You are on page 1of 38

Materiay

POLONIA W NIEMCZECH W OPINII PRASY POLSKIEJ I NIEMIECKIEJ Materiay Materiay

cych Sprawa polskiej mniejszos ci narodowej w Niemczech, Polako w posiadaja w latach 2009-2011 obywatelstwo niemieckie czy tez Polonii w RFN staa sie przedmiotem kontrowersji w relacjach polsko-niemieckich. Go wnymi obszarami kwestia nauczania je zyka polskiego w Niemczech, przywro sporu okazay sie cenia statusu mniejszos ci polskiej, a takz e przyznania odszkodowan za przes ladowanie i s mierc okoo 2 tys. dziaaczy i czonko w mniejszos ci polskiej w Niemczech, w czasie II wojny s dokonanych przez III Rzesze wiatowej oraz ich rehabilitacja. Kwestie te znalazy swoje odzwierciedlenie na amach prasy (dzienniko w cych sie w obu krajach. Analizie poddano dzienniki opinioi czasopism) ukazuja gu ogo two rcze o zasie lnopan stwowym, takie jak: Rzeczpospolita, Gazeta Wyborcza, Nasz Dziennik, Frankfurter Allgemeine Zeitung, Die Welt, z publikacjami zamieszczonymi w naSddeutsche Zeitung. Zapoznano sie puja cych tygodnikach: Polityka, Newsweek, Angora oraz Der Spiegel ste dniono doniesienia prasowe, korespondencje, wywiady i Junge Freiheit. Uwzgle lub analizy. Stali korespondenci zagraniczni poszczego lnych gazet, tacy jak np. Piotr Jendroszczyk (Rzeczpospolita), Waldemar Maszewski (Nasz Dziennik), Bartosz Wielin ski (Gazeta Wyborcza) czy Konrad Schuller (Frankfurter Allcali wiele uwagi tej problematyce. Gos zabierali gemeine Zeitung) pos wie dziaacze polskiej mniejszos ci. Swoje opinie prezentowali takz e politycy, naukowcy i komentatorzy. cia w 2009 r. przez dziaaczy polskich organizacji Waz nym impulsem do podje w Niemczech problemo w Polonii bya 70. rocznica wybuchu II wojny s wiatowej cej sie dwudziestej rocznicy Traktatu mie dzy Polska oraz perspektywa zbliz aja siedztwie i przyjaznej wspo a Niemcami o dobrym sa pracy, podpisanego w dniu 17 czerwca 1991 r. ksze zainteresowanie problematyka niemieckich Polako Najwie w przypadao na lata 2009-2011. Podzielic je moz na na dwa zasadnicze okresy: artykuowania i propagowania postulato w wobec wadz niemieckich (2009-2010) oraz polskodzyrza dowych (2010-2011). -niemieckich rozmo w mie

158

Materiay

FAZA ARTYKUOWANIA W S RODOWISK POLONIJNYCH I PROPAGOWANIA POSTULATO WOBEC WADZ NIEMIECKICH (2009-2010)

zyczne, kto Polacy, osoby polskiego pochodzenia oraz osoby polskoje re okres la cze sto ogo ciem Polonia, z ce w Niemczech stanowia niezwykle sie lnym poje yja spoecznos zro z nicowana c 1. Raport przygotowany przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych wskazuje, z e we wspo czesnych Niemczech zamieszkuje szacunkowo ok. dwa miliony Polako w, oso b pochodzenia polskiego i oso b cych sie z Polski, z czego ok. 15 to najnowsza (napywowa) migracja wywodza zarobkowa przybya po wejs ciu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. 2 Na dniaja podstawie niemieckich badan statystycznych, kto re od 2005 r. uwzgle oso naturalizowanych cudzoziemco w i ich dzieci, moz na oszacowac grupe b z tzw. polskim kontekstem migracyjnym na ok. 1,5-1,6 mln. W tej liczbie znajduje sie przyznaja , w tym jedynie 638 tys. oso b polskiego pochodzenia, kto re do tego sie da c niemieckimi obywatelami potomkowie starej Polonii sprzed 1939 r., kto rzy be dem posiadali status uznanej mniejszos ci narodowej w Niemczech. Pod wzgle puje jedynie tureckiej oraz grupie oso liczebnos ci grupa polska w Niemczech uste b przybyych z obszaro w byego ZSRR. W RFN dziaa obecnie okoo 900 ro z nych gu regionalnym, skupionych m.in. w Konorganizacji polonijnych go wnie o zasie wencie Organizacji Polskich w Niemczech 3. 24 sierpnia 2009 r. berlin ski adwokat Stefan Hambura w imieniu organizacji polonijnych wystosowa do kanclerz Niemiec Angeli Merkel pismo, w kto rym dzenia z dnia zaapelowa o zainicjowanie uchwalenia ustawy w sprawie rozporza dzenie to (z moca 27 lutego 1940 r. i stwierdzenia jego niewaz nos ci. Rozporza ustawy) Rady Ministro w Obrony Rzeszy, podpisane przez Hermanna Gringa, zaniem organizacji polonijnych, konfiskata maja tku oraz zaskutkowao rozwia dzenia, kazem ich dziaalnos ci. Gdyby doszo do uniewaz nienia tego rozporza gos wo wczas mogoby to doprowadzic do uznania cia ci istnienia mniejszos ci takim statusem w okresie polskiej w Niemczech, kto ra to legitymowaa sie dzywojennym. mie z szerokim rezonansem w Polsce. Juz Wspomniane pismo spotkao sie 28 sierpnia 2009 r. o wczesny prezes Stowarzyszenia Wspo lnota Polska Maciej Paz yn ski wystosowa w tej sprawie list do kanclerz Niemiec oraz do premiera c uwagi S. Hambury, wysuna jednoczes Donalda Tuska. Popieraja nie postulat tku polskich organizacji w latach II wojny s zwrotu zagrabionego maja wiatowej oraz zados c uczynienia dla dziaaczy polonijnych, kto rzy trafili do obozo w koncentracyjnych 4.
1 Por. G. Janusz, Polonia w Republice Federalnej Niemiec, Lublin 1990; A. Sakson, Uczestnictwo ska, E. Schulz (red.), Poznan w zyciu spoecznym, w: Byc Polakiem w Niemczech, A. Wolff-Powe 2000, s. 397-408. 2 Raport o sytuacji Polonii i Polako w za granica 2009, Warszawa 2009, s. 177-185. 3 Por. S. Nagel, Zwischen zwei Welten. Kulturelle Strukturen der polnischsprachigen Bevlkerung in Deutschland. Analyse und Empfehlungen, ifa Dokumente nr 1, 2009, s. 20-22; M. Nowosielski, Growth and decline the situation of Polish imigrant organizations in Germany, w: (Post)transformational Migration. Inequalities, Welfare State and Horizontal Mobility, M. Nowak, M. Nowosielski, Frankfurt am Main 2011, s. 201-224. 4 Szerzej na temat okolicznos ci powstania listu S. Hambury oraz M. Paz yn skiego, por. K. Rak, Sytuacja polskiej mniejszos ci narodowej w Niemczech, Warszawa 2011, s. 34-36.

Materiay

159

a sie Sejmowa Komisja a cznos Kwestiami tymi w trybie pilnym zaje ci na posiedzeniu w dniu 24 wrzes z Polakami za Granica nia 2009 r. 5 W sprawie cia negocjacji w celu uchylenia hitlerowskiego rozporza dzenia likwiduja cego podje poselska prawa mniejszos ci Polako w w Niemczech 27 siepnia 2009 r. 6 interpelacje interpelacje udzieli zoz ya Gabriela Masowska (PiS) z Lublina. Odpowiedzi na te ce marszaka Sejmu Bronisawa Komorowskiego, sek25 wrzes nia 2009 r. na re retarz stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Jan Borkowski. W pis mie tym dzenie z 27 lutego 1940 r. czytamy m.in., iz : nalez y stwierdzic , z e rozporza zywac przestao obowia najpo z niej wraz z uchwaleniem ustawy zasadniczej RFN dzenia nie wpyna na sytuacje w 1949 roku, a brak formalnego uchylenia rozporza Polako prawna w w RFN po 1945 roku. W sprawie tej pismo do premiera RP w dniu 10 wrzes nia 2009 r. przesaa takz e senator PiS Dorota Arciszewska-Mielewczyk z Gdyni 7. W odpowiedzi sekretarz stanu J. Borkowski stwierdzi w lis cie z dnia 14 paz dziernika 2009 r., iz MSZ
ce do ustalenia w drodze ekspertyzy prawnej: prowadzi dziaania zmierzaja sukcesora organizacji polskiej mniejszos ci narodowej w RFN z okresu przed wydaniem dzenia Rady Ministro w dniu 27 lutego 1940 r. rozporza w na rzecz obrony III Rzeszy; moz liwos ci odszkodowawczych ewentualnego sukcesora polskich organizacji mniejszos zaniem na podstawie ww. rozporza dzenia; ciowych w RFN z okresu przed ich rozwia adresata roszczen ; c na fakt, z drogi prawnej roszczen w RFN zwaz aja e sprawa dot. obywateli niemieckich; przedmiotu roszczen wskazania moz liwos ci oszacowania stanu mienia do zwrotu.

Elke Schad z Federalnego Ministerstwa Sprawiedliwos ci (referat IV A3) do listu S. Hambury do w pis mie z dnia 13 paz dziernika 2009 r. ustosunkowaa sie c, iz dzenie podpisane przez H. Gringa nie kanclerz A. Merkel, stwierdzaja rozporza niewaz moz e byc uchylone, bowiem dawno stao sie ne, gdyz ustawy nazistows niewaz kiego rez imu w chwili uchwalenia ustawy zasadniczej stay sie ne, o ile ich zasadnicza , a w szczego tres c pozostawaa w sprzecznos ci z ustawa lnos ci, gdy byy one niezgodne z podstawami prawnymi i podstawowymi zasadami demokratyczdku konstytucyjnego Republiki Federalnej Niemiec. nego porza punktem wyjs Przedstawiona chronologia wydarzen z jesieni 2009 r. staa sie cia do wielu artykuo w publikowanych w analizowanych dziennikach i czasopismach w Polsce i w Niemczech. artyku Piotra 25 sierpnia 2009 r. na amach Rzeczpospolitej ukaza sie Cywin skiego, kto ry przedstawia okolicznos ci powstania listu Polonii do kanclerz A. Merkel oraz omawia go wne postulaty tam zawarte 8.
5 cznos nr 46, Nr 2771VI kad. Biuletyn z posiedzenia Komisji a ci z Polakami za Granica 24.09.2009, Kancelaria Sejmu, Biuro Komisji Sejmowych, Warszawa 2009. Por. A. Sakson, Polonia d Poli emigracja w Niemczech w XX w. i na poczatku XXI w. wybrane problemy, Przegla sko-Polonijny nr 1, 2011, s. 155-156. 6 Interpelacja Poselska Pose na Sejm Rzeczpospolitej Polskiej Gabrieli Masowskiej z dnia 27 du Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 27 sierpnia 2009 r. oraz pismo do Donalda Tuska Premiera Rza sierpnia 2009 r. 7 Pismo nr 2291009 z dnia 10 wrzes nia 2009 r. skierowane do premiera RP oraz odpowiedz sekretarza stanu w MSZ Jana Borkowskiego z dnia 14 paz dziernika 2009 r. (DWP 2011-93-09). 8 P. Cywin ski, Walka o symbole zaczya Polako w w Niemczech. Apel do Angeli Merkel. To pierwsza od lat wspo lna inicjatywa organizacji polonijnych w Niemczech, Rzeczpospolita (dalej: Rz), 23.08.2009, s. A4.

160

Materiay

, kto Uzupenieniem tego tekstu by wywiad z S. Hambura ry m.in. zauwaz y, z e sie marginalizowane, i to wszystkie, bez Organizacje polskie w RFN czuja du na ich proweniencje oraz tumaczenie na je zyk polski listu do A. Merkel 9. wzgle Waldemar Maszewski, korespondent Naszego Dziennika w Niemczech w artykule z 13 paz dziernika 2009 r. przedstawi krytyczne stanowisko dziaaczy posanki G. polonijnych wobec odpowiedzi J. Borkowskiego z MSZ na interpelacje Masowskiej. Zauwaz a on, iz :
dne podejs Dla Polonii jest to zdecydowanie be cie. Po pierwsze, w swoim apelu do kanclerz zania, ale przede Niemiec Angeli Merkel oczekiwaa ona nie tylko czysto prawnego rozwia wszystkim pokazania Polakom symbolicznego gestu, jakim byoby anulowanie tak haniebnych dzen rozporza . Po drugie, zdaniem przedstawicieli Polonii, ro wniez z prawnego punktu widzenia nie przedstawiciele MSZ. Gdyby tak byo i po prostu wszystko jest tak do kon ca jasne, jak interpretuja dzenia III Rzeszy straciyby moc prawna , to automatycznie powinien zostac wszystkie rozporza w caos ci przywro cony stan prawny sprzed wojny, czyli Polacy powinni ponownie miec status przypomnia w rozmowie z Naszym Dziennikiem mniejszos ci narodowej, a przeciez go nie maja cy Zwia zku Polako Marek Wo jcicki, przewodnicza w w Niemczech Rodo. Jego zdaniem, najwaz niejszym aspektem apelu Polonii do niemieckiej kanclerz byo skonienie jej do symbolicznego gestu wobec Polako w. Wo jcicki przypomnia, z e przeciez niemiecki parlament we wrzes niu wykona taki symboliczny gest w stosunku do niemieckich zdrajco w, kiedy w ustawie zrehabilitowa niemieckich z grupe onierzy z czaso w II wojny, skazanych na s mierc w czasach hitlerowskich. opinie wyrazi takz (...) Podobna e inny dziaacz polonijny i jednoczes nie jeden z sygnatariuszy c, kto apelu do kanclerz, Aleksander Zaja ry w rozmowie z nami stwierdzi, z e polskie MSZ zdecydowanie i niepotrzebnie wyszo przed szereg ze swoim listem. (...) polskiej mniejszos ci nalez y rehabilitacja, przynajmniej moralna powiedzia Zaja c, dodaja c, z sie e Polonusi odnosza wraz enie, iz polska dyplomacja w ogo le nie zrozumiaa ich intencji w kwestii apelu do kanclerz dzenia Gringa z 1940 roku 10. o anulowanie rozporza

W podobnym tonie utrzymane byy dwie inne informacje opublikowane w paz dzierniku 2010 r. 11 Istotnym impulsem do dziaania na rzecz uzyskania szerszych praw przez w Niemczech okaza sie artyku Piotra Jendroszczyka, korespondenta Polonie Rzeczpospolitej w Niemczech o potrzebie specjalnej deklaracji, kto ra mogaby uaktualnic polsko-niemieckie porozumienie z 1991 r.
Rz, nieformalne konsultacje w sprawie deklaracji do traktatu polJak dowiaduje sie rozpocza c sko-niemieckiego miayby sie w trakcie planowanej przez Instytut Zachodni w lutym przyszego roku konferencji naukowej z okazji 70. rocznicy podpisania przez Hermanna Gringa dzenia rozwia zuja cego polskie stowarzyszenia w Niemczech i nakazuja cego konfiskate ich rozporza d, rozporza dzenie to zostao uchylone postanowieniami obecnej mienia. Jak zapewnia niemiecki rza odczuwalne do dzis konstytucji RFN. Jednak jego skutki sa .

9 Naprawic be dy sprzed lat. Rozmowa. Stefan Hambura, adwokat. Rozmawia Piotr Cywin ski, Rz 25.08.2009, s. A5. 10 W. Maszewski, Poczdam i konstytucja nie wystarczaja. Polskie MSZ nie rozumie symbolicznego znaczenia anulowania nazistowskich dekreto w, Nasz Dziennik (dalej: NDz) 13.10.2009, s. 11. 11 Bo j o status Polako w, Rz 16.10.2009, www.rp.pl; Niemieckie nie dla mniejszos ci polskiej, Rz 19.10.2009, www.rp.pl.

Materiay

161

do powrotu do dyskusji o prawach Polako Wedug Jendroszczyka okazja w wystawa w Sachsenhausen o tragicznych losach przywo w Niemczech staa sie dco w do wypowiedzi Lucyny Kro Polonii w czasach nazistowskich. Odwouje sie likowscej kiej, organizatorki pierwszej tego rodzaju wystawy w Niemczech, przewodnicza cej przedsie biorco organizacji Nike skupiaja w o polskich korzeniach:
Chodzi nam nie tylko o przypomnienie loso w 2 tys. przedstawicieli polskiej mniejszos ci narodowej, kto rzy trafili do obozo w koncentracyjnych, ale takz e o budowanie nowej toz samos ci narodowej przedstawicieli niemieckiej Polonii. Do Sachsenhausen hitlerowcy wysali co najmniej 80 dziaaczy polonijnych, przede wszystkim z me czyzn. Do Ravensbrck trafia z kolei grupa kobiet ze s rodowisk polonijnych. Wielu z to fakty mao znane, wie nio w zmuszanych do niewolniczej pracy zmaro z wycien czenia. Sa nawet w s rodowiskach niemieckiej Polonii. Ich przypomnienie ma pomo c w zwarciu szerego w z du niemieckiego organizacji polonijnych w Niemczech w da eniu do wyegzekwowania od rza siedztwie i przyjaznej skrupulatnego przestrzegania polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sa wspo pracy z 1991 roku.

Z kolei Jendroszczyk przywouje wypowiedzi prof. Andrzeja Saksona, o wczesnego dyrektora Instytutu Zachodniego w Poznaniu, na temat braku symetrii mniejszos cej w traktowaniu przez Polske ci niemieckiej w naszym kraju i licza zycznej w Niemczech, szczego prawie dwa miliony oso b spoecznos ci polskoje lnie cej Sejw zakresie finansowania oraz Joanny Fabisiak (PO), wiceprzewodnicza cznos , kto mowej Komisji ds. a ci z Polakami za Granica ra uwaz a, z e: Mamy do do czynienia z latami zaniedban ze strony wielu rza w, bo tylko tak moz na ca dysproporcje mie dzy naszymi krajami. Przyjrzenie sie , jak wytumaczyc istnieja realizowane dwustronne umowy, jest jak najbardziej uzasadnione i MSZ sa prowadzi takie analizy. Na kon cu artykuu P. Jendroszczyka przytoczone zostay takz e opinie specjalisce moz to w z Niemiec i Polski dotycza liwos ci stworzenia polsko-niemieckiej deklaracji:
du traktatu wersalskiego z okazji Precedens juz istnieje. Niemcy i Francja dokonay przegla zywania i w specjalnym os 40-lecia jego obowia wiadczeniu rozszerzyy zakres dwustronnych konsultacji przypomina Claire Demesmey z Niemieckiego Towarzystwa Polityki Zagranicznej (DGAP). Nie widzi powodo w, dla kto rych Berlin nie byby goto w na podobny krok w relacjach . Tym bardziej z dowa deklaruje che c zi z Warszawa e nowa niemiecka koalicja rza zacies nienia wie , a politycy CDU i FDP stawiaja przyjacielskie relacje z Francja jako wzo z Polska r dla stosunko w . z Polska , czy w przyszej deklaracji do traktatu Wedug prof. Saksona celowe byoby zastanowienie sie i Niemcy z 1991 roku nie nalez aoby umies cic zapisu o wzajemnej rezygnacji przez Polske tkowych 12. z wszelkich roszczen odszkodowawczych i maja

tego artykuu na amach skrajnie konserwatywnego W trzy dni po ukazaniu sie cy tygodnika Junge Welt zamieszczony zosta odredakcyjny komentarz omawiaja
12 P. Jendroszczyk, Przeglad traktatu z Niemcami. Prawa polskiej mniejszos ci, Rz 26.10.2009, s. A10; Por. takz e: F. Gan czyk, Niewidzialna Polonia. Dwumilionowa polska spoecznos c w Niemczech robi wiele, by wykorzystac swoja szanse , Newsweek 10.05.2009, s. 40-42.

162

Materiay

podstawowe tezy zawarte w teks cie P. Jendroszczyka 13. O ile artyku utrzymany by w rzeczowo-sprawozdawczym tonie, o tyle relacje czytelniko w na forum internetowym czasopisma byy odmienne. Ich autorzy zarzucali stronie polskiej: , szowinizm i nacjonalizm. Opinie Bernarda Sydowa z Berlina moz chucpe na uznac za typowy gos niemieckich nacjonalisto w:
urze dowo uznanymi mniejszos oni od setek lat Serbouz yczanie i Dun czycy sa ciami, gdyz z yja na ziemi niemieckiej. W przeciwien stwie do nich, Polacy przybyli do Niemiec w wyniku XIX zasymilowali). Z tego wzgle du nie moga sie ubiegac wiecznej industrializacji (i w peni sie o status mniejszos ci. niemiecka jest nietrafne. Zasadniczo mieszka ona w staroniemieckiej Poro wnanie z mniejszos cia ojczyz nie (urdeutsche Heimat), do 1946 r. Polacy byli tu obcymi. Taktyka Instytutu Zachodniego w Poznaniu (do 1919 r. odwiecznie niemiecki kraj [tak w oryginale przyp. A. S.]) jest czytelna: uznana polska mniejszos c narodowa jako s rodek nacisku dzonych z Niemiec Wschodnich (fr die Zementierung des dla ugruntowania bezprawia na wype Vertreibungsunrechts an Ostdeutschen) 14.

Wspomniana odpowiedz sekretarza stanu w warszawskim MSZ J. Borkowskiego z dnia 10 wrzes nia 2009 r. na pismo senator D. Arciszewskiej-Mielewczyk znalaza swe odzwierciedlenie na amach Naszego Dziennika i Rzeczpospolitej. Korespondenci tych dzienniko w w Niemczech uznali stanowisko MSZ za przeom sytuacji Polako w staraniach o poprawe w w Niemczech. W. Maszewski w swojej pisa: korespondencji z Hambura
podje cia rozmo Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych dostrzego wreszcie potrzebe w dem na temat anulowania nazistowskich rozporza dzen z niemieckim rza , kto re zlikwidoway polska w tym kraju. W najnowszym pis mniejszos c narodowa mie skierowanym do senator Doroty Arciszewskiej-Mielewczyk resort przyznaje tez , z e zgodnie z niemieckim prawem, obywatele na niemieccy polskiego pochodzenia, kto rzy zwarcie i tradycyjnie (od pokolen ) zamieszkuja ubiegac o status mniejszos terytorium Niemiec, moga sie ci narodowej. (...) Cieszy zmiana stanowiska w tej materii, tym bardziej z e w pis mie czytamy, iz w tych liczyc zabiegach obywatele ci moga na wsparcie pan stwa polskiego. Ponadto MSZ informuje, z e ce do ustalenia na drodze ekspertyzy prawnej: sukcesora organizacji prowadzi dziaania zmierzaja dzen polskiej mniejszos ci narodowej w RFN z okresu przed wydaniem w roku 1940 rozporza , moz liwos ci odszkodowawczych ewentualnego sukcesora polskich organizacji mniejszos ciowych zaniem, adresata tych roszczen w RFN przed ich rozwia i drogi prawnej roszczen w RFN.

na opinie polskiego naukowca Dziennikarz Naszego Dziennika powoywa sie i reprezentanta Polonii:
Zadowolenia ze zmiany stanowiska MSZ nie kry takz e w rozmowie z nami dyrektor Instytutu Zachodniego w Poznaniu prof. dr hab. Andrzej Sakson, dla kto rego by to pozytywny sygna, gdyz cie tej kwestii jest istotne dla poprawy stosunko rozstrzygnie w polsko-niemieckich, a ponadto lez y
13 Westinstitut fordert mehr Rechte fr Polen in Deutschland, Junge Freiheit (dalej: JF) 29.10.2009, www.jungefreiheit.de. 14 www.jungefreiheit.de (data pobrania: 04.01.2010). Dla redakcji JF. Instytut Zachodni by i jest przed i po 1989 r. domostwem narodowo-polskiego szowinizmu. Por. G. Schwarzbach, Die Heimstatt des nationalpolnische Chauvinismus. Das polnische Westinstitut in Posen und seine Rolle bei der ethnischen und geistigen Polonisierung des deutschen Ostens, JF 08.05.2008, www.jungefreiheit.de.

Materiay

163

z w interesie tak Polonii, jak i mniejszos ci niemieckiej w Polsce. Jego zdaniem, da enia do uzyskania statusu mniejszos ci polskiej w Niemczech powinny zostac poparte przez mniejszos c w Polsce. (...) Przeciez niemiecka niemiecka mniejszos c w Polsce posiada wszelkie uprawnienia dzy, wie c mogaby na zasadzie pewnego solidaryzmu mniejszos ciowe, korzysta z publicznych pienie cych w Niemczech. wesprzec starania Polako w z yja

podpisania przez Hermanna Gringa Przypomnia takz e, z e w 70. rocznice dzenia z 27 lutego 1940 r. rozwia zuja cego polskie stowarzyszenia w Niemrozporza cego konfiskate ich mienia w Warszawie odbe dzie sie sympozjum czech i nakazuja dzie historia Polako naukowe, kto rego tematem be w w Niemczech i ich organizacji, konferencja wykazuje takz a zainteresowanie ta e strona niemiecka. c Polonie S. Hambura w rozmowie z W. Maszewskim nie ukrywa Reprezentuja deklaracja polskiego MSZ jest che c cia bezpozadowolenia: Bardzo waz na podje s rednich rozmo w z odpowiednimi partnerami niemieckimi na ten temat. Tylko zostac przez bezpos rednie rozmowy sprawy te moga omo wione i przygotowane do tego, aby mniejszos c polska w Niemczech moga swobodnie z yc i dziaac 15. d liczy Zdaniem Wojciecha Lorenza, dziennikarza Rzeczpospolitej polski rza dzenia o odebraniu praw na symboliczne anulowanie hitlerowskiego rozporza polskiej mniejszos ci w Niemczech. Autor przytacza odpowiedz MSZ na list senator D. Arciszewskiej-Mielewczyk z 14 paz dziernika 2009 r., w kto rym czytamy, iz : fakt zasadniczo jest oczekiwanie, z e wadze RFN jednoznacznie potwierdza cia reliktu bezprawia rozporza dzenia z 27 lutego 1940 roku z niemiecusunie kiego systemu prawnego. A. Saksona: W. Lorenz przytacza takz e opinie
na ustawodawstwo mocarstw To waz ne stwierdzenie, bo wynika z niego, z e powoywanie sie konstytucje nie jest wystarczaja cym zados okupacyjnych i niemiecka c uczynieniem moralnym, wyrza dzono niemieckim obywatelom polskiego a moz e i prawnym, wobec niegodziwos ci, jaka pochodzenia (...) Jego zdaniem niemieckie wadze powinny zrehabilitowac przes ladowanych Polako w. Taki gest uczyniono wobec przes ladowanych homoseksualisto w czy dezertero w na to takz z Wehrmachtu. Na pewno zasuguja e Polacy w Niemczech. Wielu eksperto w przyznaje, z e odzyskanie statusu mniejszos ci narodowej dla oso b polskiego pochodzenia moz e byc trudne, bo za mniejszos c w Niemczech jest uznawana grupa etniczna, kto ra tradycyjnie od pokolen w zwartej spoecznos ci zamieszkuje okres lony region. Natomiast wiele oso b z Polski do Niemiec 16. polskiego pochodzenia po prostu przenioso sie

Dziennikarz Gazety Wyborczej Bartosz T. Wielin ski opublikowa artyku cy wspo dotycza pracy polskich Niemco w i niemieckich Polako w w sprawie realizacji postulato w Polonii. Nosi on znamienny tytu: Polak, Niemiec dwa , iz bratanki. Autor zwraca uwage do tej pory obie mniejszos ci nie utrzymyway to po koniec wrzes kontakto w. Wspo lne rozmowy podje nia 2009 r. w Brukseli, na cych 88 orzjez dzie Federacji Europejskich Mniejszos ci Narodowych zrzeszaja zku Polako kganizacji. Marek Wo jcicki, szef Zwia w w Niemczech Rodo najwie z Bernardem Gaida , szej i najstarszej polskiej organizacji w Niemczech, spotka sie
W. Maszewski, Jednak be da rozmowy z Berlinem. Polskie MSZ: Zasadne jest oczekiwanie, ze wadze RFN jednoznacznie potwierdza fakt usunie cia bezprawia rozporzadzenia z 27 lutego 1940 roku z niemieckiego systemu prawnego, NDz 30.10.2009, s. 11. 16 W. Lorentz, Czy Polacy w Niemczech usysza przepraszamy, Rz 30.10.2009, s. A10.
15

164

Materiay

cym Zwia zku Niemieckich Towarzystw Spoeczno-Kulturalnych przewodnicza wsparcia od w Polsce. B. T. Wielin ski zauwaz a, z e Polacy w Niemczech oczekuja Niemco w w Polsce:
. Taki status mieli przed wojna , ale mniejszos by Berlin uzna ich za mniejszos c narodowa c w 1939 r. dekretem zlikwidowa o wczesny premier Prus Hermann Gring. Rodo domagao sie anulowania tej decyzji i przywro cenia dawnych przywilejo w. Berlin odpowiedzia, z e dekret Gringa nie ma mocy prawnej, ale mniejszos ci dalej uznac nie cy w Niemczech Polacy to potomkowie imigranto chce. Oficjalnie dlatego, z e z yja w, a nie pi Polakom, to musiaby te same przywileje autochtoni. Nieoficjalnie bo gdyby Berlin usta przyznac dwumilionowej rzeszy Turko w. Rodo nie rezygnuje. Chcielibys my, by polska mniejszos c niemiecka pomoga nam w tych ki oficjalnemu statusowi atwiej byoby pozyskiwac staraniach mo wi Wo jcicki. Tumaczy, z e dzie je zyka czy krzewienie polskiej kultury. s rodki na nauke dzy, by uczyc Pose Galla: Nie moz e tak byc , z e Polakom w Niemczech brakuje pienie modych d niemiecki musi znalez ludzi polskiego. Rza c sposo b, by im w tym pomo c 17.

Korespondent Rzeczypospolitej P. Jendroszczyk w artykule z 23 listopada 2009 r. przytacza dwie opinie w sprawie Polonii w Niemczech:
niero . Dobrze, z d zaczyna o tym otwarcie Mamy do czynienia z ewidentna wnos cia e obecny rza mo wic mo wi Maciej Paz yn ski, prezes Wspo lnoty Polskiej. Wraz z poznan skim Instytutem w Warszawie na temat sytuacji Zachodnim przygotowuje na koniec lutego 2010 r. konferencje jest 70. rocznica podpisania przez Hermana Gringa rozporza dzenia Polako w w Niemczech. Okazja zuja cego polskie stowarzyszenia w Niemczech i konfiskaty ich mienia. Od tego czasu nie rozwia istnieje w Niemczech formalnie polska mniejszos c . Powojenne wadze RFN zwro ciy wprawdzie zkowi Polako cze s reaktywowanemu po wojnie Zwia w w Niemczech niewielka c mienia i wypaciy syszec po miliona marek odszkodowania, ale nie chca o zmianie statusu polskiej grupy.

zku Polako Zdaniem Marka Wo jcickiego ze Zwia w w Niemczech Rodo:


Uzyskalis my od polskiego MSZ zapewnienie wsparcia naszych postulato w. Oznacza to zmiane w naszych relacjach. Chodzi o rozpocze cie dyskusji z wadzami Niemiec na temat jakos ciowa niemieckiej mniejszos asymetrii w traktowaniu przez Polske ci oraz Polonii w Niemczech. By to a sie w pia tek w Kolonii, a zakon temat narady polskich konsulo w, kto ra rozpocze czya w niedziele zku Polako w siedzibie Zwia w w Niemczech w Bochum. bie Ruhry jest regionem, gdzie mieszka kilkadziesia t tysie cy oso Zage b pochodzenia polskiego. warunki pozwalaja ce na traktowanie ich jako Jako jedyna grupa polonijna w Niemczech speniaja polskiej mniejszos ci. Pozostali Polacy w Niemczech to imigranci, przybyli tam po wojnie, nie sie w definicji mniejszos o odzyskanie statusu, jaki mielis mieszcza ci. Staramy sie my przed wojna sie obecnie Dun i jakim ciesza czycy, Fryzyjczycy czy Serbouz yczanie tumaczy Wo jcicki. Nie kryje, z e celem tych staran jest wyegzekwowanie od wadz niemieckich przestrzegania polsiedztwie i przyjaznej wspo c jego sko-niemieckiego traktatu o dobrym sa pracy z 1991 r. Wypeniaja zania, Polska wydaje co najmniej 38 mln zotych rocznie na utrzymanie szkolnictwa zobowia B.T. Wielin ski, Polak, Niemiec dwa bratanki. Niemiecka Polonia i mniejszos c niemiecka w Polsce podaja sobie re ce. Razem osiagniemy wie cej. Nie damy sie wykorzystac politykom. Gazeta Wyborcza (dalej: GW) 03.11.2009, s. 3. Por. takz e: P. Jendroszczyk, Walka o status Polonii w Niemczech, Rz 09.11.2009, s. A8.
17

Materiay

165

wielokrotnie mniej na wspieranie niemieckiej mniejszos ci i innych instytucji. Niemcy przeznaczaja zyka i kultury w swym kraju. Nie zgaszamy roszczen polskiego je odszkodowawczych, bo adamy jedynie proporcjonalnie takich postawioby to nas na ro wni z Pruskim Powiernictwem. Z s wiadczen , jakie otrzymuje mniejszos c niemiecka w Polsce 18.

Dziaacze Polonii liczyli na przychylne stanowisko w sprawie ich postulato w dzie A. Merkel obja przywo dcy FDP Guido Westerwellego, kto ry w rza stanowisko wicekanclerza i ministra spraw zagranicznych. P. Jendroszczyk Aleksandra Zaja ca, przewodnicza cego Konwentu Orprzytacza m.in. opinie cego najwie ksze stowarzyszenia polonijne w Nieganizacji Polskich, skupiaja mczech, kto ry stwierdzi, iz :
Cieszy nas stanowisko FDP w sporze o Steinbach i liczymy, z e partia ta po jdzie dalej i wesprze nasze starania o wyegzekwowanie od strony niemieckiej przestrzegania traktatu o dobrym siedztwie i przyjaznej wspo sa pracy z 1991 roku. Sprawa dotyczy asymetrii w wydatkach Polski i Niemiec na wspieranie dziaalnos ci mniejszos ci niemieckiej w Polsce oraz na dziaalnos c Polonii w Niemczech. Z najnowszych danych wynika, z d federalny przeznacza na kulturalna e rza ten cel ok. 300 tys. euro rocznie, a poszczego lne landy, na przykad Nadrenia-Palatynat, po 100 tys. Wiele lando w nie wydaje ani grosza. Tymczasem mniejszos c niemiecka w Polsce otrzymaa gaja ce 63 mln z. Niemiecka Polonia ma nasze poparcie w ubiegym roku subwencje os wiatowe sie zapewnia Mariusz Sko rko, szef polskiego konsulatu w Berlinie. s c Cze c Polonii jest przekonana, z e nadszed takz e dobry moment, aby rozpocza z Niemcami na temat odzyskania statusu mniejszos . dyskusje ci narodowej, kto ry Polacy posiadali przed wojna biu Ruhry oraz w Berlinie. Na razie nie Miaoby to dotyczyc oso b polskiego pochodzenia w Zage c. Sprawa interesuje sie widzimy gotowos ci strony niemieckiej do takich rozmo w przyznaje Zaja sie dzisiaj w Berlinie z delegatami organizacji Rada Europy, kto rej przedstawiciele spotykaja polonijnych.

Zdaniem Kaia-Olafa Langa z Fundacji Nauka i Polityka rozpoczynanie takiej dyskusji moz e wywoac w Berlinie wraz enie, z e przed wyborami prezydenckimi d Donalda Tuska pragnie sie zabezpieczyc w Polsce rza przed atakami opozycji, iz nie prezentuje wobec Niemiec dos c twardej linii 19. W dniu 7 grudnia 2009 r. doszo w Berlinie do spotkania przedstawicieli Polonii Rady Europy. Przedstawiono problemy Polako w Niemczech z delegacja w w Niemzywaniu sie przez niemieckie wadze czech oraz poinformowano o niewywia cych praw mniejszos z zapiso w traktatu polsko-niemieckiego z 1991 r. dotycza ci. na fakt, iz zyka polskiego jako je zyka Zwro cono m.in. uwage moz liwos c nauki je dodatkowego istnieje w szkoach w Nadrenii Po nocnejWestfalii, a takz e w Bremie ciu berlin kszos i pie skich szkoach ponadpodstawowych. W wie ci krajo w federacji zan z nie ma jednak rozwia prawnych w tym zakresie, a niemal cay cie ar nauki Polska Misja Katolicka oraz organizacje takie, jak Chrzes polskiego ponosza cijan szyka Polskiego w Niemczech. kie Centrum Krzewienia Kultury, Tradycji i Je Wedug danych z 2007 r. Polska wydawaa rocznie 13,6 mln euro na wsparcie dla
P. Jendroszczyk, Polska zdecydowana wesprzec zadania niemieckiej Polonii. Po latach wahan MSZ chce wesprzec Polako w walczacych o swoje prawa w Niemczech, Rz 23.11.2009, www.rz.pl. 19 P. Jendroszczyk, Za wczes nie na rozmowy o Polonii. Niemcy. Westerwelle jest nieugie ty w sprawie Steinbach. Dlatego Polonia liczy, ze FDP pomoz e jej uzyskac wie cej praw, Rz 07.12.2009, s. A13.
18

166

Materiay

na ten cel os wiaty niemieckiej w Polsce; tymczasem wadze Niemiec przeznaczaja okoo 200-300 tys. euro rocznie. Przedstawiciele Komitetu Doradczego Rady Europy ds. mniejszos ci obiecali zawarte w raporcie, Polonii, z e przekazane informacje o ich problemach zostana . Niemiecki rza d be dzie musia ustosunkowac do kto ry ma byc gotowy wiosna sie wniosko w raportu 20. O spotkaniu tym obszernie informowa Nasz Dziennik na pierwszej stronie dziaacza wydania z dnia 18 grudnia 2009 r. W. Maszewski przytoczy opinie polonijnego Marka Wo jcickiego, kto ry podkres li, z e w staraniach o przywro cenie Polonii w Niemczech statusu mniejszos ci narodowej caa Polonia mo wi jednym gosem, co juz moz na uznac za sukces, bo do tej pory nie zawsze tak bywao. W czasie spotkania z przedstawicielami Rady Europy
cy przez strone niemiecka argument, z Polacy skutecznie podwaz yli podnosza e nie przysuguje zwarcie od duz im status mniejszos ci narodowej, bo nie zasiedlaja szego czasu konkretnego terenu RFN. Przypomniano, iz status taki posiada chociaz by mniejszos c romska, kto ra nie spenia tego bia Ruhry mieszka od kryterium. Natomiast w przypadku Polako w tylko na samym obszarze Zage 70 do 200 tys. potomko w rodzin, kto re emigroway tu od 200 lat 21.

Istotnym gosem w sprawie moz liwos ci odzyskania statusu mniejszos ci narodo ekspertyza powstaa w Instytucie wej przez Polako w w Niemczech okazaa sie ona z szerokim rezonansem na amach prasy polskiej Zachodnim 22. Spotkaa sie i niemieckiej. Na pierwszej stronie Rzeczpospolitej z dnia 19-20 grudnia 2009 r. ukaza sie artyku Jarosawa Kauckiego, w kto rym czytamy:
Rz dotara do dokumentu, kto ry na zlecenie Departamentu Prawno-Traktatowego Ministerstwa Spraw Zagranicznych przygotowali naukowcy z Uniwersytetu Adama Mickiewicza prof. Jan Sandorski, prof. Andrzej Sakson i dr Micha Nowosielski [ekspertyza przygotowana przez , z pracowniko w Instytutu Zachodniego i UAM przyp. A.S.]. Eksperci twierdza e delegalizacja cego polska mniejszos zku Polako zrzeszaja c Zwia w w Niemczech hitlerowskim dekretem z 1940 r. bya niezgodna z o wczesnym prawem. Oznacza to, z e Polacy powinni byc traktowani przez RFN prawo do zabranego im maja tku. jako mniejszos c i maja polskie MSZ i niemieckie Ministerstwo Sprawiedliwos Jesienia ci wyday opinie, z e hitlerowski z status quo: mniejszos dekret utraci moc dopiero po wojnie, dlatego wcia utrzymuje sie c polska m.in. do zwrotu jej maja tku. Tzw. obywatele w Niemczech formalnie nie istnieje, co zamyka droge niemieccy polskiego pochodzenia (wedug szacunko w Hambury moz e chodzic nawet o 400 tys. tez mniejszos oso b) nie moga korzystac z takich przywilejo w, jakimi cieszy sie c niemiecka w Polsce. Niemiecka polonia skarz y sie Radzie Europy, Rz 08.12.2009, www.rz.pl . W. Maszewski, Polacy w Niemczech radza sobie bez Sikorskiego, problem staran o uzyskanie formalnego statusu mniejszos ci polskiej w Niemczech zyskuje mie dzynarodowa range . NDz 18.12.2009, s. 1,11. Por. takz e: Minderheitenstatus fr Polen gefordert, Sddeutsche Zeitung (SZ) 18.12.2009, s. 8. 22 M. Nowosielski, A. Sakson, J. Sandorski, Pozycja prawna i majatek polskiej mniejszos ci narodowej w Niemczech. Ekspertyza dla Departamentu Prawno-Traktatowego MSZ, Poznan 12.12.2009, (maszynopis w archiwum autora). Por. takz e: J. Sandorski, Polska mniejszos c narodowa w Niemczech w s wietle prawa mie dzynarodowego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny z. 2, 2010, s. 89-111; A. Sakson, Dlaczego Polacy w Niemczech powinni posiadac status mniejszos ci narodowej, Merkuriusz nr 12010, s. 12.
21 20

Materiay

167

polskim wadzom twarde stanowisko w rozmowach i przede wszystkim Eksperci zalecaja cznie sformuowania polska mniejszos uz ywanie wya c , poniewaz istnieje ona nieprzerwanie od tku, a nie od kon c 1922 r. Ich zdaniem dekret jest niewaz ny od samego pocza ca wojny. Nalez y wie przywro cic stan prawny sprzed 1940 r. To oznacza koniecznos c renegocjacji polsko-niemieckiego traktatu z 1991 r. tek wieczorem minister spraw zagranicznych Radosaw Sikorski spotka sie w Berlinie ze W pia swym niemieckim odpowiednikiem Guido Westerwellem. Po spotkaniu ministrowie zapowiedzieli, z e powstanie specjalna grupa eksperto w, kto ra zajmie przegla dem funkcjonowania traktatu polsko-niemieckiego przez ostatnie 18 lat 23. sie

Jerzy Haszczyn ski w Komentarzu Rzeczpospolitej pisa m.in.:


role do odegrania maja prawnicy. Rozwaz , W sprawach polsko-niemieckich znowu waz na aja czy likwidacja statusu mniejszos ci polskiej w czasach Trzeciej Rzeszy bya legalna czy nie. Ale role odegraja politycy. I wszystko wskazuje na to, z gotowe najwaz niejsza e polskie wadze sa walczyc o to, by Polacy w Niemczech mieli podobne prawa i przywileje jak Niemcy w Polsce. c , ale takz Nalez y temu przyklasna . To nie tylko dowo d troski o Polako w za granica e e nie jest juz ro potwierdzenie tego, z e Polska czuje sie wnym partnerem Niemiec. Z tak, iz nie dzie wspieraa separatysto chcemy draz nic RFN, bo a to nie uzna granicy na Odrze i Nysie, a to be w ko z Opolszczyzny, a to nie poprze naszych staran do NATO czy do UE. Takich le w juz dawno nie tania o nich nie sposo ma. Ale bez pamie b zrozumiec , dlaczego temat polskiej mniejszos ci w Niemczech tak dugo by chowany pod dywan. droge , skoro teraz szanowani eksperci z Poznania zalecaja w ekspertyzie dla Przeszlis my duga traktatu. I uwaz , z MSZ renegocjacje aja e nie ma podstaw, by juz teraz nie stosowac okres lania mniejszos c polska. Nie ma juz mniejszego za. Jest zy zapis w traktacie 24.

Zdaniem posa Macieja Paz yn skiego, szefa Stowarzyszenia Wspo lnota Polska, ekspertyza IZ dla MSZ w sprawie moz liwos ci przywro cenia statusu mniejszos ci zania tej kwestii. Ta narodowej niemieckich Polako w, da nowy impuls do rozwia dem sprawa bya niepotrzebnie przemilczana, ale wraz z nowym niemieckim rza ta , zdaniem M. Paz nasta dobry polityczny czas. Kwestia yn skiego, winna sie c cznos zaja senacka Komisja ds. Emigracji i a ci z Polakami 25. W kon cu grudnia 2009 r. na amach dwu opiniotwo rczych dzienniko w w Niem artykuy pos cone problematyce statusu prawnego niemieckiej czech ukazaly sie wie , iz Polonii. Gerhard Gnauck, warszawski korespondent Die Welt zwraca uwage d postanowi wspierac ce w Niemczech. polski rza osoby polskiego pochodzenia z yja jak ro Dotyczy to zaro wno kwestii uznania ich za mniejszos c narodowa wniez cych je zyka. Kwestie te byy poruszane podczas poszerzenia ich uprawnien dotycza berlin skiego spotkania obu ministro w spraw zagranicznych, R. Sikorskiego i G. Westerwellego w dniu 18 grudnia 2009 r. G. Gnauck podkres la znaczenie ekspertyzy przygotowanej w Instytucie Zachodnim dla potrzeb MSZ. Jego zdaniem kwestiami Polako w w Niemczech winni c penomocnicy obu rza do zaja sie w ds. wzajemnych kontakto w: Wadysaw Bartoszewski i Cornelia Pieper (FDP). Warszawski korespondent zwraca takz e
J. Kaucki, Polacy w Niemczech nie przestali byc mniejszos cia. To wniosek opinii zleconej przez MSZ. Eksperci zalecaja renegocjacje traktatu z RFN, Rz 19-20.12.2009, s. A1, A6. 24 J. Haszczyn ski, Mniejsze zo i mniejszos c w Niemczech, Rz 19-20.12.2009, s. A2. 25 Polonia z Niemiec moz e zyskac wsparcie Senatu, Rz 22.12.2009, s. A8.
23

168

Materiay

, iz du D. Tuska. uwage kwestia Polako w w Niemczech ma ro wniez znaczenie dla rza dzie rokiem wyborczym, nalez W 2010 r., kto ry w Polsce be y osabic argumentacje w tej kwestii braci Kaczyn skich. Dziennikarz przytacza tez dane liczbowe, znane ce historii, rozmieszczenia, wielkos z polskich publikacji, a dotycza ci i problemo w na problemy mniejszos Polonii w Niemczech. Zwraca tez uwage ci zawarte w polsko-niemieckim traktacie z 1991 r. 26 W podobnym tonie utrzymywany jest artyku Konrada Schullera, warszawspie artykuu kiego korespondenta Frankfurter Allgemeine Zeitung. Na wste czytamy, iz : Warszawa chce, z eby Polonia w Niemczech uzyskaa status mniejszos ci narodowej. Zdaniem Berlina nie ma ku temu podstaw. K. Schuller przytacza fragment aide-mmoire R. Sikorskiego, przesanego do Berlina przed spotkaniem obu ministro w w dniu 18 grudnia 2009 r. Polski minister spraw zagranicznych , z zwraca uwage e: do dzisiaj z yje w Niemczech grupa oso b polskiego poz trudno odmo chodzenia, a ich da eniom do uznania za mniejszos c narodowa wic do racjonalnych wzgle w. temat, kto Minister Sikorski podja ry Berlin uwaz a was ciwie za zaatwiony komentuje FAZ i przypomina, z e w polsko-niemieckim traktacie o dobrym siedztwie i przyjaznej wspo sa pracy z 1991 r. uzgodniono, z e Niemcy w Polsce sie wprawdzie statusem mniejszos ciesza ci narodowej, Polako w w Niemczech natomiast moz na opisac tylko w bardzo skomplikowany sposo b, jako: osoby polskiego pochodzenia albo obywatelstwa niemieckiego w Niemczech, kto re sa sie do polskiego je zyka, kultury i tradycji. Tym samym Niemcy przyznaja przed ewentualnos , z zabezpieczyy sie cia e 1,5 do 2 mln Polako w w Niemczech nie moz e byc uznane za mniejszos c konstatuje frankfurcki dziennik i tumaczy, z e kszos wie c dzisiejszej Polonii to migranci przybyli po 1945 r., a poowa z nich to po z ni przesiedlen cy. Polonii brakuje tym samym wymaganego zasiedzenia historycznego. Jak przypomina Schuller,
sie sprawa , co rza d konserwatywna opozycja od dawna juz naciska na premiera Tuska, by zaja d ignorowa. Az jak dota 12 grudnia prawnicy Nowosielski, Sakson [socjologowie przyp. A.S.] przygotowana za zlecenie polskiego MSZ, z kto i Sandorski przedstawili ekspertyze rej wynika, z e dzenie jest niezgodne z prawem. Warszawa musi zatem skon wydane w 1940 r. rozporza czyc s z opisowym nazywaniem Polonii w Niemczech, a nieszcze liwy traktat z 1991 r. wymaga nowych uzgodnien .

d wcale nie pali sie Ciekawe, zauwaz a korespondent FAZ, z e polski rza dan z z wysuwaniem bezpos rednich z a . MSZ rozumie wprawdzie da enia Polonii, ale nie chce ich wspierac .
d przyja Ta podwo jna strategia suz y jasnemu celowi komentuje Konrad Schuller Polski rza du Niemiec rokowania na temat polskiej mniejszos do wiadomos ci, z e dla rza ci tak samo nie w gre , jak nowa wersja traktatu. Warszawa szuka wie c praktycznych rozwia zan wchodza , kto re przywilejami takz e bez spektakularnej zmiany etykietki Polonia, pozwoliyby jej cieszyc sie , z w re ku atuty, takimi, jakie ma mniejszos c narodowa. (...) Polscy dyplomaci wierza e maja c na traktat z 1991 r., kto wskazuja ry s wiadomie przyznawa te same prawa niemieckiej mniejszos ci w Polsce i Polonii w Niemczech. G. Gnauck, Nachbarschaftsvertrag: Polen fordern mehr Rechte in Deutschland, Die Welt 21.12.2009, www.welt.de.
26

Materiay

169

Tej ro wnowagi jednak nie ma, na co wskaza w swojej nocie dyplomatycznej minister Sikorski. Podczas bowiem gdy Polska wydatnie wspiera mniejszos c w Polsce, Polonia odczuwa z niemieckiej strony godny poz niemiecka aowania brak kszym problemem jest nauka je zyka polskiego w Niemzaangaz owania. Najwie sie w tym wzgle dzie Bawaria i Hesja. czech, najbardziej nieprzyjazne okazuja Minister Sikorski rozumie zarzuty Polonii, podsumowuje Konrad Schuller. Jego nadanie Polonii statusu mniejszos nowe zrozumienie dla tych, kto rzy postuluja ci narodowej suz y przede wszystkim celom taktycznym: Nie wysuwamy z adnych dan , by robiono wie cej, tak, by spenione zostay tres z a , tylko pros be ci zawarte nie stanie, otwarta zostaje tez w traktacie z 1991 r. Tak dugo, jak to sie kwestia statusu 27. do postulato Strona niemiecka sceptycznie odniosa sie w uznania polskiej mniejszos ci narodowej w Niemczech. Korespondent FAZ K. Schuller w kolejnym du polskiego suz artykule z 2 stycznia 2010 r. zauwaz a, iz strategia rza y jasnemu d zdaje sobie sprawe , z du Niemiec rokowania na temat celowi. Polski rza e dla rza w gre , renegocjacja traktatu takz polskiej mniejszos ci nie wchodza e. Dlatego zan Warszawa szuka jakichs praktycznych rozwia , kto re bez spektakularnych zmian przywilejami zarezerwowanymi de etykietki Polonii pozwoliyby jej cieszyc sie facto dla mniejszos ci narodowej 28. c stanowisko niemieckiego rza du wobec niemieckich P. Jendroszczyk, omawiaja Polako w zawarte w artykule K. Schullera, wspomina o moz liwos ci utworzenia cznikowego pomie dzy Konwentem Polskich w Berlinie specjalnego biura a dem. Podobne biura zajmuja sie Organizacji w Niemczech i niemieckim rza w Niemczech sprawami oficjalnie uznanych mniejszos ci Serbouz yczan, Dun czyko w, Fryzyjczyko w oraz Sinti i Roma. Korespondent Rzeczypospolitej da tematem rozmo zapowiada, iz sprawy Polonii be w Cornelii Pieper, wiceszefowej MSZ podczas wizyty w Warszawie. Z kolei niemieckie MSW przygotowuje spotkanie wiceministra tego resortu z przedstawicielami Polonii oraz mniejszos ci niemieckiej w Polsce. Liczymy na to, dzie sie w styczniu, ale nie bardzo rozumiemy sens wspo z e odbe lnego spotkania c, z przedstawicielami mniejszos ci niemieckiej w Polsce mo wi Aleksander Zaja jednak zadowoleni z aktywdo niedawna szef Konwentu. Przedstawiciele Polonii sa nos ci MSW, kto re nie utrzymywao z nimi do tej pory oficjalnych kontakto w. tku drogi mo Jestes my na pocza wi Mariusz Sko rko, szef wydziau konsularc, z d, lecz nego polskiej ambasady w Berlinie, podkres laja e to nie polski rza du w takich niemiecka Polonia jest zasadniczym partnerem niemieckiego rza s sprawach jak odzyskanie przez cze c Polonii statusu mniejszos ci narodowej. Mamy du zapewnia Marek Wo zku Polako poparcie polskiego rza jcicki ze Zwia w w Niemczech Rodo 29.

27 K. Schuller, Eine kompliziert umschriebene Minderheit, Frankfurter Allgemeine Zeitung (dalej: FAZ) 30.12.2009, s. 4. 28 Por. K. Schull er, Nicht auf der Tagesordnung. In der Frage der polnischen Minderheit geht es um eine pragmatische Lsung FAZ, 02.01.2010, s. 10. Go wne tezy zawarte w tym artykule omawia W. Maszewski, O co tak naprawde chodzi polskiemu rzadowi, NDz 04.01.2010, www.naszdziennik.pl. 29 P. Jendroszczyk, Niemcy nie chca mniejszos ci. Berlin unika tematu niero wnego traktowania niemieckich Polako w i polskich Niemco w, Rz 04.01.2010, s. A 12. Por. takz e: G. Gnauck, Die in der NS-Zeit ermordeten Polen mssen rehabilitt werden. M. Wo jcicki, Chef des Bundes Polen in Deutschland, ber den Nachbarschaftsvertrag, Sprachunterricht und Erika Steinbach, Die Welt

170

Materiay

13 stycznia w przeddzien oficjalnej wizyty C. Pieper w Warszawie udzielia droszczykowi. Ustosunkuja c sie do postulato wywiadu P. Je w niemieckiej Polonii zauwaz ya, iz :
zyka polskiego w Niemczech. Polskiego Jestes my otwarci na postulaty rozszerzenia nauki je obecnie 6,5 tys. oso uczy sie b w caym kraju, ale zaledwie 2,3 tys. w szkoach publicznych. To zkowym bya co najmniej jedna szkoa o wiele za mao. Chcemy, aby w kaz dym kraju zwia zykiem polskim. W niekto z je rych landach sytuacja jest lepsza, np. w Nadrenii Po nocnej-Westfalii, w innych jest gorzej, np. w Bawarii czy Hesji. W moim landzie, Saksonii-Anhalt, nie ma ani jednej polsko-niemiecka grupe eksperto takiej szkoy. Chcemy to zmienic . Tworzymy juz wspo lna w do dziemy wspierac de spraw nauki polskiego w rejonach granicznych. Be projekty kulturalne i sama be zali ze mna kontakty, tego pilnowac . Namawiam przedstawicieli organizacji polonijnych, aby nawia c swe problemy. Jak wiem, resort kultury uczestniczy w przygotowaniu zapowiedziaprzedstawiaja nego na maj kongresu Polonii. Chcemy takz e doprowadzic do spotkania reprezentacji Polonii z przedstawicielami mniejszos ci niemieckiej w Polsce. Moz e to pomo c we wzajemnym zrozumieniu 30.

spotkan C. Pieper w dniu 14 stycznia 2010 r. odbya serie z polskimi politykami. W kaz dej z rozmo w poruszano sprawy Polako w w Niemczech. Podczas spotkania z sekretarzem stanu Wadysawem Bartoszewskim, penomocnikiem prezesa Rady dzynarodowego C. Pieper okres grupe Ministro w ds. Dialogu Mie lia polska ca w RFN jako bardzo zro (sehr heterogen), powtarzaja c tezy mieszkaja z nicowana zawarte w wywiadzie dla Rzeczpospolitej. praw Podczas spotkania z ministrem R. Sikorskim, kto ry wskaza na kwestie polskiej grupy narodowej w Niemczech i podniesienia jej do poziomu mniejszos ci ca teze , iz z tym, ale narodowej, C. Pieper przedstawia zaskakuja zgadzam sie Hall, ministrem edukacji narodowej Polonia tego nie chce.Rozmowa z Katarzyna dotyczya przede wszystkim wspo pracy w dziedzinie nauczania w Niemczech zyka polskiego jako obcego. Podczas konferencji prasowej C. Pieper poinforje du stworzenia biura, kto cznikiem mowaa o planach niemieckiego rza re ma byc a dzy Polonia a wadzami Niemiec oraz o stworzeniu korzystniejszych warunpomie zyka polskiego w Niemczech 31. ko w dla nauczania je
12.01.2010, s. 4. Por. takz e: A. Spiegel, Wie cej praw dla Polako w w Niemczech, Schlesisches laski, 08-14.01.2010, s. 2; R. Kotom ski, Nadzieja w mniejszos WochenblattTygodnik S ci, Gazeta Polska (dalej: GP) 05.01.2010, s. 27. 30 Wiele zawdzie czam Solidarnos ci. C. Pieper. Czynimy wszystko, aby Polakom w Niemczech krzywda. Sa oczywis nie dziaa sie cie ro z nice w statusie mniejszos ci niemieckiej w Polsce i Polonii potrzeby zmian podkres w Niemczech. Ale nie widze la niemiecka wiceminister spraw zagranicznych droszczykiem, Rz 13.01.2010, s. A 16. w rozmowie z Piotrem Je 31 Por. K. Miszczak, Notatka z wizyty minister stanu Cornelii Pieper, koordynatora ds. wspo pracy polsko-niemieckiej w MSZ RFN, 14 stycznia 2010 r. w Warszawie. Kancelaria Prezesa Rady Ministro w. Biuro Penomocnika Prezesa Rady Ministro w do spraw Dialogu Mie dzynarodowego. Por. takz e: Pieper w Warszawie. Organizacje polonijne w Niemczech zadaja, by zadne rozmowy prowadzone na ich temat nie odbyway sie za ich plecami, NDz 13.01.2010, s. 10; Wie cej polskiego w Niemczech, Rz 15.01.2010, s. A7; Wiceszefowa niemieckiego MSZ w Warszawie, GW 15.01.2010, s. 10; Polnische Organisationen fordern mehr Rechte, JF 13.01.2010, www.jungefreiheit.de; Neue Forderungen: Stresstest fr deutsch-polnisches Verhltnis, Handelsblatt, 14.01.2010, www.handelsblatt.com.

Materiay

171

publiczna w dniu 15 stycznia 2010 r. iz W. Maszewski poinformowa opinie :


Przy Instytucie Zachodnim w Poznaniu powsta Zespo Badawczy do spraw Polskiej Mniej dziaalnos szos ci Narodowej w Niemczech, kto ry od razu rozpocza c . W skad zespou wchodza ki sporza dzonej przez to gremium ekspertyzie polski rza d historycy, prawnicy oraz socjolodzy. Dzie ma otrzymac merytoryczne argumenty w dyskusji z Niemcami na temat przywro cenia Polonii li w Niemczech statusu mniejszos ci narodowej. Spotkanie w Instytucie Zachodnim, w kto rym wzie udzia i historycy, i prawnicy, miao na celu przedstawienie opinii publicznej ekspertyzy prawnej na ten temat przeprowadzonej przez prof. dr hab. Jana Sandorskiego (UAM), prof. dr. hab. Andrzeja c potrzebe kontynuowania badan Saksona (IZ) i dr. Michaa Nowosielskiego (IZ). Uczestnicy, widza naukowych nad tym problemem, powoali Zespo Badawczy do spraw Polskiej Mniejszos ci Narodowej w Niemczech. W rozmowie z Naszym Dziennikiem prof. Sakson stwierdzi, z e sprawa zaro wno wykonanych ekspertyz prawnych, jak i ogo lnie problem statusu polskiej mniejszos ci narodowej w Niemczech coraz wie kszym zainteresowaniem zaro cieszy sie wno ws ro d polityko w, jak i medio w. Z dyskusji podczas prezentacji ekspertyzy wynika jasno, z prowadzonej w s rode e wedug nas status polskiej zywac mniejszos ci narodowej w Niemczech nadal powinien obowia powiedzia nam prof. Sakson, c, iz kontynuowania tego tematu i koniecznos dodaja spotkanie potwierdzio potrzebe c zainteresowa nim przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. My, jako fachowcy, dostarczylis nia sie my merytorycznych argumento w za przywro ceniem Polakom statusu mniejszos ci narodowej, teraz kolej d, aby to wykorzysta w rozmowach z wadzami niemieckimi, gdy be dzie negocjowa na polski rza ten problem. Inny z autoro w ekspertyzy, prof. dr hab. Jan Sandorski z Wydziau Prawa i Administracji UAM, powiedzia nam, z e szczego lnie jako prawnik jest zadowolony z powoania do z ycia Zespou Badawczego do spraw Polskiej Mniejszos ci Narodowej w Niemczech, kto ry w swoim skadzie ma zaro wno prawniko w, socjologo w, jak i historyko w 32.

R. Sikorski w wywiadzie udzielonym Die Welt zauwaz y, iz : yjacy w Niemczech Polacy powinni miec p do nauki swojego je zyka oraz lepsze Z lepszy doste gnacji swojego dziedzictwa kulturowego. Przypomnia, z ce przed moz liwos ci piele e istnieja s organizacje polskiej mniejszos dzeII wojna wiatowa ci w Niemczech zostay zakazane rozporza na uwadze, z niem H. Gringa. Stwierdzi takz e, z e: Jez eli ma sie e niemiecka mniejszos c w Polsce ma pewne przywileje, to pewien akt sprawiedliwos ci ze strony niemieckiej byby bardzo pomocny 33.
DZYRZA DOWE (2010-2011) POLSKO-NIEMIECKIE PERTRAKTACJE MIE

cych do poprawy sytuacji Polako Przeomem w dziaaniach zmierzaja w w Niemczech byo powoanie specjalnego polsko-niemieckiego zespou do spraw Polako w w Niemczech i Niemco w w Polsce.

32 W. Maszewski, Teraz kolej na polski rzad, NDz 15.01.2010, s. 8. Por. takz e: J. Berendt, Polonia w Niemczech moz e zno w byc mniejszos cia, Polska. Gos Wielkopolski 14.01.2010, s. 7; P. Cywi n ski, Zakadnicy Gringa. Niemieccy Polacy stojaprzed historyczna szansaodzyskania nalez nych im praw, Angora 17.01.2010, s. 73. 33 Westeuroper fhlen unseren Schmerz nicht. Von G. Gnauck, Polens Auenminister Radosaw Sikorski ber Vergangenheitsbewltigung in Europa, Die Welt 30.01.2010, www.welt.de.

172

Materiay

Do pierwszego spotkania zespou doszo 10-11 lutego 2010 r. w Berlinie. Na czele polskiej delegacji sta wiceminister MSWiA Tomasz Siemoniak, a po stronie niemieckiej jego odpowiednik, wiceminister MSW Christoph Bergner. W spotkaniu dnicy 34 oraz przedstawiciele Polonii 35 i mniejszouczestniczyli wysokiej rangi urze 36 gym stole by Bilans i perspeks ci niemieckiej . Tematem spotkania przy okra siedztwie i przyjaznej wspo tywy polsko-niemieckiego Traktatu o dobrym sa pracy z 1991 r. Wspieranie mniejszos ci niemieckiej w Polsce i wspo obywateli pochodzenia polskiego w Niemczech. Na spotkaniu tym niemiecka Polonia przedstawia swoje postulaty. Oczekiwano przywro cenia statusu mniejszos ci, odszkodo mienie, rehabilitacji czonko zku wan za skonfiskowane przed wojna w Zwia Polako w w Niemczech, zsyanych do obozo w koncentracyjnych, wprowadzenia do zyka polskiego jako ojczystego, jez niemieckich szko nauki je eli takie zapo rodzice przynajmniej siedmiorga dzieci, finansowego wsparcia trzebowanie zgosza takiego, jakie ma mniejszos c dun ska 37. Przedstawiciele mniejszos ci niemieckiej oczekiwali od polskich wadz szerpu do medio szego doste w, dofinansowania dziaalnos ci ich os rodko w kulturalnych, utworzenia przy polskim MSW biura niemieckiego penomocnika ds. mniejszos ci c zyka niemieckiego dla polskich Niemco niemieckiej oraz uznania zaje z je w za zyka ojczystego 38. lekcje je zania tych problemo W celu rozwia w powoano trzy grupy robocze ds.: ci, nauki je zyka ojczystego oraz zagadnien prawno-historycznych i kultury pamie spraw aktualnych, w tym wspierania wspo lnych polsko-niemieckich projekto w. conej przeszos W grupie pierwszej, pos wie ci, sformuowano m.in. postulat dotycza cy kon cowego wyjas nienia dzisiejszego statusu prawnego polskiej grupy oraz cie Polako Konwencja Rady Europy dotycza ca obje w w Niemczech Ramowa ochrony mniejszos ci narodowych 39. Po zakon czeniu konferencji T. Siemoniak zauwaz y m.in., iz : uzgodnilis my, z e strona niemiecka rozwaz y sfinansowanie centralnego biura organizacji polonijnych tez kszenie w Niemczech, a Ch. Bergner stwierdzi, z e: Niemcy deklaruja zwie
34 Byli to m.in. przedstawiciele obydwu Ministerstw Spraw Zagranicznych: Polski Agnieszka k-Spirydowicz Walter-Drop dyrektor Departamentu Europy Zachodniej i Po nocnej, Marta Se i Niemiec Claus Robert Krumrei oraz ambasador wicedyrektor departamentu Wspo pracy z Polonia dr Marek Prawda. 35 zek Polako cy oraz Zwia w w Niemczech Rodo reprezentowali Marek Wo jcicki przewodnicza ca oddziau w Berlinie, a Konwent Organizacji Polonijnych w RFN: Boz ena Karkos przewodnicza cy oraz Aleksander Zaja c wiceprzewodnicza cy. Wiesaw Lewicki przewodnicza 36 zek Niemieckich Towarzystw Spoeczno-Kulturalnych w Polsce (Mniejszos Zwia c Niemiecka) cy, Rafa Bartek dyrektor Domu Polsko-Niemieckiej reprezentowali: Bernard Gaida przewodnicza cy Niemieckiego Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego Wspo pracy, Norbert Rasch przewodnicza w Opolu. Por. Rundtischgesprch am 11. Februar 2010, 13:00-16:00 Uhr, Berlin Bundeshaus. 37 Konwent Polskich Organizacji w Niemczech sformuowa swoje postulaty w os miu punktach (por. Die Erwartungen der Polonia in Deutschland an die Bundesregierung, Berlin, den 11. Februar 2010), zek Polako a Zwia w w Niemczech Rodo w szes ciu punktach (por. Bund der Polen in Deutschland. Zum Protokole). Por. takz e: J. Kaucki, W Berlinie o Polakach. Mniejszos c polska przedstawi Niemcom szes c postulato w uzgodnionych z przedstawicielami polskiego rzadu, Rz 09.02.2010, www.rp.pl. 38 Verband der deutschen sozial-kulturellen Gesellschaften in Polen. Rundtischgesprch am 11. Februar 2010. 39 Rundtischgesprch am 11. Februar 2010 in Berlin. Ergebnisse des Gesprchs. Gemeinsames Dokument. Entwurf. Stand: 20.04.2010.

Materiay

173

powoac wsparcia dla nauki polskiego. Chca penomocniko w na szczeblu lando w, sie do kto rzy byliby partnerami organizacji polonijnych. Ale sceptycznie odnosza przyznania Polakom w Niemczech statusu mniejszos ci To trudny problem 40. dzie na trzech paszczyznach: Ustalono takz e, z e dalszy dialog prowadzony be dzy penomocnikami do spraw dialogu polsko-niemieckiego, w MSW, MSZ i mie czyli Wadysawem Bartoszewskim, sekretarzem stanu w kancelarii premiera RP, Pieper, wiceminister spraw zagranicznych rza du niemieckiego 41. Uzgoda Cornelia be dzie na przemian w Berlinie niono, iz prace zespou, kto ry spotykac sie i w Warszawie, winny doprowadzic do konkretnych rezultato w przed 20. rocznica polsko-niemieckiego traktatu z 1991 r., tj. 17 czerwca 2011 r. Kolejnym waz nym krokiem w uzyskaniu peniejszej podmiotowos ci przez cych w Niemczech bya zorganizowana 25 lutego 2010 r. przez Polako w mieszkaja Stowarzyszenie Wspo lnota Polska i Instytut Zachodni konferencja naukowa w Warszawie pt. Polska mniejszos c narodowa w Niemczech przeszos c i teraz niejszos c . Spotkanie to, w kto rym uczestniczyo wielu polityko w ro z nych opcji, przedstawicieli Polonii w Niemczech, naukowco w i publicysto w odbyo sie dzenia o odebraniu praw polskiej z okazji 70. rocznicy hitlerowskiego rozporza ono szerokim rezonansem, w tym w memniejszos ci w Niemczech. Odbio sie to takz uczestniko e Odezwe w konferencji. Oto jej tres c : diach 42. Przyje
cej sie w dniu 25 lutego 2010 r. w Warszawie Uczestnicy konferencji naukowej odbywaja dzenia o odebraniu praw polskiej z okazji 70. rocznicy uchwalenia hitlerowskiego rozporza mniejszos ci w Niemczech pt.: Polska mniejszos c narodowa w Niemczech przeszos c i teraz niej: szos c stwierdzaja dzynarodowego faszystowskie rozporza dzenie z 27 lutego 1. Z punktu widzenia prawa mie dzynarodowego dotycza cymi ochrony 1940 r. byo sprzeczne z normami ogo lnymi prawa mie zyway Niemcy nawet wo mniejszos ci narodowej. Normy te obowia wczas gdy nie byy one juz P. Jendroszczyk, Berlin chce wesprzec Polonie . Ruszyy rozmowy o Polonii niemieckiej i mniejszos ci niemieckiej w Polsce, Rz 12.02.2010, www.rp.pl. 41 Por. Od dwudziestu lat drepczemy w miejscu. Z Aleksandrem Zajacem, przewodniczacym Polskiej Rady w Niemczech i wiceprzewodniczacym Konwentu Organizacji Polskich w Niemczech rozmawia Piotr c odnio m.in. do moz Czartoryski-Sziler. W wywiadzie tym A. Zaja s sie liwos ci renegocjacji polc, iz sko-niemieckiego traktatu z 1991 r. oraz statusu Polako w w Niemczech, zauwaz aja : Na podstawie wieloletnich obserwacji polityki naszego Ministerstwa Spraw Zagranicznych powiedziabym, z e jest to raczej niemoz liwe. Ale to tylko moje subiektywne odczucie. Wszystko jednak zalez y od tego, w jaki d zapiso sposo b strona polska podejdzie do tej sprawy. Byc moz e wystarczy przegla w traktatowych cych niemieckiej Polonii. (...) Trzeba tez i sposobu ich realizacji, zwaszcza tych dotycza zdac sobie z tego, iz rozwia zania sprawe sam status mniejszos ci narodowej nic nam nie da, jez eli za tym nie po jda ce nam rozwo zyka. NDz polityczne, finansowe, gwarantuja j i zachowanie wasnej kultury, tradycji i je 20-21. 02. 2010, s. 13. Por. takz e: P. Maszewski, Posttraktatowa rzeczywistos c Polako w w Niemczech, NDz 20-21.02.2010, s. 14. 42 Na stronie internetowej Stowarzyszenia Wspo lnota Polska (www.wspolnota-polska.org.pl) pien umieszczono obszerny zestaw artykuo w, audycji radiowych i telewizyjnych oraz teksty wysta . Por. m.in. C. Gmyz, Co z Polakami w Niemczech, Rz 26.02.2010, s. A4; A. Ambroziak, Niemcy musza zmienic definicje mniejszos ci, NDz 26.02.2010, s. 2; Eksperci: w Niemczech prawo dyskryminuje Polako w, www.wiadomoscigazeta.pl, 26.02.2010; Niemcy stosuja wobec Polako w prawo III Rzeszy, c o konwww.wiadomos ci.onet.pl, 25.02.2010, Christian Rudolf, korespondent Junge Freiheit pisza ferencji nada jej wielce wymowny tytu: Chopin und Chauvinismus, JF 07.03.2010, www.jungefreiheit.de.
40

174

Materiay traktato dzenie z 27 lutego 1940 r. ewidentnie naruszao strona w mniejszos ciowych. Rozporza dzynarodowego i jako takie nalez ogo lne normy prawa mie y je uznac za niewaz ne ab initio. Z tego du stwierdzic wzgle nalez y, iz mniejszos c polska w Niemczech istnieje nieprzerwanie od 1922 r. do dnia dzisiejszego. zek Polako tpienia toz organizacja ze Zwia zkiem 2. Zwia w w Niemczech jest bez wa sama zek Polako Polako w w Niemczech powstaym w 1922 r., a nie jego sukcesorem. Zwia w w Niemc nie jest sukcesorem, lecz kontynuatorem dziaalnos czech nigdy nie przesta istniec , a wie ci zku. Nie istnieja wie c powody, by odmawiac przedwojennego Zwia mu charakteru reprezentatywnego dla polskiej mniejszos ci narodowej w Niemczech.

du RP, aby w rozmowach ze strona Uczestnicy konferencji apelowali do Rza konsekwentnie uz cia polska mniejszos niemiecka ywac poje c narodowa w RFN. z zania w sprawie art. 20 Traktatu mie dzy Nalez y takz e da yc do pozytywnego rozwia pospolita Polska a Republika Federalna Niemiec o dobrym sa siedztwie Rzecza i przyjaznej wspo pracy z 17 czerwca 1991 r. poprzez wynegocjowanie odpowiedniego aneksu, w kto rym obok okres lenia osoby w Republice Federalnej Niemiec ce niemieckie obywatelstwo, kto polskiego pochodzenia figurowaaposiadaja re sa by takz e polska mniejszos c narodowa w RFN 43. przedmiotem rozmo Problemy Polako w w Niemczech stay sie w podczas spotkania parlamentarzysto w z Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu i Bundestagu na asymetrie w Warszawie w dniu 3 marca 2010 r. Po raz kolejny zwro cono uwage cono kwestii doste pnos zyka w pooz eniu obu mniejszos ci. Wiele miejsca pos wie ci je w marcu 2010 r. polskiego w Niemczech 44. W. Maszewski poinformowa, iz trznych Ch. Bergner ustali z zarza dem Zwia zku wiceminister spraw wewne Polako w w Niemczech (ZPwN), iz przyjedzie do Domu Polskiego w Bochum, aby cych tam Polako bliz ej i lepiej poznac problemy mieszkaja w. Dziennikarz przytacza sowa M. Wo jcickiego prezesa ZPwN, kto ry dotychczas mia negatywne dos wiaddnikami. Tak byo z dr. Matthiasem Buthem z Wydziau czenia z niemieckimi urze du Kanclerskiego. Jako jeden z dyrektoro Kultury Urze w jest on odpowiedzialny ce z polsko-niemieckich zapiso za kwestie budz etowe wynikaja w traktatowych. dnik, kto zany z niemieckim Zwia zkiem Wype dzonych, powieUrze ry jest zwia dzia, z e nigdy w z yciu nie wejdzie do Domu Polskiego w Bochum relacjonowa Wo jcicki. Jak doda, duz ym problemem jest fakt, z e mniejszos c polska musi sie gu Eriki Steinbach z racji penionych przez kontaktowac z wieloma osobami z kre funkcji publicznych. Matthias Buth napisa do mnie wre cz obraz nia liwy list. polsko-niemieckie grupy Ch. Bergner stwierdzi, iz obecnie tworzone sa gego stou w sprawie mniejszos robocze, powoane podczas pierwszego okra ci. , Kolejne spotkanie zaplanowano na wrzesien 2010 r. Ch. Bergner wyrazi nadzieje z e zaro wno mniejszos c niemiecka w Polsce jak i polskie organizacje w Niemczech wszystko, aby doszo do porozumienia 45. zrobia
43 M.in. na stronie internetowej Stowarzyszenia Wspo lnota Polska, www.wspolnota-polska.org.pl. 44 Por. Biuletyn nr 3488VI. Komisja Spraw Zagranicznych nr 157, Warszawa 03.03.2010. Komisji Spraw Zagranicznych niemieckiego Bundestagu; J. Dytkowski, Bo Spotkanie z delegacja polski jest za trudny. Niemieccy parlamentarzys ci do polskich poso w, NDz 04.03.2010, s. 2. 45 W. Maszewski, MSW w Domu Polskim, NDz 19.03.2010, s. 8. Podczas tego spotkania, ce statusu mniejszos przedstawiciele ZPwN przedstawili postulaty dotycza ci, odszkodowan za utracone zyka polskiego, itp. Por. W. Maszewski, Polacy mienie, wprowadzenia zmian w nauczaniu je

Materiay

175

Kwestie statusu prawnego, liczebnos ci i toz samos ci Polako w w Niemczech oraz przedmiotem polemik na amach Rzeczpoich aktualnych problemo w stay sie spolitej i Angory. Polemis ci przytaczali znane juz wczes niej argumenty 46. Problemy Polako w w Niemczech na stae weszy do agendy polsko-niemieckich spraw poruszanych podczas spotkan polityko w ro z nych szczebli. Tak np. po zakon czeniu wizyty prezydenta Bronisawa Komorowskiego w Berlinie w dniu zania dojrzay sprawy mniejszos 3 wrzes nia 2010 r., stwierdzi on, z e do rozwia ci eksperci w MSZ. Po rozmowie z kanclerz polskiej w Niemczech. Nad tym pracuja bliskie A. Merkel prezydent RP zauwaz y, z e zdaniem kanclerz te sprawy sa zania w duchu dobrych relacji z Polska 47. rozwia Podczas kolejnej wizyty B. Komorowskiego w Niemczech w dniu 21 listopada 2010 r. prezydent Niemiec Christian Wulff uz y sformuowania Polnische Minderheit in Deutschland, czyli polska mniejszos c w Niemczech. Zauwaz y takz e, z e mniejszos nalez y te c chronic i z e jest ona bardzo waz na. Sowa prezydenta istnienie polskiej mniejszos krokiem Niemiec potwierdzaja ci w Niemczech. Sa cym milowym w sprawach przywro cenia statusu mniejszos ci narodowej mieszkaja tutaj Polakom 48. gego stou w sprawie mniejszos Przed kolejnym spotkaniem okra ci, na konsulc. 28 paz tacjach w Warszawie przebywali M. Wo jcicki i A. Zaja dziernika 2010 r. m.in. spotkanie z posami sejmowej Komisji a cznos odbyo sie ci z Polakami za 49. Granica gego stou w sprawach mniejszos Kolejne spotkanie okra ci miao miejsce w Warszawie w dniu 4 listopada 2010 r. Po jego zakon czeniu M. Wo jcicki zauwaz y, iz :

przedstawili liste problemo w, NDz 27.04.2010, s. 9. Por. takz e: K. Cegi elski, Polska nie powinna byc petentem, NDz 26.04.2010, s. 8; D. Arciszewska-Mielewczyk, Niemcy dobrzy sasiedzi? NDz 3-5.04.2010, s. 27; Polski dyplomata w MSZ Niemiec. Rozmowa B.T. Wielin skiego z Wojciechem Pomianowskim, GW 23.06.2010, s. 11; Polonia wystapi wspo lnie wobec wadz Niemiec. Z P. Maoszewskim rozmawia M. Bober, NDz 01.09. 2010, s. 10. 46 stanowiska zajmowane przez poszczego Tytuy polemicznych artykuo w trafnie ukazuja lnych bski, Niemieckie mity i uprzedzenia. Celem polityki niemieckiej jest jednoczes autoro w: Z. Krasnode nie utrzymanie toz samos ci niemieckiej w Polsce i asymilacja mniejszos ci polskiej w Niemczech, erko, Polacy w Niemczech watpliwa mniejszos Rz 19.03.2010, s. A16; S. Z c . Ludnos c polska w zdecydowanej wie kszos ci napywaa do Niemiec juz po wojnie jako imigranci. Co wie cej, wielu z nich deklarowao narodowos c niemiecka, Rz 26.03.2010, s. A16; S. Hambura, Zez historyczny, (polemika erki), Angora 15.09.2010, s. 72-73; A. Golly, Polonia nie mo z tezami S. Z wi jednym gosem. Gos w sprawie artykuu Stefana Hambury, Angora 19.09.2010, s. 70. 47 B.T. Wi elin ski, Komorowski zdobywa Berlin, GW 4-5.09.2010, s. 5. Por. takz e: Komorowski przypomina o historii, Rz 04.09.2010, www.rp.pl; Czas protestowac , a nie s wie towac . Wadze niemieckie z Berlina rozmawia unikaja wspierania polskiej mniejszos ci w RFN. Z mecenasem Stefanem Hambura M. Bober, NDz 13.10.2010, s. 6. 48 W. Maszewski, Wulff mo wi o polskiej mniejszos ci narodowej, NDz 22.11.2010, s. 7; Dreiig Jahre Kulturvermittlung, FAZ 18.11.2010, s. 6. 49 Por. J. Dytkowski, Polacy dyskryminowani w Niemczech, NDz 29.10.2010, s. 2; Pozwiemy pan stwo niemieckie. Niemcy zados c uczyniy juz ofiarom holokaustu, dezerterom, Romom, homoseksualistom i przedstawicielom innych mniejszos ci narodowych, ale nie Polakom, z Markiem Wo jcickim, prezesem ZPwN rozmawia M. Bober, NDz 04.11.2010, s. 13.

176

Materiay , aby grupa pierwsza zajmowaa sie kwestiami prawnymi Niemcy dugo nie chcieli zgodzic sie cia mniejszos poje ci, poniewaz ma to swoje konsekwencje w sprawach ewentualnego uznania statusu na to zgodzili. Ponadto jak mniejszos ci narodowych, ale po naszych naleganiach w kon cu sie twierdzi prezes ZPwN spod znaku Roda strona niemiecka do kon ca unikaa dyskusji na temat symetrii w tratowaniu mniejszos ci niemieckiej w Polsce i polskiej w Niemczech, jak ro wniez nie chciaa nic konkretnego ustalic w sprawach finansowania polskich instytucji nad Renem. Na ten gu unikaja jakichkolwiek konkretnych odpowiedzi (...) sekretarz stanu temat Niemcy w dalszym cia podchodzic w niemieckim MSW dr Christoph Bergner stwierdzi wprost, iz nie powinno sie do o symetrii nie moz kwestii symetrii w sposo b bezpos redni, poniewaz tak naprawde e byc mowy, a dla na wyja tkowos polskiej strony lepiej by byo, aby powoywaa sie c stosunko w polsko-niemieckich. tkowos Ale juz na czym miaaby polegac ta wyja c , Bergner nie wytumaczy.

Podczas obrad trway prace nad przygotowaniem wspo lnego os wiadczenia. da sie jeszcze w tym roku Ustalono, z e pierwsze spotkania grup zadaniowych odbe i wtedy kaz da ustali swo j program dziaania. Natomiast pierwsze wyniki prac tych da prezentowane przy okazji naste pnego spotkania przy okra gym stole, do grup be kto rego dojdzie w Berlinie w lutym 2011 r. 50 gym stole dokonano podczas Podsumowania dotychczasowych prac przy okra 9-10 lutego nadzwyczajnego zjazdu Konwentu Organizacji Polskich, kto ry odby sie lnota Polska 2011 r. w polskiej ambasadzie w Berlinie 51. Stowarzyszenie Wspo Polako przygotowao raport, kto ry ukazywa sytuacje w w Niemczech i stopien zan wykonania wzajemnych zobowia obu krajo w zawartych w traktacie o dobrym siedztwie z 1991 r. 52 W lutym 2011 r. do opinii publicznej dotara informacja sa o przygotowaniach do utworzenia polskiej partii politycznej w Niemczech 53. gy sto 1 marca 2011 r. w Berlinie. Trzeci polsko-niemiecki okra odby sie pni raport Komitetu Doradczego Rady W przeddzien jego obrad ZPwN udoste mniejszos Europy, kto ry przeanalizowa sytuacje ci w Niemczech. Obok tych sie Polakami, podkres c, z uznanych, np. Dun czyko w, Serbouz yczan zaja laja e organizacji do 1940 r. mieli podobny status. Komitet Doradczy podzieli opinie zywac dzy statusem wspo polonijnych, z e powinna obowia symetria pomie czesnej mniejszos ci niemieckiej w Polsce a Polakami w Niemczech i z e Konwencje o ochronie mniejszos d Ramowa ci nalez y rozszerzyc na Polako w. Wzywa rza niemiecki do konstruktywnego dialogu w tej kwestii. Wadze w Berlinie stoja
50 W. Maszewski, Nie ma czego s wie towac . Strona niemiecka do kon ca unikaa dyskusji na temat symetrii w traktowaniu mniejszos ci niemieckiej w Polsce i polskiej w Niemczech, NDz 05.11.2010, s. 7; J. Dytkowski, PO gosuje za laurkami dla Niemiec, NDz 04.11.2010, s. 5. O Polakach w Niemczech obszerny artyku opublikowa znany historyk Christoph Klessmann. Zauwaz a on, iz : Po 1945 r. biu Ruhry. Trwaja trudne prawnicze starania pozostaa tylko stosunkowo maa polska wspo lnota w Zage wywaszczonego mienia, Ch. Klessmann, Die polnische o odszkodowania za aresztowania i restytucje Parallergesellschaft, Die Zeit 09.12.2010, s. 22. 51 W. Maszewski, Niemcy tylko obiecuja, NDz 15.02.2011, s. 8; Por. takz e: P. Jendroszczyk, Niemiecka Polonia zwiera szeregi, Rz 14.02.2011, s. A12. 52 J. Kaucki, Niemcy wciaz majalepiej od Polako w. Rodacy nad Renem nie mogakorzystac z takich przywilejo w jak Niemcy nad Wisa wytyka Wspo lnota Polska, Rz 25.02.2011, s. A5. 53 wzie cia by S. Hambura. J. Ka ucki, Polska partia w Niemczech. Inicjatorem tego przedsie Polakom nie przywro cono statusu mniejszos ci narodowej. Wie c adwokat zakada partie , Rz 03.02.2011, s. A3.

Materiay

177

jednak na stanowisku, z e polska mniejszos c w Niemczech nie istnieje i z e na taka polski rza d 54. niesymetrycznos c zgodzi sie cone byo przegla dowi wykonania Marcowe spotkanie w Berlinie pos wie w w Niempostanowien polsko-niemieckiego traktatu z 1991 r. 55 W kwestii Polako gotowi zrehabilitowac czech uzgodniono, z e choc Niemcy sa czonko w przedwojen uregulowania sprawy odszkodowan nego ZPwN, to jednak nie deklaruja i przywro cenia prawnego statusu polskiej mniejszos ci narodowej po mys li Polako w. Te nadal otwarte 56. problemy sa cznos juz Sejmowa Komisja a ci z Polakami za Granica 3 marca 2011 r., tj. dwa gego stou w Berlinie, zapoznaa sie z Informacja na temat dni po obradach okra sytuacji mniejszos ci polskiej w Niemczech w konteks cie prowadzonych rozmo w ze niemiecka . T. Siemoniak, referuja c przebieg spotkania w Berlinie przedstrona c, iz stawi zasady polskiego podejs cia negocjacyjnego, zauwaz aja : jest potrzeba wole polityczna tego, bardzo duz ej presji, by wywoac po stronie niemieckiej taka pne rzeczy. Zwro , z by te ustalenia realizowac i by zaatwic naste ci takz e uwage e sprawa odzyskania statusu prawnego dla Polako w w Niemczech jest traktowana niemiecka . Podwaz jako waz ny argument i element nacisku na strone anie tego stanu pozycje negocjacyjna : Traktaty zapewniaja ro rzeczy osabia polska z ne prawa, inne mniejszos c na pierwszym kto re maja ci w Niemczech, niekoniecznie stawiaja statusu z rozmaitych powodo dla strony niemieckiej, ale planie sprawe w trudna c tej sprawy z pola widzenia. Wydaje sie , z nie traca e ta droga jest tutaj droga . Posowie ro skuteczna z nych opcji politycznych pozytywnie ocenili rezultaty berlin skiego spotkania 57. szef polskiego MSZ 58. Stanowisko prezydenDo rozmo w w Berlinie odnio s sie ocena opozycji 59. ta RP w tej sprawie spotkao sie z pozytywna

54 M. Wo jcicki stwierdzi, z e Od dawna odczuwalis my, z e gotowos c do rozmo w o mniejszos ci d niemiecki przyzna to oficjalnie. Te polskiej jest przez Niemco w udawana. Po raz pierwszy jednak rza postawie na ostrzu noz kwestie a w Berlinie. Cyt. za: J. Kaucki, Europoparcie dla Polako w w Niemczech, Rz 01.03.2011, s. A8. Por. takz e: Untersttzung vom Europarat, Die Zeit 09.03.2011, www.zeit.de. 55 P. Jendroszczyk, Jak dowartos ciowac niemiecka Polonie . Okragy sto , Rz 02.03. 2011, s. A6; Rehabilitacja Polako w w Niemczech, GW 02.03.2011, s. 10. 56 W. Maszewski, Niemcy nie chca pacic , NDz 04.03.2011, s. 9. 57 cznos (nr 77), 03.03.2011. Biuletyn nr 4793VI. Komisja a ci z Polakami za Granica 58 cym tytu W expos R. Sikorskiego przedstawionym w Sejmie w dniu 16 marca 2011 r., a nosza Informacja Ministra Spraw Zagranicznych na temat polityki zagranicznej RP w 2011 r. czytamy: siedztwie i przyjaznej wspo W przeddzien dwudziestej rocznicy traktatu o dobrym sa pracy, zintensyfikowalis my rozmowy o prawach mniejszos ci polski ej [podkres lenie A.S.], www.msz.gov.pl. 59 c polityke zagraniczna B. Komorowskiego stwierdzi, iz A. Godlewski charakteryzuja : To poszukiwanie harmonii w relacjach z Berlinem nie przeszkadza Komorowskiemu twardo stawiac polskich intereso w w rozmowach z niemieckimi politykami. O problemach Polonii w Niemczech mo wi zykiem co politycy PiS. Niedawna uchwae Bundestagu, kto on podobnym je ra gloryfikuje zasugi dzonych dla pojednania z sa siadami, skrytykowa jako niezre czna i pomijaja ca historyczny wype przebi do polskiej opinii kontekst. Poniewaz zrobi to podczas wizyty w Czechach, ten gos sabo sie publicznej. A. Godlewski, Nie tylko wpadki, Rz 17.03.2011, s. A12.

178

Materiay

Liczne komentarze o wynikach berlin skich negocjacji, publikoway polskie dzienniki 60 oraz media elektroniczne 61. ca sie 20. rocznica traktatu z 1991 r., kto Zbliz aja rej kulminacyjnym punktem do miao byc wspo lne posiedzenie rza w Polski i Niemiec w dniu 21 czerwca 2011 r. w Warszawie, spowodowaa, iz problem Polako w w Niemczech postrzegany jako najpilniejsza sprawa do ostatnia sporna kwestia we wzajemnych relacjach sta sie zania. rozwia c od maja 2011 r. w prasie polskiej i niemieckiej bez maa Poczynaja rozliczne publikacje na ten temat. Z uwagi na rozcodziennie ukazyway sie g negocjacji nabra nieoczekiwanej, dramatycznej biez nos ci stanowisk, dalszy cia uzgodnienie tres dynamiki. Punktem zapalnym okazao sie ci wspo lnej deklaracji. ture rozmo gym stole z udziaem Na 6 maja zaplanowano ostatnia w przy okra przedstawicieli polskich organizacji w Niemczech. W przeddzien rozmo w Rzeczpospolita poinformowaa, iz : Przed jutrzejszym spotkaniem polsko-niemieckiego gego stou w Warszawie woko cia okra niemieckiej Polonii panuje atmosfera napie i niepewnos ci 62. Tego samego dnia na amach Frankfurter Allgemeine Zeitung ukaza sie artyku pod tytuem: Berlin w sporze z Warszawa. Czytamy w nim o turbulencjach w rozmowach polsko-niemieckich. Zasadniczym powodem impasu jest kwestia cie polska statusu prawnego Polako w w Niemczech. Strona niemiecka neguje poje d jak donosi gazeta proponuje, aby Berlin mniejszos c narodowa. Polski rza traktowa Polako w jako obywateli niemieckich polskiego pochodzenia (polskiej d Angeli Merkel sugeruje Donaldowi Tuskowi, aby narodowos ci). Dlatego rza Polacy byli traktowani jako Polnischstmmige Gruppe in Deutschland czyli grupa w Niemczech polskiego pochodzenia. Gazeta tumaczy, z e dla Niemco w to pierwsze okres lenie jest za bardzo niebezpieczne, bo zbyt zbliz one do okres lenia mniejszos c narodowa, a drugie jest bardziej ogo lne i dotyczy wszystkich ludzi o korzeniach polskich.
artyku B.T. Wielin Na pierwszej stronie Gazety Wyborczej ukaza sie skiego, korespondenta dziennika w Berlinie, w kto rym informuje on o przebiegu i kuluarach rozmo w: Berlin nie uzna i nie zlikwiduje progu wyborczego dla polskich wprawdzie Polako w za mniejszos c narodowa dzie ich traktowac kandydato w do Bundestagu, ale faktycznie be jako mniejszos c . B.T. Wiel in ski, Polski Niemiec wspar niemieckiego Polaka, GW 9-10.04.2011, s. 1. Krytycznie o wynikach rozmo w jej uczestnik W. Lewicki, Niemcy ida na pozorne uste wypowiedzia sie pstwa. Rozmowa. Oczekujemy realizacji zapiso w traktatu z 1991 r. mo wi lider niemieckiej Polonii Wiesaw Lewicki w rozmowie z P. Jendroszczykiem, Rz 16-17. 04. 2011, s. A11. Por. takz e inne krytyczne gosy opublikowane na amach Rzeczpospolitej i Naszego Dziennika: P. Jendroszczyk, Dialog po dwo ch dekadach, Rz 14.04.2011, s. A10; tenz e: Berlin boi sie roszczen . Polonia w III Rzeszy. Wadza szuka sposobo w na rehabilitacje zabitych Polako w, Rz 22.04.2011, s. A10; W. Maszewski, Berlin wyklucza rehabilitacje , NDz 22.04.2011, s. 1,7; t enz e: Berlin gra nie fair, NDz 28.04.2011, s. 8. 61 S. Hambura na niezalez nym forum publicysto w Salon 24 opublikowa w dniu 16 kwietnia 2011 r. artyku pt. Negocjacje na kolanach. www.hambura.salon24.pl Por. takz e: Polacy w Niemczech. Rozmowa z Aleksandrem Zajacem z konwentu Organizacji Polskich w Niemczech, www.nowezycie.archidiecezja.wroc.pl z 18.04.2011. 62 P. Jendroszczyk, Polsko-niemiecki impas. Negocjacje. Nie ma porozumienia w kwestii praw Polonii w Niemczech, Rz 05.05.2011, s. A9. Por. takz e; Cz. Makulski, Kanty okragego polsko-niemieckiego stou, Gazeta Polska 04.05.2011, s. 20, 21.
60

Materiay

179

Wszystkich, czyli i tych z paszportami niemieckimi, polskimi, pracowniko w cych tutaj turysto sezonowych, kontraktowych, a nawet czasowo mieszkaja w. c to ogo da mieli FAZ przyznaje, z e przyjmuja lne sformuowanie, Niemcy be dzynarodowych praw czowieka be dzie jasne, iz gwarancje, z e w rozumieniu mie kolwiek mniejszos narodowa . w tym wypadku nie mamy do czynienia z jaka cia wa tpliwos na Prawnicy nie maja ci, z e w ten sposo b strona niemiecka chce sie wszelkie sposoby zabezpieczyc przed jakimikolwiek przyszymi polskimi rosz fakt, iz czeniami 63. Innym powodem rozgoryczenia ze strony Polonii okaza sie d nie zaprosi ich reprezentanto polski rza w na rozmowy w dniu 6 maja, kto re fiaskiem 64. zakon czyy sie przygotowywana przez Nowym powodem do nieporozumien okazaa sie Bundestag uchwaa z okazji 20. rocznicy traktatu z 1991 r. W maju 2011 r. do polskich i niemieckich medio w dotara informacja, iz w wersji ostatecznej dzyuchway, Bundestag nie rehabilituje polskiej mniejszos ci z okresu mie wojennego, lecz osoby o polskich korzeniach. W projekcie znajdoway sie ce kontrowersji zapisy o rozszerzeniu uprawnien takz e niebudza niemieckiej Polonii w postaci utworzenia na koszt Niemiec biura organizacji polonijnych
Berlin im Streit mit Warschau. Geplante Erklung zu Polen in Deutschland von Scheitern, FAZ 05.05.2011, s. 5. Zdaniem P. Maaszewskiego, prezydenta Konwentu Polskich Organizacji w Niems czech: W negocjacjach z Niemcami nie pomo g nawet zabieg zastosowany przez cze c polskich cy na cze s o przywro organizacji, polegaja ciowej rezygnacji z ubiegania sie cenie statusu mniejszos ci kszych przywilejo , Niemcy na razie nie narodowej w zamian za uzyskanie wie w dla Polonii. Nie udao sie dali nic w zamian. Cyt. za W. Maszewski, Rzad oszuka Polako w, NDz 06.05.2011, s. 6. 64 Por. P. Jendroszczyk, Rozmowy o Polonii bez poste pu. Kolejna runda negocjacji w sprawie praw Polako w nie przyniosa zadnych rezultato w, Rz 07-08. 05. 2011, s. A9; Gesprche in Warschau stocken, FAZ 07.05.2011, s. 5 oraz komentarz odredakcyjny pt. Der Unterschied, s. 10; Zdaniem gego stou najlepszym rozwia zaniem byoby nieuleganie S. Hambury: w obecnej patowej sytuacji okra niemieckim naciskom, ale stworzenie protokou rozbiez nos ci i ustanowienie konkretnej mapy drogowej dla dalszych negocjacji. Cyt. za: W. Maszewski, Media z odsieczaMerkel. Niemcy straszai ostrzegaja Tuska przed popieraniem polskiej mniejszos ci, NDz 09.05.2011, s. 6; B.T. Wi elin ski, Co Niemcy moga zrobic dla swoich Polako w, GW 10.05.2011, s. 11; W. Maszewski, Tak dziaa niemiecka propaganda. Berlin nie pozostawia zudzen . Polacy nie be da traktowani przez rzad Angeli Merkel jako mniejszos c narodowa, NDz 12.05.2011, s. 9. M. Bober, Rzad chce s wie towac dyskryminacje Polako w, NDz dowi, z 14-15.05.2011, s. 23. D. Arciszewska-Mielewczyk zasugerowaa natomiast polskiemu rza e symetrii: Jak Kuba Bogu, tak Bo powinien zastosowac zasade g Kubie. Nie uznajecie mniejszos ci cym w Polsce. Uznajecie polskiej w Niemczech, my odbieramy przywileje Niemcom zamieszkuja przywracamy przywileje. Cyt. za: Tusk nie zadba o symetrie . Przebieg polsko-niemieckich rokowan okragego stou powinien stac sie przedmiotem wnikliwej analizy suz b specjalnych. Z senator Dorota -Mielewczyk rozmawia W. Maszewski, NDz 18.05.2011, s. 4; Por. takz Arciszewska e: Streit ber Steinbach Reise. Deutsche in Polen untersttzen Polen in Deutschland, FAZ 19.05.2011, s. 7. T. Urban, rger unter Nachbarn. Polnische Politikern fordern Minderheitenrechte fr ihre Landsleute in Deutschland, Sddeutsche Zeitung 19.05.2011, s. 6; Nie damy sie zgermanizowac . Rozmowa z Markiem Wo jcickim, prezesem ZPwN, Angora 22.05.2011, s. 10-12; E. Steinbach w Rumii: Polacy nie be dauznani za mniejszos c narodowa, www.polskieradio.pl 23.05.2011; K. Schuller, Es geht um das Praktische. Der deutsch-polnische Nachbarschaftsvertrag und seine Verwirklichung, FAZ 28.05.2011, s. 8; A. Godlewski, Zepsute party. Czy przed wyborami czeka nas licytacja o tym, kto re z ugrupowan lepiej dba o los polskiej mniejszos ci w Niemczech? Newsweek 29.05.2011, s. 60, 61; P. Jendroszczyk, Kto wydaje wie cej na wspieranie je zyka mniejszos ci Polska czy Niemcy, Rz 30.05.2011, s. A5.
63

180

Materiay

w Niemczech oraz sfinansowania centrum dokumentacji Polonii w Bochum. Zdaniem P. Jendroszczyka:


cych sie od ponad roku negocjacji To podstawowe postulaty Polako w w trakcie tocza cych realizacji postanowien dotycza traktatu z 1991 roku. Gwarantuje on ro wne prawa mniejszos ci niemieckiej w Polsce oraz Polonii w Niemczech. Nie ma jednak mowy o przyznaniu Polakom statusu mniejszos ci narodowej w Niemczech 65.

gego stou, okazay Kolejnym punktem zapalnym w pracy grup roboczych okra wa tpliwos niemiecka oraz B. Gaide , reprezentanta sie ci wysuwane przez strone ce wielkos na rzecz obu mniejszos ci niemieckiej, a dotycza ci nakado w na os wiate mniejszos ci 66. Waz nym gosem w dyskusji o sytuacji i prawach Polako w w Niemczech okaza obszerny artyku Reinera Burgera pt. Viva Polonia opublikowany na amach sie FAZ w dniu 4 czerwca 2011 r. W artykule tym autor w podtytule pisze, iz : Polacy cze sto tak niemieccy jak Niemcy, a Niemcy, kto w Niemczech sa rzy przybywaja cze sto tacy polscy jak Polacy. Stara Polonia zanikaa, lecz w mie dzyz Polski, sa zwia zana z Niemcami. Na tropach nieistczasie powstaa nowa, kto ra czuje sie cej mniejszos c historyczne losy Polako nieja ci (s. 3). Autor, opisuja w w Niemczech, dokonuje lustracji lidero w Polonii. Zauwaz a, z e M. Wo jcicki, szef ZPwN nie jest was ciwie Polakiem, gdyz w 1982 r. przyjecha do Niemiec jako tzw. po z ny wysiedleniec. Uwaga ta dotyczy takz e W. Lewickiego, lidera Konwentu. R. Burger pisze takz e, z e siedziba ZPwN w Bochum jest w opakanym stanie, co moz e sugerowac , iz organizacja ta jest jakims anachronizmem. Dziennikarz FAZ kilka na opinie polsko-niemieckiej Grupy Kopernika, finansowanej krotnie powouje sie Boscha, w sprawie statusu prawnego Polako przez Fundacje w w Niemczech. 16 i 17 kwietnia 2010 r. w Berlinie na zaproszenie Deutsches Polen-Institut w Darmstadt oraz Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego debatowali polscy zyczne w Niemi niemieccy eksperci. Temat spotkania brzmia: Osoby polskoje czech. Przyczynek do pragmatyki wspierania. W Raporcie XVIII z posiedzenia grupy pt. Obywatele niemieccy o polskich korzeniach: propozycje wspierania zyka polskiego w Niemczech, czytamy, iz je : w Niemczech nie moz e byc dzis dania mowy o mniejszos ci polskiej w sensie formalnoprawnym. Odpowiednie z a poszczego lnych przedstawicieli stowarzyszen , zdaniem Grupy Kopernika, okazuja szkodliwe dla stosunko sie w polsko-niemieckich 67.
65

P. Jendroszczyk, Polonia w Niemczech bez statusu mniejszos ci, Rz 25.05.2011, s. A11; P. Jendroszczyk, Bundestag nie zauwaz y polskiej mniejszos ci, Rz 31.05.2011, s. A7. Fragmenty cych spornej sprawy przytacza FAZ w artykule pt. Warschau erfreut ber Berlin. rezolucji dotycza Reaktionen auf Resolutionsentwurf des Bundestags z dnia 26.05.2011, s. 6. 66 ce, iz B. Gaida zakwestionowa dane ze spisu powszechnego, stwierdzaja w Polsce jest 153 du inaczej wygla da tys. Niemco w. Jego zdaniem was ciwa liczba to 300-350 tys. Z tego wzgle ce na finansowanie strony polskiej os wiaty mniejszos ci niemieckiej w Polsce (23 mln euro) przypadaja jednego ucznia. K. Schuller, Die Symmetrie muss stimmen. Deutsch-polnischer Zahlenstreit, FAZ 03.06.2011, s. 5. 67 zykowych) www.deutsches-polen-institut.de. Ibidem, s. 3; peen tekst raportu (w obu wersjach je Por. takz e: S. Hambura, Mniejszos c , nie osoby polskoje zyczne. Przeciwko uznaniu przez wadze w Berlinie polskiej mniejszos ci lobbuje m.in. niemiecko-polski think-tank Grupa Kopernika, NDz 08.06.2011, s. 11.

Materiay

181

polskim organizacjom R. Burger na zakon czenie swego artykuu przyznaje racje sie wie kszych s je zyka polonijnym, kto re domagaja rodko w finansowych na nauke za stworzeniem Centrum Polonii polskiego w Niemczech oraz opowiada sie w Bochum. Doniosym wydarzeniem dla Polako w w Niemczech oraz dla polsko-niemieckiego dialogu w sprawie mniejszos ci narodowych bya specjalna uchwaa Bundestagu z dnia 10 czerwca 2011 r. z okazji 20-lecia traktatu z 1991 r. Nosi ona ca z historii i przeszos tytu: Niemcy i Polska odpowiedzialnos c wypywaja ci w Europie. W czasach narodowego socjalizmu czonkowie o wczesnej mniejszos ci polskiej zane zostali zamordowani w obozach koncentracyjnych, ich organizacje rozwia i zakazane, ich mienie wywaszczone. Bundestag pragnie oddac hod tym ofiarom i je zrehabilitowac czytamy w teks cie wspo lnej uchway CDUCSU, SPD, FDP tej przez Bundestag. W uchwale jest tez i Zielonych przyje mowa o rozmowach cych w Niemczech i mniejszos Berlina i Warszawy na temat sytuacji Polako w z yja ci niemieckiej w Polsce. Ich rezultatem ma byc m.in. otwarcie przedstawicielstwa wzie cia. Polonii w Berlinie i jej muzeum w Bochum. Posowie poparli te przedsie jednak, by Polska rozliczya sie z prowadzonej w PRL asymilacji czonko Chca w cy w RFN Polacy sa okres mniejszos ci niemieckiej. W wersji uchway mieszkaja lani mianem oso b o polskich korzeniach, kto rzy wskutek biegu historii stali sie role w spoecznym i kulturalnym rozwoju kraju. Niemcami i odgrywali aktywna W ostatecznej wersji, kto ra trafia pod obrady Bundestagu, wprowadzono kilka dzonych: Niemcy wype dzeni angaz zmian. Jedna z nich dotyczya wype owali sie gnacje wspo zywali kontakty w piele lnego dziedzictwa kulturowego oraz nawia 68. z Polska cznych sporach i uzgodnieniach w dniu 12 czerwca 2011 r. Po wielomiesie gego Stou w sprawie w Warszawie podpisano Wspo lne Os wiadczenie Okra wspierania obywateli niemieckich polskiego pochodzenia i Polako w w Niemczech oraz niemieckiej mniejszos ci w Polsce, zgodnie z polsko-niemieckim Traktatem siedztwie i przyjaznej wspo zaa sie o dobrym sa pracy. Strona niemiecka zobowia w nim, z e Polacy w Niemczech, choc nie zostali formalnie uznani za mniejszos c , otrzymaja przywileje, kto mniejszos narodowa re przysuguja ciom. Berlin zobowia sfinansowac dzie. za sie biuro przedstawicielstwa Polonii przy niemieckim rza W Bochum ma powstac Centrum Dokumentacji Historii Kultury Polako w w Niem strategie czech. Powstanie tez polonijna strona internetowa, a Niemcy opracuja zyka polskiego. Niemiecki rza d powoa penomocnika ds. Polonii, nauczania je dniko a podobnych urze w zatrudni kaz dy kraj federacji.

68 c uchwae M. Wo gne lis w obecnych Komentuja jcicki zauwaz y, iz Osia my wszystko, co sie warunkach dao. Cyt. za: P. Jen droszczyk, W rocznice traktatu Berlin wyciaga don do Warszawy, Rz 11-13.06.2011, s. A9. Ten sam dziaacz Polonii w wywiadzie dla Die Welt wyraz a zadowolenie pi z uchway, ale zauwaz a, z e: Oczekiwalis my, z e hod ofiarom narodowego socjalizmu nasta w oddzielnym dokumencie i uroczystos ci. Moz na odnies c wraz enie, z e jest to uhonorowanie drugiej klasy. Wir sind vollstnding integriert. Bund der Polen verlangt dennnoch Minderheitenstatus in Deutschland und droht mit rechtlichen Schritten, Die Welt 10.06.2011, s. 6; B.T. Wiel in ski, wie to Bundestag w hodzie niemieckim Polakom, GW 11-12. 06.2011, s. 7; W. Maszewski, S wype dzonych, NDz 11-12.06.2011, s. 9. Por. takz e: A. Sakson, Problematyka mniejszos ci narodowych w konteks cie realizacji polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sasiedztwie i przyjaznej wspo pracy z 1991 r., Biuletyn Instytutu Zachodniego nr 61 z 08.06.2011.

182

Materiay

Dwie waz ne sprawy dla mniejszos ci polskiej w Niemczech zostay zapisane tam jako otwarte (pkt. IV):
potomkami 1. Status prawny tych obywateli niemieckich polskiego pochodzenia, kto rzy sa czonko w mniejszos ci polskiej w Niemczech z okresu przed 1940 rokiem cy mienia mniejszos 2. Stan prawny dotycza ci polskiej w Niemczech skonfiskowanego bezprawnie w okresie II wojny s wiatowej przez wadze III Rzeszy.

Wiesaw Lewicki, szef Pod wynegocjowanym dokumentem podpisali sie Konwentu Organizacji Polonijnych w Niemczech i Marek Wo jcicki, kto ry kieruje zkiem Polako wspo Zwia w w Niemczech Rodo. Zgodzono sie lnie, z e w przyszogym stole prowadzone be da rozmowy w kategoriach praws ci przy okra no-historycznych o statusie potomko w mniejszos ci polskiej z okresu sprzed 1940 r. tkowych. Uzgodniono takz gym stole, oraz kwestiach maja e, z e co roku przy okra pi ocena realizacji przyje tych zobowia zan nasta 69. PiS. Partia ta zorganizowaa w dniu Krytycznie do os wiadczenia odnio s sie ekspercka w Sejmie. Ostro skrytykowano podpisany 15 czerwca 2011 r. konferencje dokument 70.

69 W wywiadzie dla GW T. Siemoniak zauwaz y, iz : naszym priorytetem wspieranym przez cych w pracach okra gego stou i przedstawicieli organizacji Polskich w Niemczech byo uczestnicza gnie cie rozwia zan wobec swoich osia zbliz onych do tych lub lepszych niz te, kto re Niemcy stosuja uznanych mniejszos ci narodowych (Serbouz yczan, Fryzo w, Dun czyko w oraz Sinti i Romo w). I to nam wspo sie lnie udao. Pomimo iz w dokumencie nie pada nazwa mniejszos c polska, to zdaniem cego strony polskiej: Uwaz a nasza przewodnicza amy za nasz sukces, z e strona niemiecka przyje formue , obywateli niemieckich polskiego pochodzenia i Polako szeroka w w Niemczech. Cyt. za: B.T. Wielin ski, Niemcy pomoga sfinansowac nauke polskiego. Rozmowa z Tomaszem Siemoniakiem wiceszefem MSWiA, GW 14.06.2011, s. 9. Por. takz e: B.T. Wiel in ski, Niemieccy Polacy dostana przywileje, GW 13.06.2011, s. 5; Deutsch-polnische Annherung, FAZ 09.06.2011, s. 5; Hilfen fr Minderheiten, SZ 14.06.2011, s. 6. Guido Westerwelle, szef niemieckiego MSZ, w wywiadzie dla Rz puja co odnio do spraw Polonii: Podczas rozmo gego stou w dniu 21 czerwca 2011 r. naste s sie w okra prowadzonych na temat praw obywateli niemieckich pochodzenia polskiego i niemieckiej mniejszos ci w Polsce nie poruszano tematu odszkodowan . Zainteresowanym grupom spoecznym chodzio o godna adanie przyznania statusu mniejszos c pamie i uznanie (...) Z ci Polakom w Niemczech nie odpowiada nasi wspo jednak ani realiom spoecznym, w kto rych z yja obywatele polskiego pochodzenia, ani moz liwos ciom niemieckiego sytemu prawnego (...). Cyt. za: www.rp.pl. 70 wre cz Jak pisa Antoni Trzmiel z Rz: Prezes PiS oceni, z e niekto re zapisy porozumienia sa tez skandaliczne. (...) PiS domaga sie , by Polacy w Niemczech uzyskali status mniejszos ci narodowej. , z Eksperci podkres laja e Polska ma dwa waz ne atuty. Pierwszy to wykonana na zlecenie MSZ ekspertyza, tpliwos kto ra nie pozostawia wa ci, iz zlikwidowana hitlerowskirni dekretami polska mniejszos c w Niemczech formalnie nigdy nie przestaa istniec . Drugi: orzeczenie Komitetu Doradczego Rady Europy, z e cych w Niemczech Polako . (...). wszystkich mieszkaja w nalez y traktowac jako mniejszos c narodowa tku wype dzonych i niewpisania sformuowania Tekst uchway zmieniano trzy razy z powodu wpisania wa jedno i drugie. Kaczyn mniejszos c polska. Ostatecznie w dokumencie znalazo sie ski wzmianke dzonych uzna za element osabiaja cy pozytywny wydz k uchway. J. Trzmiel, Jak walczyc o wype wie o polska mniejszos c , Rz 16.06.2011, s. A5.

Materiay

183

W cieniu tych wydarzen , w dniu 17 czerwca 2011 r. w Berlinie doszo do cych zaoz partie . spotkania inauguracyjnego grupy Polako w zamierzaja yc polska nazywac Ugrupowanie ma sie : Europejska Inicjatywa w Niemczech 71. cznych uzgodnien Ukoronowaniem wielomiesie w sprawie Polako w w Niemdo czech byo wspo lne posiedzenie rza w Polski i Niemiec w dniu 21 czerwca 2011 r. w Warszawie. W tym dniu kanclerz A. Merkel i premier D. Tusk podpisali Rza do deklaracje w RP i RFN z okazji 20. rocznicy podpisania Traktatu o dobsiedzkich stosunkach i przyjaznej wspo rosa pracy wraz z programem wspo pracy dzy oboma krajami. pomie W deklaracji napisano, z e obywatele niemieccy polskiego pochodzenia i wszyst sie do je zyka, kultury lub tradycji polskiej kie osoby, kto re w Niemczech przyznaja istotna role w budowaniu oraz czonkowie mniejszos ci niemieckiej w Polsce penia dzy spoeczen porozumienia mie stwami. zania do wspierania tych s gPotwierdzamy zobowia rodowisk w procesie piele zyka ojczystego, wynikaja ce zaro nowania ich toz samos ci kulturowej i je wno siedztwie i przyjaznej wspo z traktatu o dobrym sa pracy, jak i ze standardo w podja c europejskich napisano w deklaracji. Polska i Niemcy maja konkretne dziaania strukturalne i finansowe w celu realizacji uzgodnionych w traktacie ro wnych praw obu grup 72.

Celem partii dla Polako w, jak powiedzia jej inicjator S. Hambura, jest poprawienie sytuacji zyka finansowo-prawnej spoecznos ci polskiej w Niemczech i Polonii w Niemczech, wspieranie nauki je zyka obcego, ale takz polskiego w Niemczech nie tylko jako je e ojczystego, oraz wsparcie organizacji juz polonijnych i spoecznych, kto re dziaaja na tym polu. Hambura uwaz a tez , z e Niemcy powinny uznac istnienie polskiej mniejszos ci w RFN. Partia dla Polako w, www.dw-world.de. 72 Rzady Polski i Niemiec podpisay deklaracje i program wspo pracy. www.gazetaprawna.pl z 21.06.2011. Podczas konferencji prasowej po podpisaniu deklaracji D. Tusk stwierdzi: Duz o zamieszania i takiej zej krwi narobiy problemy definicyjne mniejszos c czy nie mniejszos c , czy cych w Niemczech. Polonia , poro wnywanie uprawnien mniejszos ci niemieckiej w Polsce i Polako w z yja ce w rozmowach okra gego stou strony wyraziy pena Dla mnie jest waz ne, z e wszystkie uczestnicza z osia gnie c cy w Niemczech satysfakcje i z tego kompromisu. A. Merkel zauwaz ya, iz : Polacy z yja da mieli swoje biuro, be dzie wspo be lne opracowanie historyczne [tak w oryginale przyp. A.S.], cona zostanie wie ksza uwaga je zykowi polskiemu. Posune lis w tej sprawie do przodu. pos wie my sie Ibidem. Ministrowie spraw zagranicznych obu pan stw we wspo lnym artykule opublikowanym na amach ro zki polsko-niemieckie to takz GW odnies li sie wniez do spraw mniejszos ci: Zwia e Polacy w Niemsiedztwie i przyjaznej czech i Niemcy w Polsce. Chcielibys my, aby postanowienia traktatu o dobrym sa ce sie do obu grup, zostay w peni wspo pracy, kto rego 20-lecie was nie obchodzimy, odnosza gnowania swojej toz zrealizowane. Chodzi tutaj takz e o prawo do piele samos ci, kultywowania wasnej zyka. Wierzymy, z kultury i je e czasy, kiedy mniejszos ci byway zakadnikami wielkiej polityki czy tez y bezpowrotnie. Dlatego doceniamy prace polsko-niemieckiego okra gobiektem resentymento w, mine te tam ustalenia stay sie podstawa do rozwia zania ego stou ds. mniejszos ci i chcemy, aby podje spornych kwestii. R. Sikorski, G. Westerwel le, Polska i Niemcy czyli solidne gospodarki. 20 lat polsko-niemieckiego traktatu sasiedzkiego, GW 21.06.2011, s. 21. Por. takz e: Fraza droga Angelo to za mao, NDz 22-23.06. 2011; A. Krzem in ski, Polo-Niemcy i niemi Polacy, Polityka nr 27 z 29.06.-05.07.2011, s. 22-24; Traktat na nowe stulecie. Z prof. Stanisawem Sulowskim rozmawia d z 03.07.2011, s. 16-18; P. Jendroszczyk, Nowy konflikt ws Bronisaw Tumiowicz, Przegla ro d niemieckiej Polonii, Rz 22.08.2011, s. A7; W. Maszewski, Merkel wysupa na polskie centrum, NDz 30.08.2011, s. 9; Podobni, ale niekompatybilni. No prosze mniejszos c niemiecka i Polonia potrafia ze soba rozmawiac . Wochenblatt. Zeitung der deutschen in Polen 14-20.10.2011, s. 1, 22.

71

184

Materiay

oz dzyrza dowe W latach 1999-2011 toczyy sie ywione debaty i rozmowy mie w sprawach Polako w w Niemczech. Mimo wagi problemu, nie znalaz on nalez nego fakt, z odzwierciedlenia ani w polskiej prasie ani w niemieckiej. Zwraca uwage e go zagadnieniem tym zajmoway sie wnie media o orientacji prawicowej.
ANDRZEJ SAKSON Poznan Artyku powsta podczas realizacji projektu Polacy w Niemczech. Aspekty spoeczne, polityczne, ekonomiczne i prawne NN116 31639, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

ABSTRACT The author analyzes the main problems of Poles in Germany, i.e. the teaching of the Polish language, restoration of official minority status for Poles as well as vindication and compensation for World War II damages in Polish and German press in the years 1999-2012. This was a period of heated public debate and intergovernmental negotiations of these issues. Despite the significance of the problems they did not find adequate reflection in the Polish press. Media with a right-wing orientation were mainly the ones to tackle the topic.

PRASA POLSKA I NIEMIECKA O CZTERDZIESTEJ ROCZNICY WIZYTY KANCLERZA WILLYEGO BRANDTA W WARSZAWIE ce pamie ci rozwine y sie bardzo W drugiej poowie XX w. badania dotycza li sie socjologowie, politolodzy, filozofowie, intensywnie. Zagadnieniem tym zaje c historycy, a takz e literaturoznawcy. Niemiecka badaczka Astrid Erll nazywa pamie dzynarodowym, wielokulturowym i interdyscyplinarnym 1. Przyzjawiskiem mie pamie ci, wydaja sie byc czyny takiego zainteresowania kwestia oczywiste to ki wspomnieniom czowiek rozpoznaje, kim jest i czym odro od innych dzie z nia sie ludzi. Oczywis cie dotyczy to nie tylko jednostek, lecz takz e grup zorganizowanych, rodzin, narodo w i pan stw 2. cie konfliktu pamie ci stao sie bardzo popularne i odnalez Takz e poje c je ce pamie ci moz na obecnie w wielu opracowaniach i prasie. Badania dotycza y sie w Niemczech i we Francji. W ostatnich latach ro najbardziej rozwine wniez o ten problem. Moz c mo w Polsce wielu badaczy podje na wie wic jak Pierre Nora tniania historycznym fenomenie czaso o epoce upamie w, w kto rych z yjemy, cym na gwatownej erupcji pamie ci, kto gu ostatnich dwudziestu polegaja ra w cia ciu lat stopniowo dotykaa kolejne kraje i regiony s czy moz e dwudziestu pie wiata, zjawiskiem s a obecnie staa sie wiatowym, niemal wszystkie kraje, niemal
1 A. Erll, Kollektives Gedchtnis und Erinnerungskulturen. Eine Einfhrung, Stuttgart-Weimar 2005, s. 1. 2 E. Franois, H. Schulze, Einleitung, w: Deutsche Erinnerungsorte, E. Franois, H. Schulze (red.), Bonn 2005, s. 5.

Materiay

185

gu tego c wszystkie grupy spoeczne czy etniczne przez yy w cia wierc wiecza szok 3. zasadniczej zmiany swoich relacji z przeszos cia Jednym z najokrutniejszych i jednoczes nie najwaz niejszych, w konteks cie tniania zjawisk jest ludobo upamie jstwo podczas II wojny s wiatowej. Zdaniem ci o bezprecedensowych zbrodniach narodowosocChristiana Meiera: Bez pamie jalistycznych Niemiec, zgodnie z powszechnym dzis przekonaniem zawsze istnieje niebezpieczen stwo ich powto rzenia 4. Dlatego w powojennym dyskursie niemiec debata analizuja ca stosunek narodu i pan kim niezwykle waz na okazaa sie stwa niemieckiego do okresu Trzeciej Rzeszy, w szczego lnos ci do Holocaustu i innych z waz zbrodni nazistowskich. Jedna niejszych dyskusji w tej debacie bya ta, kto ra dotyczya tezy postawionej przez Karla Jaspersa w dziele Problem winy. Niemiecki z filozof stwierdzi, z e ludobo jstwo podczas II wojny s wiatowej obcia a cay naro d niemiecki i moz na mo wic o jego winie kolektywnej. Mys liciel chcia, aby kaz dy na nowy sposo na siebie wine i wkroczy na Niemiec zdoby sie b mys lenia; przyja przemiany duchowej 5. Nie bez znaczenia dla tezy przedstawionej przez K. droge prace w 1946 r., byy dyskusje, dominuja ce nad Jaspersa, kto ry opublikowa swoja publiczna podczas proceso tych w 1945 r. przestrzenia w norymberskich rozpocze dotycza ca winy niemieckiej, Kolejnym wydarzeniem, kto re pobudzio refleksje cimskie, podczas kto dzono byych czonko byy procesy os wie rych sa w zaogi hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau 6. Pod koniec lat 60. modziez XX w. wybucha fala protesto w znana rewolta y, w trakcie kto rej modzi Niemcy pytali swoich rodzico w i dziadko w o ich miejsce w systemie nazistowskim. Pokolenie 68 zbulwersowane byo faktem, z e byli zbrodniarze faszystowscy w pan kariery. Mimo proceso piastuja stwie wysokie stanowiska i robia w, dyskusji, rozliczania zbrodni, winy i kary w powojennej historii brakowao gestu ze strony cego przepraszam ofiarom zbrodniczego systemu, gestu, kto niemieckiej, mo wia ry c Bertolta Brechta, czowiek widza c Niemca nie powodowaby, z e parafrazuja chwytaby za no z 7. ydo o budowie Pomnika Bohatero Centralny Komitet Z Decyzje w Getta podja w cie nasta pio 19 kwietnia 1948 r. data w Polsce w 1946 r. Uroczyste odsonie c zostaa wybrana nieprzypadkowo dokadnie pie lat wczes niej wybucho podze ze skadek wstanie w getcie warszawskim. Pomnik wybudowano za pienia organizacji z ydowskiej i mia on symbolizowac bohaterstwo narodu z ydowskiego takz podczas II wojny s wiatowej. Okaza sie e zwiastunem tworzenia swoistej ci pan polityki pamie stwa Izrael. 6 grudnia 1970 r. przylecia do Polski kanclerz Willy Brandt. Jak wspomina dzy innymi Wadysawa Gomuki i Jo Mieczysaw Tomala tumacz mie zefa zac Cyrankiewicza powitanie Brandta byo osche, trudno byo nawia kanclerzowi cej Brandta z lotdialog z przedstawicielami polskich wadz. W limuzynie wioza cia przez niego dialogu z premieniska panowaa cisza, a jakiekolwiek pro by podje rem polskim nie przynosiy rezultato w 8. Kluczowym celem wizyty kanclerza, akowski, Rewanz Epoka upamie tniania, rozmowa z Pierreem Nora, w: J. Z pamie ci, Warszawa 2002, s. 59.
3

Ch. Meier, Das Gebot zu vergessen und die Unabweisbarkeit des Erinners, Bonn 2010, s. 9. K. Jaspers, Problem winy, Warszawa 1982, s. 35. 6 M. Saryusz-Wolska, Wprowadzenie, w: Pamie c zbiorowa i kulturowa. Wspo czesna perspektywa niemiecka. Antologia teksto w, M. Saryusz-Wolska (red.), Krako w 2009, s. 10. 7 B. Brecht, Elegie bukowskie i inne, Warszawa 1980, s. 27. 8 M. Tomala, Niemcy moja pasja, Warszawa 2010, s. 87.
5

186

Materiay

cego go wnego reprezentanta Ostpolitik 9, byo podpisanie umowy, traktatu uznaja wschodnia . Nalez granice y zaznaczyc , z e wprawdzie polityka wschodnia od 1969 r. zywaa do przeszos nawia ci, jej sukces polega jednak na tym, z e socjaldemogne a odwaz kratyczno-liberalna koalicja wycia ne wnioski z dos wiadczen poprzedd Brandta-Scheela zaakceptowa terytorialny status quo i tym samym niko w. Rza go przeszkode dobrych relacji z sa siadami 10. usuna wna k przed W dniu podpisania traktatu 7 grudnia 1970 r., Willy Brandt ukla tkowo postrzegany by Pomnikiem Bohatero w Getta w Warszawie. Gest ten pocza dzy jedynie w tle podpisania wspomnianego ukadu o normalizacji stosunko w mie i RFN. Po historycznym symbolem polityki pamie ci Polska z niej jednak sta sie cie lat temu w pracy Deutsche Erinnerungsorte w Polsce i Niemczech 11. Jedenas cy gest zamieszczony zosta artyku Adama Krzemin skiego Kniefall, interpretuja ci. Autor pisa w nim m.in. Skwer Willyego Brandta kanclerza jako miejsce pamie w Warszawie moz e suz yc jako symbol tego, z e z przykrego wys cigu ofiar o zauwaz enie ich cierpien wyroso wzajemne uznanie moralnego gestu niemiecc podczas wojny kiego polityka, kto ry by tym bardziej doniosy, z e polityk ten stoja wzia c sprawco po was ciwej stronie mia jednak odwage na siebie wine w i tym siedztwa w Eurosamym postawi krok milowy w drodze Niemiec do dobrego sa praca Hermana Lbbego Ich entschuldige pie 12. W tym samym roku ukazaa sie c gesty przepraszania okres mich (2001), w kto rej autor, analizuja lane przez niego relacji mie dzy krajami jako rytuay pokuty bada ich wpyw na ksztatowanie sie wienia sowa przeczy nastrojo w w spoeczen stwie 13. Na wzorcowy przykad mo dzynarodowej autor wskaza na Willyego Brandta i jego praszam w polityce mie gest przed Pomnikiem Bohatero w Getta w Warszawie 14. Celem niniejszego artykuu jest zbadanie zawartos ci prasy polskiej i niemieckiej rocznice tego wydarzenia. Be dzie to pro w czterdziesta ba wykazania, w jaki sposo b Kniefall, czyli upadek na kolana kanclerza Niemiec moz e byc przykadem ci w publicystyce polskiej i niemieckiej, pamie ci konstruowania miejsca pamie zbiorowej, kto rej jednym z go wnych elemento w jest postrzeganie gestu kanclerza ci. Analizie zostanie poddana zawartos jako miejsca pamie c najbardziej opiniotwo rczych gazet oraz czasopism w Polsce i w Niemczech, kto re w grudniu 2010 r. ce sie do gestu kanclerza sprzed czterdziestu lat 15. Nalez a zamies ciy teksty odnosza
W. E. Griffith, Die Ostpolitik der Bundesrepublik Deutschland, Stuttgart 1981, s. 261. K. Stern, Brandt, Warszawa 1996, s. 96. 11 cona jest praca Christopha Schneidera, Der Warschauer Symbolicznos ci gestu Brandta pos wie Kniefall. Ritual. Ereignis und Erzhlung, Konstanz 2005. 12 A. Krzemin ski, Kniefall, w: Deutsche Erinnerungsorte..., s. 446. 13 analize tej kwestii znalez Dokadna c moz na w pracy: B. Korzeniewski, Polityczne rytuay pokuty w perspektywie zagadnienia autonomii jednostki, Poznan 2006. 14 H. Lbbe, Ich entschuldige mich, Berlin 2001, s. 14. 15 kszym s w Niemczech: Der Do periodyko w opiniotwo rczych o najwie rednim nakadzie nalez a Spiegel: 1 mln egz., Stern: 950 tys. egz., Die Zeit: 480 tys. egz., Sddeutsche Zeitung: 440 tys. egz., FAZ: 370 tys. egz., Die Welt: 266 tys. egz. Stern nie zamieszcza artykuo w cych sie do gestu kanclerza, dlatego tez odnosza jego zawartos c nie zostaa poddana analizie. W Polsce do : Gazeta Wyborcza: 450 tys. egz., Polityka: najbardziej opiniotwo rczych gazet i czasopism nalez a 190 tys. egz., Newsweek: 190 tys. egz., Rzeczpospolita: 170 tys. egz., Wprost: 170 tys. egz., Nasz Dziennik: 150 tys. egz., Gazeta Polska: 145 tys. egz., Tygodnik Powszechny: 50 tys. egz. Wprost, Nasz Dziennik i Gazeta Polska nie zamies ciy w grudniu 2010 r. z adnego artykuu cego sie do rocznicy wizyty kanclerza Niemiec, Newsweek umies z wizyty odnosza ci jedynie relacje c sie na relacje agencji PAP, a Tygodnik Powszechny kilkuzdaniowa Christiana Wulffa, powouja o rocznicy z tego tez wzmianke powodu te czasopisma nie zostay poddane badaniu.
10 9

Materiay

187

do nich: Die Welt, Sddeutsche Zeitung, Frankfurter Allgemeine Zeitung, Die Zeit, Der Spiegel oraz Rzeczpospolita, Gazeta Wyborcza i Polityka. zainteresowania rocznica gestu kanclerza Niemiec odnalez Przyczyne c moz na ci zbiorowej i miejsc pamie ci przede wszystkim w sposobie funkcjonowania pamie one rozumiane jako struktura dynamiczw dyskursie wspo czesnej humanistyki. Sa cy sie na przestrzeni dziejo cy sposo na, jako proces ksztatuja w i okres laja b mys lenia ca role odgrywa w nim funkcjonowanie danego narodu. Dlatego tez znacza waz nych, z punktu widzenia historii, wydarzen w mediach w badanym przypadku, w prasie opiniotwo rczej. Moz na ws ro d niej wyro z nic dwie grupy. Pierwsza z nich, c gest kanclerza jako miejsce pamie ci, wskazuje na jego pozytywny postrzegaja k w relacjach polsko-niemieckich i wpywie na naprawianie pamie ci obu wydz wie c Kniefall Willyego narodo w. Druga grupa analizowanych periodyko w, postrzegaja ci zbiorowej, traktuje go globalnie jako integralna cze s Brandta jako element pamie c ksztatowania nie tylko relacji polsko-niemieckich, ale jako symbol przeproszenia przez naro d niemiecki wszystkich ofiar nazistowskiego terroru. Nie bez znaczenia jest w tym przypadku orientacja ideologiczna wydawco w badanych periodyko w, wpyne a na ocene analizowanego wydarzenia. kto ra z pewnos cia

ZBIOROWA I MIEJSCA PAMIE C CI PAMIE


c Termin pamie zbiorowa pochodzi od Mauricea Halbwachsa, kto ry wprowac dzi je do nauk spoecznych w latach 20. XX w. Pamie wedug francuskiego wewna trz zbiorowych badacza nie odzwierciedla przeszos ci, lecz rekonstruuje ja ram spoecznych i dopasowuje przesze, wyselekcjonowane wydarzenia do zmieniacej sie teraz ja niejszos ci. Rekonstruuje ona nie tylko przeszos c , lecz organizuje jednoczes nie dos wiadczenia teraz niejszos ci i przyszos ci. Przeszos c moz e byc wtedy, gdy zaczyna byc opisana jako konstrukcja spoeczna, zmienia sie inter nowej, pretowana przez kolejne pokolenie, kto re dokonuje analizy za pomoca ciowej. Kaz was ciwej sobie aparatury poje de pokolenie tworzy wedug Halbwachsa takie wspomnienia, kto re odnosi do budowania wasnej toz samos ci. Nie jest moz liwy obraz przeszos ci bez odniesienia do teraz niejszos ci 16. cych sie zdefiniowaniem pamie ci zbiorowej W Polsce ws ro d badaczy zajmuja Szacka . Polska socjolog okres c jako wymienic nalez y Barbare la pamie zbiorowa cych ja zbio r wyobraz en czonko w zbiorowos ci o jej przeszos ci, o zaludniaja postaciach i minionych wydarzeniach, jakie w niej zaszy, a takz e sposobo w ich tniania i przekazywania o nich wiedzy uwaz zkowe wyposaz upamie anej za obowia e rozumiane, selekcjonowane i przenia czonka tej zbiorowos ci 17. Wyobraz enia sa ksztacane zgodnie z wasnymi standardami kulturowymi i przekonaniami s wiatodowymi. Z kolei standardy sa wytwarzane spoecznie i jako takie staja sie pogla wspo lne czonkom danej zbiorowos ci, co prowadzi do ujednolicania wyobraz en ci zbiorowej dziejo o przeszos ci, a tym samym pozwala mo wic o pamie w wasnej
M. Halbwachs, Das kollektive Gedchtnis, Frankfurt nad Menem 1985, s. 32. c B. Szacka, Czas przeszy, pamie c , mit, Warszawa 2006, s. 41. Tak rozumiana pamie zbiorowa byaby okres lana w terminologii Jeffreya Olicka jako collected memory w przeciwien stwie do ci wspo cej na ten temat m.in. w: A. Erll, Literatur als collective memory pamie lnotowej. Zob. wie Medium des kollektiven Gedchtnisses, w: Gedchtniskonzepte der Literaturwissenschaften. Theoretische Grundlegung und Anwendungsperspektiven, A. Erll (red.), Berlin 2005, s. 250.
17 16

188

Materiay

grupy 18. W pracy Czas przeszy, pamie c , mit B. Szacka wskazaa na trzy istotne ci zbiorowej. Po pierwsze, pamie c cechy pamie zbiorowa jest zmienna, dynamiczna obrazo i jest polem nieustannych spotkan , starc , a takz e mieszania sie w przeszos ci, konstruowanych z ro z nych perspektyw i budowanych z ro z nych elemento w. Po c drugie, pamie zbiorowos ci wyrasta ze wspo lnych, osobistych dos wiadczen wielu zyka ich przekazu. Po trzecie, jednostek i zbiorowo uzgodnionego symbolicznego je taja ce jej to oficjalnie przekazywany obraz przeszos ci i oficjalne obchody pamie wydarzenia 19. Ten aspekt jest kluczowy dla analizy przeprowadzonej w niniejszym artykule. cie miejsce pamie ci jest natomiast zwia zane przede wszystkim z osoba Poje Pierrea Nora. Jako lieux de mmoire francuski historyk rozumia historyczne i mityczne postaci, wydarzenia, instytucje, pomniki, dziea sztuki, elementy pamie c krajobrazu, woko kto rych krystalizuje sie zbiorowa danej wspo lnoty. ci to kaz ca, kto wola Miejsce pamie da materialna lub idealna jednostka znacza ra cza stke dziedzictwa pamie taneludzi lub praca czasu przeksztaciy w symboliczna to fenomeny obecne w pamie ci zbiorowej, buduja ce wspo 20. Sa go przez dana lnote da ce tym samym punktami krystalizacji zbiorowych autotoz samos c grupy i be c to poje cie, Pierre Nora nie ogranicza jego zakresu do definicji. Definiuja zyku francuskim 21. konkretnego miejsca, a termin ten wczes niej nie istnia w je go z dzie Cycerona i Kwintyliana, kto Badacz zaczerpna rzy uznali, z e kaz demu dkowany jakis wspomnieniu ma byc podporza konkretny przedmiot w domu albo ci wyrastaja w otoczeniu, kto re byo s wiadkiem minionych zdarzen . Miejsca pamie z poczucia, z ci spontanicznej. Pamie c iz yja e nie ma pamie nalez y organizowac towanie rocznic, obchodzenie s t, pisanie poprzez tworzenie archiwo w, s wie wia naturalne. Byyby jednak nekrologo w, poniewaz wszystkie te operacje nie sa zupenie zbyteczne, gdyby nie potrzeba obrony. To poczucie zagroz enia powoduje, potrzebna obrona pamie ci, po to, aby cos z e staje sie komus udowodnic lub ci obejmuja cae konprzekazac 22. W rzeczywistos ci spoecznej miejsca pamie c glomeraty poje o bardzo ro z nym znaczeniu, rodowodzie i konstrukcji. Nora nie cego precyzyjnie swo przedstawi systematycznego wykadu definiuja j przedmiot pojawia 23. badan , rozszyfrowac go moz na poprzez szeroki kontekst, w jakim sie ci jako metafore . Moga byc Dlatego istotne jest, aby traktowac miejsce pamie nimi zane z ksztamiejsca topograficzne, ale takz e wszelkie, inne elementy zwia ci zbiorowej. Staja sie one jej fragmentem wo towaniem pamie wczas, gdy aktywnie proces konstruowania toz ksztatuja samos ci danej grupy spoecznej, narodu. Penia
c We wczes niejszych publikacjach Barbara Szacka uz ywaa terminu pamie spoeczna zamiast c pamie zbiorowa zob. O pamie ci spoecznej, Znak, 1995, nr 5. Po raz pierwszy, dopiero c, z w publikacji z 2005 r. zadeklarowaa odejs cie od przedstawionego wczes niej podziau uznaja e c nie tyle do podmiotu pamie ci, ile do kontekstu budowania pamie ci pamie spoeczna odnosi sie indywidualnej. Zob. Pamie c zbiorowa, w: Wobec przeszos ci. Pamie c przeszos ci jako element kultury wspo czesnej, A. Szpocin ski (red.), Warszawa 2005, s. 57. Poprzedziy to wczes niejsze badania d Socjologiczny 2000, nr 2 oraz przedstawione w artykuach: Pamie c zbiorowa i wojna, Przegla Historia i pamie c zbiorowa, Kultura i Spoeczen stwo 2003, nr 4. 19 B. Szacka, Czas przeszy..., s. 46. 20 P. Nora, Les lieux de mmoire, t. 2, s. 2226. 21 R. Traba, Historia przestrzen dialogu, Warszawa 2006, s. 30. 22 P. Nora, Zwischen Geschichte und Gedchtnis, Berlin 1990, s. 17. 23 A. Szpocin ski, Miejsca pamie ci, Borussia 2003, nr 29, s. 18.
18

Materiay

189

swoistego artefaktu i punktu odniesienia. Samo badanie les lieux mmoire role drugiego stopnia. Oznacza ono odejs P. Nora nazywa historia cie od faktografii ku pozytywistycznej, historii wydarzeniowej i linearnos ci oraz zwro cenie sie przestrzeni symbolicznej, dowartos ciowanie zbiorowych imaginacji i kultury popu sposobo larnej, analize w uz ycia i sfunkcjonalizowania przeszos ci dla aktualnych role odgrywa analiza trzech komponento ci: miejsc potrzeb. Waz na w miejsc pamie zanych z nimi rytuao materialnych, miejsc funkcjonalnych i zwia w oraz miejsc ci staje sie symbolicznych 24. Takim przykadem symbolicznego miejsca pamie w niniejszej analizie gest kanclerza Willyego Brandta przed Pomnikiem Bohatero w Getta w 1970 r.

CI ZBIOROWEJ KNIEFALL JAKO SYMBOL PAMIE (DIE WELT, RZECZPOSPOLITA, FRANKFURTER ALLGEMEINE ZEITUNG)

s Wszystkie analizowane w tej cze ci dzienniki ogo lnokrajowe reprezentuja konserwatywno-prawicowa i sa periodykami o wysokim nakadzie. orientacje ci czterdziestej rocznicy symbolicznego gestu kanclerza Die Welt pos wie juz do kilka teksto w. Pierwszy z nich ukaza sie 27.11.2010 r. i odnosi sie kolokwium (Welt-Kolloquium zum Kniefall 1970), przeprowadzonego przez gazete na kto re zaproszono czoowych niemieckich i polskich polityko w oraz badaczy. cza cym Lars-Broder Keil w artykule podkres li przede wszystkim, z e fotografia z kle cych zdje c Willym Brandtem nalez y do najbardziej znanych i poruszaja w powojenc opinie wygoszone przez uczestniko dzy nej historii. Analizuja w kolokwium (mie innymi byego prezydenta Richarda von Weizsckera, socjologa Heinza Budego, jednym z najbardziej czy ambasadora Marka Prawdy), autor uzna, z e gest sta sie ci 25. trwaych symboli w polskiej i niemieckiej pamie zanym z czterdziesta rocznica wydarzen Kolejnym tekstem zwia by wywiad z Walterem Scheelem, ministrem spraw zagranicznych w latach 1969-1974 i prezydentem Niemiec w latach 1974-1979, kto ry towarzyszy Willyemu Brandtowi w Warszawie. Polityk w wywiadzie Deutschland konnte stolz sein podkres li wczes symbolicznos c czynu Brandta, kto rego kanclerz z pewnos cia niej nie planoc przeomowos wa. Scheel, uznaja c tego wydarzenia, wskaza przede wszystkim na ci. Gest sta sie fakt, w jaki sposo b przeszed on do niemieckiej historii i pamie kamieniem milowym dla pojednania konkludowa w wywiadzie byy prezydent Niemiec 26. Tego samego dnia (7.12.2010) Die Welt zamies ci artyku Bundeskanzler ohne Beine, w kto rym Gerhard Gnauck podkres li, z e Kniefall kanclerza sta sie ci zbiorowej narodu niemieckiego. Autor zaznaczy takz elementem pamie e, powoc sie na ksia z Wadysawa Bartoszewskiego, z uja ke e mimo doniosos ci gestu cza Brandt czy przed kanclerza dyskusyjne w Polsce pozostaje przed kim kle ofiarami Holocaustu czy przed wszystkimi ofiarami terroru nazistowskiego w Polsce. Niezalez nie zdaniem autora artykuu jaka bya faktyczna intencja Brandta,
P. Nora, Das Abenteuer Lieux de mmoire, w: Nation und Emotion. Deutschland und Frankreich im Vergleich, 19. und 20. Jahrhundert, Gttingen 1995, s. 88, 91. 25 L-B. Keil, Wenn die Sprache versagt, Die Welt, 27.11.2010, s. 10. 26 Deutschland konnte stolz sein, z W. Scheelem rozmawia L-B. Keil, Die Welt, 7.12.2010, s. 7.
24

190

Materiay

przeprosi on wszystkich, kto rzy dos wiadczyli konsekwencji nazistowskiego terroru 27. Dowodem na znaczenie symboliki gestu dla narodu niemieckiego bya wizyta rocznice tych wydarzen prezydenta tego kraju Christiana Wulffa w czterdziesta . Wraz z prezydentem Bronisawem Komorowskim zoz y kwiaty przed Pomnikiem Bohatero w Getta, a takz e przed Pomnikiem Powstan co w Warszawy. Kolejny cych sie do wizyty kanclerza Niemiec w Warszawie pt. Auf den z teksto w odnosza 8.12.2010 r. Daniel Friedrich Sturm, zwracaja c Spuren von Willy Brandt ukaza sie na znaczenie gestu dla po uwage z niejszych relacji polsko-niemieckich, podkres li rozumienie ukle knie cia przez Brandta jednak, z e najbardziej istotne wydaje sie w kategoriach symbolicznych jako przesania dla caego s wiata, wspaniaego gestu wstydu, odwagi i smutku 28. Teksty o zbliz onej wymowie publikowaa Rzeczpospolita. 7.12.2010 r. w komentarzu Ufamy Angeli Merkel Piotr Jendroszczyk wspomnia o czterdziestej rocznicy wizyty kanclerza Niemiec i jego symbolicznym ges cie. Jako symbol dla ci zbiorowej uznac tworzenia pamie moz na sowa Willyego Brandta, zawarte w Pamie tnikach, a kto re autor artykuy zacytowa: W otchani niemieckiej historii z ludzie wydarzen pod cie arem miliono w pomordowanych zrobiem to, co czynia sowa 29. w chwili, gdy zawodza do zamieszczenia przez Rzeczpospolita Rocznica wydarzen bya takz e okazja relacji z wizyty Christiana Wulffa i wywiadu z Sigmarem Gabrielem przewodcym Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD). Wskazuja c na symbolike nicza wydarzenia sprzed czterdziestu lat, Rzeczpospolita z dnia 8.12.2010 r., podobnie jak Die Welt, zacytowaa sowa prezydenta Niemiec, w kto rych wspomina jak jako jedenastolatek, kto ry przez y s wiadomie gest kanclerza Brandta. Gest, kto ry elementem pamie ci zbiorowej nie tylko narodu niemieckiego, ale przede sta sie wszystkim narodo w, kto re dos wiadczyy okrucien stwa II wojny s wiatowej. Gest, kto ry pokaza, z e Brandt bierze odpowiedzialnos c za te zbrodnie 30. Sigmar Gabriel w wywiadzie Brandt umoz liwi rozliczenie z niemiecka historia, (Rzeczpospolita 8.12.2010 r.) podkres li, z e kanclerz przyzna, z e Niemcy zamordowali miliony ludzi (...) umoz liwi wtedy szczere i prawdziwe rozliczenie historia . Dla nas, modych ludzi, na pocza tku lat 70. to byo jak wielkie z niemiecka z wyzwolenie. To przemilczanie niemieckiej winy byo dla nas duz ym obcia e wpyna c niem 31. Gabriel w wywiadzie wskaza jak kanclerzowi Niemiec udao sie ci zbiorowej poprzez wzie cie na siebie winy, kto na tworzenie niemieckiej pamie rej sam nie uczyni, by przeciez czonkiem ruchu oporu wobec nazisto w. Nie moz na ci zbiorowej bez uznania kolektywnej winy spoeczen mo wic o tworzeniu pamie stwa zwrot rozliczenie niemieckiego 32. Sam tytu tekstu, w kto rym pojawia sie historia zasygnalizowa globalny charakter gestu Brandta, w stosunku z niemiecka do wszystkich, kto rzy dos wiadczyli ze strony niemieckiego narodu okrucien stwa podczas II wojny s wiatowej.
G. Gnauck, Bundeskanzler ohne Beine, Die Welt 7.12.2010, s. 8. D. F. St urm, Auf den Spuren von Willy Brandt, Die Welt 8.12.2010, s. 8. 29 P. Jendroszczyk, Ufamy Angeli Merkel, Rzeczpospolita 7.12.2010, s. 13. 30 A. Rybin ska, M. Zdziechowska, Komorowski i Wulff razem o przeszos ci, Rzeczpospolita 8.12.2010, s. 9. 31 Brandt umoz liwi rozliczenie z niemiecka historia, z S. Gabrielem rozmawia A. Rybin ska, Rzeczpospolita 8.12.2010, s. 9. 32 Tamz e.
28 27

Materiay

191

Ro wniez Piotr Semka publicysta Rzeczpospolitej na swoim blogu okres li Brandta jako odwaz nego polityka, kto ry schyli kark pod brzemieniem winy miejsca specjalne miejsca, gdzie sowa nawet te Niemco w i zrozumia, z e sa e potrzeba symbolicznego gestu 33. Te . Z najbardziej szczere nie wystarczaja sposo w polska pamie c sowa w peni pokazuja b, w jaki intencja Brandta wpisuje sie . zbiorowa rocznice gest Brandta niemiecki FAZ. Nie inaczej analizowa w czterdziesta cych zachowanie kanclerza Gazeta zamies cia kilka obszernych artykuo w, analizuja ci narodu polskiego i niemieckiego. i jego znaczenie dla ksztatowania pamie W rubryce Ereignisse und Gestalten (7.12.2010) zamieszczony zosta artyku Gregora Schllgena Wenn die Worte versagen, w kto rym autor podkres li, z e nie spodziewa ani strona polska, ani takiego zachowania kanclerza nikt sie niemiecka. Uznac go moz na za tym donios lejszy, z e Brandt by jednym z tych niewielu Niemco w, kto rzy nie zawinili, by przykadem osoby jawnie sprzeciwiaja nazistowskiej ideologii 34. Dlatego tym bardziej jego gest zdaniem cej sie tany zaro Schllgena zosta tak dokadnie zapamie wno przez Niemco w, jak i Polako w. z wizyty prezydenta Dzien po z niej (8.12.2010) FAZ opublikowa relacje Christiana Wulffa w Warszawie. Konrad Schuller wyrazi zaniepokojenie faktem, z e w Polsce istnieje ro z nica zdan w kwestii interpretacji zachowania kanclerza c sie na artyku Adama Krzemin Brandta 35. Powouja skiego, w kto rym polski knie cie Brandta jedna z najbardziej poruszaja cych ikon publicysta nazwa ukle drugiej poowy XX w., Schuller konkluduje, z e jest to jedyne suszne i was ciwe ci rozumienie gestu Brandta, gestu, kto ry przeszed do polskiej i niemieckiej pamie zbiorowej.

GEST KANCLERZA JAKO LIEU DE MEMOIRE (SDDEUTSCHE ZEITUNG, DIE ZEIT, GAZETA WYBORCZA, POLITYKA, DER SPIEGEL)

zasie g Wymienione niemieckie, jak i polskie dzienniki oraz tygodniki maja orientacje lewicowa . Kaz ogo lnokrajowy, duz y nakad i reprezentuja dy z tytuo w ci uwage czterdziestej rocznicy gestu kanclerza. pos wie Sddeutsche Zeitung w dniu 4.12.2010 r. zamies cia artyku Kniefall fr Deutschland (Ukle kna za Niemcy), w kto rym zachowanie kanclerza nazwane do winy i symbolem pojednania, oznaczaja cym wie cej niz zostao przyznaniem sie jakiekolwiek sowa. Joachim Kaeppner przywouje wspomnienia kanclerza Brandta, kto ry w autobiografii pisa: Wobec otchani niemieckiej historii i pod ludzie, kiedy brzemieniem miliono w zamordowanych ofiar zrobiem to, co robia brakuje im so w. Ten gest nie by zaplanowany 36. W niemieckim periodyku do podkres lono, z e mimo tego z e 1970 rok by dopiero drugim rokiem rza w Brandta,
33 34 35 36

P. Semka, Rzeczpospolita 6.12.2010. G. Schllgen, Wenn die Worte versagen, FAZ 7.12.2010, s. 8. K. Schuller, Ergnzungen zu Brandts Kniefall, FAZ 8.12.2010, s. 6. J. Kaeppner, Kniefall fr Deutschland, Sddeutsche Zeitung 4.12.2010, s. 13.

192

Materiay

knie cie w Warszawie byo najwie kszym sukcesem jego rza do to jego ukle w. cych sie do wasnej historii Symbolizowao powstanie nowych Niemiec, poczuwaja gaja re ke do sa siada stao sie elementem pamie ci kulturowej. i winy, kto re wycia gestu kanclerza w tymz wywiad z Egonem W rocznice e dzienniku ukaza sie sekretarza stanu. Bahr, podkres c Bahrem, kto ry w 1970 r. peni funkcje laja uwage na fakt, z doniosos c gestu kanclerza Willyego Brandta, zwro ci szczego lna e na ten temat. Mimo z o wczesne wadze polskie nie wypowiaday sie e Polacy byli poruszeni tym faktem, Bahr zaznaczy w wywiadzie, z e syszano gosy, iz tego rodzaju gest byby bardziej uzasadniony pod niez ydowskim pomnikiem Powstania Warszawskiego. Nie bez znaczenia by takz e dla Bahra aspekt polityczny wizyty na Odrze i Nysie i mia odwage niemiecki kanclerz po raz pierwszy uzna granice Polsce stracone na pozbawic swoich rodako w zudzenia, z e pewnego razu odbiora jej korzys c obszary 37. tku grudnia (2.12.2010) ukaza sie W liberalnym tygodniku Die Zeit na pocza artyku Christopha Dieckmanna Er kniete auch fr uns, kto rego punktem wyjs cia c na pytanie jest pytanie o to, czy gest Brandta by kalkulowany. Autor, odpowiadaja co, dowodzi, z k dla Niemiec, a jego zachowanie zostao przecza e Brandt ukla tane, gdyz zapamie odzwierciedlio odczucia miliono w ludzi. Dla Dieckmanna przede wszystkim naro bohaterem gestu Brandta sta sie d polski, kto ry w tym momencie chcia przebaczyc 38. Co warte zaznaczenia, zdaniem autora, w tamtych dla NRD niewygodny. Pokazywa bowiem wine narodu czasach gest ten sta sie jednym z najwaz niemieckiego. Jednak po zjednoczeniu Niemiec sta sie niejszych ci zbiorowej narodu niemieckiego. elemento w pamie cia tez Gazeta Wyborcza pos wie wiele uwagi gestowi kanclerza. W weeken artyku Klausa Bachmanna dowym grudniowym wydaniu w 2010 r. ukaza sie o wymownym tytule Brandt kle ka, s wiat sie zmienia. Autor podkres li w nim znaczenie gestu Brandta jako przeomowego dla relacji polsko-niemieckich po II ci kulturowej. Przyczyni sie on wojnie s wiatowej i jako elementu tworzenia pamie siado do zmiany stosunku Polako w do niemieckich sa w i zmiany ich postrzegania, przeprowadzone badania OBOP-u: W czego zdaniem Bachmanna dowodza ksze 1969 r. 45% ankietowanych Polako w wskazywao na Niemcy jako najwie zagroz enie militarne dla Polski; w 1975 r. juz tylko 9%, podczas gdy w 1969 r. az za realne, w 1975 r. mys 86% uwaz ao zagroz enie wojna lao tak juz tylko 25% 39. 7.12. 2010 r. polski dziennik zamies ci wywiad z Januszem Reiterem, ambasadorem RP w Niemczech w latach 1990-1995. Oceni on czyn kanclerza Niemiec jako elementem bezinteresowny i spontaniczny, kto ry przeszed do historii i sta sie ci zbiorowej: Kle knie cie przed pomnikiem Bohatero pamie w Getta to bya ostatnia spodziewano (...). Wspo rzecz, kto rej po nim [Willym Brandtcie M.K.] sie pracownicy kanclerza byli ro wnie zaskoczeni tym, co zrobi, jak dziennikarze chyba nie zdawa sobie sprawy, z i opinia publiczna w Niemczech. Brandt zreszta e e ten gest przed warszawskim pomnikiem z upywem lat historia. Z was nie pisze sie dzie nabiera coraz wie kszego znaczenia i stanie sie tak waz be nym symbolem dla obydwu narodo w 40.
37 Pltzlich wurde es ganz still, z E. Bahrem rozmawia F. Wugstein, Sddeutsche Zeitung 5.12.2010, s. 31. 38 Ch. Dieckmann, Er kniete auch fr uns, Die Zeit 2.12.2010. s. 21. 39 K. Bachm ann, Brandt kle ka, s wiat sie zmienia, Gazeta Wyborcza 4-5.12.2010, s. 25. 40 Brandt zmieni swo j kraj, z J. Reiterem rozmawia B. T. Wielin ski, Gazeta Wyborcza 7.12.2010, s. 19.

Materiay

193

cym ostatniej wizyty prezydenta Niemiec Christiana W komentarzu dotycza stosunko Wulffa takz e podkres lono doniosos c gestu Brandta dla ksztatowania sie w polsko-niemieckich, a zachowanie kanclerza okres lone zostao jako odwaga niemie i czci ofiary II wojny s ckiego przywo dcy, kto ry przyjmuje na siebie wine wiatowej. W teks cie Wulff i Komorowski poprawiajahistorie (Gazeta Wyborcza, 8.12.2010) zaakcentowane zostay sowa Ch. Wulffa o wspo lnej winie i wspo lnym wstydzie kaja c przyja odpowiedzialnos narodu niemieckiego Brandt kle c za niemiecka 41. Staa sie ona elementem polityki pamie ci, a gest kanclerza sta sie historie ci kulturowej. elementem pamie ci sa takz Przykadem traktowania gestu Brandta jako miejsca pamie e teksty opublikowane w dwo ch magazynach informacyjno-publicystycznych, tygodnikach problematyki polityczno-spoecznej: niemieckim Der Spiegel i polz dominacja skim Polityka. cza cego Brandta Adam Krzemin ski w artykule Przykle k pokoju wskaza na kle z najbardziej poruszaja cych politycznych ikon drugiej poowy XX w. jako na jedna Gest ten nie znalaz miejsca w z adnym dyplomatycznym protokole. Nie zosta tez wo wczas doceniony w Polsce, co zdaniem Krzemin skiego spowodowane byo przede wszystkim przez trudnos ci z ycia spoecznego, politycznego i gospodarczego w Polsce. Podwyz ki cen, krwawa pacyfikacja strajko w na Wybrzez u i upadek y na tor boczny wizyte kanclerza Niemiec 42. Jednak czterdzies ci Gomuki zepchne moz cy wymiar symboliczny, lat po z niej z pewnos cia na stwierdzic , z e ten gest, maja ci, kto jest swoistym miejscem pamie re pooz yo podwaliny pod polsko-niemiecka intereso wspo lnote w. Publicysta stwierdzi, z e Republika Federalna ma kilka symboli fundamentalnych dla swej demokratycznej toz samos ci. Miejsce centralne zajmuje monument Holocaustu przy Bramie Brandenburskiej. Drugim jest upadek Muru Berlin skiego. Ale w centrum politycznego ikonostasu Republiki Federalnej cza cy Willy Brandt w Warszawie 43. jest kle c relacje niemieckiego tygodnika opinii Der Spiegel z okazji czterCzytaja dziestej rocznicy tego gestu zauwaz yc moz na, z e podobnie jak w teks cie Krzemin sci. W teks kiego czyn Brandta traktowany jest jako miejsce pamie cie Wulff wrdigt Brandts Kniefall uwaga skoncentrowana zostaa na symbolicznym znaczeniu miejsca pod Pomnikiem Bohatero w Getta, a gest okres lony zosta jako pros ba e relacja o wczesnego reportera czasopiso przebaczenie 44. Wspomniana zostaa takz knie cie Brandta jako moment, ma Hermanna Schreibera, kto ry opisywa ukle czas, w kto w kto rym zatrzyma sie rym milczenie byo wszystkim, co mogli zrobic c gest kanclerza. obecni obserwuja *** Interpretacja gestu kanclerza Niemiec Willyego Brandta, mimo z e sta sie tpliwie miejscem pamie ci, do dnia dzisiejszego budzi wiele kontrowersji. niewa rocznice tego wydarzenia nie zaje a Publicystyka polska i niemiecka w czterdziesta ca sie liberalna , jednoznacznego stanowiska. Prasa opiniotwo rcza charakteryzuja
P. Wron ski, Wulff i Komorowski poprawiaja historie , Gazeta Wyborcza 8.12.2010, s. 3. polska z tego okresu pod ka tem wizyty Brandta analizuje Dieter Bingen w artykule Publicystyke Die Deutschland im Spiegel der polnischen Publizistik 1966-1974, w: Das Willy-Brandt-Bild in Deutschland und in Polen, C. Tessmer (red.), Berlin 2000, s. 97-109. 43 A. Krzemin ski, Przykle k pokoju, Polityka 4.12.2010, s. 68. 44 Wulff wrdigt Brandts Kniefall, Der Spiegel 7.12.2010, s. 7.
42 41

194

Materiay

orientacja ideologiczna interpretuja c ukle knie cie kanclerza Niemiec jako lewicowa ci, wskazaa na gest jako skadnik procesu w budowaniu kontakto miejsce pamie w polsko-niemieckich. Prasa o konserwatywnej orientacji ideowej potraktowaa gest ci zbiorowej, jako sowo przepraszam Willyego Brandta jako element pamie wypowiedziane przez kanclerza w imieniu narodu niemieckiego pod adresem wszystkich ofiar zbrodni II wojny s wiatowej. Niezalez nie jednak od narzuconej przez periodyki interpretacji uznac moz na, z e gest kanclerza Willyego Brandta nieoda cznym skadnikiem europejskiej przed Pomnikiem Bohatero w Getta sta sie ci zbiorowej jako symbol winy i pojednania. pamie
MARTA KASZTELAN Wrocaw

ABSTRACT The article analyzes the journalistic content of the Polish and German press on the 40th anniversary of Chancellor Willy Brandts gesture at the Monument to the Heroes of the Ghetto in Warsaw. The published texts are studied in the aspect of constructing collective memory with the Chancellors kneeling down perceived as a locus of memory. The focus of the article is on the fact that the periodicals, depending on their ideological orientation, draw attention to different aspects of the event from forty years ago.

You might also like