasdelaneurobiologaydelafilosofacomosirJohnEcclesysirKarl Popper,respectivamente,ensuconocidolibroElyoysucerebro.Deentrelasdistintas aproximacionesqueseestnhaciendoalproblemadelaconciencia,pensamosquelams prometedoraeslaqueprocededelcamponeurobiolgico.Lostreslibrosobjetodeeste comentariosonespecialmenteapropiadospararevisarlasaportacionesrealizadasporla neurobiologa,yaquesusautoresGeraldEdelman(yGiulioTononi),AntonioDamasioy RodolfoLlinssonsinduda,juntoconFrancisCrick,elcodescubridordelaestructurade doblehlicedelADN,lasfigurasmsrelevantesquehantrabajadohastaelmomentosobre estetema.Enloquesiguevamosaanalizarcadaunadelastrespropuestasporseparado,pero comenzando,parafacilitarelestudio,conunadescripcinconjuntadeaquellossupuestos epistemolgicosymetodolgicosquecomparten,aunqueestocomporteelriesgodeforzar algunassimilitudesentresusposiciones. PRINCIPIOSEPISTEMOLGICOSYMETODOLGICOS Elprimerproblemaqueencontramosalhablardelaconcienciaeseldesudefinicin.Enlos treslibrosseconsideraquelaconcienciaeselestadomentalenelquenoshallamoscuando despertamosyqueprosiguehastaquevolvemosadormirnosconunsueoprofundo,sin ensoaciones,onoshallamosbajoelefectodeunaanestesiageneral,entramosencomaonos morimos.Lossueospertenecenalcampodelaconciencia,yaquepermitenformarimgenes, pensamientoseinclusogenerarrdenesmotoras,demanerasimilaracuandoestamos despiertos.Losestadosconscientescomprenden,portanto,todaunaseriedegradosde intensidadquevandesdelamximaatencinaunestadosomnoliento.Porunaparte,los autoresconsideranquelaconcienciaesantetodounprocesoencarnadoenelcuerpoque emergedelaactividaddelasclulasnerviosas,peromientrasqueelcuerpoyelcerebroson entidadespblicas,externasyobjetivas,laconcienciaesunaentidadprivada,internay subjetiva.Esevidenteladificultadquesuponeinvestigarlamenteconscienteteniendoque utilizarcomoinstrumentolapropiamenteconsciente.Sinembargo,losautoresconfanenque elprogresodelaneurobiologa,elaborandohiptesiscontrastablesyrealizandolos experimentospertinentes,permitirenuntiemponomuylejanodesarrollarunateoradela concienciaenlaquestaaparezcanocomounmisteriodenaturalezadesconocida,sinocomo elmscomplejodelosfenmenosbiolgicosconocidos.EdelmanyTononiresumenlostres principiosmetodolgicosenlosquesefundamentasupropuesta,principiosqueson extensiblesalasteorasdelosotrosdosautores.Elprimeroeslaasuncindequeenla explicacindelaconcienciasloserequierenprocesosfsicosconvencionales.Esdecir,la concienciaesuntipoespecialdeprocesobiolgicoquesurgeenlaestructuraydinmicade ciertoscerebros,demaneraquecualquierreferenciaaespritusoalmassedejadelado.No suponeestonegarlaexistenciadelosprocesosmentales,sinootorgarleslacondicinde procesosdenaturalezafsica(biolgica).Lacuestin,porsupuesto,esdescubrirculesson esosprocesosbiolgicosquenoslosecorrespondenconprocesosmentales,sinoquesonlo quehoydefinimoscomoprocesosmentales.Elsegundoeselsupuestoevolucionista,segnel cuallaconcienciahasurgidoduranteelprocesoevolutivobajolaaccindelaseleccin

natural.Laconcienciadependedeprocesosdinmicosgeneradosporciertasestructuras biolgicasquehanidosurgiendoenelprocesoevolutivo.Laconcienciaesuninstrumento eficazenlaluchaporlasupervivenciaylareproduccindelosindividuos.Damasiodefiende quelapresindeseleccininicialquecondujoaldesarrollodelaconcienciapudoprovenirde sucontribucinalahomeostasiscorporal,almantenimientodelasconstantesfsicoqumicas apropiadasparalavidaenelinteriordelosorganismos.Llins,encambio,poneelnfasisen lanecesidaddegenerarunaestructuraquecentraliceycoordineelmovimientodelos organismos.Entodocaso,losprocesosconscienteshansurgidohacerelativamentepocoenla evoluciny,portanto,slounapartedelasespeciesanimalesposeenestapropiedad.Eltercer supuestoafirmaquelosaspectossubjetivos,cualitativoslosqualiadelaconciencia,dado quesonprivados,nopuedenserexpresadosdirectamentemedianteunateoracientficaque, porsupropianaturaleza,tienequesernecesariamentepblicayobjetiva.Estaimposibilidad esloqueelfilsofoDavidChalmershapopularizadoconelnombredeproblemadurodela conciencia.Ahorabien,asumirqueesoesimposiblenosignificacuestionarquesepueda elaborarunateoradelaconcienciacapazdedefinirlascondicionesnecesariasysuficientes paraquestaseproduzca,sinoquedescribiresascondicionesnoeslomismoquegenerarlaso experimentarlas.Enresumen,laspropuestasneurobiolgicasqueencontramosenestoslibros sepuedencatalogar,desdeunpuntodevistafilosfico,comounmonismomaterialista emergentista(qualifiedrealism,enpalabrasdeEdelmanyTononi),peroutilizandolapalabra emergenciasinningncontenidomistrico,talycomoseusaenqumicacuandosediceque laspropiedadesdelaguaemergendelacombinacindelhidrgenoydeloxgenoperono puedenreducirsealaspropiedadesporseparadodelhidrgenoydeloxgeno.Estaposicinlos separadrsticamentedeldualismocartesiano,odecualquierformadeidealismoydel pansiquismo.Perotambinlosdistanciadelaspropuestasultrarreduccionistasdel materialismoeliminativoquenieganlaexistenciaobjetivadelasexperienciassubjetivasdela conciencia,losqualia,ascomodelosplanteamientoscibernticosdelainteligenciaartificial, queequiparanlaconcienciaconunprogramadeordenadorimplementadoenunhardware orgnico,elcerebro,ytambindelosintentosdeexplicarlosfenmenosconscientes recurriendoafenmenoscunticosennivelessubcelularescomo,porejemplo,laestructurade losmicrotbulos. LAAPARICINDELACONCIENCIA GeraldEdelman,coautorjuntoconGiulioTononidelprimerodeloslibrosquereseamos,A UniverseofConsciousness,esunprestigiosocientficoquerecibiyaen1972elPremioNobel deFisiologayMedicinaporsusdescubrimientosenelcampodelainmunologa.Unosaos mstardecentrsusinvestigacionesenelsistemanervioso.Enunperododecincoaos publicacuatrolibros,NeuralDarwinism(1987),Topobiology(1988),TheRemembered Present(1990)yBrightAir,BrilliantFire(1992),enlosquedesarrollasuconcepcin darwinistadelaontogeniaydelfuncionamientocerebraly,concretamenteenlosdosltimos, exponesusopinionessobrelasbasesneurobiolgicasdelaconciencia.Laoriginalidady brillantezdesusteorasestuvieronapuntodeproporcionarleunnuevoPremioNobela principiosdelosnoventa.Ladificultadparacontrastarexperimentalmentesusideasylas crticasrecibidasporpartedealgunosneurobilogoscomo,porejemplo,elpropioCrick,al quenoconvencaelcarctertanespeculativodeldarwinismoneuronal,hafrenadoporel momentoestaposibilidad.Desdeentonces,Edelmanhaseguidotrabajandoenestasideas

desdesuposicindedirectordelInstitutodeNeurocienciasdeLaJollaenCalifornia,lugar dondehainvestigadotambinelcoautordellibro,Tononi,otroneurobilogodeprestigio.El librosepuedeconsiderarunacontinuacindelosdoslibrosanterioresdeEdelmansobrela conciencia,aunqueahoralosautoresincorporanunelementonuevoeimportanteasuteora:la hiptesisdelcentrodinmico.Adems,eltexto,sinserfcil,haganadoensencillez expositiva.LosfundamentosapartirdeloscualesEdelmanyTononiconstruyensuteorase encuentranenlaarquitecturafuncionaldelcerebroyenlaimportanciadelosprocesos selectivosanivelneuronalparalapercepcin,lamemoriaylaformacindeconceptos.Desde elpuntodevistadelaorganizacinfuncional,destacanlapresenciadetresgrandessistemas. Elprimerodeelloseselsistematlamocortical,queconsisteenunagranredtridimensional decircuitosqueconectanrecprocamenteeltlamoylacortezacerebral.Elsistematlamo corticalsesueledividirenungrannmerodereascondiferentesfunciones.Engeneral,la reginposteriorseencargaprincipalmentedelapercepcin,mientrasquelazonaanteriorse destinaalaaccinyalaplanificacin.DestacaensuorganizacinloqueEdelmanyTononi denominanmapas,quesongruposdeneuronasqueseconectanrecprocamenteconotros gruposvecinosyqueestnespecializadosenfuncionesconcretas.As,porejemplo,dentrodel sistemaperceptivovisualhayreasqueseocupanderesponderantedeterminadosaspectosdel estmulo,comolaformaoelcolor,ydentrodeestasreassepuedendistinguirncleosde neuronasqueprocesanaspectosmuyespecficosdelestmulo,comopuedaseruna determinadaorientacinenlaforma,laslneascurvasolosngulosrectos.Elsegundodelos sistemasestformadoporunaestructuraamododegranabanicoquenaceenungrupode ncleosneuronalesespecficossituadoseneltroncocerebralyenelhipotlamo.Todosestos ncleosproyectanterminacionesdifusasenampliaszonasdelcerebroy,portanto,tienenuna influenciapotencialsobremilesdemillonesdesinapsisenprcticamentetodaslasreas cerebrales.Estnconectadostambinconelsistemaendocrinoyconelsistemanervioso autnomoovegetativoquecontrolanlasfuncionesvisceralesdelorganismo.Estosncleos funcionancomosistemasdevalorqueseencargandeintroducircambiosenlaintensidadde numerossimassinapsis,incrementndolaodisminuyndola,comorespuestaalos acontecimientosrelevantespercibidosporelcerebro.Eltercersistemaconectamediantehaces nerviososparaleloslacortezacerebralcontresregiones,elcerebelo,losgangliosbasalesyel hipocampo,lascualesdevuelvenasuvezlainformacinalacorteza,demaneraquese originanbuclesdeidayvueltacuyosignificadofuncionalesdiferenteencadaregin.El cerebeloseencargapreferentementedelacoordinacinysincronadelmovimiento,aunquesu actividadparecenecesariatambinenciertosaspectosdelpensamientoydellenguaje.Los gangliosbasalesestninvolucradosenlaplanificacinyenlaejecucindeactoscognitivosy motorescomplejos.Porltimo,elhipocampotienecomofuncinprincipalladepermitirque setransformelamemoriaacortoplazoenmemoriaalargoplazo,capazdepersistirenel tiempo.Enresumen,enelcerebrohanevolucionadoarquitecturasfuncionalesdistintaspara llevaracabodiferentesactividadescerebrales.Ahorabien,lasconexionesenelcerebroslo estnprogramadasgenticamentehastaciertopunto,existiendounaltogradodeplasticidad. EstacircunstancialehaservidodeinspiracinaEdelmanparadesarrollarsuteoradel darwinismoneuronal.Estateoraconstadetresprincipiosclaves.Elprimerohacereferenciaa laseleccindegruposneuronalesquetienelugarduranteeldesarrollocerebral.Lasneuronas extiendenaleatoriamentesusaxonesysusprolongacionesdendrticasformandocomplejsimos rbolessinpticosyuninmensoconjuntodecircuitos.Luego,comoconsecuenciadelgradode

actividadelctricaquerecorrelosmismos,haysinapsisycircuitosquesepotencianmientras otrosdegeneran,hastaelpuntodequeenalgunaszonasdesaparecenhastael70%delos gruposneuronalesantesdelamadurezdelindividuo.Elsegundoesunprocesodeseleccin sinptica,inducidoporlasdistintasexperienciasconductualesdelosindividuos,queprovoca elfortalecimientodedeterminadoscircuitosfrenteaotrosenlosgruposneuronales.Por ltimo,eltercerodelosprincipioseseldelareentradadesealesqueseproduceentregrupos neuronalesdistintoscomoconsecuenciadelaespecialarquitecturafuncionalqueconecta masivamenteydemanerarecprocamltiplesreasdelcerebroy,sobretodo,lasreasdel sistematlamocortical.Lassealesqueemiteungrupoestncondicionadasporlasquerecibe deotros,ystasporlasquelemiteenunprocesosimultneoquediscurreenparalelo.La categorizacinperceptual,lamemoriaylaformacindeconceptosadquierenunsignificado especialenelcontextodeldarwinismoneuronalysonesencialesenelcaminohaciala aparicindelaconciencia.Cuandovisualizamosunobjeto,unmecanismodereentrada permiteintegrarlassealesqueprocesanlosdistintosmapasneuronalesdelacortezavisual, enrespuestaporejemploalcontorno,laforma,elmovimientooelcolor,generandocomo resultadolacategorizacinperceptualdedichoobjeto.Pero,adems,esnecesariointegrar estosmapassensorialesquepermitenpercibirelobjetoconlosmapascorticalesmotores,de formaquelacategorizacinperceptualdeunobjetonoestcompletahastaquenoserelaciona conlapropiaposicinymovimientodelcuerpoparapoderprogramarunaaccin,una respuestacorporal.Lamemoriadependedeunprocesoselectivoexperiencialquetienelugar comoconsecuenciadelincrementodelaintensidadydelaeficaciasinpticaenloscircuitos queseactivancuandoseproduceunacategorizacinperceptualocuandoseactivanlos ncleosvalorativos,situadoseneltroncocerebralyenelhipotlamo,queconsuaccin refuerzanoinhibendichoscontactos.Lamemorianoseorganizacomoundepsitopasivoen elquesealmacenanconocimientosyexperiencias,sinoqueeslahuellaquedejalaactividad cerebralexperimentadaporunindividuo,visibleenelestablecimientodeunoscircuitos funcionalesyenladesaparicindeotros.Peroesunahuelladinmicaqueseconstruyecada vezqueseproducelacategorizacinperceptualdeunobjetoycadavezquelorecordamos.La memoriasecontemplacomounarecategorizacinquetienelugarsobrecategorizaciones previas,locualimplicamodificacionesenloscircuitosutilizadosanteriormente.Elsistema generadordevalorespermiteademsquelamemoriavayaacompaadadecapacidadparael aprendizaje,yaque,parapoderaprender,elcerebrotienequesercapazdepreferirunos estmulossobreotros.Losconceptos,paraEdelmanyTononi,nosoncategoraslingsticas: sonanterioresalaaparicindellenguajeysurgengraciasalacapacidadcorticalpara combinardiferentescategorizacionesperceptualesrelativasaunaescenaoaunobjetoypara elaborarcontodasellasunaabstraccinbasadaenlaidentificacindedeterminadosrasgos quetienenencomndichaspercepciones.Porejemplo,diferentescarastienenrasgosdistintos, perotodasellascompartenunaspectosimilarquepermiteidentificarlascomotales.La formacindeconceptosporejemplo,eldecaraoeldebananaexigequeelcerebrodisponga demapasneuronalesdesegundoordenqueintegrenlaactividadquesegeneraenlosmapas globalesdeprimerordenrelativosalapercepcindeesosobjetos.Losmapasdesegundo ordenseencuentranenreasfrontales,temporalesyparietalesdelacortezaypuedenactivarse porlosrecuerdos,enausenciadeestmulossensorialesexternos.Adems,estosmapasseven modificadosporlasrespuestasvalorativasyemocionalesqueseoriginanduranteelprocesode categorizacinconceptual.Seconstituyeasunnuevosistemadinmicodememoriaqueliga

conceptosconvaloresyque,juntoconlascapacidadesanteriores,vaapermitirlaexperiencia consciente. LAHIPTESISDELCENTRODINMICO EdelmanyTononidistinguendosmodalidadesdeexperienciaconsciente:laconciencia primaria,quesurgiantesfilogenticamenteyestpresenteenotrasespeciesanimales ademsdeenlanuestra;ylaconcienciadeordensuperior,queslolaposeenlosseres humanos.Laconcienciaprimariasurgienlaevolucin,segnlosautores,graciasal desarrollodeconexionesquepermitenalcerebrointegrarenunaescenaordenadaunconjunto decategorizacionesperceptuales.Estacapacidadparaconstruirunaescenapermiterelacionar losacontecimientosquehantenidorelevanciaduranteelaprendizajedeunorganismoconlos acontecimientosqueestexperimentandoenlaactualidad,perosinqueelorganismonecesite unamemoriaalargoplazoqueproporcioneunanocindeltiempopasadoodelfuturo.La concienciaprimariaesunaespeciedepresenterecordado.Estosignificaquelaimportanciade unsucesosedefineapartirnoslodesurelevanciaobjetivaenelmundofsico,sinotambin porelvalorrelativoquelehanotorgadoalsucesolasemocionesdurantepercepciones pasadas.UnejemploqueencontramosenellibrodeDamasiopuedeservirnosparailustraren quconsisteestaexperienciadelpresenterecordadoqueproporcionalaconcienciaprimaria. DavidesunpacientedeDamasioquetieneunaincapacidadabsolutaparaaprendery memorizarcualquierrostro,lugar,palabraosonidonuevo,demanerapersistente,msallde unossegundos.ElproblemadeDavidesquetienedaadosloslbulostemporalesyconellos elhipocampo,responsabledelaconsolidacindelosrecuerdosenlamemoriaalargoplazo. Davidnopuede,portanto,reconocerapersonasnuevas,nirecordarellugarolas circunstancias,agradablesodesagradables,enlasqueseprodujoelencuentro.Losenfermos comoDavidslotienenensumemoriaalargoplazolossucesosanterioresasutrastorno neurolgico.Damasioysuscolaboradoressedieroncuentadeque,aunquenopodarecordara ningnindividuo,Davideracapazdemanifestarpreferenciasporalgunaspersonascuando volvaaencontrarlas.Parainvestigarestacircunstancia,sediseunexperimentoenelque Davidinteraccionduranteunasemanacontrescuidadoresdistintos:unobueno,detrato amable,conelquellevacabotareasagradables;otromalo,detratobrusco,conelque realiztareastediosas;yotroneutro,detratocorrectosinms.Alfinaldelasemanasele mostraronaDavidseriesdecuatrofotografasdediferentespersonasentrelasqueestaba presentesiempreunodelostrescuidadores.Davidafirmabasiemprequenoconocaaninguna delaspersonas,perocuandoseleobligabaaescogereligiel80%delasvecesalcuidador bueno,el25%alneutroloesperadoporazarycasinuncaalaguapaneuropsiclogaque habaactuadodecuidadormalo,apesardesucontrastadointersporelsexofemenino. TambinselepresentaronseriesconlasfotografasdelostrescuidadoressinqueDavid reconocieseaningunopero,denuevo,siseleobligabaaelegirpreferasiemprealbueno. AunqueDavidnoeraconscientedelascausas,sucerebropoda,graciasalosncleos valorativosdeltroncocerebralydelhipotlamoqueconservabaintactos,mostrarpreferencias alpercibirlasfotosenfuncindelvaloremocionaldelosencuentrosprevios.Podapercibirel presenteaprovechandolaexperienciapasada,aunquefueraincapazdeproporcionaruna explicacinconsistentedesupreferencia.EdelmanyTononisealanquelaintegracin,la unidaddelaexperienciaconsciente,seconsiguegraciasalosmecanismosdereentradaque liganduranteunoscientosdemilisegundoslaactividaddemuchosgruposneuronales.Eslo

quedenominanhiptesisdelcentrodinmico.Elgradodediferenciacindeunaexperiencia conscientedependedelnmeroydelostiposespecficosdegruposneuronalesqueestn implicadosenlamisma.Ladefinicindecentrodinmicollevaimplcitalaconsideracinde laconcienciacomounprocesoqueescontinuo,perocambianteenfraccionesdesegundo comorespuestaaloscambiosdecomposicinydeactividadqueexperimentaelpropiocentro dinmico.Laconcienciaprimariaasdefinidaposiblementeestpresenteenmamferosyen avesysuaparicinpuedesituarseenlatransicindesdelosreptileshaciaestasdosclasesde animaleshaceunostrescientosmillonesdeaos.Sinembargo,unanimalconconciencia primarianoposeeunsentidoautnticodelyo,noposeeconcienciadesmismo.Sus experienciasconscienteslepermitenconstruirelpresenteteniendoencuentasuexperiencia pasada,elpresenterecordado,perocarecedelosconceptosdepasadoydefuturo.Para EdelmanyTononi,laautoconcienciayelsentidodelpasadoydelfuturorequirieronel desarrollodeloquedenominanconcienciadeordensuperior,quesurgienlaevolucin duranteelprocesodehominizacinyquefueunidoaldesarrollodellenguaje.Laconciencia deordensuperiornecesiteldesarrollodeunnuevotipodememoriasimblicaydenuevos sistemascerebralesimplicadosenconseguirunamejoradelossistemasdecomunicacin social,cuyorudimentoparecequepodemosencontrarenloschimpancsycuyamxima expresinesellenguajehumano.Fueprecisotambineldesarrollodeconexionesdereentrada queconectaronloscentrosconceptualesresponsablesdelaconcienciaprimariaconloscentros dondeselocalizaestanuevamemoriasimblica,concretamentelasreasdeBrocayWernike. Deestainteraccinsurgeelconceptodelyoautoconscienteyelanclajedelasexperiencias conscientesenunmarcotemporalconpasadoyfuturo.Enconclusincabedecirquela concienciaestasociadaconunaactividadneuronalquenoestlocalizadaenunanicarea cerebral,sinodispersaenelsistematlamocorticalysusregionesasociadas,queparaque existaexperienciaconsciente,muchosgruposdeneuronasdebenactuardeformarpiday recprocaenelprocesodenominadoreentraday,porltimo,quelaactividaddeestosgrupos neuronalesdebenmantenersediferenciados.Esimposibleresumirporcuestionesdeespacio otrosaspectosdellibrodeEdelmanyTononi,ascomolasdiferentespropuestasde investigacinquesugierenparaponerapruebalavalidezdesuteora.Conindependenciade lasuertefinalquecorransuspropuestas,esobligadoreconocerelmritodelosautoresensu ambiciosointentodeelaborarunateoraglobalsobrecmoemergelaconciencia,ymuyen particulardeEdelman,autnticopioneroenesteterreno.Lamentablemente,quenosotros conozcamos,nosehatraducidohastaelmomentoningunodesuslibrosalcastellano. SENTIRLOQUENOSPASA AntonioDamasio,autordelsegundodeloslibrosquecomentamos,nacienPortugal,pasen elqueestudiyobtuvoeldoctoradoenmedicina,peroharealizadolamayorpartedesu trabajoinvestigadorenEstadosUnidos.Enlaactualidad,dirigeelDepartamentode NeurologaenlaFacultaddeMedicinadelaUniversidaddeIowayesprofesoradjuntoenel InstitutoSalkenLaJolla,California.Desdehaceunosaos,estinteresadoenelestudiodela funcinquedesempeanlasemocionesenelorganismoyenelinflujoquestasejercensobre actividadesmentalescomplejas,comoelrazonamientoolaconciencia.En1994publicsu libroElerrordeDescartes,enelquedefiendesutesis,conocidacomohiptesisdelmarcador somtico,dequelacapacidadderazonarnopuedefuncionarcorrectamentesinlaparte emocionaldelcerebro,laparteencargadadegenerarlasmotivacionesylosvaloresque

constituyenelsustratodesdeelqueserazona.LaimportanciaqueleotorgaDamasioalas estructurascerebralesqueengendranlosvaloresleaproximaaEdelmanensuanlisisdela conciencia,aunquesupropuestatienepuntosbiendiferenciados.Elplanteamientodepartida ensunuevolibro,Lasensacindeloqueocurre,consisteendividirelproblemadela concienciaendospartes.Laprimeraserefiereacmolamenteescapazdeelaboraruna composicinunificadaeintegradadelasdistintasimgenessensorialesvisual,auditiva,tctil yotrasqueformamoscuandointeraccionamosconelmundoexterior.Esdecir,setratade analizarcmosegeneraloqueDamasiollama,demodometafrico,lapelculaenelcerebro, elespectculomultimediadenuestramente.Lasegundaserefierealagnesisenelcerebro delsentidodelyo,comopropietarioyobservadordeesapelcula.Damasiosostienequela primerapartedelproblema,sinestarresueltaporlaneurobiologa,haexperimentadoavances tannotablesenlaltimadcadaqueesmayoritariaentreloscientficosyfilsofoslacorriente queconsiderafactibleque,msprontoquetarde,sepuedanidentificarlasbasesneuronales quedanlugaralapelculaenelcerebro.Porelcontrario,elescepticismoesmuchomayor cuandonosreferimosalaposibilidaddedescubrirlasbasescerebralesquehacenposiblela emergenciadelyo.Damasiorastrealosorgenesdelyomedianteunenfoqueevolutivodelas principalesfuncionesquellevaacaboelsistemanervioso.Podemosresumirestasfunciones endos,queasuvezestninterrelacionadas:laprimera,elaborarunaimagendelestadointerno delorganismoquepermitaactivarlosmecanismosreguladoresencargadosdemantenerel mediointernoencondicionesadecuadasparalavida;ylasegunda,elaborarunaimagendel mundoexteriorquepermitaprogramarlaactividadmotoraquenecesitaelorganismopara sobreviviryreproducirse.ElgranfisilogofrancsdelsigloXIXClaudeBernardfueel creadordelconceptodemediointerno,conceptoapartirdelcualsepuededescribirla actividaddelosrganosysistemasdeunorganismopluricelulardesdeelpuntodevistadesu contribucinfuncionalalahomeostasisomantenimientoestabledelmismo.Elsistema nerviosodesempeaunpapelcentralenlahomeostasis,detectandoqucambiosexperimenta elmediointerno,porejemplo,enelgradodeacidezpH,enlaconcentracindeglucosaoen lapresinparcialdeCO2yregulandolaactividadderganosyaparatosconelfindevolvera losvaloresnormales,enunprocesoderetroalimentacinsimilaralqueexisteenun termostato.Damasiodenominaprotoyo1alacoleccincoherentedepautasneuralesque representan,momentoamomento,elestadodelaestructurafsicadelorganismoensus muchasdimensiones.Losreceptoresdelamusculaturaesquelticay,sobretodo,losdeltacto contribuyentambinalasegundafuncindelsistemanervioso,ladeinformaralorganismo sobreloqueaconteceenelmundoexteriorparaquepuedaactuarenconsonancia.Elsistema tlamocortical,utilizandolainformacinqueproporcionanlossentidos,permitela categorizacinperceptualdeobjetosyprogramalaactividadmotora.Comoyahemos indicado,lapercepcindeunobjetocualquieraimplicaunaalteracindelestadocorporalque activalossistemasvalorativosdelcerebroque,asuvez,activanlamemoriayhacenposibleel aprendizajeylacategorizacinconceptual.Setratadequeelorganismoseacapazdeelaborar unarespuestamotoraadaptativaalpercibiruncambioenelmedioexterno.Larespuestams sencillaymsantiguafilogenticamenteconsisteenlasaccionesreflejasyenlosprocesos automticosderegulacinmetablica.Elsiguientepasoenlaevolucinfuelagnesisde emociones,estoes,derespuestascomplejasyestereotipadas,tantoqumicascomoneurales, cuyafuncines,porunaparte,producirunareaccinespecficadelorganismoantela situacininductoray,porotra,regularsuestadointernoparaquepuedallevaracabodicha

reaccin.Elimpactodelasemocionessobreelorganismopuedellegarasermuyintenso: bastepensarenlaalteracinqueexperimentamoscuandonosllevamosunbuensustoouna granalegra.Loscambiosinternosqueseproducensonreflejadosmomentoamomentoenlas estructurasquegeneranelprotoyo.Damasiosostieneque,duranteelprocesoevolutivo,han surgidoenciertasregionescerebraleslacapacidaddehacerrepresentacionesdesegundo ordenquereflejanloscambiosqueexperimentaelprotoyocuandoelorganismoreaccionay sealteracomoconsecuenciadesuinteraccinconelmundoexterior.ParaDamasio,elsentido delyoprovieneprecisamentedeestarepresentacinneuronaldesegundoordenquereflejalos cambiosdelprotoyo.Surgeasloqueelautordenominaelyocentral,delquessomos conscientesyquesedisparaantelapercepcindecualquierobjeto.Lasestructurasimplicadas enestarepresentacindesegundoordenpodranserlacortezacinguladayeltlamo,yquiz tambinalgunasreasdelacortezaprefrontal.Damasiodistingue,aligualquehacenEdelman yTononi,dosnivelesdeconcienciay,ensucaso,dostiposdeyo.Laconcienciacentral,que estacompaadadelyocentral,ylaconcienciaampliada,alaquelecorrespondeel denominadoyoautobiogrfico.Laconcienciacentralsedacuandolosdispositivosde representacindesegundoordenproducenuninformenoverbalyenformadeimgenesde cmoseveafectadoelestadodelorganismoporelprocesadoqueelorganismoefectadeun objetoy,comoconsecuenciadeello,seresaltalapropiaimagendelobjetocausantedela alteracindelprotoyo,situndolodemaneradestacadaenuncontextoespacialytemporal.El alcancedelaconcienciacentraleselaquyelahora.Noexisteotrolugar,nohayantesnihay despus,nohayconceptodepasadonidefuturo.Lasensacindelyoprovienedela percepcindelcambioqueexperimentaelorganismoalpercibirelobjeto.Enotraspalabras,el sentidodelyoenelactodeconoceremergecomountipoespecialdesentimiento,el sentimientodeloquesucedeenunorganismoduranteelmomentoqueinteractaconun objeto.Ntesequelaalteracindelprotoyopuededesencadenarlatambinelrecuerdodeun objeto,aunquenoseestpercibiendodirectamenteendichoinstante.Cuantomsintensos seanloscambiosqueexperimentaelorganismo,msfcilserrecordarenunfuturotantoel objetocomolaemocin,favorableodesfavorable,queindujodichoobjeto,esdecir,suvalor. Enunorganismocomoelhumano,dotadodegrandescapacidadesmemorsticas,seva configurandounamemoriaconlasexperienciasqueproporcionalaconcienciacentral.Surge aselyoautobiogrfico,basadoenlosregistrospermanentesdelasexperienciasdelyo central.Estosregistrossonmodificables,almenosenparte,pornuevasexperienciasypueden recuperarse,activndoseenformadepautasneurales,demaneraquedenlugaraimgenes explcitasquesonpercibidasporlaconcienciacentral.Esdecir,losrecuerdosautobiogrficos sonprocesadoscomosifuesenobjetosy,porello,puedencondicionarlarespuestadel organismoenelactodepercibirunobjetoreal.Damasiodenominaconcienciaampliadaala activacindelaconcienciacentralproducidaporunobjetoyporlosrecuerdosautobiogrficos queserecuperanduranteesapercepcin.Laconcienciaampliadaexigedisponerdeestructuras cerebralesresponsablesdelamemoriaalargoplazoydelamemoriadetrabajo.Laconciencia ampliadaproporcionaalorganismounsentidodeltiempohistrico,conscientedelpasado vividoycapazdeanticiparelfuturo,ylepermiteconocermejorelentornoaprovechandolas experienciasprevias.David,elpacienteyareferidodeDamasioincapazdememorizar,tena intactalaconcienciacentral,peronopodaincorporarnuevosdatosasuyoautobiogrficoy, porello,estabamuyrestringidoelaccesoalaconcienciaampliada.Laconcienciaampliaday elyoautobiogrficoslosedanenorganismosconunacapacidadmemorsticasustancialy

unaciertacapacidadderaciocinio,peronorequierenlapresenciadellenguaje.ParaDamasio, loschimpancs,yposiblementeotrosmamferos,poseenconcienciaampliadaysentido autobiogrficodelyo.Evidentemente,estacapacidadalcanzasucimaenelserhumanoconel desarrollodellenguajeyelincrementodelacapacidadmemorsticayracional.Losdos nivelesdeconcienciaquedistingueDamasionosondeltodoincompatiblesconlosdosniveles queproponenEdelmanyTononi:dehecho,sepodranintercalarentreunoyotro.Forzandoun pocolasdefiniciones,sepodraconstruirlasecuenciatalcomopudosurgirenlaevolucin:la concienciaprimaria,quepermitelacategorizacinperceptualdeunobjetoenunorganismo conprotoyo,perosinunsentidoconscientedelyo;laconcienciacentral;laconciencia ampliada;y,finalmente,laconcienciadeordensuperior,queexigelapresenciadellenguaje. DELASNEURONASALYO RodolfoLlinsestudimedicinaenColombia,sutierranatal,ysedoctorenAustralia.Enla actualidadesunneurobilogodegranprestigio,catedrticodeNeurociencia,ydirectordel DepartamentodeFisiologayNeurocienciadelaFacultaddeMedicinadelaUniversidadde NuevaYork.Ellibroquecomentamos,IoftheVortex,recogesuteorasobrelaconciencia, gestadaalolargodelosltimosaosycuyosustratoneurolgicoeseldilogoqueseproduce entreeltlamoylacortezacerebral.Suaproximacinaltema,aunquecompartelosrasgos comunessealadosenlaparteinicialdeestetrabajo,difiereenalgunosaspectosdelasdos anteriores.LaprimeragrandiferenciaseencuentraenqueLlinsconsideraelcontroldela motricidaddelosorganismoscomoelfactorfundamentalquehacondicionadolaevolucin delsistemanerviosoy,enltimotrmino,laevolucindelaconciencia.Llinsilustraesta tesisapartirdelcomportamientodeunanimalsencillo,laascidia,querepresentalasprimeras formasdecordados,delasquesurgiranlosvertebrados.Lasascidiasposeenuncordn nervioso,formadoporunnicogangliodeslounastrescientasneuronas,durantesuetapade larva.Posteriormente,lalarvasufreunametamorfosisysetransformaenunaascidiaadulta quepierdesumovilidadysefijaaunarocaosimilar.Duranteestametamorfosissereabsorbe elcordnnervioso,locualpareceunaadaptacinalavidasedentariaquenoprecisadeun sistemanerviosocomomuestranlasplantasyloshongos.Llinsconsideraquedirigirlos movimientosdelorganismoeslafuncinprimordialdelsistemanervioso,loqueexigesu presenciaenunorganismoyllevaestaideahastasusltimasconsecuenciasafirmandoquelos estadosmentalestienencomofuncinbsicalaprediccindelosresultadosdecada movimientocorporal.Parahaceresto,elorganismohadecrearunaimageninternaentiempo realdelambienteenelquesetienequedesplazary,mediantelamisma,hadepredecirel resultadoprobabledesusacciones.Amedidaqueseincrementlacomplejidaddelas estrategiasdemovimientodelosorganismos,seprodujotambinunincrementoenla capacidadpredictivadelsistemanerviosoquecondujohastalamenteconsciente.Eneste sentido,Llinsdefinelacapacidaddepensarcomolainternalizacinevolutivadelmovimiento ylaemergenciadelyocomounprocesodecentralizacindelaprediccin.Unasegunda diferenciasecentraenlaexplicacindecmosurgenlosestadosmentalesenelcerebro. Llinsdefiende,siguiendoaGrahamBrown,yfrentealparadigmaclsicoenpsicologaque consideraqueelsistemanerviosoesunsistemacuyafuncinprimariaesmanipularla informacinprocedentedelmundoexterior,queelestadobsicodelcerebroeselque manifiestacuandoseactivaintrnsecamente,enausenciadeestmulossensoriales,como sucedeenlossueos.Elpapeldelassealessensorialesexternasqueprocesamoscuando

estamosconscientesnoescrearlaactividadmental,sinolimitarla,orientarlaparaquese produzcaunajusteadecuadoentrelaactividadmentalylarealidadexterior.Elpensamiento surgeporlamodificacindelarealidadvirtualquegeneraespontneamenteelcerebro.El controlcerebraldelaconductaseconsigueutilizandoloqueLlinsllamapatronesdeaccin fijos(FAP).Sonrespuestasmotorasbastanteestereotipadasqueconstituyenloqueseha denominadocomportamientoinstintivooinnato,comolarespuestadehuidaenmuchas especiesanimalesolosmovimientosnecesariosparacaminarenlanuestra.Llinsconsidera lasemocionescomodesencadenantesdelosFAPqueasuvezpuedendispararotrospatrones deconductamsespecficos.Adems,lospatronesdeaccinpuedensermodificadosporla experiencia,perfeccionarseyserrecordados.LapresenciadelosFAPfacilitalaaccindel cerebro,yaqueenmuchoscasossuactividadselimitaaescoger,ayudadoporlasemocionesy lamemoria,quFAPhadeponerenjuegoenunmomentodadocomo,porejemplo,lucharo escapar.Inclusoeldesarrollodellenguajepuedeserconsideradoelresultadodelacapacidad denuestrocerebroparaincrementarlasofisticacindelosmovimientosydelasaccionescon unpropsitodefinido,modificandoyreconduciendolosFAPexistentes.Laltimadiferencia notablequeseencuentraentrelateoradeLlinsylasdeDamasio,EdelmanyTononi,esla importanciaqueconcedeLlinsalasincronizacintemporal,porcausasintrnsecas,dela actividadneuronalenlosprocesosdeelaboracinunificadadelasimgenesydelapropia sensacindeserconsciente.Llinshasidopioneroenelanlisisdelaactividadespontneade loscentrosnerviososconindependenciadelosestmulosexteriores.Algunasneuronasdelos centrosnerviosospuedenproducirunimpulsonerviosodemanerartmicayespontnea.La actividadmentalseproduceenelcerebroporlacomunicacinsinpticaentrelasneuronasy, sobretodo,porlasincronizacindedescargaselctricasperidicasqueseproducenengrupos deneuronasdistantesentres,peroqueoscilanenfase.Llinsysuscolaboradores descubrieronlapresenciaenelsistematlamocorticaldeunaondadeoscilacindeuna frecuenciade40Hz(40ciclosporsegundo)quesincronizalaactividaddemuchasreasdela cortezacerebralconlaactividaddelosncleostalmicos.Losimpulsossensorialesexternos recibidosalinteraccionarconunobjetosonprocesadosenparaleloenmltiplesreas sensoriales,perosoncoordinadosconlaondadebarridode40Hzquerecorrelacorteza,de maneraqueseintegranenunaimagennicagraciasalasincronizacintemporaldetodoel proceso.Launificacineseneltiempo,noenelespacio,yseproducedemaneradiscontinua, perotanrpidaquenosparececontinuacomoalvisualizarlaproyeccindeunapelcula. Llinsdenominacuantodeconcienciaacadaunadeestasimgenesquesurgenenel sistematlamocortical.Estesistemaponeenrelacinsincrnicalaspropiedadesdelmundo externorecibidasporlossentidosconlasmemoriasymotivacionesgeneradasinternamente. ParaLlins,elyoeselestadomentalquesegeneraduranteesteprocesoqueliga,enuna composicinnica,loscomponentesfracturadosdelarealidadexternaeinterna. RESUMENYVALORACINFINAL Nosencontramosantetresnotablesintentosdeconstruir,apartirdelaevidencia neurobiolgicadisponible,unateorasobrelaevolucinyeldesarrollodelaconciencia.El estadoactualdelconocimientoenneurocienciaylamagnituddelempeonosobligaaser prudentesalahoradevalorarlosresultados.Noobstante,haydatossuficientesparapensar queenunplazodetiemporazonablelosneurobilogosserncapacesdeelaborarunmodelo contrastadosobrelosprocesosimplicadosenlapercepcin,lossentimientos,elpensamientoy

laconciencia.Ahorabien,recordemosqueestonospermitircomprendercmoseproducen lassensaciones,losqualia,peronoexperimentarlosnisaberconcertezasiloqueunapersona sienteanteelcolorrojoeslomismoqueexperimentaotra.Nuncasepodraccederala subjetividaddeotro.Lastresteorastienenmuchospuntosencomnysonenbuenamedida compatibles.Lassimilitudesnoshablandelospuntosmejorestablecidoscomo,porejemplo, laimportanciadecisivadelsistematlamocorticalenlaintegracindelasimgenesyenla gnesisdelyo,lanecesidaddeunmecanismoquepermitalaactivacincoordinadadegrupos deneuronasdistribuidosenreasseparadas,olaimportanciadeligarlainformacininterna, emocional,conlaprocedentedelmundoexterior.Enestemomentoresultaprematurotener queoptarporlahiptesisdelcentrodinmicodeEdelmanyTononioporlasondasde40Hz deLlinscomomecanismosresponsablesdelaintegracin.Dehechopodranserlasdos ciertas,yaquehastaciertopuntosoncomplementarias,olasdosfalsas.Hayqueseguir investigandoyproponernuevosmecanismoshastaquelaspruebasexperimentalespermitan optarporunarespuesta.Desdeunaperspectivaevolutivasernecesarioinvestigarconms detallelahistoriafilogenticadelasestructurascerebralesimplicadasenlasactividades mentales.Seechademenostambinunadiscusinenprofundidadsobrelaspresionesde seleccinquehanidomodelandoesteprocesoevolutivo.Sinduda,elcontroldelmovimiento, delaaccin,hadesempeadounpapelesencialeneldesarrollodelsistemanerviosocomo afirmaLlins,perotambinesciertoqueelincrementodelacomplejidadanatmicay funcionaldelosorganismoshaexigidounsistemadecoordinacindelaactividadfisiolgica internaparagarantizarlahomeostasis.Laevolucindelasactividadesmentalesms complejasrequirilapresenciadeestructurasvalorativasquedotandevaloralaspercepciones yaloscambiosdelmediointerno,yquepermitencorrelacionarunosconotroshaciendo posiblelamemoriayelaprendizaje.Laposibilidaddeaprenderejerciunapresinde seleccinenfavordelacapacidaddeabstraccin,deformarconceptosnoverbales,abriendola puertaalaconciencia.Losautoresdeestecomentariohemossugeridoquelaaparicindel conceptonoverbaldebuenoymalo,basadoenlossentimientosquegeneranlasestructuras valorativas,permitilatransmisinculturalactivadeloaprendidoyqueestatransmisinha sidoelfactorclavequecondicionelextraordinariodesarrollointelectualylaaparicindel lenguajedurantelahominizacin2.Estamoslejostodavaderesolverelmisteriodela conciencia,peroennuestraopininelcaminomsprometedor,laautnticaesperanzade resolverlo,provienedelcamponeurobiolgico.Elavancecientficoytecnolgicoqueha tenidolugarenelltimosiglopermitepensarqueenunfuturosepodrnconstruirrobots dotadosdeconciencia,peroescasiseguroqueestosloocurrirsi,previamente,llegamosa comprenderlabaseneurobiolgicadecmolamateriasehatransformadoensentimientos,en imaginacin. 1.Eltraductorutilizalapalabrasercomoequivalentedelapalabrainglesaself,locual transformalascategorasfundamentalesquecreaDamasio,elprotoyo,elyocentraloelyo autobiogrfico,enotrasdemenosfuerzaexpresivaysignificadomenosclarocomoelproto ser,elsercentralyelserautobiogrfico.Tampocoresultaapropiado,anuestrojuicio,eluso casiexclusivodelapalabrasensacinparatraducirlapalabrainglesafeeling,sinteneren cuentalaposibilidaddeutilizarlapalabrasentimientoenfuncindelcontextoyprevia explicacinallector.Estolehaceperderfuerzayprecisinallibro. 2.Vanse,porejemplo,nuestrosartculos:a)HumanEvolutionandtheConceptualCapacity

toCategorize.JournalofSocialandEvolutionarySystems,vol.18:5566,1995.b)The LongandWindingRoadtotheEthicalCapacity.HistoryandPhilosophyoftheLifeSciences, vol.20:4762,1998. LAUREANOCASTRONOGUEIRA/MIGUELNGELTOROIBEZ Losorgenesdelamoralidad LaureanoCastroNogueira/MiguelngelToroIbez Entornoaldarwinismo:elbueno,elfeo,elmalo...yelposmoderno LAUREANOCASTRONOGUEIRA/MIGUELNGELTOROIBEZ SINTTULO E.A. Darwinismo:aplicacionesydevociones CarlosLpezFanjul/LaureanoCastroNogueira/MiguelngelToroIbez Degenesyalimentos FERNANDOGARCAARENALRODRGUEZ

You might also like