themanummer

grafisch ontwerpen voor mei 2009

communicatiestudenten!

eenmalige uitgave

grafimedia magazine

un
am
f

d
es
n ta
l
compositie 4 vorm & ruimte 8 typografie 12 kleur 16

Ashwin, Maaike, Sjoerd en Xandra over

visuele communicatie
blz.13
 voorwoord

Welkom en veel leesplezier

gewenst met deze eenmalige uitgave van
grafimedia magazine.
inhoud
Aan de hand van de ‘fundamentals’,
de bouwstenen van een grafisch ontwerp,
zullen wij je meenemen in de wereld van
grafimedia. Waar moet een ontwerper
allemaal aan denken? Hoe wordt een idee
Creative design process 3
vormgegeven? Hoe realiseer je een ontwerp? Compositie 4
We geven hier een overzicht van de begrippen
en activiteiten die te maken Lay-out 6
hebben met het vak grafimedia.
Wij als blz.13 willen onze medestudenten Vorm & Ruimte 8
graag een handig naslagwerk aanbieden.
Wie weet is er zelfs een creatieve geest die Typografie 12
met behulp van onze tips zijn ontwerp al kan
verbeteren! Kleur 16
Met artikelen over typografie, vorm en ruimte,
fotografie en kleurgebruik hopen wij in ieder
Outdoor communicatie 20
geval ook ons doel te bereiken: een mooi
cijfer voor deze opdracht en het tentamen dat
Fotografie 22
over deze stof gaat. Illustraties 24
Dit was maar een klein tipje van de sluier,
ik hoop dat je het een leuk en Drukken 26
informatief blad vindt!
Binden 27
Met vriendelijke groet,
Bijlage hulpmiddelen
Sjoerd
(namens communicatiebureau blz.13)

2
3
 fundamentals Compositie

De compositie is een sleutelbegrip voor het maken van een ontwerp. Composeren is het ordenen of
rangschikken, volgens een bepaalde strategie, van beeldelementen als lijnen, letters, vormen en
kleuren. De manier waarop je deze elementen binnen een ontwerp plaatst, heet compositie.
Grafisch ontwerpers noemen dit ook wel vlakverdeling. Waar plaats ik wat op de pagina?
Waar ligt het zwaartepunt? Hoe prikkel ik de kijker of vind ik harmonie, een evenwicht?
De compositie is net zo belangrijk als de onderdelen waaruit deze is opgebouwd.

-> Een symmetrische compositie Het verzamelpunt noem je het

kent een evenwichtige verdeling aandachtscentrum.
van beeldelementen. De -> Een geometrische compositie

H et woord compositie
komt uit het Latijn,
‘compositio’ betekent
samenstelling.
Compositie binnen het grafisch
ontwerpen is het schikken van
elementen op een vaste ondergrond
met het doel een indruk van een
beeld, sfeer, gevoel of gedachte over
te brengen.
Abstracte vormen kunnen in een
goede compositie net zoveel emotie
overbrengen als figuratief werk. Het
gaat erom een (on)balans te vinden
in orde, stabiliteit en symmetrie
enerzijds, en dynamiek, vrijheid en
beweging anderzijds. Het is een
creatief spanningsveld. De Franse
schilder Henri Matisse noemde
compositie de kunst om elementen
zodanig in te delen dat op
decoratieve wijze emoties kunnen
worden geuit.
Symmetrie
Er zijn verschillende soorten
composities te onderscheiden. Bij
het bepalen van een geschikte
compositie moet een ontwerper
weten wat hij met zijn beeld wil
oproepen bij de kijker.
samenstelling wordt gekenmerkt
door een denkbeeldige verticale en
horizontale as die de massa
verdeelt. Deze compositie geeft een
beeld dat in balans staat, geeft een
rustige en stabiele indruk. Dit
gegeven kan een ontwerper
gebruiken voor het uitlokken van
gevoelens als rust, harmonie en
kalmte of helderheid.
-> Een asymmetrische
compositie kent een verdeling van
elementen die nogal willekeurig
lijkt. De compositie is vooral
gevoelsmatig van aard en kan
omschreven worden als een
ordening van ongelijke elementen
tot een geheel. Een asymmetrische
indelen van de beeldelementen
geeft het ontwerp meer dynamiek,
scherpte en creëert voor de kijker
een soort gevoel van
geheimzinnigheid.
Nog een aantal voorbeelden van
composities:
-> Wanneer er een centraal punt is
waar alle andere elementen naartoe
gericht lijken te zijn, spreek je van
een centrale compositie.
bestaat uit lijnen die meetkundig
systeem vertonen. Het geheel heeft
een meetkundig karakter.
-> Bij een diagonale compositie
is er een duidelijke tweedeling te
herkennen door een diagonale
beeldas.
-> Wanneer de beeldelementen
gerangschikt zijn volgens een
driehoeksvorm, spreek je van een
piramidale of
driehoekscompositie.
-> Een cirkel- of ovaalcompositie
is een beeld waarin de elementen
een cirkel of ovaal vormen.
-> Een bewegingscompositie
geeft de illusie van beweging. Vaak
door diagonale lijnen, een
manipulatie van het beeld.
-> Wanneer de elementen geordend
zijn rond een horizontale lijn en
soms ook spiegeling geven, spreek
je van een horizontale as
compositie.
-> Een overall compositie houdt
in dat de elementen zonder
rangorde in het beeld zijn geplaatst.
De elementen zijn vrijwel gelijk,
doen aan als een patroon en lijken
vaak buiten het kader door te gaan.

4

Compositie
E r bestaan dus
verschillende manieren
om een boeiende
compositie te ontwerpen.
Je kunt ook tegenstellingen in je
compositie brengen. Voorbeelden
van tegenstellingen zijn veraf/
dichtbij, reusachtig/nietig, recht/
krom. Deze tegenstellingen kunnen
bepaalde emoties en sferen
oproepen.
Contrasterende afmetingen
roepen ook een bepaalde stemming
op en trekken de aandacht van de
kijker.
Tegenwicht is een methode om
rust te brengen in een compositie
waarbij je de indruk krijgt dat een
visueel element uit het blad valt. Je
plaats tegenover het element een
detail als tegenwicht.
Een ander idee is om heel duidelijke
woorden tegenover beeld te
zetten. Beelden kunnen bepaalde
slogans ondersteunen, versterken
en verduidelijken. Of omgekeerd,
slogans kunnen bepaalde beelden
soms ondersteunen of
verduidelijken (metaforen).
Een typografisch beeld maken
kan ook een bijzondere compositie
opleveren. Hierbij worden letters als
tekeningen en beelden
geïnterpreteerd. Het is een puur
grafische verwerking met soms
leesbare teksten en boodschappen.
Of soms is de letter niet meer
leesbaar maar echt een illustratie
geworden.
Het gebruik van lijnen helpt de
kijker om een visueel inzicht te
krijgen. Voorgrond, midden en
achtergrond kunnen worden
verbonden.
Diagonale lijnen neerzetten en
het gebruik van aparte vormen is
een methode om de aandacht van
de kijker te trekken.
Good composition is like a suspension bridge -
each line adds strength and takes none away.
- Robert Henri -
De Gulden Snede
In de loop van de geschiedenis zijn er verschillende ideeën over
compositie ontwikkeld.
De Proportio Divina (goddelijke proportie), beter bekend als de Gulden
Snede, is een opdeling van een lijn, oppervlak of cirkel in twee ongelijke
delen, zo dat het kleinste deel zich verhoudt tot het grootste deel, als het
grootste deel tot het geheel. De Gulden Snede zie je in vele composities
terug en werd beschreven door de Romeinse bouwkundige Vetruvius.
Tegenwoordig is deze opdeling ook bekend als de regel van drie: als je je
beeld horizontaal en verticaal in drieën verdeelt krijg je vier snijpunten.
Dat zijn de ’sterke’ punten van het beeld. Het plaatsen van een
onderwerp op één van de snijpunten van de lijnen van de gulden snede,
geeft spanning en aantrekkingskracht aan een compositie.
De Gulden Snede kort men af met de Griekse letter Φ (spreek uit: ‘Fie’).
De Griekse wijsgeer Euclides beschreef als eerste het getal Φ, maar
men gebruikte de gulden snede waarschijnlijk al eerder. Over de
werkelijke oorsprong van de wiskundige formule is niets bekend.
De Gulden Snede wordt gebruikt als de ideale verhoudingsmaat bij
ongeveer alles wat je kunt bedenken; mensen, dieren, planten en
gebouwen. De verhouding die ongeveer gelijk is aan 0,382 : 0,618 =
0,618 : 1 = 1 : 1,618 = 1,618 : 2,618.
a b
a+b
a+b staat tot a als a staat tot b
Wist je dat
Nauw verwant aan de Gulden Snede is de reeks van Fibonacci. Dat
is een verzameling van gehele getallen, waarvoor geldt, dat ieder
getal in de reeks telkens de som is van de twee voorafgaande
getallen.
De reeks van Fibonacci begint met de waarden 0 en 1 en hieruit
volgen dan vanzelf de overige getallen:
0 , 1 , 1 , 2 , 3 , 5 , 8 , 13 , 21 , 34 , 55 , 89 , 144 .....
Een bijzonder kenmerk van deze reeks is, dat naar mate getallen
groter worden de opeenvolgende getallen zich meer en meer tot
elkaar gaan verhouden volgens het principe van de Gulden Snede. In
de natuur komt de reeks van Fibonacci, net als de Gulden Snede,
vaak terug.
Een ander interessant gegeven is, dat je élk getal uit de reeks van
Fibonacci kunt schrijven als een som van twee dubbelproducten van
getallen uit diezelfde reeks. Dit determinatie-principe komt
uitgebreid aan de orde in wiskundige analyses. Maar in de natuur zie
je dit ook weer terug. Bij een dennenappel en een ananas zie je
bijvoorbeeld: wanneer je vanaf een bepaald punt het aantal
schubben telt dan zie je dat ook dit steeds twee opeenvolgende
getallen zijn uit de reeks van Fibonacci.
5
 fundamentals Lay-out
Lay-out?
Lay-out
De term lay-out wordt gebruikt voor de opmaak van een (grafisch) ontwerp. Hiermee wordt bedoeld de
wijze waarop al het materiaal dat de content vormt van een design, wordt georganiseerd. Het doel van
een ontwerper is om de informatie logisch en coherent te presenteren terwijl belangrijke elementen
juist ook opvallen. Het gebruik van een grid en bepaalde vast gekozen stijl-elementen helpen de
informatie op een visueel aantrekkelijke manier te brengen.
Grid
De kracht van een goed ontwerp schuilt voor een groot
deel in een doordacht stramien en de creativiteit
waarmee dit vervolgens wordt ingevuld.
Een grid of stramien wordt gemaakt om een ontwerp
of pagina structuur te geven. Het grid is in feite de
paginaindeling: een stelsel van horizontale en verticale
hulplijnen waarop alle items op een pagina kunnen
aansluiten zodat een evenwichtige lay-out ontstaat. De
lijnen bieden houvast en maken het mogelijk om tekst
en afbeeldingen op samenhangende wijze in het
ontwerp te plaatsen. De algemene structuur van de
bladzijde wordt in verschillende blokken aangegeven.
Het grid wordt opgebouwd uit de margelijnen, de
kolomlijnen, eventuele hulplijnen en de basislijnen
(horizontale hulplijnen voor de tekstregels van het
document).
Verdeling van de lijnen
Vaak laat men de breedte afhangen van de
maximaal beschikbare ruimte. Wanneer de
breedte is vastgesteld, kan deze worden
verdeeld in een aantal kolommen. Vaak wordt
gekozen voor een verdeling tussen de 4 en 8
kolommen. Tussen deze kolommen in worden
weer smallere geplaatst. Deze bepalen de
witruimte. De brede en smalle kolommen
kunnen op elkaar worden afgestemd door
bijvoorbeeld de smalle kolommen 10% of 20%
van de brede te maken. Het mooiste resultaat
wordt verkregen wanneer je begint en eindigt
met een smalle (witruimte) kolom. De bredere
kolommen die overblijven worden later gevuld
met de content.
De verticale verdeling kun je maken door
dezelfde verdeling als in de breedte ook in de
hoogte toe te passen. Boven en onder het grid
kun je ervoor kiezen om dezelfde witruimte als
aan de zijkanten te gebruiken. Het is echter een
kwestie van smaak of je de witruimte boven en
onder wel of niet gebruikt.
6
-> Stappenplan
Briefing
Eerst krijgt de ontwerper een opdracht, of start met het
beschrijven van het idee.
Wat zal er te zien zijn op het ontwerp?
Welke materialen zullen worden toegepast?
Wat wordt de ‘look & feel’ van het design?
Is er sprake van tekst, tekstblokken, koppen, foto’s,
illustraties?
Ordening
Daarna worden er overwegingen gemaakt op basis van
praktische factoren.
Welke formaten worden er toegepast?
Welke kleuren zullen worden gebruikt, welke zijn
beschikbaar?
Wat moet er uit springen, welk element moet de
meeste nadruk krijgen? Wat is de hiërarchie van het
materiaal?
Welke grootte, gewicht en vorm van tekst en
afbeeldingen?
Het maken van het grid
Vervolgens kan worden begonnen met het opmaken van
het ontwerp.
Wat wordt het ritme en de indeling van de pagina’s?
Wat is de positie van terugkerende elementen?
Hoe wordt de lay-out van kolommen, marges,
tekstgebieden en illustraties vormgegeven?
Het vullen van het grid
In deze fase wordt de vlakverdeling gevuld met beelden
en tekst.
Welke elementen verschillen per pagina?
Hebben alle elementen een positie gekregen in het grid?
Probeer van content en achtergrond één geheel te
maken.
Denk ook aan het plaatsen van paginanummers!
Zetspiegel en bladspiegel
De zetspiegel is het gedeelte van een pagina dat
wordt bedrukt. Omdat een pagina nooit helemaal
bedrukt kan worden, bevinden zich om de zetspiegel
heen witte randen: de witmarges. Wanneer een deel
van de zetspiegel wel tot de rand van het bedrukte blad
doorloopt (vooral terug te zien bij beeldmateriaal)
spreek je van een aflopende illustratie.
De bladspiegel is het geheel van zetspiegel, marges
en aflopend gedeelte.
-> Tip
Bij het bepalen van de marges en de zetspiegel moet je
ermee rekening houden dat het rugwit afgestemd is op
de bindwijze van de publicatie. De lezer moet natuurlijk
zonder veel moeite alle tekst en illustraties kunnen
zien. Wordt een te krappe marge gebruikt, dan
verdwijnt de tekst in de rug. Daarnaast is er een ander
belangrijk aspect dat samenhangt met de marges en
zetspiegel: de regellengte. Deze moet goed passen bij
het doel van de tekst. Is de zetspiegel bijvoorbeeld te
breed en zijn de regels van een informatieve tekst te
lang, dan is het vermoeiend de tekst te lezen.
7
“Een ontwerp moet altijd een innerlijke logica hebben.
Een ontwerp is een succes als het er voor een
buitenstaander harmonieus uitziet; en zulke harmonie
treedt op, wanneer alle grafische elementen eruitzien
alsof ze daar noodzakelijk zo, en niet anders, moeten
staan. Het werk moet eruitzien alsof het op geen enkele
andere manier had kunnen bestaan - alsof het ontwerp
onvermijdelijk was. En zelfs als de vorm niet
‘noodzakelijk’ is, als het in werkelijkheid het resultaat
van een toevalstreffer is, moet het er nog steeds uitzien
alsof het noodzakelijk was.”
-Piet Schreuders- (Lay In - Lay Out, 1977)
Paginanummering
De meeste publicaties zoals nieuwsbrieven, brochures
en tijdschriften bestaan uit linker- en rechterpagina’s
(de linkerpagina is de achterzijde en de rechterpagina
de voorzijde). Voor de paginanummering geldt: een
linkerpagina is even en een rechterpagina is oneven
genummerd.
 fundamentals Vorm & Ruimte
Vorm & Ruimte
Bij vormen denken we als eerste vaak aan de
bekende eenvoudige meetkundige vormen als
een rechthoek, het vierkant, de driehoek, een
cirkel of ellips. Een ontwerper speelt met deze
vormen en andere, en met lijnen, symmetrie en
verhoudingen. Om zo in het ontwerp een
visualisatie te creëren van bepaalde begrippen of
een gevoel. Het is de kunst om vormen een
pakkende plaats in een compositie te geven. Als
ontwerper sta je voor heel veel mogelijkheden en
word je uitgedaagd een weg te vinden naar iets
nieuws en interessants, dat past bij de over te
brengen boodschap en het doel van het ontwerp.
Vormen in een ontwerp
In het algemeen is vorm hoe iets zintuiglijk op een
mens overkomt. Bijvoorbeeld de uiterlijke gedaante
van een ontwerp of object. Kenmerken zijn structuur,
vormsoort, vormaspecten en betekenis.
De structuur van een vorm geeft aan hoe deze is
samengesteld en wat de onderlinge verhoudingen zijn.
Een vormsoort is een groep vormen met dezelfde
kenmerken of vormaspecten. Verschillende
vormensoorten zijn: ruimtelijke vormen, vlakke
vormen, wiskundige vormen, basisvormen en
organische vormen.
Het vormaspect is het kenmerk van een vorm zoals
ruimtelijk of vlak, eenvoudig of complex, geometrisch
of organisch, gesloten of open.
De vormen waaruit een ontwerp is opgebouwd hebben
een betekenis. Met het toepassen van bepaalde vormen
en vormaspecten verandert of benadrukt een
ontwerper de betekenis.
vorm, m (-en), 1. uiterlijke gedaante, fatsoen; -2. de juiste gedaante,
inkleding enz. die iets te hebben moet; -3 uiterlijk; -4 voorwerp waarin
men iets giet om het een model te geven, gietvorm; lettergietersmatrijs;
-(fig.) iets in een andere ~ gieten, anders inkleden: -(drukk.) zetsel, in
een raam verenigd, dat zo gedrukt wordt.
vormgever, m. (-s), hij die vorm geeft, in ‘t bijzonder iem. die zich
bezighoudt met industriële vormgeving
vormgeving, v., het brengen in of tot een bepaalde vorm; compositie:
hij zoekt naar een eigen ~, het geven van een goede en aantrekkelijke
vorm (en kleur) aan producten.
8
Positief en negatief
We kunnen een vorm nooit losmaken van de ruimte
waar het zich in bevindt en de eventuele andere vormen
binnen een ruimte. De vorm is het positief,
de omliggende ruimte of achtergrond is het negatief.
Achtergrond is een zeer belangrijk element van het
ontwerp en is niet zomaar bijkomstig. Negatieve vormen
zijn net zo belangrijk als positieve, want ze dragen bij tot
het totaalbeeld. Daarnaast heeft lege ruimte in een
ontwerp ook altijd een doel.
De positieve ruimte is dus het beeld dat eigenlijk op de
voorgrond staat en de negatieve ruimte de achtergrond,
dat noem je het beeldvlak.
De negatieve ruimte ondersteunt het positieve beeld. Om
de visuele spanning te vergroten kan de ontwerper
spelen met de positieve en negatieve ruimte.
Toepassen
Groepjes vormen kunnen elkaar ondersteunen en zo met
elkaar concurreren dat de oorspronkelijke negatieve
ruimte door de positieve elementen vorm krijgt. Onze
ogen kunnen dan niet meer onderscheiden wat de vorm
of wat de achtergrond is. Dit kan in een ontwerp heel
intrigerend werken.
Vormen kunnen ook zo worden gebruikt dat je er een
ruimte mee omsluit waardoor er een beeld ontstaat dat
als positief kan worden gezien, terwijl het op een andere
plek in het ontwerp zijn gebruikelijke negatieve functie
houdt.
Door gebruik van kleur verandert de dynamiek van een
ontwerp nog meer. Je kunt als ontwerper nog meer
onderscheid aanbrengen met kleuren.
Ruimte
Ontwerpen zijn vaak gebonden aan twee dimensies
(hoogte en breedte) maar een vel wit papier is een plat
vlak tótdat je er iets op aanbrengt. Dan word het een
toneel voor visuele prikkels. Maar hoe deelt een
grafisch ontwerper de beschikbare ruimte in?
De lege ruimte kan om te beginnen dus een
papier of een leeg werkgebied op de computer
zijn. Er moet iets gemaakt worden wat
misschien ook buiten een plaats gaat krijgen.
Hoe gebruik je die ruimte daar?
Ruimte is een breed begrip, maar als eerste zal
een ontwerper met een creatief idee of gevoel
de compositie en layout gaan bepalen: hoe de
beeldelementen een plaats gaan krijgen.
Waarnemen
Ook de manier waarop onze hersenen bepaalde dingen
zien is iets wat meegenomen moet worden.
Een aantal voorbeelden:
Doordat het zwarte vierkantje centraal ligt is de ruimte
erom heen aan alle vier de kanten gelijk, dit kan
omschreven worden als kalm, vredig passief of zelfs
saai.
Als je een lijn door het midden zou trekken zullen de
halve vierkanten in volmaakte balans zijn met elkaar.
Omdat we van links naar rechts lezen, ervaren we het
zo dat door plaatsing van een vakje links, de vakjes
het grote vierkant in lijken te komen aan de
linkerkant.
Wanneer het vierkantje geplaatst wordt aan de
rechterzijde ervaren we het als of de vakjes het beeld
uit willen gaan.
De positie van de vierkantjes suggereert nu beweging
omlaag. Bij de laatste drie voorbeelden is de uitlijning
asymmetrisch en daardoor ontstaat er meer dynamiek
en suggestie van beweging.
9
De kubus van Necker laat zien hoe het oog twee
conclusie kan trekken. Kijk je van bovenaf naar een
naar links gekeerde kubus? Kijk je van onderaf naar
een naar rechts gekeerde kubus?
Relatieve grootte.
Het lijkt of het grote vierkant dichterbij is. Dit effect
schept een illusie van diepte of ruimtelijkheid.
Wist je dat
Tekenen is voor een grafisch ontwerper van
belang omdat het je leert het onderwerp als
vorm, en kleuren als tonen te zien. Door het
schetsen en tekenen krijg je inzicht in
perspectieven en leer je steeds beter hoe je
ruimtelijkheid en diepte kunt suggereren. Of
bijvoorbeeld hoe je een bepaalde textuur ergens
aan mee kunt geven.
Ongeacht je aanleg voor tekenen is het een
goed idee om veel te oefenen. Een scherpe blik
kun je wel trainen. Want om tekenen goed onder
de knie te krijgen moet je ook eerst goed leren
kijken. Door het schetsen van ideeën en
composities leer je vorm en ruimte steeds beter
toe te passen.
-> Tip
Concentreer je bij het schetsen niet op het
eindresultaat, maar op het proces van de
weergave van vormen en ruimte.
 fundamentals vervolg
Aanzicht: de kant van een object
waar je tegenaan kijkt.
Ruimtelijke objecten hebben
verschillende aanzichten zoals
bovenaanzicht, zijaanzicht.
Abstract: bij een volledig abstract
beeld zijn er geen
voorstellingsaspecten die (nog)
doen denken aan de bestaande,
zichtbare of herkenbare
werkelijkheid.
Abstraheren, mate van
abstractie: het loslaten van de
zichtbare werkelijkheid als
inspiratiebron door ongebruikelijke
toepassing van kleur, licht en
vorm.
Afsnijding: vormen worden door
de rand van het papier als het
ware afgesneden. De vorm loopt
eigenlijk buiten de rand door. Een
manier van ruimtesuggestie.
Arcering: een lijnstructuur die
bestaat uit evenwijdige lijntjes.
Meervoudige of kruisarcering zijn
meerdere lagen.
Asymmetrisch: vormen die niet
symmetrisch zijn, vaak ook
organische vormen.
Atmosferisch perspectief: vorm
van ruimtesuggestie waarbij kleur,
vorm of textuur in de diepte (naar
de horizon toe) geleidelijk
vervagen.
Basisvorm, grondvorm:de
meest eenvoudige vorm, zoals een
vierkant of een cirkel.
Begrenzing: de rand of het einde
van een vorm. Vormen kunnen
begrenst worden door bijvoorbeeld
andere vormen of vlakken,
kleuren en contouren.
Centraal perspectief:
evenwijdige lijnen komen samen
in een verdwijnpunt op de horizon
Constructief: werk dat bestaat
uit geometrische en
stereometrische vormen. Dit word
samengevoegd tot een beeld dat
zowel figuratief als abstract kan
zijn.
Deformeren, vervormen:
verschuiving, verdraaiing,
verkleining, waardoor herkenbare
vormen zo worden veranderd dat
ze duidelijk verschillen met het
beeld van de realiteit.
Doorsnede: een voorwerp wordt
als het ware in plakjes gesneden
zodat je de structuur kunt zien.
Driedimensionaal: met drie
maten. Lengte, breedte en diepte.
Dynamisch: met de suggestie
van beweging.
Expressieve vormen: sommige
vormen roepen gevoelens op.
Scherpe en hoekige vormen geven
een hardere uitstraling, terwijl
ronde en golvende vormen
vriendelijk kunnen overkomen.
Vorm & Ruimte ->ABC
Figuratief: een figuratieve
afbeelding vertoont duidelijke
overeenkomsten met de
werkelijkheid.
Geometrische vormen:
wiskundige vormen
Gesloten - open: bij een
gesloten vorm kun je de
binnenkant van de vorm niet zien.
Een open vorm is voor een
gedeelte open.
Gestileerde vorm, stilering: bij
een gestileerde vorm zijn alleen
de belangrijkste kenmerken van
die vorm nog te zien. Deze is
ontstaan door vereenvoudiging.
Kader: de lijst, de omlijsting.
Lange kant onder is een liggend
kader. Korte kant onder is een
staand kader.
Kikvorsperspectief: gezien
vanuit een laag standpunt (als van
een kikker)
Lineair: de vormgeving bestaat
hoofdzakelijk uit lijnen.
Lijnperspectief: ruimtesuggestie
volgens een wiskundige methode
door middel van lijnen die naar
een of meer vluchtpunten lopen.
Massief: een massieve vorm is
van binnen en buiten van
hetzelfde materiaal gemaakt en is
niet hol.
Negatieve vormen: dit is als het
ware een sjabloon waarin de
(positieve) vorm is uitgespaard.
Organische vormen: zijn
afgeleid van plantaardige, dierlijke
of menselijke vormen.
Overlapping: vorm van ruimte
suggestie. Daarbij lijkt een deel
van de voorstelling achter een
ander deel verscholen te zijn.
Perspectief: verzamelnaam voor
verschillende vormen van
ruimtesuggestie
Plasticiteit: figuren of
voorwerpen worden voorgesteld
als ruimtelijke volumes, met
plooien bijvoorbeeld.
Regelmatige vormen zijn
symmetrisch zoals in vierkanten
en rechthoeken.
Restvorm: de vorm die de
belangrijkste vorm in de
compositie omsluit.
Ruimtelijk, driedimensionaal:
een vorm is ruimtelijk als hij ook
echt ruimte inneemt en je het
object van verschillende kanten
kunt bekijken. Vormen worden
driedimensionaal genoemd omdat
ze drie lengtes of dimensies
hebben: lengte, breedte en
hoogte.
10
Ruimtelijkheid is een vormaspect
en heeft twee betekenissen: bij
tweedimensionale vormen kan
ruimtelijkheid gesuggereerd
worden door middel van
bijvoorbeeld plasticiteit,
overlapping en perspectief. Bij
driedimensionale vormen kan
ruimtelijkheid worden bepaald
door het formaat, uitstekende
delen en de aard van het
materiaal.
Ruimteomschrijvend: deze
vormen zijn open, doorzichtig of
skeletachtig. De ruimte achter de
vorm blijft zichtbaar.
Samengestelde vorm: een vorm
opgebouwd uit verschillende
enkelvoudige vormen.
Silhouet: een vlak beeld dat
ontstaat door fel tegenlicht, alleen
de eigen schaduw is zichtbaar.
Statisch: zonder de suggestie van
beweging.
Standpunt: gezichtspunt. De
plaats van waaruit iets is bekeken
en in beeld gebracht.
Stroomlijn: een gestroomlijnde
vorm is glad en vloeiend en heeft
geen uitstekende onderdelen.
Suggestie: op een plat vlak zo
tekenen of schilderen dat men de
indruk krijgt dat de voorstelling
echt aanwezig is.
Symmetrisch: een symmetrische
vorm is een vorm waarvan de 2
helften geheel gelijk zijn,
gespiegeld.
Vlak, tweedimensionaal: een
vorm is vlak als er slechts twee
maten zijn, lengte en breedte.
Volume: alles wat ruimte
inneemt. Ook de hoeveelheid
ruimte die een holle vorm omvat.
Een driedimensionale maat.
Vormeenheid: het gebruik van
gelijksoortige vormen binnen een
beeld of object zorgt voor eenheid
en samenhang.
Vormversterkend: het karakter
van een vorm wordt benadrukt.
Vormdoorbrekend: bij
vormdoorbrekende vormgeving
gebruik je beeldende middelen om
het karakter van een vorm aan te
tasten.
Vormcontrast: wanneer er twee
vormen naast elkaar worden
gebruikt ontstaat er een contrast
als ze sterk tegen elkaar afsteken.
Hierdoor kan het karakter van de
vormen versterkt worden.
Bijvoorbeeld organisch naast
geometrisch, gesloten tegenover
open, maar ook groot naast klein.
Vogelvluchtperspectief: gezien
vanuit het standpunt van een
vogel.
Vormrijm: dit is de herhaling van
de vormkarakteristiek.
Vrijstaand: driedimensionaal
beeld dat 'los' in de ruimte staat.
inspiratie

column

door Ashwin

De kunstenaars van de 21 eeuw

Ik houd ervan om door een stad te lopen waar ik

nog nooit eerder ben geweest en om dan te kijken
naar de vele oude gebouwen die sommige steden te
bieden hebben. Prachtig om te zien hoe men
vroeger de gevels, zuilen en zelfs schoorstenen van
gebouwen verfraaide. Het interesseert me dat er
achter elke versiering wel een verhaal zit. Zoals de
waterspuwers, die simpelweg bedoeld zijn als
waterafvoer, zodat het regenwater niet langs de
gevels naar beneden loopt. Steden zitten vol met
geschiedenis en geheimen. En de oude meesters
aan wie we dit te danken hebben laten ons zien dat
ze vandaag de dag nog actueel zijn.
Ook maken nog steeds verschillende mensen van
over de wereld elke dag kennis met oude bekenden
zoals David en Lisa.

Maar vergeet nu even Michelangelo en

Leonardo da Vinci en richt je op de straat, want
daar bevindt zich de kunst van tegenwoordig.
Ik heb het over graffiti, en dan niet het prutswerk
van vijftienjarige jongetjes langs de treinstations,
maar de echte Urban Art.
Graffiti wordt nog vaak gezien als vandalisme,
maar wie daar niet met deze gedachte naar kijkt
kan juist zien dat het een ware kunstuiting is. In
elke stad zie je wel graffiti en omdat vele
gemeenten de ‘vernielingen’ beu werden, zijn er
inmiddels ook legale graffitiplekken.
Als je hier bent is het net alsof je in een openlucht
atelier rondloopt, door de vele verschillende
werken die je er kunt zien.

Het enige nadeel dat ik kan bedenken over het

legaal maken van graffiti en het op plaatsen in
steden centreren, is dat het onverwachte wat je
kan overkomen als je door een stad loopt,
verdwijnt. Het geeft een bepaald soort sfeer
wanneer je op de gekste plekken deze kunstvorm
tegenkomt. En je weet dan wat de kunstenaar heeft
moeten doorstaan om daar zijn werk te zetten. Je
ziet hem bijna ’s nachts over het hek klimmen, in
het donker te werk gaan, zenuwachtig om zich
heen kijkend of hij niet betrapt wordt en dan
wegwezen om het de volgende dag te kunnen
bekijken. Dit is kunst maken met gevoel
en dat is wat mij inspireert.
 fundamentals typografie

I
Inleiding
typografie
Binnen de grafische vormgeving staat typografie voor het visueel omgaan met tekst.
Typografie gaat over het vormgeven van letters en van teksten en documenten. Het
doel is om een boodschap met geschreven tekst over te brengen naar de doelgroep.
Als ontwerper houd je rekening met het medium en doel van de teksten, omdat deze
diverse eisen kunnen stellen aan leesbaarheid en opvallendheid van letters.
Typografie kent dus zowel functionele als esthetische doeleinden.
De sfeer die uiteindelijk door typografie wordt opgeroepen wordt niet alleen bepaald
door het gekozen lettertype, maar ook bijvoorbeeld door de zetwijze, regelafstand,
kapitaal of onderkast, interlinie en letterspatiëring. Een combinatie van smaak, kennis
van letters en hun gebruik, afspraken en tradities bepaalt het resultaat.

Een lettertype of font is een lid
van een lettertypefamilie in een
bepaalde stijl. Bij het vormgeven
van teksten wordt vaak gebruikt
gemaakt van verschillende ver-
schijningsvormen van letters uit
een familie, Dit noem je
letterbeelden.
Letterbeeld van een lettertype:
Baskerville (Normaal)
Baskerville (Cursief)
Baskerville (SemiVet)
Baskerville (Vet)
Baskerville (SemiVet
cursief)
Baskerville (Vetcursief)
Het letterbeeld laat de variaties in
gewicht van letters zien, binnen
een lettertype. Gewicht van
letters zegt iets over de dikte. Het
standaardgewicht voor gewone
tekst heet romein, en heeft
benamingen als normal, regular,
roman of book. Veel lettertypen
kennen daarnaast een lichtere
variant, aangeduid met thin of
light (soms zelfs een ultralight),
en een zwaardere die wordt
aangeduid met medium, bold of
black (soms ook extra bold of
ultra bold). Voor sommige
lettertypen zijn ook speciaal
ontworpen smalle (condensed,
compressed) of brede (extended,
expanded of wide) varianten
beschikbaar.
Een ander aspect dat een
lettertype een kenmerkende
uitstraling geeft is het
contrast: het verschil tussen
de dunne en dikke delen van
letters uit een type. Wanneer
een lettertype veel contrast
heeft is er een vrij groot
verschil tussen dunne en dikke
delen, terwijl een ander
lettertype weinig of geen
contrast kan hebben.
Lettertypen met een klassieke
uitstraling hebben een ander
contrast en ook meestal een
schuine as, moderne
lettertypen een verticale. Om
de as te achterhalen trek je
een denkbeeldige lijn door de
dunne delen van de letter o.

Alle lettertypen zijn aan de hand van de belangrijkste kenmerken onder te verdelen in vier categorieën:
schreeflettertypen/serifs (zoals Times New Roman, serifs hebben een dwars uitstekend deel)
schreefloze lettertypen/sans serifs (zoals Helvetica)
schriftlettertypen/scripts (letters als een handschrift aan elkaar zoals Brush Script MT)
symboollettertypen/pi-lettertypen (symbolen als )

Er bestaat ook een indeling naar ontstaansgeschiedenis Kapitaal is de grafische Bekende Nederlandse
en vorm. Hier zijn zes hoofdgroepen te herkennen. term voor een hoofdletter. typografen
- Romein- of Mediaevelsoorten (lettertypen met een In het Engels is dit upper Bram de Does
klassiek karakter) case, capital of cap (denk Sem Hartz
- Bodoni-achtigen (deze hebben een horizontale aan: Caps Lock, op een Wim Crouwel
schreef, zijn ook lettertypen met een klassiek toetsenbord). Jan van Krimpen
karakter) Onderkast is de Abe Kuipers
- Egyptiënnesoorten (zijn letters met een grafische term voor een Karel Martens
rechthoekige schreef en een modern en robuust kleine letter. Het Engelse Walter Nikkels
karakter) synoniem hiervoor is Gerrit Noordzij
- Schreefloze soorten (zonder schreef, met een lower case. Charles Nypels
modern en zakelijk karakter) Deze uitdrukkingen S.H. de Roos
- Scripten (letters die min of meer een verbonden komen uit de tijd van het J.F. van Royen
schrift opleveren, een klassiek en zacht karakter) zetten met metalen Helmut Salden
- Fantasie-soorten (de overige soorten, veel variatie) letters uit een letterbak. Willem Sandberg

12
 ligaturen:

fi fj ff
Naast de eerder genoemde onderdelen hebben
lettertypes kenmerken die betrekking hebben op de
hoogte en breedte van letters. Veel van deze maten
worden gemeten ten opzichte van de basislijn, ook
wel letterlijn genoemd, behalve het corps, dat de
lettergrootte aangeeft.

Het corps is de afstand tussen de stoklijn en de

staartlijn. Dit is de lettergrootte. De maat wordt
uitgedrukt in punten. De aanduiding in punten komt uit
het twaalfdelige (Didot)puntenstelsel. Een punt is
0,376065 mm.
Regellengtes en de zetbreedten worden uitgedrukt in
cicero’s of augustijnen. Een cicero is gelijk aan twaalf
punten. Dit puntenstelsel wordt al honderden jaren in
de (typo)grafische wereld gebruikt. De Angelsaksische
landen kennen daarentegen ook een eigen ‘punt’ en
dat is de Picapunt. Ook dit is een twaalfdelig stelsel,
want twaalf Picapunten zijn een pica, die ongeveer een
zesde deel van een inch groot is.
De breedte van een lettertype wordt uitgedrukt in het
aantal tekens dat past in één pica. Leesbare
lettertypen met een hoge cpp-waarde (characters per
pica) worden zuinige of economische lettertypen
genoemd. Deze lettertypen worden veel gebruikt voor
woordenboeken, kranten en studieboeken.
Een volledig font van een bepaalde letter bestaat uit:
- onderkasten (a, b, c)
- kapitalen (A, B, C)
- kleinkapitalen (letters van de kapitaalvorm met het
volume van een onderkastletter)
- cijfers (1, 2, 3) (soms onderverdeeld in tabelcijfers
die allemaal op de basislijn staan, en uithangende
cijfers, waarvan delen onder de basislijn kunnen
uitkomen, en daarnaast ook breukcijfers.
- ligaturen (combinatieletters)
- leestekens
- letters met accenten (voor onderkastletters en
kapitalen)
- bijzondere tekens en symbolen
soms ook aangevuld met
- bijzondere schriftsoorten zoals Cyrillisch (Russisch)
- bijzondere letters en accenten (bijv. uit het IJslands,
Hongaars of Pools)

x
x-hoogte

basislijn
corpsgrootte
type interlinie

De x-hoogte is de hoogte van de kleine letter x. Maatwerk

De hoogte van de onderkast x van een lettertype is Typografie is maatwerk. Er zijn een
maatstaf voor de corpsgrootte. De x-hoogte is gekozen aantal hoofdlijnen te herkennen,
omdat deze letter zich gemakkelijk laat meten. Omdat gebaseerd op onderzoeksgegevens
niet alle lettertypen dezelfde x-hoogte hebben, lijkt het en gebruikservaringen.
ene lettertype in hetzelfde corps soms groter dan het Voor teksten die gedrukt worden op
andere. Lettertypen met een kleine x-hoogte hebben papier in de gangbare lettergrootten
relatief langere stokken en staarten. (tussen corps 6 en 16) voor
brochures, nieuws-brieven, gidsen
Officieel hoort de maat van een letter aangegeven te en boeken, wordt meestal gekozen
worden door middel van de letterbeeldhoogte in voor een schreefletter. Voor koppen
millimeters: de afstand van de bovenzijde van de stok en tussenkoppen worden vaak
tot aan de bovenzijde van de stok op de volgende schreefloze halfvette letters

X
regel. Als je aan de bovenkant en onderkant van de x- gebruikt. En een grote schreefloze
hoogte een lijn doortrekt heb je de baselines. Je meet letter is erg geschikt voor
altijd vanaf de bovenkant of de onderkant baseline bewegwijzering in gebouwen.
(basislijn) tussen twee regels tekst. De ruimte tussen Teksten die op een beeldscherm
de regels heet het wit. verschijnen vragen om een
lettertype dat niet te mager en licht

Y
Veel typografische termen hebben een historische overkomt op de dikwijls lichte
afkomst, zo ook leading ofwel interlinie. Dit betekent achtergrond. Hier past een

z
letterlijk het lood dat tussen twee regels tekst op de lettertype dat vetter en niet te
matrijs van letterkast moest worden gestoken om de wijdlopend is.
regelafstand te bepalen. De maateenheid, de hoogte In de typografie neemt de letter
tussen twee basislijnen, is de corpsgrootte plus het wit. als drager van de boodschap, en
De meest ideale leading verhouding is 120% van de x- vormgever van het beeldmerk/
hoogte, in boekdruk wordt 12pt met een 14pt leading logo of de huisstijl van
gebruikt omdat dit het prettigst leest. organisaties, de hoofdrol.

13
fundamentals typografie

F M
Arm / Arm
een horizontaal of diagonaal aan de
bovenkant uitstekende lijn die aan een
kant vast zit
Serif / Schreef
een dwars uitstekend deel aan
het uiteinde van een letter

f
Ascender / Stok
het boven de x-hoogte uitstekend
gedeelte van een onderkastletter
q Decender / Staart
Het beneden de basislijn
uitstekende gedeelte van een
onderkastletter

A E
Bar / Balk Leg / Been
de horizontale lijn in letters een horizontaal of diagonaal aan
de onderkant uitstekende lijn die
aan een kant vast zit

B G
Bowl / Kom Spur / Spoor
een gebogen gedeelte van een letter Klein lijntje aan de onderkant van
waarmee een ruimte in een letter wordt een kapitale G
afgesloten, het omsloten gedeelte heet
counter

e Counter / Pons / Oog

een volledig omringde ruimte in een
letter
n Shoulder / Schouder
het gebogen gedeelte

L Q
Stem / Stam Tail
een rechte verticale lijn basislijn, meest de stok van een Q en in sommige
opvallende verticale streep lettertypen ook van een R

g Ear / Oor
een klein lijntje of haakje aan de
onderkast letter g
t Terminal
het afgeronde einde van een
schreeftype letter zonder schreef

g Loop / Strik
lage ronding van de onderkast letter g

S Spine / Rug
De curve tussen de boven- en
onderkant van de letter S

g Link / Verbinding
de lijn die de bovenkant en onderkant
van de onderkast
letter g verbindt

anatomie

C
Stress
het verbrede gedeelte in de ronding van
een letter

14
H
et plaatsen van een grote beginletter trekt de
blik van de lezer naar het beginpunt van een
tekst. Zulke letters worden initialen genoemd.
Spatiëring
Op zoek naar visueel evenwicht in je ontwerp, moet je
bij het plaatsen van koppen en teksten letten op de
spatiëring.
Als bijvoorbeeld in grotere kopteksten de spatiëring
ongelijk is, is dat hinderlijk voor het oog. Naarmate de
corpsgrootte toeneemt, wordt de ongelijkheid vaak
groter en moet je aanpassingen doen. Vooral bij
kapitalen, die door hun vorm nu eenmaal minder goed
op elkaar aansluiten. Rechte letters hebben meer
ruimte nodig dan ronde letters of letters met sterke
diagonalen.
Het visueel aanpassen van de witruimte tussen twee
letters heet kerning (overhang). Het is bedoeld om
een uniform gevoel in een woord te creëren.
De meeste computerprogramma’s waarin tekst
verwerkt wordt houden wel rekening met kerning bij
bepaalde lettercombinaties. Belangrijk is er vooral op te
letten bij kopteksten/headerteksten en bij het creëren
van bijvoorbeeld logo’s.
Een goede maatstaf voor de tussenruimte tussen
woorden in kopteksten is de breedte van de onderkast
‘i’. Een grotere tussenruimte gaat vaak ten koste van
de leesbaarheid.
Deionderkastiiiisirichtlijn
Tracking is algehele horizontale spatiëring van een
stuk tekst. Kerning en tracking worden vaak door
elkaar gehaald. Het verschil in begrippen zit erin of je
het toespitst op een letter of op een stuk tekst toepast.
Met tracking beïnvloed je dus de densiteit van een tekst
in de breedte, hoe dicht de letters op elkaar staan.
Meestal zal deze standaard aan het font blijven. Bij
drukwerk wordt er wel eens mee gespeeld om een
tekst lekker te laten lopen, om een tekstblokje goed te
vullen bijvoorbeeld. Een tiende punt tracking kan dan al
verschil uitmaken. Door aanspatiëren kun je meer wit
tussen letters aanbrengen en afspatiëren is het
tegenovergestelde.
tracking
tracking
tracking
Wist je dat
Er bestaan op dit moment zo’n 2500 beschikbare
lettertypen. Daarbij zijn varianten als cursief,
mager en vet nog niet meegeteld. Dagelijks
worden er ook lettertypen ontworpen. Sommige
zijn voor éénmalig gebruik, een tijdelijke
toepassing. Andere nieuwe lettertypen worden
blijvers. Dikwijls zijn heel oude klassieke letters
een bron van inspiratie voor nieuwe lettertypen.
Nederland neemt een vooraanstaande plaats in bij
het ontwerpen van kwalitatief hoogstaande nieuwe
lettertypen. De letters ‘Lexicon’ (speciaal
ontworpen voor het woordenboek ‘Dikke van Dale’)
en ‘Trinité zijn van ontwerper Bram de Does.
15
Wist je dat
Krunch, Zlonk, Klonk, Uggh, Zok, Bang, Whaam!
en Ouch! zijn welbekende kreten en typografisch
verbeeld in comics als Batman. Deze kreten
hebben een naam: Onomatopee.
De beroemdste onomatopee ooit is Whaam! van
Roy Lichtenstein.
Zetmethoden
Het vervaardigen van zetwerk kan op een aantal
manieren.
Zetten heeft twee aspecten: de invoer en de uitvoer.
De meest tijdrovende kant was altijd de invoer, maar
tegenwoordig gaat die invoer vrijwel altijd door
aanlevering van digitale bestanden in een gangbaar
formaat. Tot de jaren 90 van de vorige eeuw ging het
daarnaast ook veel met het toetsenbord. En tot de
jaren 60 werd klein drukwerk ook nog echt met de
hand gezet.
Alhoewel bijna alle zetwerk nu dus wordt aangeleverd
via e-mail, ftp of cd-rom, en het om kant en klare tekst
gaat die geen fouten meer bevat, valt er toch nog wat
te corrigeren. Afbrekingen moeten worden nagelopen,
loopwijdtes gecontroleerd, de opbouw van kolommen
kan soms net iets veranderen en moet worden
gecontroleerd. Die correcties worden in de grafische
wereld aangegeven met met bepaalde symbolen, de
correctietekens. Om eenduidigheid te bereiken (en te
voorkomen dat correcties moeten worden gecorrigeerd)
zijn de correctietekens internationaal vastgelegd. In
Nederland volgens de NEN norm.
Elke tekst, ook als die dus gezet is vanaf een foutloos
digitaal bestand, moet worden gecontroleerd.
De uitvoer van een zetmachine gaat heel snel. Het
zetten van de tekst van een krantenpagina vergt
minder dan een minuut.
Elektronisch zetten (digitaal of laser) gaat
computergestuurd. Het fotografisch zetten wordt
steeds minder gebruikt,. Dit gebeurde met een
machine die een combinatie is tekstverwerker en
fotobelichter, de letters staan dan negatief op
filmschijven of stroken. Dit wordt nog wel veel
toegepast in Azië.
Klassieke methoden
Bij machinaal zetten wordt vanuit een gietvorm
(matrijs) van koper, losse letters of gehele regels in
lood gegoten, een methode die ruim honderd jaar
geleden werd ingevoerd. In Nederland wordt deze
methode bijna niet meer gebruikt.
Handzetten is het plaatsen van loden of houten letters
in spiegelbeeld. Dit is de oudste methode en wordt
eigenlijk alleen nog gebruikt door kunstenaars.
 fundamentals kleur

kleur
Een ontwerper beschikt over duizenden kleuren die op oneindig veel manieren kunnen
worden gecombineerd. Kennis hebben van de indeling, benamingen en het gebruik van
kleuren is belangrijk om ze goed te kunnen toepassen. Ook roepen bepaalde kleuren
associaties op en hangt de manier waarop ze worden waargenomen mede af van het feit of
ze op een scherm of drukwerk worden bekeken.
Bij het ontwikkelen van een grafisch idee is de ontwerper bezig met de vraag op welke
manier kleuren de gewenste sfeer en informatie kunnen overbrengen.

Licht Subtractief kleuren mengen wil de aard en oplage van het

Kleur is een frequentie van licht. In
het zonlicht/daglicht zitten alle
frequenties tegelijk en samen.
Mensen zien kleur omdat de
materialen om ons heen
frequenties in zich opnemen:
absorberen. De frequenties die
niet worden opgenomen, worden
gereflecteerd.
Als licht wordt gesplitst in zijn
onderdelen (bijvoorbeeld via een
prisma of door de regen) zien we
de oorspronkelijke frequenties
overlopend in elkaar, de
spectraalband (een regenboog).
Als je deze 'strook' van
lichtfrequenties, die we ervaren als
kleuren, tot een cirkel maakt,
ontstaat een kleurencirkel.
Primair, secundair en tertiair
In de kleurencirkel hiernaast zijn
de klassieke primaire kleuren te
herkennen: rood, geel en blauw.
De secundaire kleuren zijn de
kleuren die ontstaan door menging
van primaire kleuren, dus het
oranje uit geel en rood, het groen
uit geel en blauw en het paars uit
blauw en rood.
Tot slot zijn in deze cirkel ook de
tertiaire kleuren te herkennen; die
ontstaan door menging van een
primaire kleur met een secundaire
kleur.
Voor verwerking in de grafische
industrie is dit alleen niet
nauwkeurig en gedetailleerd
genoeg.
Mengen
Wat voor een ontwerper belangrijk
is om te weten, is dat het
uiteindelijk niet gaat het om het
mengen van kleuren, maar om het
mengen van lichtfrequenties.
In drukwerk gaat het kort uitgelegd
om het aanbrengen van een stof
(inkt) die de lichtfrequenties die we
niet willen zien geheel absorbeert.
zeggen dat je als het ware steeds
meer filters over elkaar legt, of
verfsoorten mengt, waardoor het
eindresultaat steeds donkerder
wordt. Zo neem je steeds meer
licht dat anders zou worden
teruggekaatst weg van de
spectrumreeks.
Op een beeldscherm gaat het weer
juist om het tegenovergestelde: het
gaat om het naar ons toezenden
van lichtfrequenties die
(samengesteld) door ons worden
waargenomen als een bepaalde
kleur. Kleuren mengen via licht,
additief mengen, wil zeggen dat
hoe meer lichtsoorten (kleuren)
bijeenkomen, hoe lichter de
eindkleur wordt.
Dit verschil is essentieel en bepaalt
ook waarom het moeilijk is om een
nauwkeurig omschreven kleur
(bijvoorbeeld uit een huisstijl) op
papier en op een beeldscherm er
exact hetzelfde uit te laten zien.
Meerkleurendruk
Er zijn twee manieren waarop
kleuren worden bijeengebracht in
drukwerk. De keuze hangt af van
drukwerk, de drukmethode die
daarbij past en de gewenste
hoeveelheid verschillende kleuren
die in het eindproduct te zien
moeten zijn.
Bij een meerkleurendruk wordt
de inkt gemengd vóórdat er
gedrukt wordt. De drukker maakt
daarvoor gebruik van een aantal
basiskleuren, die nauwkeurig zijn
gedefinieerd. Over de hele wereld
wordt daarvoor dezelfde 'receptuur'
gebruikt: het PMS-systeem. Het
Pantone Matching System is de
standaard voor inkten op drukwerk.
Hierbij is er geen duidelijk verband
tussen de nummers en de
daadwerkelijke kleur.
Kleuren moeten in kleurenwaaiers
worden opgezocht.
Full-colourdruk
In de tweede methode, bekend
als de vierkleurendruk of full-
colourdruk, worden de kleuren
van de inkt niet door de drukker
gemengd, maar neemt het
menselijk oog de kleuren waar als
'gemengd', terwijl ze dat eigenlijk
niet zijn.
In deze methode worden de vier
proces- of systeemkleuren
cyaan, magenta, geel en zwart
'naast' elkaar gedrukt. Er worden
geen volle vlakken van een
bepaalde kleur gemaakt, maar alle
kleuren worden via een raster in
kleine puntjes gedrukt: de
rasterpunten.
Voor elk van de systeemkleuren
wordt op deze wijze gedrukt met
een eigen drukvorm. Zo ontstaat
voor het oog het kleurenbeeld dat
overeenkomt met de werkelijkheid.
De achterliggende theorie van deze
subtractieve kleuropbouw is dat
de samenvoeging van de
basiskleuren leidt tot zwart.

16
CMYK
De secundaire kleuren cyaan, magenta en geel
ontstaan waar twee van de drie primaire kleuren elkaar
overlappen. Groen plus blauw geeft cyaan, blauw plus
rood geeft magenta en rood plus groen geeft geel
(afgekort CMY, met de Y van yellow).
Voor het beschrijven van kleuren van objecten die zelf
geen licht geven maar die licht van andere bronnen
weerkaatsen, wordt het CMYK-model gebruikt.
Hoewel de subtractieve kleuren cyaan, magenta en geel
samen uitmonden in zwart, ontstaat er in drukwerk een
donkerbruine kleur. Daarom wordt zwart toegevoegd
als vierde drukkleur, ook omdat voor zwarte tekst dan
niet steeds de drie kleuren gemengd moeten worden.
Met de K van Black/Key kwam het CMYK-model tot
stand.
De CMYK-code voor een kleur wordt weergegeven
door het dekkingspercentage van de vier inkten die
nodig is om die kleur te verkrijgen.
+ + = kleuren worden aangegeven met 000000 voor zwart,
100% 100% 0%
+ + =
30% 10% 50%
Voor het maken van de films of drukplaten op basis van
deze kleuren, moeten de rijen puntjes van het raster in
de juiste hoeken worden geplaatst. Zwart staat in een
hoek van 45 graden, magenta in 75 graden, cyaan in
105 graden en geel in 90. De vier drukkleuren
overlappen elkaar en zo ontstaat het full-colourbeeld.
17
RGB
Het RGB-model wordt gebruikt voor het beschrijven
van de basiskleuren van objecten die zelf licht
produceren, zoals monitoren, lampen en
videoapparatuur. Dit zijn niet de drie klassieke
basiskleuren rood, geel en blauw, maar het zijn de
secundaire kleuren rood (warmrood), blauw (volblauw)
en groen. De volledige (additieve) samenvoeging van
deze drie kleuren leidt niet tot zwart, maar tot wit. Bij
dit deel van de kleurtoepassingen spreekt men over
RGB-kleuren, afkomstig van rood/groen/blauw (of
red/green/blue).
In dit kleursysteem wordt de kleur uitgedrukt in totaal
zes cijfers. De hoeveelheid van een kleur ligt tussen 00
(niets van die kleur) en het hexadecimale FF (alles van
die kleur). De ondergrond is zwart.
De eerste twee cijfers geven de hoeveelheid van de
kleur rood aan, zo is FF0000 puur rood. Het derde en
vierde cijfer samen geeft de hoeveelheid van de kleur
groen aan; zo is 00FF00 puur groen. 0000FF is ten
slotte zuiver blauw. De zuivere zwarte, grijze en witte
666666 is een grijs, en FFFFFF is wit. Met deze
codering kunnen 16,7 miljoen kleuren gecodeerd
worden.
Gamut
De kleuromvang, het gamut genoemd, is het bereik
van een kleurmodel: het aantal kleuren dat kan worden
weergegeven of afgedrukt. Elke situatie waarin een
kleurmodel wordt toegepast (bijvoorbeeld RGB bij
monitoren en CMYK bij full-colourdrukwerk), heeft
technische beperkingen waardoor er in de praktijk
kleurverlies optreedt omdat niet alle kleuren kunnen
worden gereproduceerd.
Het CMYK-model heeft de kleinste kleuromvang, het
RGB-model heeft een grotere omvang. Praktisch
betekent dit dat er op het scherm meer kleuren kunnen
worden weergegeven dan in full-colourdrukwerk. Het
betekent dus dat een schermweergave geen getrouw
beeld geeft van hoe de afdruk op papier wordt.
HSV
De waarneming en waardering van kleuren wordt niet
alleen bepaald door de kleur zèlf, maar juist vrij sterk
door een samenhang van drie aspecten, waarvan de
kleur er zelf maar één is. De drie aspecten zijn:
Hue of tint. Dit is de kleur die wij zien, de kleur van de
kleur; bijvoorbeeld rood. Tint is de soortnaam van de
kleur.
Saturation of verzadiging. Dit geeft aan hoe zuiver
een kleur is. Een zuivere kleur heeft zijn volste,
sterkste en meest expressieve kleurkarakter. Hoe meer
grijs, wit of zwart in de kleur aanwezig is hoe minder
verzadigd deze is.
Value of kleurwaarde/toon. Dit is de relatieve lichtheid
of donkerte van een kleur. Het geeft aan in hoeverre
een kleur opvallend licht kan reflecteren. Een kleur met
toegevoegd wit wordt een tint genoemd, een kleur met
toegevoegd zwart wordt een schaduw genoemd.
Informatief design
Kleur kan een ook waardevol instrument zijn op gebied
van informatieve designconcepten. Psychologen
hebben aangetoond dat mensen allereerst de kleur van
een voorwerp zien en daarna valt hun aandacht op de
vorm en details van het voorwerp.
Kleur is dus effectief, omdat het de kijker als het ware
‘loodst’ door de gegeven informatie. Wanneer
informatie gestructureerd moet worden overgebracht is
het gebruik van kleur daarom een voor de hand
liggende optie.
Kleurencombinaties
In ieder ontwerp is het kiezen van de juiste kleur of
kleurencombinaties een belangrijke factor. Daarbij
houdt een ontwerper rekening met de gevoelswaarde
van kleuren, de doelgroep, het gewenste effect en de
kosten.
Op basis van het kleurenwiel kunnen verschillende
combinaties worden gevormd, zoals monochroom,
analoog of complementair.
Een monochrome kleurencombinatie is gebaseerd
op één kleur met verschillende verzadiging of
helderheid. De combinatie bestaat uit slechts één
kleurtoon en daarvan een aantal nuances en wordt ook
wel ton sur ton of toon in toon genoemd.

Een analoge kleurencombinatie is gebaseerd op

HSV (Hue, Saturation, Value) is een model om kleuren
aangrenzende kleuren in het kleurenwiel. Drie
te kunnen beschrijven, met name in verband met de
aangrenzende kleuren geven een goede combinatie
kleurruimte RGB. Omdat de beschrijving in drie
want ze hebben een deel van de kleur gemeen.
dimensies gebeurt, spreekt men van een kleurruimte.
Ditzelfde model wordt ook wel aangeduid met HSB
Hue, Saturation, Brightness)

Een complementaire kleurencombinatie is

gebaseerd op tegenoverliggende kleuren in het
kleurenwiel. Ze heten complementair omdat ze elkaar
aanvullen: wat de een niet heeft aan kleur, heeft de
ander.

In het HSV-model wordt de kleur uitgezet op een

cirkel, en wordt de plek aangeduid in graden: Hue loopt
van 0 tot 360 (graden).
Saturation wordt uitgedrukt in procenten, en loopt van
0% (flets, grijs) naar 100% (volle kleur).
Value wordt ook uitgedrukt in procenten, en loopt van
Een contrasterende kleurencombinatie is
0% (zwart) naar 100% (wit).
gebaseerd op kleuren die in het kleurenwiel ten minste
drie kleuren van elkaar liggen.
Het HSV-model wordt vaak gebruikt bij grafisch
ontwerpen op de computer. De ontwerper kiest eerst de
'volle kleur' (hue) uit de kleurcirkel, en kan daarna de
andere twee nuances (saturation en value) aangeven.
Een voordeel van HSV boven andere kleurruimtes als
RGB of CMYK is dat HSV sterker overeenkomt met hoe
mensen kleuren zien. RGB en CMYK gaan uit van
basiskleuren (in licht of pigment) die gemengd worden.
Het menselijk oog en de menselijke indruk is eerder
gebaseerd op de drie HSV-dimensies.

18
Temperatuur
Kleuren lijken warmer naarmate er minder geel en
meer rood in zit. Blauw is koud, maar groen is door
toevoeging van geel iets warmer.
heet
warm
lauw
koud
Contrast
De manier waarop de kijker een kleur waarneemt wordt
beïnvloed door veel factoren. Licht in het geschreven
gedeelte van een ontwerp heeft een duidelijk effect op
de leesbaarheid van zowel geprinte media als kleur op
een beeldscherm.
De leesbaarheid wordt beïnvloed door de toegepaste
kleuren, achtergronden, grootte, vorm of beelden die
worden gebruikt. Er is vooral sprake van een goed
leesbare kleur als grond en kleur tegenstellingen van
elkaar zijn. Bijvoorbeeld: paars of een andere donkere
kleur op een witte achtergrond. Contrast is dus de
sleutel tot het ontwikkelen van een leesbare kleur.
Blauw is de kleur van de lucht, het water en
helderheid. Blauw is hemels, schoon, koel, transparant
en heeft een verband met vrede en afstand. De
donkere kant van blauw is de kleur van depressie, kou
en introversie.
Violet staat voor helderziendheid, wijsheid,
spiritualiteit en succes. De kleur heeft ook associaties
met genezing, de waarheid en onafhankelijkheid. Maar
in negatieve zin met geheimen, conflicten en labiliteit.
Roze is de kleur van liefde, humor, vriendschap en
trouw. Het wordt wel gezien als een wat kinderachtige
kleur, of juist erg vrouwelijk.
Paars staat voor rijkdom, gezag en verfijning. Het is
een mysterieuze kleur.
Bruin staat voor de natuur, stabiliteit en gerechtigheid.
Het wordt ook wel gezien als ouderwets en donker.
Wit is de kleur van licht, zuiverheid, netheid en leegte.
Zwart staat ondergang, ellende, rouw en wraak. Maar
ook voor mysterie, elegantie, duisternis, de nacht.

Er is een verschil tussen opkomende en wijkende

kleuren. Sommige kleuren, zoals rood en oranje,
hebben de kracht om op te vallen terwijl andere
kleuren als groen en blauw, terugdeinzen of wijken
voor een andere kleur. Ook is er een verschil in
gewicht. Blauwe en groene kleuren lijken lichter te
wegen dan roodtinten die zwaar lijken.

Gevoelswaarde van kleuren

Je kunt in een ontwerp bijvoorbeeld kiezen voor het
gebruik van een basiskleur, een daarop afgestemde
ondergeschikte kleur en een accentkleur.
Verschillende bedrijven hebben lijsten samengesteld
met kleurnamen die een gevoelswaarde uitdrukken,
ook zijn over dit onderwerp verschillende boeken te
vinden ter inspiratie.
Een andere techniek voor het kiezen van kleuren voor
een ontwerp is om die kleuren uit de illustraties te
halen. Door het definiëren van tinten van deze
basiskleur ontstaat een monochrome kleuren-
combinatie. Het kleurenpalet voor het ontwerp kun je
daarna ook uitbreiden door complementaire of analoge
kleuren toe te voegen.

Rood wordt geassocieerd met vuur. Het heeft een

intense, levendige en een agressief karakter. Rood
komt op de kijker af. Positieve associaties zijn: liefde,
passie, feest, geluk. Negatieve associaties zijn: duivel,
twijfel, revolutie, gevaar, schuld.
Oranje staat voor gezelligheid, overvloed, weelde en
feest. Het is een vrij informele en modern ogende kleur.
Geel wordt geassocieerd met de zon en daarom ook
met licht. Het is de helderste kleur uit het spectrum. De
kleur die we het eerst waarnemen. Geel wordt daarom
ook gebruikt als waarschuwingskleur. Maar het is vooral
de kleur van geluk: zon, goud en hoop.
Groen wordt geassocieerd met de lente, jeugd en de
omgeving. Het helpt mensen om zich te ontspannen,
het is een kalmerende kleur. Groen is ook de kleur van
zeeziekte/walging, gif, bederving en nijd.

19
 communicatie outdoor communicatie

outdoor communicatie
Met outdoor communicatie wordt eigenlijk alle reclame bedoeld die buiten te vinden is. Vroeger werd
reclame voor gevels, etalages of auto’s gedaan door een reclameschilder die met vaste hand de logo’s
van winkelketens in een mooi handschrift aanbracht. Of er werden levensgrote doeken geschilderd van
sterren zoals Marylin Monroe of John Wayne voor boven bioscopen.

Het ambachtelijk schilderen bestaat nog steeds maar wordt niet meer vaak toegepast. Tegenwoordig worden er nog
steeds reclame boodschappen getoond op gevels en posters, maar dan gemaakt met nieuwe technieken. Letters en
afbeeldingen worden bijvoorbeeld gehaald uit plakplastic door machines die vectorillustraties kunnen lezen en
uitsnijden.

Billboards
Maar de bekendste buitenreclames van nu zijn wel de
billboards langs de kant van de snelwegen. Deze zijn
meestal simpel en helder, omdat ze in een gevaarlijke
omgeving staan. Automobilisten kunnen niet lang naar
de reclame kijken, deze moet in feite in een seconde te
zien zijn. Veel reclame wordt zo gemaakt dat het als het
ware voor een twaalfjarige te begrijpen is. Dat komt
omdat er meestal niet geconcentreerd genoeg naar
reclameboodschappen gekeken wordt. De hersenen
filteren wat het belangrijkste is, de boodschap moet
eenduidig zijn om niet verkeerd te begrepen worden.
De kijkafstand naar een billboard is groot, ongeveer 50
tot 100 meter. Daarom zijn de boards ook groot, rond
de 600 x 1200 cm of meer.
Borden
Verkeersborden vallen ook onder outdoor communicatie.
Deze moeten zo opgebouwd zijn dat ze zonder tekst,
met uitzondering van plaatsnamen, te begrijpen zijn.
Net zoals bij billboards moet het ook in een of twee
seconden te lezen zijn, vandaar dat er afgesproken is
om bepaalde kleuren voor bepaalde situaties te
gebruiken. Blauw staat voor wegwijzing naar plaatsen,
rood meestal voor verbod en geel wordt vaak gebruikt
om een verandering aan te geven. In combinatie met
verschillende vormen is de boodschap duidelijk. De
kijkafstand bij verkeersborden is zo’ n vier tot tien
meter. De borden zijn tussen de 60 en 110 cm groot.
Posters
Een populaire manier van reclame maken is het
ontwerpen van posters. Voordeel is dat veel mensen de
posters in het straatbeeld te zien krijgen.
Maar er zit ook een nadeel aan: papier, drukinkten en
het weer zijn geen goede combinatie en als het regent
zien de posters
er al snel niet meer uit. Ook is het niet goed als
maanden lang nog steeds afgebladderde posters
rondhangen met jouw naam erop. Tegenwoordig
hangen daarom veel posters achter glas en zijn ze
verlicht zodat ze ook ’s avonds te zien zijn. Maar ook
posters achter glas zijn aan slijtage onderhevig. Vooral
rode tinten slijten onder invloed van UV-licht. Blauwe
inkt heeft daar het minst last van. Om inkten toch
zoveel mogelijk te beschermen tegen verkleuring wordt
er een UV werende coating op de poster aangebracht.
Posters, ook in Abri’s, hebben een kijkafstand van
ongeveer vier tot tien meter. Veel posters zijn 84 bij
118 cm groot.
Wrappen
Het plakken van letters en reclame op auto’s heet
wrappen. Dit is weer in de plaats gekomen van het
arbeidsintensieve airbrushing. Wat hier ook op lijkt zijn
de inkjet-stickervellen die veel gebruikt worden op
bussen, treinen en trams. Deze vormen van reclame
levert de vervoersmaatschappijen veel geld op. Het
medium is ook erg effectief, het gaat namelijk door stad
en land. Inmiddels zijn er ook niet-meedraaiende
wieldoppen voor stadsbussen. De wielen van de bussen
zitten meestal goed zichtbaar op ooghoogte voor
autobestuurders.

20
Neon
Neon werd vroeger veel gebruikt en was zeker in de
jaren vijftig en zestig erg populair voor bioscopen en
barretjes. Neon zijn dunne TL-buis lampen, met de
hand gebogen en gevormd. Erg kostbaar, omdat het
een lamp glas is en erg breekbaar. Meestal wordt een
naam uit een stuk gemaakt.
Driehoeksborden
Dit zijn posters die zijn gelijmd op hardboard. Ze
worden per drie borden rond lantaarnpalen geplaatst.
Ook voor het plaatsen van deze borden gelden
gemeentelijke regels. Meestal worden de
driehoeksborden gebruikt voor aankondigingen, zoals
voor beurzen en open dagen.
Vidiwalls
Steeds vaker zie je vidiwalls: grote televisieschermen
met diezelfde resolutie. De beeldpunten zijn vervangen
door leds of groepen leds in rood, groen en blauw.
Vidiwalls zijn ook bij daglicht goed zichtbaar. Wel zijn ze
erg duur.
Wetgeving
Buitenreclame is de laatste decennia explosief
toegenomen. Omdat het stadszicht en het landschap
vaak storend werden beïnvloed, kwamen er veel
klachten op outdoor communicatie en daarom zijn er
verschillende wetten gekomen. Als de reclame-uitingen
niet voldoen aan de eisen van de wet, kan de
reclamevergunning geweigerd worden. De belasting
hoogte is vastgesteld in de reclamebelasting- of
precariorecht van de gemeente. Soms moet er geen
belasting betaald worden, maar dan zit dit bedrag
berekend in de aanvraag voor de vergunning, in dit
geval moet de vergunning dan elk jaar opnieuw
aangevraagd worden. Andere bepalingen van invloed
zijn dat reclame niet aanstootgevend of misleidend
mag zijn, niet te veel mag afleiden in het verkeer en
voor sommige artikelen geldt een algeheel reclame
verbod, bijvoorbeeld voor sigaretten.
21
Gevelbelettering
Een bekende manier van reclame maken is de naam
boven de deur van een winkel hangen. Het is een dure
vorm, maar heel effectief en het gaat lang mee. Er
zitten ook bezwaren aan, vooral tegen reclame in de
vorm van lichtbakken. Hier wordt ook belasting over
geheven in de vorm van precariorecht. Dit is belasting
voor alles wat buiten de eigen gevel uitsteekt.
Daarnaast is er ook nog de Hinderwet die van
toepassing kan zijn als bijvoorbeeld de overbuurman
last heeft van het knipperde licht dat van de gevel
afkomt, of uitstekende letters. De kijkafstand van
gevelbelettering is 10 tot 50 meter. Deze zijn rond de
400 x 600 cm groot. Belettering op hoge gebouwen
heeft een kijkafstand van 50 tot 100 meter, dan zijn de
letters vaak meer dan 300 cm hoog.
Vlaggen
Vlaggen al tijdens de middeleeuwen gebruikt om de
familiewapens aan te geven. In die tijd werden de
afbeeldingen uit lappen stof geknipt en op de vlag
genaaid, maar later is men ze gaan beschilderen en
bedrukken. Dat gebeurde met een zeefdruk.
Tegenwoordig kunnen vlaggen ook digitaal gedrukt
worden, maar de inkt is minder duurzaam dan die van
de zeefdruk versies.
Vlaggen gaan niet lang mee, maar ongeveer vier
maanden. Een vlag heeft het namelijk zwaar te
verduren in de wind en kan zo hard klapperen dat het
door de geluidsbarrière boven de 1000 km per uur)
gaat.
 fundamentals Fotografie
column
door Xandra
Fotografie
Fotografie vormt een belangrijk
onderdeel van grafische vormgeving
en presentatie. In het dagelijks leven
worden foto’s gebruikt voor allerlei doeleinden.
Als historisch bewijs of in advertenties. Maar ook
om nieuwe inspirerende modecollecties te showen
of om publiek een impressie te geven
van een geplande expositie.
Daarnaast maken mensen foto’s om
gebeurtenissen en mooie momenten in hun leven
vast te leggen. Een foto van een gezellige
verjaardag, een bruiloft of een zonnige vakantie.
Foto’s lijken over het algemeen betrouwbaarder
dan andere afbeeldingen. Daarom gebruiken
vormgevers ook graag foto’s om een boodschap
over te brengen. Om effectief met beeldmateriaal
om te gaan is het een must dat je in staat bent om
creatieve en dynamische composities te maken.
Als je leert hoe je een goede compositie maakt,
komt het design van de foto namelijk beter tot zijn
recht. Ook belangrijk is het beschikken over
kennis hoe je foto’s en tekst kunt integreren.
Elementen als diepte, lijnen en schaduwzijden
bepalen het gewenste effect van de foto. Tevens is
het noodzakelijk dat de typografie, kleur en
kleine details goed combineren met de
toegepaste compositie. Om beelden te
bewerken en te verfraaien kun je
daarnaast ook softwareprogramma’s
zoals Adobe Photoshop gebruiken.
Een grafisch ontwerper moet foto’s kunnen
beoordelen of opdracht kunnen geven voor een
fotosessie. Daarom is het belangrijk inzicht te
hebben in de werking van een camera en het
creëren van fotografische beelden. Want foto’s die
zich perfect laten combineren met de gebruikte
kleuren, typografie en andere illustraties
versterken een ontwerp.
Door digitale technieken vervagen de grenzen tussen
foto’s en illustraties. Montagetechnieken zorgen voor
een vermenging van twee disciplines. Van een foto kan
ook een goede illustratie worden gemaakt met een
bewerkingsprogramma.
De compositie is erg belangrijk. Op een foto hoeft niet
alles te zien te zijn. Er mag iets aan de verbeelding van
de kijker worden overgelaten. Een beeld mag wat
informatie bieden, aan het denken zetten en de kijker
even in verwarring brengen.
Het uitkaderen van een beeld is het selecteren van
een gedeelte van een foto. Dit kun je doen om het
beeld sterker te maken of om een ongewenst gedeelte
weg te werken.
Lijnen in een foto brengen bijvoorbeeld beweging en
activiteit in een ontwerp, en ongewone vormen
trekken de aandacht. En hier is een ontwerper naar op
zoek: een foto die de verbeelding prikkelt, met een
goede compositie en toonbereik, van mooie kwaliteit.
Een beeld of foto bestaat uit drie vlakken:
het geografische vlak, het beeldvlak en het
dieptevlak. Een fotograaf probeert telkens een
element te nemen uit deze drie vlakken en door dit te
combineren zijn de mooiste foto’s te maken.
Bij het beeldvlak kiest de fotograaf het soort shot, wat
hij wil laten zien op de foto. Een fotograaf is altijd op
zoek naar accentuering, het benadrukken van het
moment, de persoon of het drama.
Een panoramashot (extreem long shot) is een groot
totaal overzicht van de omgeving, vaak erg breed en
uitgestrekt. Een extreem totaal shot (long shot) is
een stapje terug van het panoramashot. Een
totaalshot (medium-long shot) is een totaal shot van
een voorwerp of mens. De persoon past helemaal in het
frame. Een halftotaalshot (medium shot)is een half
totaal shot van een voorwerp of mens. De persoon staat
vanaf zijn middel in het frame. Half close-up shot
(medium-close shot) wil zeggen dat meer is
ingezoomd op een voorwerp. Je ziet alleen het voorwerp
in het frame of net een vage achtergrond. Close-up is
nog verder ingezoomd op een voorwerp. Je ziet nog wel
wat het is. Detail shot (extreme close-up) wil zeggen
dat er zo ver ingezoomd is dat er alleen een detail in
het frame te zien is. ->
Analoge camera’s zijn eigenlijk de traditionele
fototoestellen. Er zit een filmrolletje in waarop de
beelden worden vastgelegd. Bij het maken van een
foto stelt de camera zelf de scherptediepte en
belichting in.
Een digitale camera is een camera waarbij de
beeldvorming niet op film maar door middel van
een lichtgevoelige sensor plaatsvindt. En je ziet
vrijwel direct het resultaat. Een
spiegelreflexcamera is een fotocamera die
voorzien is van een zoekersysteem dat optimaal
richten en instellen van de camera mogelijk maakt.
Tussen de lens (objectief) en film (sensor) is een
spiegel aangebracht onder een hoek van 45 graden.
Een andere manier om iets in beeld te brengen is
volgens het dieptevlak. Hier werkt de fotograaf met
perspectieven. De meest bekende zijn:
vogelperspectief, neutraal perspectief, en
kikkerperspectief.
Kikkerperspectief laat door middel van onderaanzichten
de kijker opkijken naar hetgeen wat afgebeeld wordt
waardoor het meer status krijgt. Het standpunt bevindt
zich laag, zodat alles boven de horizon uitsteekt.
Het omgekeerde hiervan is het vogelperspectief. Het
standpunt bevindt zich hoog en je kijkt dus juist neer
op een omgeving, voorwerp of persoon. Alles blijft ook
onder de horizon lijn. Het neutrale perspectief richt zich
op de horizon. Alles wat hoger ligt dan het standpunt
van de camera steekt boven de horizon uit, alles wat er
onder valt blijft onder de horizonlijn.
In het geografische vlak richt het perspectief zich op
de horizon. Het gaat er hier met name om de actielijn
of cameralijn aan te geven. Deze lijn geeft de
richting van de actie aan, dit kan een
beweging zijn maar ook een blik van een persoon of
een gesprek.
-> Tip Afbeeldingen kunnen worden gebruikt om de
ogen van de kijker naar de belangrijkste onderdelen
van een compositie te leiden. Wanneer je foto’s van
mensen gebruikt, zorg er dan voor dat de beelden
de blik van de kijker niet onbedoeld wegleiden van
wat jij juist wilt dat ze zien. Let er daarom op dat
de persoon op de foto ook kijkt naar het
belangrijkste element.
Begrippen
Belichting is een van de belangrijkste aspecten van een
goede foto. De belichtingstijd of sluitertijd is de
tijdsduur die beschrijft hoelang een lichtgevoelig
element wordt blootgesteld aan een bepaalde
hoeveelheid licht.
De sluiter bepaalt de tijd dat het licht binnenvalt en
het diafragma (de lensopening) regelt de hoeveelheid
licht.
Bij een te lange belichtingstijd treedt overbelichting
op en bij een te korte belichtingstijd wordt de film
onderbelicht en blijft dan te transparant. Een
verkeerde belichting is tijdens de ontwikkeling wel iets
te corrigeren, maar daarbij verliest de foto aan
resolutie en er wordt een duidelijke korrel zichtbaar.
Bij digitale fotografie kan correctie gebeuren met
behulp van software.
De meeste camera's zijn uitgerust met een
automatische lichtmeter die de juiste informatie
doorgeeft aan de processor in je digitale camera.
Deze processor geeft de instructies over het licht
door aan de sluiter en het diafragma. Als je net dat
ene speciale effect wil bereiken of wanneer de
omstandigheden je ertoe dwingen kun je spelen
met het licht. Dan is het wel noodzakelijk dat je een
camera hebt waarbij de sluitersnelheid en/of het
diafragma ook handmatig instelbaar zijn.
23
Fotografie is het met behulp van licht en
andere vormen van straling vervaardigen van
afbeeldingen van voorwerpen en
verschijnselen. Het woord is afgeleid van het
Grieks en betekent letterlijk schrijven met licht.
(φωτος phootos=licht, γραφειν grafein=schrijven)
Het diafragma bepaalt naast de hoeveelheid
binnengelaten licht ook de scherptediepte.
Scherptediepte is een scherp afgebeelde zone of
onderwerp in een foto, voorwerpen die dichterbij of
verder weg liggen dan het voorwerp waarop scherp is
gesteld, worden dan onscherp weergegeven. Bij een
kleiner diafragma wordt de hoeveelheid doorgelaten
licht kleiner en neemt de scherptediepte toe.
Resolutie is in de computertechnologie en digitale
beeldbewerking een term die wordt gebruikt om het
aantal gebruikte pixels op bijvoorbeeld een
beeldscherm te beschrijven. Hoe hoger dat aantal, hoe
hoger de maximale resolutie van het scherm. De
resolutie geeft aan hoeveel informatie er op het scherm
getoond kan worden.
Wanneer je een foto wilt maken waarbij slechts een
beperkt deel scherp moet zijn, kies je voor een
diafragma met een kleine scherptediepte,
bijvoorbeeld 2.8 of 4. Wil je in het beeld zoveel
mogelijk scherp krijgen, zowel in de voorgrond als
in de achtergrond, dan kies je voor een kleiner
diafragma (11 of 22). De scherptediepte wordt
daardoor groter.
De resolutie wordt gegeven in pixels (breedte x
hoogte). Een pixel is een 'punt' wat een kleur kan
aannemen. Hoe hoger de resolutie, hoe meer punten,
des te fijner het detail.
De resolutie van de foto’s wordt uitgedrukt in
megapixels. Welke resolutie een beeld/foto ook heeft,
op je scherm heeft een verschillende resolutie geen
effect. Monitoren zijn er in verschillende grootte
(gegevens in inches("), 1 inch = 2,54 cm). Er zijn
bijvoorbeeld 17", 19" en 21" monitoren. Het aantal
beschikbare pixels wordt verdeeld over de afmeting
van de monitor. Een pixel heeft dus een andere
afmeting op monitoren met verschillende grootte. Zo
heeft een pixel op een 15" monitor bij een resolutie
van 800x600 een afmeting van 1/75 inch (3,3 mm),
terwijl een pixel op een 17" monitor bij dezelfde
resolutie een afmeting heeft van 1/64 inch (4,0 mm).
Elke pixel in je beeld komt overeen met een pixel van
je scherm. Resolutie is belangrijk als je een beeld wilt
afdrukken.
Het idee achter witbalans is dat je de kleuren in de
foto corrigeert, rekening houdend met het licht waarin
de foto werd genomen. Als bij het filmen of
fotograferen de kleurgevoeligheid niet goed op de
kleurtemperatuur van de lichtbron is afgestemd, zal
dit tot onnatuurlijke kleuren leiden.
fundamentals illustraties

I
bitmap/vector

llustraties zijn te verdelen in twee soorten: bitmap- en vectorillustraties.

Bij een bitmapillustratie is het rechthoekige beeld opgebouwd uit pixels, beeldpunten.
Van elk beeldpunt wordt de kleur vastgelegd.
Zo’n patroon van pixels heet een raster.
De afbeelding wordt bepaald door rijen en kolommen van individuele pixels, elk dus met de eigen kleur.
Als de pixels voldoende klein zijn, kun je ze niet afzonderlijk waarnemen zodat de illusie van een vloeiend
beeld ontstaat.
Het nadeel van een dergelijke afbeelding is dat bij het vergroten van de afbeelding de afzonderlijke pixels
zichtbaar zullen worden.

De tegenhanger van een bitmap is de vectorafbeelding. Bij vectoren wordt de afbeelding bepaald door
lijnen, zowel recht als gebogen. De illustratie bestaat uit strategische punten die worden verbonden door
wiskundige lijnen en krommen, de Bézier-curven. Een enkele lijn is beschreven door zijn twee eindpunten
en de informatie over de richting van de lijnen en krommen is opgeslagen in de verbindingspunten.

Wanneer de bitmap resolutie van een tekening dezelfde is als de schermresolutie,

lijken de objecten in de tekening vloeiend.

Het verschil tussen deze twee soorten afbeeldingen wordt snel duidelijk wanneer een tekening vergroot wordt.
Dezelfde tekening, maar links als bitmapafbeelding en rechts als vectorafbeelding.Omdat bij een
vectorillustratie de lijnen en curven op een wiskundige manier worden beschreven, houden ze bij vergroting
hun haarscherpe vloeiende vormen.

Het hoofd van de man in de bovenstaande tekeningen is vergroot met factor vijf. Nu kun je een verschil zien in
kwaliteit van de bitmaptekening en de vectortekening. Je kunt hier ook zien dat de bitmapafbeelding
anti-aliasing gebruikt, een methode om door het gebruik van grijstinten te proberen de tekening
glad te maken.

De kracht van een bitmapillustratie zit hem eigenlijk in de beperking van het menselijk oog. Zodra de pixels niet
meer zichtbaar zijn omdat de bitmap groot genoeg is, neemt het oog de structuur van het bitmappatroon waar.

24
 Illustraties

I n theorie verdienen vectorillustraties de

voorkeur boven bitmapillustraties.
Praktisch gezien is het alleen onmogelijk om
illustraties met sterk wisselende kleuren
nauwkeurig te beschrijven met curven en vectoren.
Vooral foto’s zijn daarom bijna zonder uitzondering
bitmapillustraties.
Checklist voor het kiezen van een
afbeelding:

Ook programma’s voor het maken of bewerken van
illustraties zijn ingedeeld in
bitmaptekenprogramma’s en
vectortekenprogramma’s. Adobe Photoshop is
een professioneel bitmaptekenprogramma. Hoewel er
ook vectormogelijkheden in zitten blijft het in essentie
een programma voor het maken en bewerken van
foto’s: bitmapillustraties.
Adobe Illustrator is een vectortekenprogramma.
Hiermee maken ontwerpers een illustratie door het
tekenen, combineren en instellen van vectorvormen.
De meeste beeldmerken en logo’s worden in illustrator
ontworpen. Zo zijn ze zowel heel klein als heel groot
te gebruiken.
Adobe Illustrator wordt ook gebruikt voor ontwerpen
waarin tekst en beeld zijn samengebracht, zoals
advertenties en verpakkingen. Voor publicaties die
bestaan uit meer pagina’s zoals brochures of boeken,
is het beter een opmaakprogramma als Adobe
Indesign te gebruiken.
1. Wat is de leeftijd/geslacht/achtergrond
van de doelgroep?
2. Wat is de omloopsnelheid in de winkel?
3. Hoe precies/letterlijk/duidelijk moet de
informatie in de afbeelding zijn?
4. Wat wordt de look&feel?
5. Kleuren? Formaat?
6. Waar op de pagina?
7. Wat is precies het thema van de
afbeelding?
8. Ideeën verzamelen: wat is het
tegengestelde? Zoek een nieuw
standpunt.
9. Wat is het budget en tijdschema?
10. Foto of illustratie?
De term interpolatie slaat op de

V
bewerking die bij afbeeldingen wordt
gebruikt om pixels toe te voegen bij het
vergroten van een afbeelding. Wanneer
het aantal pixels wordt verhoogd, vult de
interpolatie de gaten op door de waarden
van de aangrenzende pixels te vergelijken.
Foto's waarop dit proces is toegepast zijn
hebben nooit dezelfde beeldkwaliteit als
oor illustraties bestaan er verschillende
de originele foto.
bestandsformaten. Het bestandsformaat
bepaalt hoe de illustratie in technische zin
naar een bestand wordt weggeschreven. Het
bestandsformaat is eigenlijk de bouwtekening die
omschrijft hoe de illustratie moet worden opgebouwd.
Programma’s die de bouwtekening kunnen lezen, -> Tip Let op! Wanneer je een bitmapillustratie
kunnen de illustratie op de juiste manier openen en in een vectorillustratie plaatst, kun je deze niet
weergeven. meer vergroten zonder de kwaliteit van de
Welk bestandsformaat moet je nou gebruiken? Dat bitmap aan te tasten.
hangt onder meer af van de vraag wat je daarna met
de illustratie wilt doen. Voor drukwerk geldt de
vuistregel dat je TIFF gebruikt voor bitmapillustraties
en EPS voor vectorillustraties. EPS is een van de
weinige bestandsformaten die door de meeste dtp-
programma’s kan worden gelezen.
Bij bestandsformaten die vaak worden gebruikt voor
webillustraties zoals GIF, JPEG en PNG, speelt ook de
aard van de illustratie een rol. Voor webfoto’s is JPEG
geschikt, voor andere webillustraties vaak GIF.

25
 & Drukken & Binden
Er zijn vier klassieke druktechnieken. Het verschil zit in de manier waarop de
inkt wordt aangebracht. De vier methoden zijn hoogdruk (of boekdruk),
vlakdruk/offset, diepdruk en zeefdruk. Een vijfde, nieuwere drukmethode is
het digitaal printen of afdrukken. Hieronder volgt een korte uitleg van de
verschillende manieren om je ontwerp af te (laten) drukken.
Hoogdruk
De oudste methode
Hoe werkt het? Bij deze techniek
heeft de drukvorm een verhoogd
reliëf. De vorm is in spiegelbeeld,
de afdruk ervan wordt leesbaar op
het materiaal.
Eerst werd voor de drukvorm hout
gebruikt. Tegenwoordig wordt er
nog wel ambachtelijk gewerkt met
een loden vorm en loden letters.
Maar de huidige materialen zijn
kunststof, metaal en rubber. De
techniek wordt toegepast voor
drukwerken van kleine oplage zoals
visitekaartjes, geboortekaartjes en
enveloppen of formulieren. Ook zijn
er toepassingen met hoogdruk voor
het laten bedrukken van CD's,
DVD's en relatiegeschenken.
Vlakdruk of offset
Het meest voorkomend
Hoe werkt het? Bij vlakdruk
wordt gebruik gemaakt van de
eigenschappen van vet en water
die elkaar afstoten.
Eerst wordt de drukplaat vochtig
gemaakt waarbij de hele gladde
delen van het te drukken beeld op
de vorm, het water afstoten en de
ruwere delen het water juist
aantrekken. Daarna wordt de plaat
geïnkt waarbij het water op de
ruwere (niet drukkende delen) de
vette inkt afstoot. Dan kan de
afdruk tot stand gebracht worden.
De drukvorm is bijna altijd
gemaakt van aluminium.
Tegenwoordig zijn er ook snelle
meerkleurenpersen waarmee
vierkleurendrukwerk in een enkele
drukgang op papier kan worden
gezet.
Drukken
Diepdruk
Voor grote oplagen
Hoe werkt het? Bij diepdruk is het
drukbeeld verdiept aangebracht. De
inkt bevindt zich in zogenaamde
napjes. Nadat de hele drukvorm-
cilinder is voorzien van een inktlaag
wordt deze met een dunne stalen
liniaal (de rakel) afgestreken zodat
alleen de inkt in de verdiepte
napjes blijft zitten. Vervolgens
wordt de afdruk tot stand gebracht.
Diepdruk komt hoofdzakelijk voor
in de tijdschriftenbranche
(illustratiediepdruk) en in de
verpakkingsmaterialen branche
(verpakkingsdiepdruk) en wordt in
beide sectoren vrijwel alleen
gebruikt voor full colour-drukwerk
in grote oplage.
Zeefdruk
Voor specifieke toepassingen
Hoe werkt het? De drukvorm bij
de zeefdruk bestaat uit een fijn
nylon of polyester (vroeger: zijde)
gaas, waarop een sjabloon is
gehecht, dat gespannen is op een
raam. De mazen in het gaas die
niet door het sjabloon zijn
afgedekt, laten de inkt door. Het te
bedrukken materiaal wordt onder
het raam gelegd en de inkt door
middel van een rubberen rakel over
het gaas gestreken. De inkt wordt
door de open mazen van het gaas
geperst, waardoor de afbeelding tot
stand komt.
Deze drukmethode komt ook
geautomatiseerd voor, er zijn
zeefdrukmachines voor het
bedrukken van papier, hout, glas,
blik, weefsels en kunststoffen.
Pluspunt voor zeefdruk is dat de
inktlaagdikte gestuurd kan worden
waardoor deze techniek erg
geschikt is voor buiten
toepassingen.
Wist je dat
Ongeveer 10% van het drukwerk in Nederland wordt digitaal
geproduceerd. Hoogdruk wordt nog gebruikt voor 5%, en diepdruk is goed
voor 6% van het totale drukwerk. Zeefdruk heeft een aandeel van 2%.
26
&
Digitaal
Drukwerk personaliseren
Hoe werkt het? De drukvorm
komt elektronisch tot stand.
Daarbij wordt de drukvorm voor
elke drukgang opnieuw
rechtstreeks aangestuurd vanuit
een computergeheugen. Digitaal
drukken heeft veel weg van
fotokopiëren, maar dan wel op een
veel hoger niveau. Het beeld
ontstaat ook niet door middel van
'toner', de poedervormige 'inkt',
maar door een stof op oliebasis.
Tijd en kosten voor het maken van
de drukvorm vallen vrijwel weg,
dus is deze techniek ook geschikt
voor kleine oplagen. Ook kan elk te
bedrukken vel gepersonaliseerd
worden, zelfs met full colour-
afbeeldingen. Daarom wordt
digitaal drukken veel toegepast
voor direct mailing.
Drukproeven
Voordat de drukvormen van al het
tekst- en beeldmateriaal worden
gemaakt, is het vaak noodzakelijk
de laatste controles uit te voeren.
Dat wordt gedaan met behulp van
'proeven', vaak aangeduid als de
'drukproeven'.
Er bestaan verschillende soorten:
* strokenproeven waarmee
het opgemaakte zetsel kan worden
gecontroleerd;
* kleurenproeven waarmee de
goede weergave van de illustraties
kan worden gecontroleerd;
* opmaak- of vormproeven
(een 'standproef') waarmee de
goede plaatsing van alle tekst en
illustraties kan worden
gecontroleerd.
* drukproeven die gemaakt
worden door alle drukvormen te
maken als voor de werkelijke
opdracht en ook te drukken op het
uiteindelijke papier (dus erg
kostbaar!)
Binden

&
In de grafische industrie worden alle handelingen na het drukken van
tekst en illustratie beschouwd als afwerking.
Sommige van deze handelingen worden door de drukker verricht,
andere door een binder.
Vrijwel altijd wordt het gedrukte materiaal gesneden en gevouwen.

Nieten is door middel van

Afwerken
Vouwen met een tweeslag-,
drieslag-, wikkel-, zigzag-, waaier-
of kruisslag vouw, of in combinatie
met elkaar. Dit komt voor bij veruit
het meeste drukwerk.
Stansen is door middel van
messen die in vrijwel elke
willekeurige vorm vervaardigd
kunnen worden, figuren uit karton,
papier of kunststof snijden of
uitsparen.
Lasercutting is een manier om
met behulp van laserstralen zeer
snel ragfijne vormen uit papier weg
te branden.
Pregen is door middel van een
harde hoogdrukvorm en een
tegenvorm, een reliëf persen in
papier of karton.
Rillen is met soort (bot) mes een
rechte lijn in het papier persen
zodat op die plek het papier
gemakkelijker gevouwen kan
worden, zonder elders beschadigd
te raken.
Perforeren is met een soort
kartelmes, rijen zeer kleine gaatjes
in het papier aanbrengen, zodat
langs die lijnen gemakkelijker
bijvoorbeeld een antwoordkaart of
bestelformulier is uit te scheuren.
Boren is het elektrisch gaten in
het papier of karton boren, zodat
het bedrukte materiaal gemakkelijk
in een ordner opgeborgen kan
worden.
Rondhoeken is door middel
van ronde messen de hoeken van
papier of karton afronden.
metaaldraad katernen of vellen bij
elkaar houden.
Holnieten is met een kort
metalen buisje vellen papier of
karton bijeen houden, bijvoorbeeld
in gebruik bij stalenboeken en
kleurenwaaiers.
Numeroteren is het op
drukwerken opbrengen van
individuele nummers door middel
van kleine drukvormen met
automatisch verspringende
cijferwerken. Voor bijvoorbeeld
waardebonnen en loten.
Gommeren is drukwerk
voorzien van gom of lijm.
Lakken is blanke lak of vernis
aanbrengen op delen van
drukwerk.
Lamineren is drukwerk aan een
of beide zijden voorzien van een
transparante kunststoffolie.
Binden
Brocheren is een omslag
hechten om het binnenblok van een
boekwerk.
Hechten is het in elkaar steken
van vellen of katernen en dat deze
in dezelfde beweging in de rug
worden geniet met metaaldraad.
Garenloos binden wil zeggen
dat de ruggen van katernen van
een boekblok eerst worden
afgefreesd en vervolgens worden
gelijmd, waarna een omslag om het
geheel wordt geplakt.
Naaien is het aan elkaar naaien
van de katernen van een boekblok,
eerst individueel en vervolgens aan
elkaar met (kunststof)draad.
Stempelen is een boekband,
van karton, kunststof of linnen door
middel van preegtechniek en/of
foliedruk van titeltekst, vignetten of
illustraties voorzien.
Papier
Gloss zorgt voor de glans van het
papier.
Silk heeft een zachtere glans.
Silk creme het oppervlak is gelijk
als van silk maar heeft een romige
tint.
Mat niet glanzend papier.
M.C. papier (machine coated)
Papier voorzien van een strijklaag.
Natuurkarton is effen, wit karton
uit zeer goed gebleekte celstof.
Ongestreken papier papier
zonder strijklaag.
Opaciteit is de doorschijnendheid
van papier, hoe hoger de
opaciteit, hoe minder
doorschijnend het is.
Papierdiktes worden uitgedrukt
in gram/m2 Standaard
printerpapier varieert van 80 tot
100gr/m2, papier voor
naamkaartjes rond de 240gr/m2
en papier voor wenskaarten
300gr/m2.
Papier kan nog machinaal worden
opgedikt om extra
stevigheid aan het papier toe te
kennen. Boven de 300gr/m2
wordt het karton genoemd. Karton
wordt in diktes van mm.
uitgedrukt.

27
 Hulpmiddelen
A4 Papierformaten
A5 De A-serie van de International Organisation for Standardisation
(ISO) is een systeem voor papierformaten. In Duitsland, waar het in
A2 1992 voor het eerst werd gebruikt, heet dit systeem nog DIN-A
(Deutsche Industrie Norm). Elk formaat wordt verkregen door het
halveren van het voorafgaande formaat.
A3 De seriegrootte heeft altijd betrekking op het afgesneden papier.
Ongesneden papierformaten worden aangeduid met RA of SRA.
Het systeem wordt over de hele wereld gebruikt, behalve in Canada
en de VS.

De B-serie wordt gebruikt als een formaat nodig is dat tussen twee
opvolgende A-formaten in zit. Dit komt niet vaak voor.
De Britse en Amerikaanse systemen hebben betrekking op
ongesneden papiervellen en wijken ook in die zin af van het metrische
DIN A1 A-systeem. Daarom moet je bij de opgave van papiermaten, zowel
het A-nummer als het B-nummer vermelden samen met de afmeting
in zowel millimeters als inches.

ISO A-serie ISO B-serie (ongesneden)

Inches mm Inches mm
A0 13.11 x 46.81 841 x 1189 B0 39.37 x 55.67 1000 x 1414
A1 23.39 x 33.11 594 x 841 B1 27.83 x 39.37 707 x 1000
A2 16.54 x 23.39 420 x 594 B2 19.68 x 27.83 500 x 707
A3 1.69 x 16.54 297 x 420 B3 13.90 x 19.68 353 x 500
A4 8.27 x 11.69 210 x 297 B4 9.84 x 13.90 250 x 353
A5 5.83 x 8.27 148 x 210 B5 6.93 x 9.84 176 x 250
A6 4.13 x 5.83 105 x 148 B6 4.92 x 6.93 125 x 176
A7 2.91 x 4.13 74 x 105 B7 3.46 x 4.92 88 x 125
A8 2.05 x 2.91 52 x 74 B8 2.44 x 3.46 62 x 88
A9 1.46 x 2.05 37 x 52 B9 1.73 x 2.44 44.62
A10 1.02 x 1.46 26 x 37 B10 1.22 x 1.73 31 x 44

RA0 33.86 x 48.03 860 x 1220

RA1 25.02 x 33.86 610 x 860
RA2 16.93 x 24.02 430 x 610

SRA0 38.58 x 50.93 980 x 1280

SRA1 25.02 x 33.86 610 x 860
SRA2 17.72 x 25.20 450 x 640

De papierformule
Voor de berekening van het aantal papiervellen dat gebruikt moet worden bij het drukken van een boek (zonder de omslagen):

aantal te drukken boeken x aantal pagina’s per boek

= aantal benodigde vellen
aantal pagina’s van dubbelzijdig gedrukt papier

Om te berekenen hoeveel boeken er uit een bepaalde hoeveelheid papier te drukken zijn:

aantal vellen x aantal pagina’s van dubbelzijdig bedrukt papier

= aantal exemplaren
aantal pagina’s per boek

28
COLOFON

Grafimedia Magazine is een uitgave van blz.13

Productie blz.13
(Ashwin, Maaike, Sjoerd en Xandra)
Eindredactie Maaike en Ashwin
Vormgeving Maaike
Beeldredactie Xandra
Illustraties Maaike (1, 3, 9, 13, 14, 28)
Controle Pauline
Drukkerij, peptalk en muziek Cees

met dank aan

Karelien van IJsseldijk
Huub Koch
Frans en Ria

Inspiratie en bronvermelding
www.zichtbarezaken.web-log.nl
www.graphicdesignmuseum.nl
www.weheartit.com
www.flickr.com
www.behance.net
Grafisch Design Museum
Graphic Design School, David Dabner
Het nieuwe productiehandboek voor de grafische industrie,
David Bann
Design en Lay-out: Grondbeginselen van de Grafische
Vormgeving, David Dabner
Professionele bedrijfscommunicatie, van Ommen,
Kuppenveld en Frijlink
Lay In - Lay Out, en ander oud zeer, Piet Schreuders
Letterfontein, Geert Setola en Joep Pohlen
Bronnenboek voor grafisch ontwerp, John Numan