H

::(<!

uu

H j|])|j]U(j|

Wfflfill

lill

iu

flittU

R.

DEPUTAZIONE VENETA SOPRA GLI STUDI

DI

STORIA PATRIA

EPISTOLE
DI

PIETRO PAOLO VERGERIO

SENIORE

DA CAPODISTRIA

VENEZIA
A

SPE5E DELLA SOCIETA

1887.

lM

*J>$c

Jzpeffo^t

II
il

professore Carlo A. Combi istriano, morto prematuramente in Vene\ia

di ii settembre del

1884, lasciando onoraia

feconda orma di

se nei

campi

delle scien\e giuridiche, degli studi storici, delle leltere, dell'

amministra-

\ione e beneficen\a pubblica, della pubblica istru\ione, della politica, aveva

raccolto, colla sagacia del dotto e

V ardore del patriota, un

le

ricco materiale
note,

per mettere

in eviden\a la vita
il

opere, inedite o non abbastan\a

di Pietro Paolo Vergerio

seniore,

da Capodistria.

Vissuto questi in sullo scorcio del secolo

ebbe

XIV

in principio del

XV,

molta parte nelle

e

vicende

di quel fortunoso periodo come

oratore

franco

facondo, come pubblico Lettore a Padova, a Bologna, a Firen\e,

dei Carraresi, come Secretario di
e

a Roma, come Cancelliere

peratori,

Papi

d' Im-

come intimo del celebre Cardinal Zabarella,

come confidente

d' altri dotti e potenti ecclesiastici e secolari.

II

disegno che

il

Combi

s'

era formato nella sua mente era assai vasto;

ma

chi

V ha conosciuto da

vicino, ben sa com' ei fosse tale

da poterlo mira-

bilmente tradurre in atto.

Se non che, vicende politiche

famigliari,

il

bisogno prepotente del

e

cuore, spingendolo sul terreno della pubblica amministra\ione

bencficen\a,

rallentarono

procedwienti del suo lavoro per tnodo che, colto come fu da

morte assai prematura

a soli

Sy anni

non restb a noi di compiuto

che la parte forse minore del suo vasto concetto.

Essa consiste
finora inedite,

nelle Epistole

Vergeriane che qui

si

presentano,

le piii

ridotte da lui a corretta le\ione col confronto di molti

codici, attraverso innumerevoli errori di amanuensi, errori che gli piacque

raccogliere in buona parte nelle Note, a profittevole noti\ia deglistudiosi.

Presago da lungo,

in

modo sorprendente,
s'

contro

il

giudi\io

e la spe-

ran\a di molti, della non lontana sua fine,

ta\ione veneta di storia patria,
serie delle Epistole

egli, confortato dalla R.

Depu-

era determinato di dare alla stampa la

lui

Vergeriane da

raccolte,

intendendo corredarle di
in brevi note

cenni biografici

di esteso commento, non fra\ionato

e

a pie

di pagina,

ma

coordinato in appendici

ragionamenti che avrebbero dovuto

formare

tutt'

assieme un volume di giusta mole.

il

Tale era

suo primo proposito;

si

ma fatalmente
mano mano

progressi del male

che ne insidiava la esisten\a,

'

fecero

intensi cosl

da costrin-

gerlo a limitare V idea ad una prefa\ione generale.

Con questa non pensava gia

Epislole,

piit

di commentare
il

il

pieno contenuto delle

che sentiva oramai mancargli

tempo aWuopo,

ma

voleva

almeno segnare, come diceva, una via per

tanlo,

la

quale altri potesse

cavarne

da meglio precisare

primi passi

dell'

umanismo

in Italia, e mettere

in piit sicura eviden\a alcuni

tica, letteraria, ch'e

nwmenti

della storia ecclesiastica, civile, poli-

a dire della vita na\ionale svoltasi in quella grand'epoca.

che incal\ato piii
e
l'

Non passb molto perb

vctle
nell'

e piii

dal male,

per
e

quanto

fosse tcnacemente forte la stta volonta

energia del suo

;

spirito,

do-

rinun\iare anche a questa piu ristretta aspira\ione

fu

allora

agosto del 1884,

che in uno dei nostri frequenti, intimi, fidati

colloqui,

mi parlb, calmo, imperturbato, della sua inevitabilmente prossima

fine, in

modo per me

stra\iante.
nel mio cuore
io

Mostrando egli
quanto

nell'

ingegno mio una fiducia

che,

aW ingegno,

confesso di non meritarc, fecemi, colla for\a irresi-

stibile deWaffetto,

promettere, che mi sarei prestato a curare la stampa delle

solo,

Epistole

Vergeriane non

ma

che mettendo a profitto

le

idee

da

lui

svolte nella

Memoria

letta

1'anno 1880 aWIstituto Veneto di scien\e, lettere

ed

arti, ne avrei

composto una prefa^ione che potesse servire di guida al

utilita che si

lettore
stesse,

per appre\\are al giusto V

pub trarre dalle Epistole

considerandole non gia semplicemente come scritti d' umantsta,

ma

e\iandio come pensieri meditati di filosofo, di cristiano, nel piit puro seuso

dellaparola

edi italiano, che vuole

il

trionfo della morale

umanaedeWonor

na;ionale al di sopra d' ogni riguardo di regioni, di persone, di caste.

Se con tutta la mia buona volonta

la

io

abbia bene o male disimpegnata

prima parte del

difficiltssimo cbmpito, lo

giudicheranno

lettori,

dai

quali invoco indulgen\a.

accinto a

Per tenerpienafede alla parola data m'ero subito

alla parte seconda, a compilare, cioe, la prefa-

por mano anche

\ione, giusta le itltime idee dell'

amico defunto

ma

inoltratomi alquanto

nello stitdio, dovetti persuadermi, che

un eccesso di scrupolosita da parte mia

e

mi avrebbe portato a scomporre un insieme armonico di fatti

esposti con rara eloquen\a e dottrina
;

di pensieri

a defraudare
le

lettori di molti dati,

di molti richiami, di molte considera\ioni

quali ancorche non si riferiscano

il

strettamente alle Epistole, giovano pero a mettere

in

Vergerio
il

e le

opere dilni

maggior

luce, e

ho concluso essere assai piii conveniente

premettere alla

presente pubblicaiione la stessa

Memoria
la

del

Combi

nella sua integrita,

aggiungendovi soltanto qud

chiara armonia col testo

qualche nota

necessaria a porla in piu

e coll'

ordine mutato delle Epistole Vergeriane.

L' onorevole Deputa\ione storica editrice, la famiglia, gli amici del

defunto. suoi
atti,
i

colleghi di lui nel R. Istituto veneto, che

primo

la pubblicb nei
lieto

tutti

convennero

in qttesta idea, e

quindi

io

mi faccio con

animo

a premettere qid alle Epistole del Vergerio la

in essa

Memoria

del Combi, perche

altresl
e
il

non solo
dell'

e resa
piit

ragione delle Epistole,

vasta che
il

ma

adombrato

disegno

opera

dotto

uomo aveva

concepito,

che

sgra^iatamente

e sceso

con lui nel sepolcro.

Esposta cosi

la

genesi della presente pubblica\ione postuma del come

pianto professor Combi,

giustifcata insieme

la

modesta mia presta\ione,

tal

chiudo col far voti che

piit

la detta

Memoria, recata per

modo

a cogni\ione
le

generale, inspiri qttalche altro dotto patriota a calcare

l'

orme del
Vergerio,

caro amico defunto, a mettere cioe nel giusto seggio

e a portare,

istriano

collo

studio sagace della vita e delle

in

opere di

lui,

qualche

nuovo spra\\o di luce

un periodo importantissimo di storia italiana.

Vene^ia nel Giugno del 1887.

TOIIASO LUCIANI

DI

PIERPAOLO VERGERIO
DA CAPODLSTRIA

1L

SENIORE

DEL SUO EPISTOLARIO

PARTE PRIMA
_L_j

da molto che mi occupo,

scritti
ili

comecche interrotto spesso da

Pierpaolo Vergerio
il

altri ofBcii e

lavori, della vita e degli

seniore da Capodistria.
il

Tale studio

fu

da

me

iniziato fino

da allora che.

compilando
i

mio Saggio
pei-

di

Bibliografia istriana, pubblicato nel 1864. ebbi a raccogliere

materiali

un

esame storico delle vicende della

civilta

italiana nelTIstria e
riferite.

insieme per
le

un

secondo volume dello slesso Saggio, nel quale fossero

indicate che riguardano quella provincia,
tutte
le

dopo

opere gia

altre degli scrittori istriani.

Mi sono dedicato con molto

affetto e paziente

lavorio di ricerche alPargoili

mento qui enunciato,

si

per

li^

qualita distinte delPuomo, che attendono

si

essere

poste in maggiore evidenza, e

pel

tempo a cui egli appartenne.

il

Quel tempo

(grande mortalis aevi spatiuni nella lunga sua vita fra

e importantissimo non

XIV

il

XV

secolo)

meno per

la

storia della

letteratura che pei politici avi

venimenti e
<lel

ilissidii
i

della Chiesa.

Fu

allora che
piii

preludii di
si

una ristaurazione
in gli

classicismo,

quali

risalgono a ben

antica eta,

tramutarono
furono quelli

movianni

mento

diffuso e pressoche generale nelle citta italiane.

E
si

del grande scisma

d'occidente, e inoltre,
rlel piii

per ci6 che

attiene piu particolardi

menir
garvi

a
lo

queste provincie,
Stato.

gagliardo proposito della Repubblica

allar-

D' altra parte, a persuadermi la scelta di tale argomento contribui non poco
il

desiderio,

debbo dirlo,

di

continuare nel

principale assunto

de' miei

studii,

Qnesta Memoria del prof.

C.

A. Combi

t'u

letta da

lui
e

nflle sedute

del

E.

Istituto

Veneto del 24 aprile

e del

30 giug-no 1880. La stauipa nostra

riprodotta dalla II. edizione

;

(Antonelli 1880) fatta a spese dell'autore, non raai posta in comruercio

e precisamente

da un

esemplare avente alcnni ritocchi a mano, dei qnali fu tenuto conto.

6

qualunque
alla

essi siano.

ch' e di

rivendicare
il

alla

scienza

italiana

quanto spetta

mia terra nativa. essendo appunto

di

Vergerio istriano e uno dei nomi piu

illustri

quell'

estrema regione

d'Italia.
onor-i

A dimostrarlo degno che laposteritk ae

la

memoria ea

giustificare

un lavoro che
in
cii
i

dalla vita e dagli scritti di

lui

prenda occasione a dire del tempo

lo tro-

egli

visse.

bastano alcuni cenni. Nel campo politico e religioso noi

di Aquileja,

viamo avvolto nelle questioni del patriarcato

raresi.
fido

cancelliere

dei

Car-

ed accorto cosi da dissuaderli dall'estrema loro lotta con Venezia.

di

autorevole segretario

papa Innocenzo VII,

oratore

e
il

non meno animoso che

sagace
di

nei

concistori che precedettero la elezione di G-regorio XII,

e scrutatore nel concilio di Costanza,
di

delegato
preconizzato

Ravenna

consigliere di ogni opera

il

<

per cosi dire

ogni pagina del

al

celebre cardinale Zabarella,

Cossa,
al

pontefice che doveva succedere

all'

Correr

al

De
di

Luna. compagno
Aragona,
addetto
sino

imperatore Sigismondo nella sua missione presso

di

re

alla corte
alla

quello

in

Buda dopo

la

nomina
si

di

Martino V. e rimastovi
in

morte, senza che nulla, pur troppo,

e
si

conosca de' suoi omcii

quell' ul-

timo

tardo periodo della sua vita a cagione del disperdimento

dei piu vecchi

i

archivii ungheresi,

ma non

senza che ragionevole sia supporre (anche pel

sen

igio

letterario reso allo stesso imperatore colla traduzione delle gesta di Alesil

sandro dell'Arriano), spettargli 1'onore di essere stato

pochi anni anteriore al Piccolomini,
dell'antichita classica.
tori
il

primo umanista,
Lo

di

non

quale abbia promosso oltralpe

studio
i

Ne
di

solo percio gli va assegnato posto distinto

fra

cul-

delle lettere e delle scienze, che molti altri titoli glielo assicurano. Profes-

sore nelle aniversita

Firenze, di Bologna. di
i

Padova

c di
di

Roma,

versatisda
e

simo nelle lettere latine e greche fra

e del Crisolora,

primi discepoli
di

Giovanni da Ravenna
d'

autore di opere storiche prima

di

Leonardo
prima

Arezzo e del
Vittorino

Poggio,
Feltre.

educatore e scrittore

discipline educative

di

oratore.

giureconsulto, filosofo,
di

ed anche poeta
parecchie
delle

e commediografo.
epistole

ricercatore altresi
scritte ai piu

dottrine letterarie

in

che lascio
sue ven-

rinomati uomini del

suo tempo, ben merita

di

che

le cose

gano tutte pubblicate e accompagnate

dizio fu
st'

conveniente commento.

questo giu-

ben d'altri prima che mio, cioe dello Zeno e del Muratori. Scrisse que-

ultimo nel tomo

:

delle sue

Rerum

italicaram riguardo alle opere del Veret

gerio

Quae omnia,

ut

Zenus animadvertit,

praesertim epistolae, digna forent

e tenebris eripcrentur in

quae aliquo amatore bonarum literarum collecta

lucem.

publicam

Ne

altrimenti ebbe ad esprimersi

il

Morelli.

Amatore modesto. ma volonteroso,

meglio posso ad appagare
il

delle

buone

lettere, io

mi adopero quanto
tanto piu
di

voto di quegli

autorevolissimi maestri,
la

che

la

Deputazione veneta di storia patria accolse benevolmente

proposta

pubblicare ne' suoi volumi 1'epistolario vergeriano e

in un<>

le

premesse e

le n<>te

che stimerd opportuno

<li

aggiungergli.
in

v' e altra

ragione ancora che m' impegna

questa fatica,
il

la cortesia

del chiarissimo nostro collega mons. Jacopo Bernardi,

quale, a mia insaputa,

aveva preso a considerare prima

di

me, come dichiarava pubblicamente, lostesso

ch<> attendessi

argomento, ma, avuta notizia del mio studio, volle insistentemente

a compierlo;
e
dell' altrui
sl

che ormai

il

vemrvi meno

io

mi renderebbe colpevole e del mio

silenzio.

M.i

poiche

pur da ultimo nuovi pubblici

officii

mi

tolsero

intieramente a

questo lavoro dall'ottobre del 1878 fino ad oggi, desidero riferire intanto, a scusa

delT involontaria tardanza,

intenda
<li

Le

cure datemi

per condurlo a buon

pnnto, e

come

trattarlo.

vorrei eziandio che ci6 mi valesse qualche aiuto, mirando

la

appunto anche a questo

suoni

presente

comunicazione,
dalla

volendo
<li

io

anzi
in

ch'essa

come una preghiera ad ottenerlo

gentilezza

chi fosse

grado

<li

fornirmi istruzioni o guida a rinvenirle.

Ora vengo senz'altro

al

mio tema

<li

quesfoggi.

II

lavoro,
l-Ik'

<li

cui

intendo esporvi come

all'

il

programma, constera

<li

<lu<'

parti.

L" una, e
i

sara preposta
di
lui.

epistolario del Vergerio. dira <lella vita, degli scritti

in tutti

<lei

tempi

L'altra prendera a commentare

le

quei varii modi che

varii

argomenti richiedono

lettere che

verranno stampate.
tutto di

Nella prima parte mi fard debito innanzi

e valutare
le

annoverare, distingi
al

fonti

da cui

si

possono attingere notizie relative

scritti

nostro autore.

E
poi,

principalmente degli

suoi,

quali non
valersi

furono
all'

tutti

esaminati da
gli

quanti ebbero finora a parlarne, che conviene

per
lo

uopo. Fra

scritti

piu

inediti,
la
'"1

che
vita

ci

rimasero e

l'

epistolario che giova

meglio.

Inoltre,

poiche

del

Vergerio

s'

intreccia quasi
<li

tutta

con quella

<lel

cardinale Zabarella

ha notevoli attinenze con altre

le
1<>i*<
>

altri

illustri
in

suoi con-

temporanei, e necessario aver presenti

colarita
piu

biografie anche

quelle

parti-

minute che non

per
libri,
la

vi

sono
o

riferite.

E importa
la

anzi

talora

comporle

poco
corso

meno che
di

prima volta,

ricostruirle per

massima

parte, col

molti

stampati e manoscritti,

mancando ancora per alcuni

degli

uomini preclari a cui alludo lavori che dispensino da tanta briga.

Serve perultimo allo stesso
opere edite ed inedite
<li

fine

quanto

si

r l"L,

yv rispetto

al

Vergerio nelle
biografici
si

buon numero

di scrittori, dai

frammenti

anche

mininii alle prove piu o

finora nolle proporzioni o

meno
<li

felici

<li

una vera biografia, che

<

tennero
<la

un compendio da dizionario
dal

di

un articolo
<la

rivista.
i

Senza contare
tissiini

dizionarii,

Bayle
di

al Didot,

lasciando
oltre a

parte

mol-

che per nessun conto meritano

essere

citati,

centocinquanta

XII

SGrittori corrisposero alle

mie ricerche almeno con qualche cenno. E bensi vero che

agli uni o agli altri degli autori

parecchi
li

di

essi
;

non fanno che ricondurci

che

precedettero

ma

non mi era

lecito per cio sottrarmi al fastidio di rivederli e

i

paragonarli. Questo io doveva sia per notarne gli errori. che

pilatori

soliti

spicci

com-

ripetono perpetuamente,

sia per

vedere come

tali

errori

abbiano fatto

diverso
rate.
di

cammino

e alterandosi per via abbiano condotto a conclusioni assai dispaliene

Ogni esperto poi sa

che fra

le stesse oziosita e le cose trite e

si

ritrite

questo genere corre per l'argomento che ne

vuole ragionare

il

filo

degli studii,

e se

raccolgono elementi a chiarire

le

opinioni letterarie

e la maggiore o

minore diligenza delle ricerche storiografiche

ficare
la
il

uel succedersi dei tempi.

Ne a

giusti-

pazientissimo lavoro debbo tacere, che fu cosi che potei formarnii nell'animo

fiducia di nulla

aver negletto

di

essenziale per lo scopo propostomi, e riuscii a

tale

guadagnare qualche dato, o nuovo o

da prestarsi bene vuoi alla conferma

vuoi alla spiegazione migliore dei dati conosciuti.

\\cva
o per lo

si

sperato ditrovare un qualche materiale biografico gia messo assieme,

indicazioni a porvi su le niani facilmente, fra le carte del conte
al

meno

Giovanni Roberto Papafava, passate

Museo

civico di Padova, e quelle altresi

del marchese Girolamo Gravisi da Capodistria, ordinate ora dall' egregio suo pro-

nipote marchese Anteo Gravisi.

solerti

Mi era noto invero quanto assiduamente quei due

si

raccoglitori di

memorie

fossero occupati del Vergerio.

Ma

la

mia speindagini
nella

ranza ebbe a rimanersene delusa del tutto. nulla esistendo

di siffatte loro

che

io

abbia potuto scoprire

all'

infuori delle lettere pubblicate di

di

recente

Eivista /iniversale dal prefato mons. Jacopo Bernardi, e

tutte di piccolo interesse,

alcune notizie, quasi

che pescai nei einque volumi manoscritti delle Memorie

carte molte

dello stesso Papafava. cioe negli spogli, del resto assai preziosi. di

e svariatissime. fatti da lui per lunghi anni. Cio dico relativamente alla biografia

del Vergerio. che, per quanto concerne gli scritti di lui e

rianti
il

il

confronto delle vagratitudine

di

piii

codici.
ci

mi riservo

di

rammentare altrove

colla debita

profitto

che

e rimasto delle diligenti cure presesi dall'ottimo patrizio patavino.

Fu dunque proprio una

necessita

quella di rovistare negli

archivi e nelle

biblioteche di non pochi luoghi. sebbene scarsa fosse in

me

la speranza di conil

seguire risultati che valessero a compensare notevolmente lo stento.

lungo im-

piego

di

tempo,

e,

mi

si

permetta

di

dirlo,

anche

il

dispendio.
piii piii

Quelli che

piii

estesamente o meno sommariamente dei

anziani di tempo
noti dizionarii,
il
il

parlarono della vita del Vergerio sono, oltre ad alcuni dei

Gesnero del secolo XVI,

il

il
il

Vossio del XVII.

il

Papadopoli.

il

Muratori,
il

Niceron,
il

Tiraboschi, lo Zeno.
il

Papafava e
il

il

Gravisi del secolo scorso,

i

Morelli,

Ginguene,

Colle,

il

Vedova,

Bernardi, e

miei comprovinciali canonico Pietro

Stancovich e prof. Jacopo Babuder nel secolo presente.

xin

Ma saranno sempre
quelle dei

di

particolar

pregio

le

testimonianze piu antiche,

cioe

contemporanei del nostro celebre umanista e degli scrittori del secolo XV.
si

Fra
il

primi

distiuguono, dopo
Coluccio,
particolare
il il

il

Ravennate,

il

Bruni e

lo

Zabarelia, gia ricordati.

Barzizza,

il

Guarii

Santo Pellegrini da Capodistria. Dei secondi

il

poi

meritano
il

menzione
il

Bergomate,

il

Biondo,

il

Piccolomini,

il

Facio.

I.isticci.

Platina,
e

Sabellico e Bernardo Giustinian,

Giano Pannonio,

GiampietraPalmerio
berti,
il

JacopoZeno. Ne vanno dimenticati del secolo

il

XVI
il

l'Alil

Bembo, ilCortesio,
il

Divo, l'Egnazio,

il

Gifanio,

il

Giovio,
Surio,

Goina,

Guazzo,
il

Latomo,

il

Pancirolo, lo Scardeone,
il

lo

Schedel,

i!

il

Tritemio,

Volterrano, e P. P. Vergerio

juniore, Girolamo Rossi, Michelangelo Biondo,

Giovanni

Du

Tillet ed altri.
il

Vi risparmio

piu

luugo elenco

di

iinelli

del seicento e
1'

il

lunghissimo dei

coscienziosi e dottissimi storiografi

che tanto onorarono

Italia nel secolo scorso.

l'u

Ne

citero,

dopo

gia citati

Lodati,

alcup altro dell'eta nostra, alla quale

per quanto spetta alla storia della
lo stantio e
il

riservato d'importarci d' oltremonte,

letteratura, assieme
al

nostra

nuovo

e al

molto buono anche

pessimamente

abborracciato con grande aria di scoperta e di sapienza.

Non
L'

in

questo brevissimo

mio

scritto,
di

ma

nel
Le

volume
prove

di cui
di

sto

dichiarandovi come

epitome, non

man-

chero

addurre

questa mia affermazione, consigliatami dal disgusto

che viene all'animodal vedere tanta nostra devozione e ammirazione assicurata

a priori per qualsiasi saggio

di siffatta

dottrina.
ci6,

Sciaguratamente, anche dopo tutto

afrontedi qualche nuovo datOe

del

qualche riconferma o correzione del gia noto,

la vita

Vergerio e rimasta pur

il

sempre priva

di

quella copia e varieta di particolari

si

che danno
a

tessuto e

il

di-

segno per una vera biografia. E non

per abbondanza
di notizie

arrivera forse mai

si

comporgli opera che

corrisponda a quelle che gia

ebbero, sia pure non tutte

p. e.
il
il

adeguate per altre ragioni, parecchi de'suoi contemporanei, come

il

Coluccio,

Brtini,

Ambrogio Camaldolese.
il

il

Barzizza,

il

Barbaro,

il

Poggio.

Guarino, Vit-

torino da Feltre. lo Zabarella,

rini. del

Loschi. a merito del Mehus. del Furietti. del

Que-

Recanati, del Shepherd, del Rosmini, del Vedova. del

(

Da

Schio, e
le

come

quelle che, giova sperare, avranno certo

essendo troppo doloroso non

abbiano

ancora

non pochi

altri dei piu celebrati di quell' epoca.

si

Se non che quanto

del nostro meglio.
il

sa di lui basta

ad imporci 1'olibligo
difetto

d'

illustrarne

il

nome

Parmi anzi che lostesso

che lamentiamo debba accrescere

farlo

desiderio e rendere piu diligente e

premuroso
di

lo studio di

conoscere. Del
di essere te-

resto, la piu

gran parte della esistenza

uno

scrittore che sia

la

degno

nuto in onore anche dalla posterita, e nou abbia smentito

data ad essa, coi
fatfi suoi.

propria parola, tramanla quale,

sta

appunto nella parola

stessa,

specialmente
spirito

se varia e confidenziale

e associatasi a quasi tutte le manifestazioni dello

xrv

pubblico del suo tempo, ne rivela di consueto

il

carattere

piii

dei

casi

della vita.

Per espriniermi

in altro

modo, credo che quanto piu scarse sono

di

le circostanze didi tanto piu

rettamente biografiche relative ad uomini

rato esame debba essere oggetto
pensiero delT
etii in
1'

non comune valore,

accuil

azione del loro pensiero.

massime allora che

cui operarono

non

sia chiarito

compiutamente nelle evoluzioni

si

diverse che gli vengono attribuite e occorra quindi adoperare tutto che

presti

integrarne la figura e colorirne le sembianze.

Ma
varii,
si

se la vita del Vergerio, presa la parola nel

al discorso, ben altro
il

piii

ristretto

suo significato,

non e largo argomento

va detto

de' suoi scritti. Essi

sono assai

da connettersi con quasi tutto

movimento

letterario di allora. Alcuni poi

lianno tale importanza da doversi riguardare quali documenti preziosi per la storia
stessa della nostra letteratura.
II

Vergerio

fu

bensi

un umanista, ma non proprio nel senso che venne dato

<>

piu tardi a questa appellazione e agl'intenti di cui essa fu quasi l'insegna

d"

la

parola

ordine nel campo degli studii. delle arti e

il

<li

pressoche tutta la vita sociale.

di

Contro
poco o
1'

costume

piii

diffuso de' suoi

contemporanei ed anche

quelli che di
piit
il

lo

precedettero o lo seguirono in tale palestra, la sua penna fu

del-

uomo

politico

che del letterato, piu del

filosofo

che dell'artista, sebbene

Lo

culto

della forma e un ben misurato

amore

dell' arte

abbiano accompagnato sempre

nello svolgimento delle sue idee.

Percio, premesso ch'

di lui,

io

debbo qui limitarmi ad accennare appena alle opere

aggruppero quelle primieramente che meglio ritraggono questo precipuo

indirizzo del suo ingegno.

Di

tal

novero

le piu

importanti sono le storiche.

a taluno di asserire

Non

gia

che

io

voglia

am-

mettere

cosi

quanto piacque

Leggermente, aver egli cioe tratdi

tato la storia a
fatti
loi-o

lode ed onore de' suoi principi.

Ne

questo, ne di aver narrato

i

tanto per narrare in

buono

stile

latino,
i

come
seguaci

giudici
di

allo

ingrosso

dell'

umanismo

sogliono dire di tutti alla rinfusa

e

quella scuola, potra

mai alcuno muovergli giusta accusa. Ma

si

certo ad un tempo che qui pure egli

mostra animato da un sentimento

politico.

E poiche questo

gli

poteva ed anzi merito

gi

gli

doveva, sotto molti riguardi, apparire egregio, non

altro che
il

verrebbe, ove la sua imparzialita avesse non

solo rispettato

vero degli avve-

nimenti raccontati e datone equo giudizio, come fece,

cosi rigida da

ma

si

fosse

ancora tenuta
ei ci

non avvivare o smorzare alcuna

fosse

tinta delle

^m-

ch'

descrive,

per quanto aobile mente,

1'

L'affetto

che

cio gli piegava,

direi

quasi inconsapevol-

animo generoso.
le

Ognuno comprende che sono

Viiae.

principum Carrariensium a cui alludo.

XV

Gia pubblicate dal Grevio o dal Muratori, ben

si

meriterebbero, anziche un comla

pendio come quello dell'ab. Zacco, unaterza edizione con note, tanto piu <he
nostra

Marciana ne possiede un codice contariniano

di

gran pregio, creduto audistinto eziandio

ili

tografo dal

Valentinelli, e che altro splendido esemplare,

per

correzione, dello stesso secolo KIV, e conservato nel

Museo

Padova.
II

Dettato storico e pure VApologia contra Albertinum

edito nella storia dei

MussaUm.

breve scritto,

Carraresi del Cittadella,

spetta ad

faro ristampare coll' epistolario,

come documento che

uno

dei

principali

momenti

della
ili

\ita

del

Verpiii

gerio, o per togliere inoltre gli equivoci in

illustri
I'',

cui caddero su

cid alcuni dei

nostri
1<>

eruditi

(').

sti>sso

carattere hanno pure

il

le

Adnotationes in librum de gestis Car-

raricnsium, gia possedute, giusta

poi sottrattesi
alle

Tommasini, dal conte Jacopo Zabarelia,

<>s<>

ma
po-

ricerche degli studiosi, e ch' io non

tie

oggi affermare

sitivamente, sebbene

abbia

la

speranza, se possiamo dire rinvenute.

invece, che rintracciai
si
<I<'1

L' Historia principum

diligenza,
fcemo sia

Mantuanorum

invano con ogni

smarrita per sempre,

che dovremo
Vossio,
<1"1

continuare a citarla
Bayle, del

soltanto, sull<>

testimonianze del Gesnero,

Colle e d'altri.
lettere
itt

Muratori,

dello Zeno,

<1<'1

Non poche

infine s<ni<> storiche anch'esse,

come

dird piu particolar<li

mente esponendovi

altra

lettura le

norme che mi propongo

seguire

nel

commentare

l'

epistolario dei Vergerio.

Piii

direttamente politiche

<<

politico-religiose, e percio <'sse

pure

di

valore

storico,

sono tre sue orazioni, delle non poche altre

ch' ei

foce per certo,

ma

che piu non abbiamo.

Dellc tre la
piii

degna

di

<'ss<-iv

pubblicata non

Lo

fu

ancora
ci

r).
il

Io

mi re-

chero ad obbligo
di

di

riparare al difetto, tanto piu ch'essa

e in
il

ritrae

carattere

lui
i

nel
codici

modo migliore

mezzo

alla

maggior

lotta del suo secolo.

Per

lo

piu
si

lariportaho sotto

titolo:

Pro reintegrada uniendaquc Ecclesia ; ma Pro schismate abolendo.

la

trova pure intestata: Pro pontifice e:

a

Difatti, fu

te-

nuta

Roma,

in

concistoro del

406, dopo

morte

di

Iimocenzo VII, e prima

che

gli fosse dato a successore

il

Correr. Era opinione del Vergerio che conve-

nisse differire la elezione del pontefice di fronte alle astuzie e alla tenacitk del

De Luna, perche
scisma.

la
il

presenza

di

un
il

altro pontefice

non aresse ad inasprire

lo

Ben

dice

Morelli, che

Vergerio

vi si

mostrd uomo di accorgimento,

( ) Non lo si trovo unito al iuanoscritto lasciato dalFantore per la stampa, e dacche fn ristampato recenteuiente dal Cittadella, non parve tanto uecessario di riprodurlo qui.
1

2 ( ) Fu pnbblicata con dotta prefazione e brevi note del Combi stesso nell" Arcliivio Storico per Trieste, 1 Istria ed il Trentino (Koma 1882, vol. I, L. fasc. 4).

XVJ

di verace zelo pel bene della Chiesa, e di singolare Ubertd nel rinfacciare

disor-

dini a coloro che

nerano
orbem

yli autori.

Cavcte, eosi
(')

ammoniva

cardinali. ne

dum

urbem

custoditis

amittatis.

L" orazione

non e completa,
cure

ma anche
Roberto
da

come frammento ha vera importanza

rammemorato) per determinarne
lodate,

storica, e percio le

dell' ab.

Papafava (anteriori a quelle del conte Giovanni Roberto gia piu volte
la
piii

me

giusta lezione
felici.

vanno particolarmente

quantunque non siano

di

state

sempre
1'

Piii

cosi noi

conosceremmo

animo

e le dottrine del Vergerio riguardo

alle piii ardenti controversie ecclesiastiche, se

avessimo sotfocchio quell'altro suo

scritto

che

il

Papadopoli chiama: Quaestiones de Ecclesiae potestate.

Ad

ogni

modo

sara bene desumerle dall' opera I)e schismate dello Zabarella. che assai probabil-

mente fu pensata assieme con

esso.

Le

altre

due orazioni In funere Francisci senioris de Carraria e Pro commufurono edite dal Muratori, non
di

nitate patavina,

cosi

pero che per entrambe non

vi

abbiano molte varianti meritevoli

nisse fatta.

essere segnate in una ristampa che ne ve-

E poiche

nella prima (da non

confondersi
il

coll' epistola

JDe funebri

apparatu in cxequiis Francisci scnioris dc Garraria)

le lodi del defunto,

Vergerio dice non solo

si

delle quali in siffatti

componimenti non

suole essere avarr,

le

ma

narra altresi

le

vicende del suo principato, essa pure va posta fra

memorie

storiche e politiche di quel tempo e va confrontata con altre due tenute in quel1'occasione. che furono dello Zabarella e
di

Gian Lodovico Lambertacci.

Ne
di

minore interesse ha

la

seconda orazione,

alla quale

una sua frase permette

assegnare la precisa data del 18 giugno 1393. Essa ritrae forse alquanto meno
delle altre l'indole vigorosa del Vergerio,

ma

documento di non piccolo valore

compas-

per

Lo

studio delle relazioni fra

Padova

suoi principi alla vigilia della

sionevole catastrofe ch' ebbe a colpirli.

Una quarta orazione viene

illusli-e

indicata

In funere

Othonelli Discakii, ^he fu della

i"

famiglia degli Egizii o Gizii.

il

Ma

invano ne ritentai
il

pure

la
:

ricerca,

gik

Pancirolo.
]iiu

il

Portenari.
il

Jacopo Zabarella e

Facciolati
dell'

perdita
i!i

questa tanto

dolorosa che
in

Discalcio,
di

dotto professore

universita
dai

Padava, fu adoperato
d'

gravi

officii

Stato cosi dai Carraresi

come

duchi

Austria.

Nwn

altro che storiografo e

il

Vergerio negli opuscoli

De

republica veneta,

De

statu vcteris el inclytae urbis

Romae,
ci

e De

situ Justinopolis.

Pur troppo

del

primo non

rimane che una parte. Ricordata da Bernardo

(')

Tl

periodo

si

completa cosl:

et

j>ro

exiguo temporali

dominio

universa spiriiuaUs

obedientia depereat.

L.

xvn
Giustinian e piu tardi dal Foscarini.
dal Cicogna su altro esemplare
si
piii
t'u

scoperta dal Morelli, e pubblicata quindi

completo, che arricchito di note dal Sabellico

trova ora nel nostro Museo civico.

Bene osservarono

lo stesso

Cicogna e

il

Tommaseo
di

ch' essa giova alla storia del diritto costituzionale

amministrativo
piii

Venezia.

conviene aggiungere ch' essa inizia la serie degli scrittori che

trattarono,

meno largamente ne

come

il

juniore Vergerio

(il

cui lavoro e stato

confuso da parecchi con quello dell'

Contarini,
il

omonimo suo predecessore

Sandi,
il

e congiunto).
il

il

Sansovino,

il

Grassi,

il

Ferro,

il

Tentori,

Pivetta,

il

Crotta, ecc.
L' altro opuscolo, del quale
t'u

primo
e,

il

Tiraboschi a darci notizia. sta nel

e,

codice Ramusio della nostra Marciana,

breve com'
di

sara pur bene stamparlo

(')

anch'esso colTepistolario e accompagnarlo

qualche nota

che lo metta
di

in

rela-

zione col risorgimento degli studi archeologici, iniziato da Cola

Rienzo e dal

Petrarca, e proseguito, dopo

Ciriaco e dal Biondo.
II

il

Vergerio, dal Bruni, dal Poggio. dal Filelfo. da)

terzo scritto storiogratico. pubblicato

dal

Muratori per

la

prima volta

(con

una chiusa perd che non

nell'

gli appartiene), e poi

riprodotto dal Rossetti col

le origini

Tommasini

Archeografo

triestino,

riguarda principalmente
e

mitiche
la

di Giustinopoli

ossia Capodistria, e
(e

non

che una frazione

di

maggior opera,

quale doveva forse

citta,

non mancano ragioni a crederlo) illustrare non solo quella

ma

tutta

1*

Istria.

Storiogratici in altro senso, cioe per la parte biograiica della storia della no-

stra letteratura, furono altri due lavori del Vergerio

logio
dello

la Vita del

Petrarca e l'E-

Zabarella.
si

La

Vita del Petrarca

trova in molti codici e

piii

correttamente che

in

ogni

altro nel

940

del

Museo

di

Padova. Pubblicata nelle due edizioni del Petrarca rcdi-

vivo del Tommasini, fu di la riprodotta dal

De Sade. Sebhene essa

sua lettera
al

riporti in

gran

parte quanto egli stesso ebbe a dire

di se nella celebre

ad postcritatcm,
di

ne abbiano quindi torto

trattato

qtiei

critici

che fanno colpa

cosi

Vergeiio
al

non

aver

ampiamente

del proprio

un argomento

conforme

suo ingegno e

alla piena cognizione

ch' ei

doveva averne, vicinissimo

eome

visse e di

tempo

di

luogo al sonuno Aretino. sarebbe pero inesatto ripetere col

di

De Sade che

nulla

nuovo

si

apprenda da
lieve.

lui.

Poco, per fernio. e quello ch'ei vi aggiunse,

si

nia di pregio

non

il

pregio

fa

maggiore quando

si

cpnsideri che qui al

(')

Non

se ne trovo

copia nel niaiioscritto

si

lasciato
il

per la presente stampa

e,

cio
si

che
ca-

spiace maggiormeute, non

pisce, ideate.

trovarono

le

Note che

compianto autore aveva, come

xviri

Vergerio

si

compete un posto distinto almeno per

ia ragione dell' anzianita.

il

Se an-

cke non

lo si

puo dire primo

i

di

tempo, come lo dissero

il

Tommasini e

lo stesso

De Sade,
chio.

egli e pero certo tra

d'

primi, cbe furono

Boccaccio, Lapo di Castiglion-

Domenico

Arezzo e Filippo Villani. Di

di

tal

modo questo suo

scritto
i

forma

sicuramente un anello prezioso

quella lunga catena che porta quindi

nomi

del Bruni, del Polentone, del Manetti, dell' Ilicino, del

Da Tempo,
i

del Venafrese
il

Silvano. dello Squarciafico, a non dire dei moltissimi altri.

quali dopo

secolo
il

XV

precedettero e seguirono quel primo vero biografo del Petrarca che fu

Bec-

cadelli Lodovico.

Questo dettato del Vergerio,

dell' Africa,

il

breve

ma
il

interessantissimo
di

suo discorso (sermo) sul poema

le relative

epitomi

un

preil

gevolissimo codice marciano, del quale scrissero dottamente

Corradini.
trarca.
- -

Valentinelli e
del

la

1'

altra epitome, pubblicata piu volte, di tutti gli scritti

Pe-

uotevole lettera a Bernardino da Imola,

gli

infine

1'

incarico che

Francesco da Brossano
dimostrano
la

avrebbe dato
al

di

coordinare e postillare

il

detto poema,

molta sua devozione

grande autesignano deH'umanismo, e come

1'onore delle prime sollecitudini intorno alla prediletta opera di lui spetti

non

meno ad

esso che al Niccoli, al Salutati, ad Alberto degii Albizzi, a Benvenuto

S.

Rambaldo e ad Antonio da

Miniato.
la

L' Elogio dello Zabarella, cioe 1'orazione detta dal Vergerio per
del
piii

morte

intimo de'suoi amici dopo averne condotto la salma a Padova. sua citta

nativa. non mi riusci ancora di rinvenire.

tuosissi.ma e
tita del

Ma

ben puo supplirvi la lettera

la

affet-

davvero commovente, scritta a Costanza, con cui pianse

la

dipar-

venerato maestro. Edita per

poi in parte con lo

prima volta dal Frambotto nel secolo

XVII, e
dal

Scardeone nel Tesoro del Grevio, nonche per intiero

in

Muratori,
e

conservata
di

molti codici.
al

fu

sempre

1'

ammirazione degli
le

studiosi.

languide

affetto appariscono

suo

confronto

orazioni

del

Poggio e del Dona sullo stesso argomento. Tanta

che
vi

e la veritk dei nobili sentimenti

sono espressi che al leggerla pare

quasi
cio solo

nessun

tempo

ci

divida dallo

scrittore.
1'

se io

non dovessi limitarmi a

che puo darvi un concetto deldi

opera a cui mi sono messo, leggerei qui assai volontieri buona parte

questo

scritto.

Pure un periodo almeno, che

riferire.

scolpisce

1'

indole dell' uomo, non so rimatutti

nermi dal

Dicendo egli del desiderio, che in

:

era grandissimo, di
illi

eleggere a pontefice lo Zabarella, cosi soggiunge

erat
;

Defuit quidem
longe

quod minus

quod vero

maximum

habuit.

Nam

meo

judicio

gloriosius est de-

siderari digne

ab

omnibus,

quam a paucis

consequi id quod multi vel indigne

tot

consequi possent. Nihil vero desiderabilius

sepeliri.

quam

filiorum praesentium

manibus

Tenendo conto delle

lodi de' suoi

contemporanei e dei molti

a paro

altri

che

di

poco

furono a lui posteriori, noi

dovremmo mettere

per merito cogli

scritti

XIX

suui

fin

qui acceunati quelli che gli guadagnarono fama di profondo giurecon-

sulto e di filosofo sapiente.

Ma

di

opere giuridiclie

(sebbene

il

Volterrano

lo

chiami con

piii

entusiasmo che eleganza jurisconsultorum eloqucntissimum

si

et elo-

quentium jurisconsuUissimum ) non abbiamo ricordd alcuno,

riguardo altro non
ci

che sotto questo

la estensione

resta che arguirne

principii,
di

il

metodo e

delle teorie nei copiosi

volumi dello Zabarella,

cui

l'u

discepolo devotissimo e
piu sopra.

collaboratore assiduo in ogni studio,

alle discipline filosofiche,

come ho gia avvertito

Quanto

da

lui

professate con grande onore anclie dalla catte-

dra. e

Lecito

affermare che ogni sua

il

pagina rende fede

dell' alto

segno a cui

seppe portarvi

pensiero.

Ma

piu direttamente relativa a questo genere di dot-

trine e V opera sua magistrale

De

ingenuis moribus. Essa e veramente,

e,

come

la

chiamu

il

Bembo. digna phiiosopho,

giusta

il

Sabellico, frutto di

un ingegno

esercitato nelle meditazieni filosofiche, nravissimis respersa sententiis, uipoic qui

philosophiae prius operam dederit

quam ad scribendum

venisset,

si

che

il

Bruckero
di

pote scrivere con sincera critica, approvata dai piu recenti e bravi scrittori
storia della pedagogia,

hnmani cum animi naturam,

vitia,

emendationem,

ita

per-

spexisse^ ut accurata indc philosopliiae moralis cognitio, istis,

quibus vivebaf, tem-

poribus prorsus insolita

et

peregrina,

illi

adfnisse censeri qucat. Percio oggi pure

dei piii
illustri

dobbiamo riconoscere
primo
tori di
poi,

il

Vergerio comc; uno

educatori italiani, e

per ordine

di

tempo dal risorgimento

delle lettere, fra tutti gli scrit-

dottrme pedagogiche, avendo egli compiuta questa sua opera senza dubbio
di

poco dopo la battaglia

Basilio e Girolamo,
i

Brescia.

che fu del 1392. Da Plutarco e dai dottori

si

cui scritti su consimile soggetto

trovano percio riprodotti

i

molte volte assieme con quello del Vergerio,

tempi sino a
lui

conviene discendere attraverso

per vedere rivendicata agli studii la pedagogia. ed anzi (sorconsiderata di primo tratto

prendente invero!)

con idee originali e con larga

dell'

conoscenza delle nuove sorti e dei mutati bisogni

umano

consorzio, propu-

gnando

egli insegnamenti.

come giustamente nota

il

Meusel, ch' erano allora sco-

nosciuti o perfino proscritti.

Per" quanto sara

conforme alPindole della mia

pubblicazione, ai temi diversi ch' essa deve comprendere. e inoltre alle proporzioni
di

spaziu che la unorevole Deputazione veneta di storia patria sara per consen-

tirmi. io

mi studierd

di

considerare questo libro in relazione alla

filosofia

morale

e alle costumanze delFeta sua. nonche alla storia deila pedagogia. Di tal guisa.

prestandomi a soddisfare quanto piu potro

il

voto

del

Niemayer
clie

e dell' Orolli.
di

non ascoltato pur troppo dallo Schwartz e dal Raumer,

pure intesero

abbracciare tutta la storia delle scienze pedagogiche. confido di poter coopeiaie

a mettere in
obliato.

evidenza uno dei

titoli

piu legittimi

del Vergerio

a
al

non essere
merito insl

tale

esame parmi

si

debba fare non solo per riguardo

eziandio per
1'

trinseco di queste sue pagine,

ma

importanza loro attribuita

in

Italia

che oltremonti per quasi due

secoli.

Esse furono
il

la

consueta lettura in

tutte le scuole,

come

ce lo attesta fra altri

Giovio, ed ebbero continuatori e

il

imitatori

non pochi, come Vittorino da Feltre,

il

Guarino,
il

il

Filelfo,

il
il

Vegio,
Bebel,

il

Manetti.
Sadoleto.

Perotti,

il

Piccolomini,

il

Mancinelli,
i

Wimpheling.

il

il

Roscio, a nominare soltanto

piii

prossuni o

meno

lontani di tempo,

e molti
i

altri

minori anche nel Veneto,

come Pietro Capra

e Jacopo Porsiglia,
di
essi,

cui scritti furono stampati sul cadere del secolo

niolti di essi

XV. E per nessuno

dirsi

mentre

godono maggior fama del Vergerio, pu6

piii

che le opere

loro su questo argomento abbiano avuto

diffusione della sua. Essa

non manca,

ne stampata ne manoscritta, in nessuna biblioteca di qualche importanza, e trovasi spesso

otto,
il

anche nelle piu

dieci,

piccole.

Le

edizioni invero

non sono ne
di

le sei,

ne le

ne

le

come

le

sommarono coloro che credettero

il

averne scoperto

maggior nuniero. assegnando

posto delFanzianita alla terza. alla sesta e perio,

fino alla

decima. Di pressoche quaranta ebbi a prendermi nota

di

ne certo oserei
il

lusingarmi conta piu

di

avere esaurito tale ricerca. Dalla prima del 1472

secolo

XV

ne

di venti, fra le

quali quattro di Brescia, altrettante di Milano e sette

Venezia. L'ultima del secolo seguente e quella di Venezia del 1595, alla quale
dietro, ch' io

non tenne
uii

mi

sappia. che la lipsiense del

1604, con prefazione di

terzo Pietro Paolo Vergerio, finora ignoto,

come

rilevo da

una memoria

del

prof.

Schweminski
i

di

Posen su Vergerio

il

seniore e Maffeo Vegio. Innumeretrattato. P. e.

voli poi sono

codici

che coutengono questo

di

ne

trovai indicati

sette

delFAmbrosiana, otto della Palatina

Vienna, e ben quindici ne vidi nella

nostra Marciana.

Ne abbiamo

infine

una recentissima traduzione delF onorevole

il

professore Everardo Micheli di Padova,

quale ebbe la cortesia di premettervi

parole

d'

incoraggiamento per me.

(')

Ma

io

debbo affrettarmi a farvi menzione degli

altri scritti

del Vergerio.
lo ripeto,

Li additero ancora piu brevemente, non mirando io qui ad altro,

come

che a presentarvi

il

prospetto delle materie e

dei relativi studii principali

pel

lavoro che mi sono assunto.

Questi altri scritti (eccettuato 1'epistolario, su cui sarebbe troppo lungo vi
intrattenessi oggi)
di

sono o precipuamente letterarii,

o strettamente religiosi,

occasione.

Tra

primi emergono

quelli che ci

mostrano

il

Vergerio impegnato piu

(') Essendo lnaucato il lavgo commento col qnale il compianto prof. Combi s'cra proposto accompagnare lo scritto lodato, non lo si riproduce, tanto piu che si trova, stampato o manosciitto, non solo nelle pubbliche ma anche in private biblioteche e presso venditori di

di

libri antichi.

XXI

dappresso nolla grande opera

di

ricondurre gli studii alle fonti del classicismo.

della quale

Tale

si

pu6 dire

la Vita di Seneca,
;

non

ci

resta che

un frammento
sco-

nel codice

Ranmsio

tale

il

Compendio

delle Istituzioni

di Quintiliano,

perto o pubblicato dal vescovo

Du

Tillet, e tanto

piu interessante che fu al

tempo

del Vergerio che quest' opera, gia supplita nolle parti mancanti dal Barzizza, pote

essere emendata o resa integra mediante

faniosa torro di S. Gallo presso Costanza;

il

eodice rhwenuto dal Poggio

nella

tale la traduzione dolle principali

sentenze del Timeo

di

Platone, intitolata Allegabilia dicta

il

ex Timaeo Platonis,
di
di

e della quale noi possederemmo, secondo

Valentinelli, 1'autografo in data

classe latina
di

Capodistria 1388 nel codice 54 della

S.

XIV

questa biblioteca

Marco

tale forse la traduzione eziandio di qualchje vita di Plutarco,

men-

tre invece altra operetta di questo che latinamente e denominata

asscntatoris ct amici,

De

diffcrentia
;

non venne gia da

lui

fatta latina

ma

daJ

Guarino

De

tale infine lapiu importante

gesiis

sua versione, che fu

della storia dell'Arriano

Alexandri Magni.
il

Di quesfultima che a ragioUe

fcraduzione
ilal

Voigt e

il

Foerster distinguono quale prima

greco dopo

il

primo rinascimento delle lettere classiche, non poi

tendosi avere in conto di opere letterarie

e
<li

voltamenti grammaticali del Leonzio

fu

qualche altro

piii

antico,

lungamente

lamentata
il

la perdita di

dai dotti di

ogni nazione. Compiuta,

com'io ritengo,

dopo

concilio

Costanza,

sebbene

taluno le assegni precisamente 1'anno 1410, n' ebbe poi l'autografo (tnanu Ulius conscriptum qui transtulit)
Napoli. raccomandandone
arido
1'
il

Piccolomini,

che ne

speili

copia a

re Alfonso

di
se

la lettura alla gioventu, quantunque stimasse per

il

originale,
di

e facendone risaltare

valore

didattico subito dopo

il

libro

De
rio.

officiis

Cicerone e insieme cogli

la giudico

scritti di Curzio, di
il

Giustino e di Vale-

Ben diversamente invece

1457
in

Facio. postosi alla stessa impresa dalsatis

1'anno 1453 al
latina, neque

cui mori.

parer suo essa non sarebbe riuscita

1'

Alcxandri nomine gloriaquc digna. sebbene riconoscesse che

et

insigne
cae-

suo predecessore avrebbe potuto ridurla

tera quai latine composuit, se

ornate

et

commode qucmadmodum

non gli fosse piaciuto acconciarsi de industria, ossia

studiatamente, alla ristretta coltura di Sigismondo.

Ma
il

altro e scrivere plane,

gli

come

volle e lo disse

il

Vergerio, ed altro

inculte,

come 1'emulo

appone, e

peggio barbare

et absurde, lo

come sentenzio

il

Curlo,

quale, se anche non fu,

come vorrebbe

Zeuo, un semplice calligrafo del Facio, era per6 tutt' altro che
in tale

un giudice imparziale

argomento, avendo collaborato con

lui, in

compa-

gnia del Saguudino e del Gaza. nella stessa versione, corretta e completata poi
dairOdassi. Di qui le contrarie opinioni o meglio induzioni degli eruditi,
si

come

apprende particolarmente dal Vulcanio, dal Blancardo, dal Gronovio, dal Chaus-

sard, ecc.

molto spesso vennero esse a vivacissimo

conflitto, quali

intendendo

XXII

a vituperare e quali a mettere in grande onore la traduzione piu volte edita del
Facio, mentre 1'altra del Vergerio era stata invano,

come

scrive

il

Blancardo,

per omnes fere Europae bibliothecas mnlto ambitu quaesita, e non se ne conosceva

che

la lettera di dedica, trascritta in molti codici e

stampata quindi nelle Vossiane.

fin

Stimai opportuno far qui cenno

la

di

tutto cid per meglio rilevare

al

d'

ora

importanza della scoperta

di

quesfopera che dobbiamo

Didot,

come

dalla

sua Biblioteca del 1878. Dico scoperta, perche avendola

io ricercata nella

Vati-

cana secondo

le

informazioni dello Zeno edeU'Hallam,

si

trovo ch'essa era bensl

indicata in quei cataloghi,

ma

che nel relativo codice leggevasi invece la ver-

sione del Facio.

II

bellissimo manoscritto, gia del pontefice Nicolo V, fu acquiio,

stato di recente della Biblioteca nazionale di Parigi. Ond' e ch'

possedendone

omai alcune

parti, copiatemi

cortesemente dal chiarissimo mio concittadino prof,

assistito

Antonio Ive, potro pubblicarne un saggio, e

da altro egregio collega,

il

distinto ellenista prof. Triantafilis aggiungergli con sicuro

animo qualche apprez-

zamento e confronto.

Nel campo delle lettere tratto

il

Vergerio anche

la

polemica,

ussia.

come

allora dicevasi, la invettiva. imparata forse dai Greci,

ma

certo ripristinata dal

II

Petrarca nelle rinomatissime sue lettere contra medicum.

si

nostro autore perd

tenne lontano dalle furibonde e spesso turpi ingiurie che non pochi degli imiasi

nisti

palleggiarono poi, come

p. e.,
:

il

Poggio,

il

Bruni.

il

Filelfo,

il

Valla.

il

Gaza, Giogio da Trebisonda. ecc. ecc.

epistolare e

sciaguratissimo genere di letteratura, meta

e piu ributtante e

meta

oratorio,

nel quale ogni piu estrema

piu

falsa accusa trovava posto,

purche

potesse essere vestita di eolorite frasi latine,

il

cui scrittori,
piii

come bene osservano

Sismondi e

il

Voigt.

si

coprivano

d' in-

famia assai

per le contumelie che dicevano che per quelle loro ricambiate

dagli avversarii.

Lo

scritto di

cui parlo suole portare

il

titolo

De

Virgilii stntna

Mantuae

dirula per Garolum de Malatestis

altra consimile.

ad Ludovicam Alidosiitm Imolae principem, od

qualche codice
la
al

Male attribuito

in

Bruni e

al

Guarino, fu edito

primieramente da Michelangelo Biondo verso

Martenne, dal Muratori e dello Schelhorn.
niordenie. non

meta

del secolo

XVI,

e poi dal

acerbo bensi,

ma

1'

ironia, per
dove. piu

quanto
di

manca mai
;

di

nobilta

la riprovazione,

anche

arde

sdegno, non trascende

la coscienza

ne mai vien

meno

certo senso delicato di rispetto verso

gli

morale dell'avversario pur fra

entusiasmi

di

un'affezione giova-

nilmente fervida pel

1'autore, apostrofando

sommo
il

dei poeti latini.

Di tutto cio abbiamo esempio la dove

Malatesta, scrive, che non ita sensit Octavianus Aiigustus,

potentia major et gloria, ne dicam virtute,

aliquanto,
est

da veniam,

et

nam

incerlum

dc hominibus hujuscemodi judicium.

XXIII

Intorno a questo argomento dovrd risolvere qualche dubbio rispetto alFanno

del fatto redarguito, indicandolo variamente gli scrittori.
sfuggiti a parecchi di essi,

avvertire

gli errori

come
le

al Fabricio,

al

Martenne, al Placcio, allo Schelil

horn, ecc.

di

commentare
chVsse
si

cause che determinarono

Malatesta all'atto in-

degno. tanto

piii

attengono ad uno degli aspetti piu caratteristici delle

costumanze

quel tempo,

render
ma

conto delFalto rumore levato e della difsi

fusione avula dalla invettiva del Vergerio.

che non solo la statua fu ricollo1'

cata nell' antico suo posto,

ne fu rimutato altresi

animo

di

chi

V aveva

abbattuta. voltosi d'allora al culto delle

1'

umane

lettere,

sopra tutto mettere

indole e

1"

ingegno

di

quel principe nella sua vera luce, avendo egli. e

come

militare e

comc

letterato e

come uomo

politico, diritto ai ricordi e

i

al giudizio

della storia, e meritando auzi un'ampia biografia, per la quale

forniti
in

materiali sono

copia da una lunga serie di

memorie stampate

e manoscritte.

Delle opere del nostro autore, che sono esclusivamente religiose, la priina

menzione

dovuta alle sue orazioni panegiriche su quel grande suo comprovin-

ciale che fu S.

Girolamo da Stridone, ora Sdregna nel distretto istriano

di

Pin-

guente, non lungi da possedimento gia tenuto

provato. com'egli, piu non potendo celebrare

dai Vergerii. DalFepistolario risulta

la

festa del santo

con liberalita di

banchetti e di elemosine, vale a dire nel

ricca.
si

modo

usato dalla sua famiglia quand'era

il

fosse proposto e

avesse anche
di

attuato

pio divisamento

per lungo

tempo

di

rendergli annuo tributo

venerazione con un discorso. Questi sermoni

la

recito egli in molte citta, e particolarmente a Padova, dove

sitaria degli studii
teologici,

facolta univer1'

promossa da

lui.

s'era scelto
essi

a tutelare

insigne

dottore della Chiesa aquilejese.

sione che in assai piccola parte.

Ma

pur troppo
si

non furono salvi dalla disper-

La quale

legge in molti codici ed anche in

per togliere
di
le

parecchie edizioni,

di

cui diro accuratamente,

molte confusioni

che se ne sono
brani
di

fatte.

come quella ad esempio,

non

rappezzare in una sola orazione

orazioni diverse. Forse

e perduta la speranza di ripescare dai na-

scondigli delle biblioteche e degli archivii

qualche altra pagina di questa

cosl

contiuuata successione
pleta.

di scritti,

la cui

collezione deve essere stata,

se non com-

certo ben maggiore

dei residui che

ne abbiamo allorche Ambrogio Ca-

maldolese pote vederla a Fireuze nel convento dei Minori.

La ricerca ha valore
Gerolamo, che
per la quale
si

anche

nei riguardi della notoria questione circa la patria di S.

tanti vogliono
possibile

dalmata ossia
gli

illirico,

anziche dell' Istria e quiudi italiano, essendo

tesi

che

argomenti a favore della

si

istriana.

vedra

ora aggiunta 1'autorita

del Vergerio che di Giovanni da

Ravenna, aumentino

colla scoperta di qualche altro avanzo di queste orazioni.

Ne
delle

va dimenticato
lettere e della

che

in

esse

1'

umanista associa

assai felicemente

1'

amore

XXIV
filosofia alla fede religiosa.

Ciceronem mihi legere videor. dice

egli,

quum

libros

Hieronymi

lego,

tanta inest maturitas orationi, tanta festivitas comifasque sermoni.

siffatti

Non sono dunque

prima e

componimenti senza interesse per

lo

studio della

piii

intima natura del primo rinascimento del classicismo, quando esso ebbe forse la
la principale

sua scuola nel monastero

di

Santo Spirito a Firenze, dove

tanti studiosi discepoli, divenuti poi illustri maestri, acuirono la

mente non meno

appunto negli esemplari

di

S.

Girolamo che
di

in quelli di Cicerone.
let-

Oltre a questo soggetto,

tere, e intorno al quale egli
io

cui

il

Vergerio scrive pure in alcune sue

officio,

compose ancora un

da nessuno ricordato che

mi

sappia,

ma

compreso almeno

in parte nel codice

Ramusio ed anche
1.

edito

in antichi breviarii secondo

una nota

del cod.

254

cl.

xiv

della Marciana, altri

ancora

di
si

genere religioso sarebbero

stati svolti

da

lui.

L'affermazione e giusta,
i

purche

avverta che assai probabilmente

essi

non sono che

varii temi presi

a trattare negli anzidetti sermoni, come quello

tate,

De

religione, sanctitate et casti-

erroneamente indicato quale scritto diverso.

Delle rimanenti opere minori do qui soltanto 1'elenco, essendo ormai troppo

lunga questa mia comunicazione. Esse sono

la

commedia Paulus ad juvcnum

chiamata pure

morcs corrigendos,
nomine.

una gaia
reditu

satira

In

foeneratores,

De

cambii

versi

Pro

natorum Francisci junioris de Carraria,

di poeti,

una Poe1'

tica narratio,

che descrive certa gara

altri versi in lode di Zabarella,

un trattato De
Zabarella.

arte metrica, compilato con esso,

lo
si

e intine (esclusa

iscrizione

per Capodistria. della quale per isbaglio

fece autore) parecchi epitaiii,

come

quelli pel suo genitore, pel seniore Francesco da Carrara, pel Crisolora e per lo

Di tutti questi

scritti,

come

di quelli

meno fuggevolmente accennati

coi dati

piii

sopra,

daro

le notizie bibliografiche e le varie altre attinenti

che ho

giii

raccolti

all'uopo e che dovrd anzi, per tener misura, riservare in buona

tuali lavori di storiografia letteraria.

parte ad altri

even-

Di piu, proponendomi

io,

come

dissi.

di

rappresentare
di

il

Vergerio ne' suoi

piii

tempi, ed essendo parte importantissima di ogni eta. e

quella sua

special-

mente,

il

movimento
di lui,

degli studii. mi applichero, nei gia segnati limiti. ad analiz-

zare le opere

farne comparazione con altre consimili, precedenti e

i

posteriori, del risorgimento,

delli

sia

meno
io.

a investigar pazientemente quali ne fossero moo tendenze, esemplari, a rilevarne del classicismo sentite ovvero inconscie. che ne provenivano, a provarmi insomma anch'
sia d' altri
le
piii

per quanto e da me, di caratterizzare quella prima diffusione delle lettere antanto diversamente interpretata dalle diverse scuole,

tiche,

ma

pur sempre da

ciascuna con ispirito o del tutto o soverchiamente esclusivo, mentre invece, a

XXV

mio credere, occorrono

gran discordanza
eogliero
II
il

distinzioni molte, con

molta imparzialita d'animo, fra

si

di

elementi, ora sostanziale ed ora non altro clie apparente, a

vero

di

quei primi indirizzi dol pensiero moderno.

e

grave argomento sta elaborandosi da piu anni

II

per opera

di scrittori di

ben

altro valore.

voto dei

piii

stimati,
si

perche

la

consueta storia del rinascimento

degli studii fosse riveduta, non

rimase senza ascolto.

E non

solo

si

maneggia

e rimaneggia questo tema ne* suoi sviluppi piu prossimi,

ma

ne vengono indasi

gate le origini

retnote.
piii

Una mirabile continuazione

piii

o rinnovazione di studii

va

SCOprendo sempre

anehe nei tempi

oscuri, e

viommaggiormento
gran
ctetti

si

riesce

a chiariro, IVa le.tante contraddfizioni che tanto illudono. quel

di

complesso
i

cause dal quale scirono

piii

tanli gli alti

ingegni che ferono

precuranzi da

sori dclla vita

nuova

e piu

veramente invece furono precorsi

e formati

una lunga
Chi

serie di generazioni.
in

ignora
dell'

questo splendido arringo

del

nomi

del Sismondi, del Guizot. dei

Savigny,

Ozanam,

Remusat,

del Michelet, del Villemain, del Voigt, del

dell'

Burckhardt, dello Schroeder, delKoerting,

del Tosti, del Troja.
del

Hellwald, e presso

di

noi quelli

Balbo, del Gioberti, del Cantu, del Settembrini, del

Ue

Sanctis, a non uscire dal secolo presente e a tacer quelli che ora piu risuonano

nella battaglia? Chi ora

si

arrischia a discorrere di storia letteraria senza studiarla

filosofia e del diritto, della
di cid

ad un tempo nella storia della

Chiesa e dello Stato, colla

il

scorta delle opere magistrali che su

pure

ci

ha dato

secolo presente e che

sarebbe ozioso ricordare a voi?

Sono ben lungi dal volermi cimentare

studio, ne

al di la delle

mie

forze, ne in apposito
di
si

molto meno per incidente, ossia toccando appena

il

ardui soggetti,

tanto da mettere

mio quadro nel suo orizzonte. Mi suona

esortazione:
Versate
di cliu

assai piu

nell'animo

che nell'orecchio
tneri.

la

quicl ferre recusent,

quid valeant hu~

Ma

nessuna modestia interdice

cooperare, quanto e possibile. a qualunque

di

impresa. E cooperano sicuramente a quella

se fatti con diligenza e coscienza.

cui parlo

anche

lavori biografici,

D'altra pai-te. ben fu detto, che non basta consi-

derare

le

maggiori intelligenze per rendersi piena ragione degl'impulsi ricevuti e

trasmessi nel

mondo

dello scibile e dell'arte. Importa altresi studiare

pensatori

meno
1*

ricchi di forze proprie, specchiandosi in essi

non

di

rado piu vera e piu viva

ingegni
si

immagine della
le sintesi

societa in

ctti
1"

vissero. Se

dai

sovrani

ripetono. diro
di

cosi,

che rilevano

insieme

delle condizioni
ci

intellettuali

questa o

quell' epoca, sono gl' ingegni minori

esatta, senza le ardite supposizioni

che

pongono

in

grado

di

fai-ne

analisi

o le fantasie dalFeffetto scenico, le quali, se

le questioni e

possono piacere talora, guastano troppo spesso

fuorviano
piit le
si

il

giudizio.

Riguardo all'eta del Vergerio

biamo non poche
di

e a quella posteriore che

collegaab-

queste monografie, anche nostre e del nostro tempo, che mirano

XXVI

a ritrarre quelle condizioni

per
le

sociali.

Ai precedenti biografi, che vanno distmti piu

la critica

erudite investigazioni ed anche per

accurata delle raccolte notizie

il

di iiuello

che per
Tonelli.

altri studii di piii alto concetto,

il

come

Querini,

il

Mehus,

il

Resono

canati,

il

Shepherd,
il

il

Roscoe,
il

il

Rosmini,
il

il

Da Schio ed
1'

altri,
il

succeduti parecchi,
il

come

Fracassetti,
le

Villari,

Bartoli,
s'

Hortis,

Carducci,

Tallarigo,

il

Malagola ecc,
e

cui

disquisizioni

indirizzano
di

anche da noi a

maggior meta,

sostengono
1'

1'

onore dei nostri studii

lo

fronte ai saggi consimili

il

degli stranieri, quali

il

Hacke,

Schuck,

il

Geiger,

il

Didot,

Foerster,

il

Vast,

Reumont,

non pochi ancora che sarebbe troppo lungo enumerare.

di

Ma

appunto tutta questa varieta

studii geuerali e speciali, questo con-

tinuo ritentare la stessa prova sotto insegne diverse che ci dimostra

come

nella

coscienza generale stia

il

eonvincimento che non tutta la veritk fu ancora con-

quistata su questo campo,

vittoriosi

mj
vinti

tutti

ragionamenti intorno ad essa possono

dirsi

da

una parte

dall'altra.

Non

e ancora,

per

fermo,

giudicato

in ogni

sua parte quel primo umanismo, ch' era succeduto a chi aveva raggiunto
il

non molto tempo prima

che vuolsi
antiche e
fosse

piu sublime ideale delFanima, e inspirandosi ad un' eta

lo

tutta

logora e morente,
di

aveva vestito delle migliori

eivilta.

forme
di

nuove con mirabile accordo

in

due

Esso non

si

lancio gia

un tratto

cerca

d' altri

ideali,

non pass6 subito dalla fede alla ragione e dalla qualche tempo per mezzo
di

ragione al sensualismo,

ma

insistette

alcuni de' suoi

a tentare latinamente la stessa conciliazione che altri

aveva saputo

compiere,
del

come

soltanto potevasi, col pensiero, col sentimento. col linguaggio

nuovo

popolo italiano.

sotto questo riguardo, e anzi

come
il

il

piu schietto e spiccato esempio

<li

tale assunto latino che va studiato

Vergerio.

II

Petrarca e

il

Boccaccio,

sebbene tanto maggiori

di

lui,

non intesero fermamente ne a questa conciliazione,

ne alla pura e

ne a quella operata
classicismo
:

dall' Alighieri,
la

semplice
si

ristaurazione
nelhi

del

furono
lettere.

piu splendida contraddizione che

conosca

storia
dei

delle nostre

E quanto

ai

contemporanei del Vergerio, non pochi

piu illustri gli stanno addietro pcr tale rispetto,

come

lo

stesso

Coluccio,

che
di

ambiva

di

essere chiamato

/'*

fenice di ogni virlu antica

e

e scrittore politico
1'

terribili lettere classiche,

Leonardo Aretino, per cui

Africa del Petrarca

fu

un

ridiculus

wus

e le divine cantiche di
di

Dante una poesia da bottegai,

si

e
di

il

Guarino che, sebbene

correttissimi costumi, pur non

vergognava
il

con-

gratularsi dell' Ermafrodita coll' impudeiite suo autore,

Poggio, che burle-

vole scriveva le laide sue facezie e serio non sapeva esaltare in Girolamo da

Praga

che uno

stoico,

un Catone, un Muzio Scevola. Se a

non
di
si

tutti

quegli adoratori dell' anti-

chita. dei quali

occupano quanto dovrebbero

1'

le nostre storie della letteratura,

spetta

1'

onore

aver contribuito a rendere

Italia

nuovamente maestra

delle

XXVII

nazioni, c se a ragione potevano essi autrire

si

il

superbo sentimento
dei piu

di parlare,

come

vantavano, urbi

et orbi, e

pur vero ancora che

di

non

si

puteva dire

come

dello Zabarella, del Vergerio,

Vittorino da Feltre e di non molti altri, che ferrea

clie

pectora vccti ebbero propositi ben piu elevati

pellire le formose

non

fossero quelli e

di

dissep-

membra

di

Minerva o

di

Venere per ammirarle

farle

am-

mirare.

Quesla milizia

di letterati,

che

si

onorava

di

versare diurna

et

nocturna mann-

exemplaria cosi dei grandi scrittori del cristianesimo come

di quelli del Lazio,

che postasi

tneditare profondamente sulla impronta

piu nobile che 1'umano caal

rattere dovesse

ricevere dagli studii, voleva informarlo

culto della saviezza,

della dignita, della scienza filosofica nella sapienza del sentimento religioso,

che proponevasi

di

determinare una uuova direzione pratica alla morale cristiana,

gli eroi dei primi
di

dopo quella che aveva formato

della natura aveva vestito
spirito,
la

secoli, e

L'

altra che paurosa

ajuti

virtii
sl

gramaglie e cercato

fantastici

allo

questa milizia era stata

preceduta nei secoli

piii tristi

da ingegni
all'

piu

vasti e vigorosi,

ma

superava

suoi maestri per linguaggio

il

meglio adatto
si

apo-

stolato civile. Questo linguaggio era ancora

latino

ma

ben

pu6 aflermare che

taluno

lo

scrivesse con piu scioltezza e colore e sapore italiano che non scrivessero
poi,
il

prima e

nostro idioma
l'

gl' [taliani latineggianti.

Uomini pertanto che avrebdi

bero potuto condurre

tanio alle corti
di

umanismo

ben altre vittorie

II.

qua e

di

la

delle

Alpi,
e
di

Nicolo
di

e di

Pio

quanto nella patria dell' Aliaco

altri

Gerson,
nisti,

di

Heimburg e

Agricola, non vanno certo confusi cogli

solo perche
la

uma-

come
li

suolsi fare dai piu,

piu

numerosa

rumorosa loro

schiera

sovraccolse,
in'

facendoli sparire nelle proprie file e coprendone la voce.

tale

Non

indugio piu oltre su

argomento, sperando che

il

cenno fattone
io

possa essere ritenuto sufiiciente a dimostrare secondo quali principii

offrire

desideri

un saggio

di

tali

studii

nel

discorrere dei tempi del Vergerio.

Ne mi
menti

sara
e

dopo ci6 troppo

religiosi

difficile

connettere tutto questo cogli

avvenifu

politici

cui egli assistette e di cui qualche volta

i

parte.

Ne ho
a fare

gia segnalato fino da principio

la

piu importanti

e poiche qui

io

non aveva
il

biografia del
farla,

mio insigne concittadino, ma ad esporre soltanto

credo che altro non mi
sia
d' di

mio
venalle

programma per

uopo aggiungere per

Aquileja
dei
<>

dervi persuasi, <-he dalle vicende del patriarcato

dell' Istria

guerre dei Carraresi, degli Sealigeri, dei Visconti e

fatti

Veneziani,
dell'

dai

grandi

dello scisma di occidente ai

non meno memorabili

impero
il

greco,

da

Firenze a Venezia, da
zione storica
<lovi-6
si

Roma

a Costanza, da Napoli a Buda,

disegno

dell' a-

dello Stato che della Chiesa e tanto largo e complicato,

di

ch' io

farmi lcgge

ricalcare soltanto quelle principali linee le quali toccano

xxvm
necessariamente
il

mio soggetto, per modo che (mi

deformare
il

si

perdoni

1'

immagine) nessuna
se

elefantiasi abbia a

mio lavoro, che vorrei almeno sano,

non posso

lusingarmi

di

vederlo robusto.
senz'altro ad

Ed ora rimetto
ho

una seconda lettura

la

mia relazione su

cio

che

fatto e sto facendo riguardo aH'epistolario del Vergerio.

PARTE SECONDA
Per cumpiere quanto mi sono proposto
il

di

riferirvi, cioe

per esporre intiero

programma

del lavoro a cui attendo riguardo al seniore Vergcrio, debbo dirvi

ancora del suo epistolario e delle norme che mi sembra

nel pubblicarlo e neli' aggiungergli adeguato commento.

opportuno
(')

di

seguire

Ora
criterii

qui,

prima

di

tutto,

non

vi

spiaccia
si

che

io

vi

accenni brevemente

che mi sono formato del profltto che

il

pu6 ritrarre dagli

epistolarii, in

generale, dell' eta in cui visse

dal suo. Questo giova
1'

mio

illustre concittadino, e particolarmente poi

il

non

solo a meglio scorgerne

valore,

ma

anche ad avvisare

indole e la misura delle note ch' esso richiede.

II

profitto di cui parlo

si

rende evidente quando

si

consideri

il

particolare

officio ch'

era allora proprio della epistola letteraria, la quale prendesse di pro-

posito tale carattere, o riuscisse ad averlo pur altrimenti. vuoi pel suo

argomento

vuoi per

1'

ingegno dello
esagera
1'

scrittore.
di

Non
mando
pagare

si

importanza dovuta a questo genere

il

componimento

affer-

ch' esso fu tra

gli studii,

XIV

il

XV

secolo

uno
cosi,

dei mezzi piu eflicaci a pro-

ad animarli, a metterli, diro

pubblico. Chi lo

su vasta scena, e ad affollarvi

intorno un gran

assomigliasse, sotto certi riguardi, e salve le

se,

proporzioni che ognuno intende assai facilmente da

al

moderno giornalismo,

non andrebbe molto lontauo dal vero.

incredibile la quantita delle epistole che gli studiosi di quel

all'

tempo

si

scam-

biavano tra loro da un capo

le dispersioni le famiglie,

altro d' Italia e talora anche oltremonti. Sebbene

abbiano colpito piu largamente queste carte, sparse com' erano per
gli archivii e

ne abbondano ancora

le biblioteche, e ogni

nuova

ri-

(')

stolario,

Pur troppo, couie i cenui sulla vita del Vergerio che avrebbero dovuto precederc l'Epicosi il commento che doveva completarlo, sono chiusi nella tomba lacrimata del

Combi.

L.

XXIX

cerca ehe se no faccia pare aggiunga copia a copia. Le lettere.

allora,

non andi

davano soltanto

a quelli

cui
Le

venivano dirette,

ma
si

agli amici Loro e

non

rado

agli amici altresi di chi

scriveva. Ond' e che

<li

copiavano e ricopiavano'; ne
piii

poco diffuso era

alle

il

costume

formarne

codici, dalie

modoste forme

carl

pergamene

piu elegantemente vergate e dalle

piii

ricche miniature, secondo

la diversa fortuna degii faciie e

la

amatori

di

siftatte raccolte.
Lo

Erano

esso

invoro

la piii

piu

amena
L'

Lettura,

erano
j'iii

stimoio quotidiano alle piu svariate gare

letterarie,

erano

espressione

viva deiia diversa uatura degLi scrittori, erano

il

lacritica, la polemica, e spesso

anche

pottegolezzo
aiia
all'

si

degli atenei che delle corti.

Chi pone mente

dall'

tutto

questo e

vita

quasi

nomade

degii

umanisti,

una

all'

altra universita, dall'

uno

altro centro di coltura, non ha di che

<li

molto meravigliarsi. come, senza

nicazioni, siasi potuto
fino dalla

la

stampa e senza agevoLezza aLcuna

d'

comustudii

produrrein breve volgere

anni tanto svolgimento

<li

prima Loro ristaurazione.

le

E
utili

a dolere che

lettere

<li

quegLi anni scarseggino

detti delia storia.
e tutta nel
<

di

notizie e di
di

giudizii
fatto,

pegli

awenimenti propriamente

La ragione

questo

che a prima giunta sembra strano, non

timore che gli scrittori ave-

vano

di

spiacere a quei

govemi
Per

violenti e

vedersi quindi impediti neile letteriserbo e spiegato

in

rarie Loro peregrinazioni.

11011

pochi
casi

di

cssi taie

da

altra

ragione, da certo sprezzo, cioe, dei

contemporanei
agli

quel Loro fervore di

devozione e ammirazione voito soltanto

antichita. L' eccezione importantissima,

uomini e alle gesta della classica

troppo sperdutasi per la massima
principi

ma pur

parte, delle Lettere officiali scritte dai

cancellieri in servigio dei

o delle

repubbliche, e quaiche altra ancora,

come quelladel Barbaro,

le

c in parte

anche del
<li

Vergerio. a non dire del Travcrsari per

Silvio Piccolomini, che'fu
il

cose dcl suo ordine. e meglio

Enca

primo

a lasciarci saggio di epistole

veramente

politiclie,

non tolgono verita

alla caratteristica qui avvertita.

Ma

se valore storico

ha tutto che

ci

rappresenta la vita del

passato,

questa

diversita di vantaggi. clie possiamo raccogliere da

una massa

cosi ingente di
di

docuassog-

menti, non deve indurci a distinguere troppo

gettarla ad esanie tutta quanta.

1'

interesse con cui importa

E necessario

bensl, per la storia della

letteratura, considerare

attentamente

Le differenze fra 1'epistola imitativa e

dall"

quella piu disinvolta c originale ch'ebbe vita

il

accoppiamento delle forme antiche collo spirito nuovo. Quantunque

Petrarca

avesse dato, meglio del Boccaccio, buono esempio anche in questo, pur non rima-

nendosi

nemmeno

egli dall' obbedire a leggi d' imitazione, quelli

piii il

che lo seguirono
dopo,

ne appresero assai

difetto

che

pregi.

La

lettera divenne,

tosto

quasi

generaLmente un pretto Lavoro d'arte, affaticato sulla incudine ciceroniana. Le costruzioni studiate,
i

ricercati giri e nodi delle frasi, le cLassiche citazioni,

cenni storici

XXX
dell'

evo greco e romano,

le allusioni
si

mitologiche

le

tolsero ogni facilita e fredi

schezza. Colla mira a lettori che

siffatti

compiacevano od erano creduti compiacersi

1'

convenzionalismi,

come avrebbe potuto

il

animo

aprirsi schietto, e
il

scaturire
stile

dalle sue fonti naturali

pensiero

II

Barzizza segna bensi

passaggio a

migliore
di

ma quando

si

ricordi ch* egli scriveva lettere perche avessero a servire

modello, ed inizid

cosi,

mediante

formularii, pel piu

le

libero e spontaneo dei

poi
di

dettati, la piii

assurda imposizione

di discipline,

quali furono oggetto

tante disquisizioni al Publicio, al Macropedio, al

Flisco, al Negri,
si

ad Erasmo, al

giuniore Aldo dei Manuzii.

noscergli
il
il

al

Possevino, al Lipsio. ecc. non

potra certo rico-

diritto di stare assieme col

Bruni e

col Poggio, ai quali soltanto spetta

di

nierito

dimezzato sicuramente, massime pel secondo, da altre pecche)

aver

dato alla stessa lettera latina svelte, vivaci ed anche

loro epistole resistono bensi talvolta le abitudini dell'
sione degli affetti
anzi,
;

eleganti movenze. Nelle

alla nativa espresvigoria.
II

umanismo

ma
i

piii

spesso questi

erompono con naturale

non
di

Poggio,
sguaiato

spezza perfino
brillante.

freni

della convenienza, e riesce

fu

di

rado

piii

che

Ad ogni modo,
l'uomo

bene che questo genere

letteratura abhia con-

tribuito a che

della eta
dire,
clii

nuova

si

scoprisse, tuttoche ravvolto

il

ancora nella

toga del

latinista.

Chi seppe

come

disse

Bruni. che la lettera rivela nello scritfatto

tore quello che gli occhi in

danterie, e non gli
si

parla,

ha

giii

divorzio dalle iinzioni e pedi essersi tolto al

il

puo apporre, con piena ragione,

il

suo tempo,

perche da un altro tempo prendesse

linguaggio e
il

gusto del

bello.

Fra

lui
si

adunque

il

Coluccio, che riassume in se

all' altro,
il

meglio della scuola opposta, e che

trovo di confronto
a figlio, quanto

come per

1'

autorita cosi pure pegli anni, qual padre

scritta

non fu

rimutamento della parola

pur conto.
s'

nel

campo dov'ella
tempra

piu

si

accosta alla

parlata, tenuto

intende,

della diversa

degli scrittori

Senza rammentare tutto

quest' oggi se qui

cid,

ed altro ancora, che uscirei dal mio assunto

impossibile

di

mi ponessi a discorrere partitamente, sarebbe

buone
e

farsi

una chiara

idea delle

men buone

qualita dell' epistolario del Vergerio e

degli elementi che esso reca per lo studio delle condizioni intellettuali e morali
dell'

eta sua.

Sarebbe illudersi a credere che nulla

in

lui

abbia potuto la didattica

e la
i

del-

1'umanismo. Anche nelle sue lettere vediamo qua

egli sta

segni della scuola.

Ma
ove

come

se,
<>

nella stessa guisa che

di

fronte al maggior

uumero

degli

umanisti, severi

briosi,

vecchi o nuovi che fossero, apparirebbero stare

a se,
i

riuscissimo a trarne fuori gli epistolarii, quei pochi altri dell' indole sua,

quali,

giusta quanto ho gia notato nella prima parte, nutrivano al pari di lui inalterato nel culto delle
se
il

umane
ci

lettere
si

il

piu schietto e puro sentimento cristiano. Laonde,

il

Vergerio non

presenta compassato come

Coluccio,

ne spedito come

XXXI

il

Poggio, uon e per questo

i

gli

si

abbia ad assegnare, dird cosi, un postodi mezzo

Era

due, quasi
'li

il

suo modo

sia

stato

una transizione

fra
lui

il

genere

di

prima

quello

poi.

Egli pure era nell'amore dell' antico, e a

della parola.
di

pure piacque qualche

piu

ingenuo
dell'

artifizio

Ma

questo pare ne'suoi

in

scritti

come un senso

ambiente, pregno

classicismo,

cui

ciascuno viveva, di quello che una

maniora voluta.

Ben

si

puo asseverare ch'ei

si

mostra, anzi

tutto,
i

qualo era, l'uomo dalle

proprie convinzioni, dallo spirito

s*
ili

di

conciliazione fra

due grandi sistemi

che

erano posti

di

contro

1'

uno

all'altro,

e dal carattere robusto, espansivo, schivo

<

ogni simulazione,

tutto

inteso ad

un alto ideale,

ferventemente bramoso

di

raggiungerlo.

Quanto
epistolarii

piu,

dunque, a ragione
e

si

deplora che molto

resti a

riscattare degli
<li

dell'
]><>ssa

umanismo,

tanto piu confido che la pubblicazione

quello del

Vergerio
Gia
lettere
<ii

tornare gradita.
il

il

Muratoiu,
lui
l'<>ss<;r<>

quale aveva espresso

i

il

desiderio

che specialmente

!<

stam

ime bo ricordato, ebbe poi, nel presentarne al

cosi
:

pubblico

ini

manipolo, a giudicarle
ct

Tllas proinde

lubentissime projicio, ea

etiam de causa, quod

virc non

ipsae

<l liistoriam

illorum temporum ittustrandam inserintelligas,

modicum

possint.

Atque hinc luculentius

foret.

quanta

in

Yergerio

eloquentia,

literarmnqui

latinarum peritia
si

L' epistolario

vergeriano

aggiungera quindi
ili

agli altri

del Coluccio,

del

Barzizza, di

Leonardo Aretino,

Ajnbrogio Camaldolese, del Poggio, del Barpiu

baro, del Loschi, che precedono

numerosi del periodo

fin

di

Enea

Silvio Pic-

colomini, e
italiana,

fanno seguito, nella storia

insigni
del

qui tanto negletta della epistolografia

alle lettere

Petrarca e alle poche rimasteci del Boccaccio,

<lal

dottamente illustrate or da ultimo

Trieste cav.
Aitilio Hortis.
giit

chiarissimo bibliotecario del

di

comune

di

Possa l'egregio esempio

questo giovine mio com-

provinciale, che siede

fra gli eruditi piu provetti e benemeriti degli studii,

le

spingere molti ad accrescere

edizioni delle raccolte anzidette, che sono quasi

tutte imperfettissime, e a pubblicarne di

nuove

dei tanti altri

uomini celebrati

delTepoca
in piccolo

stessa,

come

p. e.

del Crisolora (le cui

in
libri

lettere fin qui stampate sono

di

numero

e sparse
di

diversi),

dello Zabarella,

Giovanni
di

da

Ravenna, del Guarino,

Pallante Strozzi, di Leonardo Giustinian,

Zaccaria

Trevisan, ecc, ecc, dei <{uali o poco o nulla fu dato alle stampe.

Ne

io

pretendo gia

di offrire agli studiosi tutta la collezione possibile delle al

lettere del Vergerio.

Le datate che abbiamo vanno dal 1378

agli auni

1417, e per la

massima parte spettano

1391, 1395, 1396 e 1412. cioe a brevissimo

tempo. Assai piu altre egli ne scrisse per certo,

speranza di ricuperare, quando via via
si

che non e affatto perduta la

i

porra mano a ricomporre piu esatti

XXXII

cataloghi

<li

parecchie delle nostre biblioteche, come

si

fa

ora nelPAmbrosiana,

dalla quale in questi giorni ebbi la fortuna di conseguire tre

nuove
l

epistole del

nostro autore per la cortesia delP illustre dott. Antonio Ceruti

( ).

consimili scoperte vorrei sperare abbiano a giovare in qualche

piii

modo

le di

pagine che non saranno

inedite del Vergerio,

facendosi ricordo in esse

al

gran numero

di

altre sue lettere, scritte a

Ugo da Ferrara.

Coluccio, a Do-

nato Compostelli, a Giovanni da Bologna, allo Zabarella, a Santo Pellegrini, al

Crisolora, ad Antonio Baruffaldi da Faenza, a Guarino Veronese
2
(

).

E per

quello

che chiaramente lasciano

intendere

siffatti

cenni,
di lui,

ne risulterebbero

aumentate

notevohneute

le

notizie biografiche,

non solo

ma
ei

di

parecchi dei detti suoi

piii

amici, e di altri ancora. DelPAdimari, per esempio,

parlo certo in

lettere

allo Zabarella; in altre fece Pelogio del Pellegrini e di

Guglielmo da Ravenna.
al Baruffaldi.
il

Di se poi e de' casi suoi promise di scrivere distesamente

tre,

Inolcli" ei

delle molte epistole politiche ch'ei compilo pel suo principe,

Novello, e

di cui fa
di

menzione anche

il

Morelli, non

ci e

nota finora

clie di

una

sola,

una sola
lui

quelle comniessegli

da Innocenzo VII,

non

piii

due

delle tante

dice inviategli da Santo Pellegrini,

di

e nessuna delle
di

pur molte da

citate
3
( ).

Zaccaria Trevisan,

di

Giovanni da Bologna e

Lodovico Buzzaccarino

Ne
egli

basta, che riguardo ai fatti storici

narrati nelle lettere 33, 98, 109. attesta

a

medesimo

di

averne steso come un diario. scrivendone

parecchi amici.

Scorgesi infine dallo stesso epistolario, ch' e possibile ancora avvenirsi in

lavori suoi, non ricordati
fin

altri

qui da alcuno, cioe

-

Sttulii

su Platone e versi di
di
filosofia

vario argomento mandati al Crisolora,

la

una memoria

morale,
VII,

confutazione

di

un

libello

delP imperatore diretto a papa Innocenzo

un consulto

legale per la terra di Buje nelPIstria,

e forse pure

una
ftt

disser-

tazione sui magistrati della repubblica di Firenze,

oltre a quella che

stam-

pata

stti

magistrati di Venezia
cose,

('').

Premesse queste
parte la ragione,
zione e pel
gl'

che mi augtiro possano valere a spiegarvi almeno

in

intendimenti e le speranze delle mie cure per la pubblicadelle lettere del Vergerio, diro subito

commento
si

come abbia

disposto

Pttna e Paltro,
al
lor<>

da renderli, quanto piu torna possibile a me.

corrispondenti

scopo.

(')

Come

risulta

da

postille a

mano

dello stesso Combi, esso lia ritenuto piii tardi

che

le

hre

Lettere qui

accennate non siano propriamente di P. P. Vergerio; eppercio rispettando

l'al-

timo gindizio del defunfco furono ommesse nella presente eollezione.

(*)

V. le lettere 4, 6, 22, 31, 38, 42, 45, 51, 53, 74, 92, 93, 109, 111, 116, 144, della pre-

sente ristampa.
(3)
(*)

V. V.

le

lettere 6, 66, 117, 129, 131.

le lettere 31, 67, 75, 87, 94,

108, 116. L'esordio della confutazione e al n. 109.

XXXIII

Per

la pubblieazione dell'epistolario

vergeriano mi sono fatto trascrivere

il

codice Papafava-Piazza, ch' e dei primi anni del secolo presente, e che sta ora
al n.

588 del Museo

di

Padova. Lo denomino

cosi

perche lo dobbiamo
il

al

conte
atti-

Giovanni Koberto Papafava, e perche lo acquistd poi

vissimo ricercatore di
scritto,

dott.

Antonio Piazza,
di

memorie

patrie.

Ho

preferito

la copia

questo

mano-

non gia soltanto per

piii
il

la ragione che, essendo esso nitidissimo,

mi sarebbe
anzi,

riuscito

corretto

il

lavoro dell'amanuense,

ma

altresi, e

precipuamente

perche

conte predetto vi annotd le varianti riscontrate negli altii codici che

ebbe sottfocchio. Io aveva gia qui nella Marciana quanto abbisogna per rivedere
pressoche intieramente 1'opera di
lui

e per vagliare la massima pavte delle nu-

merosissime lezioni diverse. Qui invero poteva a mio agio mettere a confroni.n
la copia del
piii altri,

suo manoscritto col codice

il

piii

importante

da

lui

adoperato e con

salvo

recarmi altrove ad esaminare, occorrendo, qualche altra colleveduta da esso.

di

zione veduta e non

La principale raccolta,
nacciana.

cui egli
si

si

valse a

comporre

la sua,

e
di

la

Bru-

Non

cosi

invece, sebbene lo

sia detto

per errore, quella

il

un altro
<li

Papafava, cioe dell'ab. Roberto, la quale viene indicata sotto

fava-Morelli, avendone appunto
il

titolo
la

Papa-

Morelli procurato 1'acquisto per

Marciana.
di

Us6
dei
piii

poi

il

codice Guarneriano

n.

76 e un terzo codice, piu copioso

lettera, infine.

questo,

Padri Riformati di Padova.

altri

Per qualche

ne mise a profitto
di S. Agostino. dei
(')

della stessa Guarneriana, del monastero

padovano

Polcastro, del Federici, dei Campollongo, e della biblioteca di S. Antonio.

II

Brunacciano,

chiamato prestantissimo e descritto

gia degli Zacchi, poi
<Iei

piii

volte dal Morelli,

spetta al secolo

XV. Fu

Dona,

e,

divenuto piu

tardi

proprieta dell'ab. Giovanni Brunacci daMonselice, dotto storiografo e archeologo

del
rio

secolo scorso, passo dagli eredi di lui al bali Farsetti e da questo, pel noto-

suo lascito, alla nostra bihlioteca di

II

S.

Marco, dove porta ora

il

n.

56

dell' \i

classe latina.

codice non e tutto della stessa

di

mano;
assai

consta anzi nelFultima

prezioso per l'antichita e

sua parte dei residui

per l'abbondanza degli

piu altri codici.

Sebbene

scritti,

troppo spesso e scorretto.

ed ha inoltre

qualche
I"

spazio iu bianco, con epistole

monche

e ripetute

il

che rende assurda

afferle

mazione

di

chi lo volle autografo. Molti eruditi

se ne

avvantaggiarono per

loro opere,

come

lo

stesso Brunacci,
di
ili

il

Foscarini, l'Agostini, 16 Zeno, ilMorelli;

si

ne puo esservi dubbio, se altro

fonte principale per
la

meglio non
cui
si

rinvenga, a ritenerlo come

Difatti
gli

la

edizione

tratta.

altri

due

codici

co-

(')

Iu parecchie Note alle Epistole

s'

incontrera Pespressione
1'

nei codici

cosi

nei codici

per lo piu ai codici qui nouiinati che

A. intese

riferirsi, e in

ogni caso a

codici da lni vednti e

non

citati

in testa della rispettiva lettera.

XXXIV
piosi,

cioe

il

Papafava-Morelli e
II

il

Papafava-Piazza,

derivano o indirettameute
di

o direttamente da esso.
S.

primo del secolo XVII (pur

questa Biblioteca

di

Marco

al n.

210

della xiv classe latina)

ha

le stesse lettere del

di

Brunacciano,

<[uasi nello stesso ordine,

ma

con alcune differenze, talora

II

piu corretta lezione,

non senza qualche complemento.

secondo

le

riproduce del pari, con poche

dei

altre che

vediamo tolte particolarmente dal codice Guarneriano o da quello

Padri Riformati, antichi anch'essi,

ma non meno
i

errati, se

non anche maggior-

mente

alle volte.

Ma
Morelli,
cosi

nella nostra Marciana trovai non solo

due codici Brunacci e Papafavadel secolo

il

ma anche

il

Ramusio, ch'

e,

come

quello,

XV. E
ai

designato

perche scritto quasi intieramente da Paolo Ramusio

vecchio,

che

s'

era

trasferito dalla sua

p

Rimini a Venezia fino dalPanno 1458. Passd poi

Contarini

da questi alla custodia presente.

Ha

soltanto quaranta

lettere del Vergerio,

ne tutte integre come nel Brunacciano;

ii

ma
li
il

per converso ne completa qualcuna,

altri

iene scritti del

si

nostro autore che

mancano negli
superi.

codici,

e,

preso in

complesso,

puo dire che per correzione

Meritano poi ancora speciale ricordo

codice Gravisi

di

Capodistria,

che

comprende 37
['

lettere,

gentilmente indicatemi e in parte anche trascrittemi daled amico march.

di

egregio mio concittadino

Anteo Gravisi,

di

il

codice n.
il

5.

della biblioteca

comunale

Treviso,

che ne conta quattordici,

la)

succitato
nei codici
si

della Guarneriana, che ne

fin

ha

dieciotto, quattro delle quali

il

mancanti

s)

qui ricordati (eccettuato

Papafava-Piazza che le prese

in

tutti

gli altri ch' io conosca,

il

e due ignote allo stesso conte G. R. Papafava. Queste

di S.

chiarissimo bibliotecario

Daniele
1'

ab. Luigi

Narducci

si

compiacque

di.

comunicarmi or da ultimo, tosto che

ebbi richiesto del favore su gentile in-

dicazione di quel cosi erudito e operoso raccoglitore e illustratore delle

ric del Friuli

memo-

ch'e

il

dott.

Vincenzo Joppi.

Gli altri codici consultati io qui

mi
il
il

limito a citare. Nella Marciana sono:

Della
e
il

cl.

vi lat.

il

208; dell'xi
il

il
il

21 e
268,

59; della

xn

il

53; della xiii

il

71
il

72; della xiv

e
il

7,

il

239,

286 e
il

il

287; del catalogo Zanetti

e
il

408

473.
il

Nel
il

Museo

civico di Venezia

3407

3109 della raccolta

di

Cicogna, e
il

188 del legato Gradeuigo-Dolfin.

Nel

Museo

Padova

il

489,

773.

il

940 e
il

914, che fu 1'abbozzo pel 588 gia indicato.

Nella Vaticana
conto soltanto

il

5131 e

5302.

Infine,

un secondo

codice Gravisi

a Capodistria, e altri

quattro a

S.

Daniele.
piu

Ma

quanti

non ve

n'

hanno per
che ne

certo,

anche

a tener
!

de' miei appunti, presi ogni volta

vidi fatto

richiamo

quanti,
si

come

ora nell'Ambrosiana, non potrebbero darci lieto compenso di novita per

e tediose ricerche
!

lunghe

Capodistria, p.

e.,

ve n'erano in passato parecchi senz'alcun

XXXY
dubbio.

Le

notizie sono

positive

su

di

uno

della 1'amiglia

Vergerio, su altro

della famiglia Petronio, su di

un

terzo dei Gravisi, che componevasi di cinquandi S.

tacinque lettere, e su altro ancora del convento

Domenico.

particolar-

mente

lo

smarrimento
si

di

quest' ultimo cbe va lamentato, perche da

in

un catalogo

degli scritti che

trovavano raccolti

tre codici del

cl.

conveuto medesimo (carisulta che nel prinio

il
<li

talogo ora della Marciana al n. 153 della xiv

essi codici si

lat.)

leggevano venti lettere del Vergerio, scritte fra

di

1380 e

li

1429,

mentre nessuna

quelle che possediamo porta data posteriore al 1417.

Discorso cosi delle fonti per la pubblicazione dalTepistolario, debbo far cenno
del

numero

delle lettere ch' esso abbraccia finora.

Pur

troppo,

non

lo

possiamp dire superiore

di

molto

all'

originario che

si

ebbe col codice Brunacci.

Questo numero originario

in

t'u

assai

variamente indicato.
per la ragione
si

ora

in

piu ed

ora

meno.

da quanti ne fecero parola.

de' suoi

confusi elenchi,
di lettere.
Iii

parte numerati e parte no, e per la ripetizione

di

numeri che

primo tratto

lo

si

direbbe
di
piii

di

150; ma, detratte

le

doppie, e di

130.

Colle tredici

adunque, che sono comprese nel codice del conte Gioin

vanni Roberto Papafava, questo ne conta 143. delle quali 139 disposte
c quattro fuori di quest' ordine,
cioe fra gli altri
scritti

serie,

del Vergerio.
:

Non

e
(')

per6

di

139 nel codice stesso

il

la cifra n.

apparente delle numerate

invecedi 142.
si

parte per essersi passato

101.

e parte perche colle epistole

al

sono messi
del e

due

altri

dettati

che non appartengono

la

novero,

cioe la notoria epistola

Petrarca a Cicerone, e

risposta del Vergerio. ch' e

una

finzione letteraria,

quindi componimento d'altra natura, ch'io pubblicherd

in

come aggiunta

illustrativa

qualche parte del mio commento.

Ora, alle 141 lettere del codice Papafava-Piazza ae aggiungero due tratte

da due codici della Marciana,

del

le

altre

due della biblioteca

di S.

Daniele, ed una

codice Gravisi n.
yisi,
sl

vm,

oggi stesso trasmessami dal suUodato marchese Anteo

che ne avremo 140. delle quali 12S inedite.

venti gia stampate

Ne

delle

torna

oziosa

la

ristampa,

importando

'-011-

giungerle colle altre per

la interezza della raccolta, pel reciproco

loro nesso, ed
resto,
<-lf
si

anche per riprodurle nel loro tenore piu genuino.

trovano
il

Nemmeno

esse, del

in libri

di

facile acquisto,

compresa pur quella, tante volte

edita,

trattato

De

ingenuis moribus.

Sette ne furono pubblicate

dal solo Muratori,

()

Nolla presente pnbblicazione sono ridotte a

volvere ......

141, perche 1'Autore

escluse

piii

tardi

quella che nella citata edizione (Antonelli 1880) e segnata col n. 137 e incomincia:
sacj>e

Soleo

majorum nostrorum animo

la escluse

perch>>

1'

ha ritenuta orazione,

non

lettera.

L.

XXXVI

due da
dal

lui e dal Verci,

tre da lui

ancora e altresi

1'

una da Michelangelo Biondi,

Mehus.

Martenne

e dallo Schelhorn, la seconda dal Frambotto, e la terza dal

il

Delle otto rimanenti

Morelli ne diede alle stampe una, tre mons. Bornardi,

lo Zeno.

una per ciascuno

due volte
Barbaro.
i

il

Salmaso e

altra

di

nuovo
re

il

Verci,
di

e V ultima

due editori

olandesi

del

commentario De

uxoria

Francesco

Brani poi

sia di

queste sia

di

poche altre lettere furono riportati da Jacopo

Zabarella, dal Bandini, dal Federici, dalFAgostini, dal Morelli, dallo Stancovich,
dal Babuder, dal Bernardi, dal Micheli e da qualche altro.

Non

tutte

perd le 146 epistole

piii

furono scritte dal Vergerio,

essendovene

undici di alcuni de' suoi

illustri

amici a lui dirette, cioe dello Zabarella, di

del Pellegrini,
del Guarino,

Giovanni da Ravenna, del Coluccio, del Barzizza,

del Bruni, di

Antonio Baruffaldi,

di

Francesco Zambeccari, ed una eziandio del

Barzizza allo Zabarella,

tnento
h-

ma non

estranea alla nostra raccolta. avendo per argo-

Lodi

del nostro autore.

L'elenco che ne dd in appendice alla mia relazione mira allo scopo

di

far

conoscere, a chi fosse cortesemente disposto di prestarmi assistenza, quanto

mi

manchi e potrebbe essere per avventura

supplito.
1'

Ne sono poche
altre ne la data ne

le lettere
1'

che lasciano desiderare la data e

;

indirizzo

in

indirizzo corrispondono
clie

parecchie, infine. sono mutilate e

non altro anzi talvolta

meri frammenti.

Di piu, tenuto pur conto di qualche

compimento che alcuni

piii di

codici

si

pre-

stano a vicenda, le imperfette

sommano a

venti

(').

in

ben maggior nupero di aver

mero troviamo
gia ridotto o
di

le

non datate, cioe da oltre cinquanta, ch'

io confido

di

poter ridurre della meta, non perd sempre colla doppia data e
coll' indicazione

luogo e

di

tempo, o
2
(

anche del mese e del giorno presso a

quella dell'anno

).

D' altra parte,

non lieve opera

e verificare le date, che sono in parte er-

ronee,

come quelle che

se vi

potei correggere ai
indirizzi

numeri

13, 24, 70, 104, 121, 121.

hanno alquanti piu

:

che date, ne mancano perd sempre nei

di togliere finora

codici pressoche trenta

piii

difetto
3
( ).

che non mi riusci

che per poco

di

una

terza parte

( )

()

69, 75,

Sono segnate con asterisco nell'elenco. Per ora mi lusingo di aver supplito al difetto della data per N. dell'A. 76, 80, 82, 92, 101, 103, 112, 116, 134, 140.

le lettere

9,

19, 41,

50,

Kel manoscritto

lasciato per la

stampa non

si

trovd segnata

la

data che di sole quattro

e precisamente delle 50, 69, 82, 112.

()

L.
le lettere 9, 13, 82, 96, 97, 116, 128, 134, 145.
si

Questo credo di aver fatto intanto per

A.

N.

Nel manoscritto lasciato per la stampa non e precisamente delle 82, 128, 134, 145. L.
dell'

trovo V iniirizzo che di quattro,

XXXVII

Ma
dare
le

l'

imbarazzo maggiore

fu e

saraper me, aon breve tempoancora,

potro,
il

lo

emenerrori

copie,

per ristabilire, quanto piu

testo,

corrotto

dagli

degli amanuensi. Molte e molte volte e giocoforza studiarsi

assai piix d'

indovinare

che
si

di

cogliere
dire,

il

pensiero dello scrittore. Gli esempii

;

di

cio balzano agli occht,

di

pu6

da ogni epistola

ne mancano saggi

in

buon numero conie questi

tribuis per
io

tucius per iuum, pesiis per procul, aperte per opinor. meritis per mentis, exhibere per Ond' e ch'
cohiberc,

crebris.

ecc. ecc.

temo forte

di

dover ripetere per qualche parte della raccolta, anche dopo avervi posta ogni
piii

cura

attenta, quello che

il

Muratori ebbe

a dire della sua edizione di

alcune
si
secl

lettere vergeriane, tratte da

un codice estense: Elegantissimum ergo oratorem

quandoque sentias, nc viro
illo

heic aut tcncbrosum aut coespitantem

doctissimo,

furciferis iis librariis tribuito, qul quae

minus

intelligunt,

pejus dcscribunt. Malui

resti-

cgo non pauca,

tucre ct
legant.
te

ut erant, incomposiia rclinquerc,

quam nimis audaci conjcctura

mea
forle

e.ypurgare, ne lectorcs

dum

vcrgcriana se legere piitant,

unice

Haec

sane, qualiacumque sint, habere ptaestat

quam

nulla.

1'

ottimo

Griovanni Robarto Papafava, delle cui attitudini all'impreso lavoro parmi

sia stato

troppo severo giudice

si

il

Morelli, deve esserne rimasto ancora piu scondubito, che fu piu flda

tento, se

e avveduto,

come non

lui la virtu della pa-

zienza ael notare le varianti dei diversi codici, che non gli sia stata cortese la

fortuna ad ajutarlo nello sceglierle.

Comunque,
c
di
il

io

1'aru

del

mio meglio, nerche

il

testo,

ricomposto nelle parole

nelia punteggiatura, renda giusto senso, e mettero in apposite notele varianti

pagina in pagina, guardandomi pero dallo

aflfastellarvi le spropositate,

salvo

caso ch' esse pure valessero, per aflinita di sillabe o per altra ragione, a giu(')

stificare la dizione preferita.

Finalmente, le lettere dalla data

piuttosto ad

conosciuta, o
di

che

sia

possibile

ascrivere

uno che ad altro periodo

i

tempo, disporro cronologicamente.

di

Le
da

altre verranno dopo di esse. Gia

modi

coordinamento. che sono diversi

questo, potranno esservi accoppiati agevolmente, quali noi rimandi che per ser-

vire appunto alle varie connessioni inseriro sotto la intestazione di ogni lettera, e quali negl' indici, che

mi sara debito
2
( )

di diligenza

rendere non solo accurati,

ma
gli

spezzatissimi, e ad

un tempo

ripartiti in poste

che acconciamente aggruppiuo

argomenti analoghi.

(') Cosi nel 1S80. Due anni dopo il dilicatissimo autore espresse pnbblicaniente L. concetto: " Segno anchc gli spropositi, perche V opera mia abbia controllo.

questo
del b^ne

(')

Morte prematnra ha troncato, coine

si

disse nella premessa ai Lettori, le

fila

ideato lavoro. Nella presente pubblicaziftne, per espressa volonta dell' autore stesso, le Lettere

furono disposte ncll'ordine alfabetico delle loro iuiziali onde rendere piu
chi vorra farne attento studio,

facili

riscontn a

riservate per ultime le

undici che non sono del vergerio,

ma

a lui dirette, e quella allo Zabarella.

L.

XXXVIII

Ma
oltre, e

poiche a voi

toma

facile

comprendere parte a parte dal

fin

qui detto

il

metodo da me divisato per

la

promessa pubblicazione, non dimoro su

del

di cid piu

mi faccio tosto a parlarvi

commento.

II

commento non mi sembra conveniente frangere

sia
in

in

note speciali per ogni

delle
lettere.

singolo soggetto sia a pie di pagina

Nell'

appendice alla serie

uno o

nell' altro
si

modo sarebbe arduo

collegano fra loro.

e non di rado anche impossibile dare

unita alle cose che

strazioni
si

pie di pagina poi

siffatte

illu-

troverebbero eziandio male interpolate o sovrapposte alle note delle

varianti, per le quali

1'

non saprei immaginare

i

sito piii

adatto

senza dire dell'al-

altro sconcio, che

connnenti. riuscendo ogni qual tratto molto ampii, gua-

sterebbero non poco la piu dicevole e proporzionata misura del testo nelle facciate.

Conie, intine, la seconda maniera. la quale raccoglie le note negli ulil

timi fogli del libro. sturbi

Ild prescelto

lettore tutti

conoscono.
ili

pertanto

il

pariito di avvicendare col testo

ogni lettera

le re-

lative spiegaziom. scritte di seguito. e di farle stampare con tipi minori, per distin-

guerle da quello anche all'occhio. Poiche

lo sviluppo

di tal

guisa esse potranno prendere tutto

spazio

che loro meglio

si

addiea. liberate dalle dure esigenze dello

di

ch'e loro assegnato altrimenti

carta in carta,

mi lusingo che senza disgustare

troppo

soliti

rensori delFinsolito avro 1'approvazione degli altri.

Che

se parecchie delle lettere e probabile

non abbiano a richiedere che picil

colo schiarimento, per altre abbisognera certo

contrario, e cid parmi die basti

sc-e-

a giustificare

la

forma da

me

adottata.

Ne

la

sua convenienza viene punto

piu

mata

dalla necessita, che ricorrera pur quasi sempre, di scindere in

parti

le complesse appendici di ciascuna lettera, potendosi distribuire queste parti in

altrettanti capitoli, coordinati fra di loro

1 i

volta in volta nel

modo

piu acconcio.

Per quanto concerne

cennarvene almeno
le

diversi

soggetti del comento mi corre obbligo di acsi

maggiori categorie,

che

1'

indole del mio lavoro possa

esservi spiegata anche sotto questo riguardo.

^aturalmente, lenotizieche l'epistolario porge per

la biografia del

Vergerio o

perdelineare l'uomo nella vita morale, civile e degli studii,

dovranno essere argoe di eui vi

mento quasi esclusivo della parte che premettero

detto.
i

all' epistolario

ho gia

Qui pero. alla

fine della inia relazione,

ne faro cenno che serva a completare

di

criterii del loro

valore in relazione alle condizioni deH'uinanismo

1'

quel tempo.

Cio avvevtito per

1'

ordine

di

quello che debbo ancora esporvi. e certo che

epistolario del Vergerio offre occasione, innanzi tutto. di

giovare

agli

studii

biografici per tutti quegli

uomini

distinti, coi quali egli

corrispondeva o che sono

da

lui

ricordati.

\XXIX
Essi soao in

gran numero, e sarebbe soverchio

cli' io

avessi qui a

nominar-

veli tutti. Diocisette lettere

troviamo dirette a Giovanni da Bologna, undici a Santo

(')

Pellegrini, nove a Nicolo Loonardi,

otto a

Ugo da Ferrara,
;il

setto al

pur ferrarese

Aldovrandino, cinquo a Lodovico Buzzaccarino, quattro

Coluccio, due per cia-

scuno

al

genitore del Vergerio, al Crisolora,

(*)

a Giovanni da Ravenna, a Carlo

3
)

Zono,aDonato Compostelli, ad Antonio BaruffaldidaFaenza,

a Jacopo da Treviso,

a Remigio Soranzo, ad Almerico da Serravalle. Singole epistole ci restano inoltre

indirizzate ad altri chiari nomi,

come V Adimari,

il

Barzizza, Bernardino da Imola,

Pellegrino Zambeccari, Zaccaria Trevisan,

Guglielmo

da

Ravenna,
Rabata,
il

Nicolo

da

Portogruaro,

il

cancelliere Desiderato Lucio,

Michele de
il

cardinale

Cosmo

Migliorati, che fu poscia papa Innocenzo VII,

principe Lodovico degli

Alidosii,

Francesco da Carrara
1'

il

giuniore,

il

giovinetto Ubertino figlio di quest'

o quasi, fanno menzione anche

ultimo,
altre

imperatore Sigismondo, dei quali

(*).

tutti

Lettere scritte ad altri

Di questi corrispondenti del Vergerio veniamo a conoscere o qualche particolare della vita, o la qualitfc dell'
fici

animo

e dell'ingegno, o
alle

meriti
7.").

scienti-

e letterarii.

Come

a saggi

di

cio

accenno

lettere 38, 71,

di

114, 117,

122, interessantissime per la biografia del Pellegrini,

dello Zabarella e del Crisolora.

Carlo Zeno, del Coluccio,

Ne diversamente va detto
rivolge direttamente,

dei moltissimi

ai

quali

il

nostro autoi*e

non

si

ma

ch' ei

rammenta

quii e la o

<li

cui anzi fa alcune volte

argomento
fra altri,
i

di seguito discorso.

qui pure non pochi dei nomi sono storici. Sono,

pontefici Innocenzo VII, Alessandro

i

V
i

e Gregorio XII,

re di Napoli

Roberto, Carlo di Durazzo e Ladislao,

Visconti Bernab6, Gian Galeazzo, Ludiino,

conti di Gorizia e di Baviera,
il

Carlo e Caterina,
i

patriarchi

Tech e Cajetano,

Carraresi quasi tutti, Antonio Dalla Scala, Galeoto e Carlo Malatesta,

il

car-

dinale Pileo,
il

vescovo Cristoforo Zeno. Di Innocenzo VII, per esempio, descrive

filo

carattsre, per

e per segno, in guisa da ritrarcelo assai

ci sia

meglio
<li

di

qua-

lunque altra memoria che

rimasta
i

di

lui

documento questo

non lieve
pontefice,

importanza, perche porta a modificare

giudizii della storia su quel

non potendosi accettare quali furono

si

dati sinora di fronte ad

il

una testimonianza

competente e
il

laale.
ci

Ne msno

splendido e

colorito della viva

immagine
n. 17,

che

Vergerio

rende del vescovo Cristoforo Zeno nella sua lettera al

(')

Nicolo Leonardi

e diretta

certamente anehe la epistola

pag. 67 indicata nell' In-

dice col semplice

nome Nicolao

Phisico.

De

C) Al Crisolora e diretta senza dnbbio la Epistola LXXXni. 3 Antonio da Faenza cui e diretta Tepistola CXI pa^. i66, non ( ) Barufuldis della XCII p 134.
4
( )

puft esser altri che

il

D''llo

Zaban-lla p.

o.

si

parla in circa vonti lettere soritte ad

altri,

qnasi in altret-

tante di Santo Pelle^riui.

XL
la quale

puo essere adotta come modello

(').

di stile efficace

per cosi nobile

officio

dello scrittore

E appartengono
memorati, come
Dal Verme,
caldo,
il
i

alla storia anclie gli

uomini

d'

arme che sono da

lui

ram-

patavini Cermisono e De' Dotti, Giovanni di Barbiano, Iacopo

di

il

conte

Anguillara.

1'

Astorgio.

1'

Acuto.

1'

Armagnacco,

il

Buci-

Blancardo.

Scienziati, e letterati, infine, quali Marsilio

da Santa
Scola,
i

Solia,

Bartolomeo

di

Saliceto, Gian Lodovico Lambertacci,

Ognibene

cancellieri Benintendi

e Rossi, Leonardo Giustinian, Francesco Barbaro, Pietro Miani. Pallante Strozzi,

Antonio Loschi, Francesco

di Fiano,

Francesco Zambeccari, ecc. dei quali pure

danno contezza
lativo
Io

le

pagine

ilel

Vergerio, richiedono certamente un posto nel re-

commento.
non affermerd gia che sarebbe conveniente mi proponessi
di di pigliare,
il

dird

quasi, pretesto da tutta questa gran serie

di altrettante

nomi, per ingrossare

mio volume

monografie, valendomi dei dati che nello studiare quel tempo mi

sono tenuto

in debito di

annotarmi.

Ma

non sarebbe, parmi, buon consiglio apgenere a magri

dizionarii

profittare cosi poco di tale fatica da ridurre le note di questo

compendii
grafici.

dei

gia tanto compendiati articoli che

si

leggono nei

bio-

E mio
il

avviso che importi distinguere quelli

ili

le

cui biografie prestarono gia

soggetto a qualche lavoro

lena dagli altri o

meno

fortunati

<>

non

meri-

tevoli appieno di questo onore.

Sarebbe assurdo mettersi

in

gara, rispetto ai primi, coi loro biografi, e goflb

ritessere per essi cose divulgate.

e operato fin qui per illustrare
il

Ma

se invece cadesse di riassumere quanto

si

loro nome,
<>

raccogliere in un solo quadro

all'

le indicaz.ioni sparse delle fonti usate

da potersi usare

uopo,

qualche lacuna,

correggere qualche errore,

istituire dei

riempiere confronti, retluello

tificare alcuni giudizii o sostituirli,

di

stimo che non

solo sarei scusato se. potendo,

tutto questo prendessi cura,

ma noa

avrei scusa a non la prendere.

iti
f:

Pegli altri nomi. invece. crederei riprovevole ommettere

che
si

ancora non
capisce,

si si

fosse fatto

e tornasse utile per

al di

qualunque riguardo, purche,

quei confini che gia
il

non

avesse a trascorrere
a disquisizioni

la di

semplice
opera

buon

senso traccia

non indispensabilmente

connesse

coll'

princip.ale,

ma

accessorie e concomitanti.

(')

Poiclio quell'esimio prelato e quasi iieH"oblio, cedo al desiderio

tjttiilcm

di riportare qui subito

alcune linee dell'egregio dettato: Civteri

hic
iti

cpiscoporum,

vi e detto, facti, elaboratique

autem natus episcopus videiur. Est enim mitissimo ingenio, mansuetissimis moribus, et scrmonc conversationeque suavis, sobriits, continens, benignus, sibi parcus, cccteris liberalis, foris episcopus, domi par aliis, in /tis vero qucc ad pontificatum pertment streoiuiii

nuus ac

diligens.

xu
Senza duhbio, e
il

precetto del ne quid nimis che bisogna tenersi ben pre-

sente in siffatto lavoro.

Ed

esso fa tanto piu al caso mio, ch' e su molti argodel

menti ancora che

a commentarle.

le

lettere

Vergerio richiamano

la parola di

chi pongasi

Piii

di

quaranta

di esse

ragionano o chiariscono

fatti,

circostanze, istituzioni
di

della storia contemporanea,

come a

dire del

grande scisma

occidente,

dei

concilii di Pisa, Cividale e Costanza,

dei
di di

supremi pericoli delT impero greco, Firenze,

delle condizioni di

Roma,

di

Venezia,

del

reame

di

Napoli sotto
delle

Ladislao,

delle
-

guerre carraresi,
1 i

vicende della signoria

quelle della Romagna. varie Padova. dello Stato milanese sotto governo paril

ticolarmente della duchessa Caterina,

Aquileja,
studii,
di

degli

sconvolgimenti nel patriarcato

di

dedizioni istriane, -- di pubbliche calamita,

del

- e inoltre: degli

fessioni,

degl' insegnamenti universitarii, rifiorimento delle lettere gre condizioni morali diverse. che commercio del clero, principi e delle cardinali, segretarii delle annate. varie prodelle promozioni ecelesiastiche, giudici condotti, cancellieri,

in

Italia,

del

librario,
dei

di

dei

corti,

ilei

pontificii,

dei beneficii,

di

dei

dei legali.
(').

dei curiali,

--

dei

dei medici,

dei predicatori, ecc. ecc.

Ne mancano R non
carattere
<ii

d'interesse anche le descrizioni o

cenni

di co.se

minori,
().

come

di

funerali. giuochi, tabularii, nunzii. itinerarii, istrioni, cavalieri, ecc.

e senza

curiosita che

si

legge.

in

qual

modo

il

Vergerio

rilevi

ii

certe cittadinanze

italiane

o di

straniere nazioni.

Dei Fiorentini

scrive che non solum armis, verum etiam opinionihns bella gerunt (ep. 98).

Alqni.

trove accusa

il

neapolitanun fastum

(ep.

6).

Pi
e
il

Venezia loda

reggitori

vcl sunt sapientes vel sapientibus se credunt,

et

popolo ch' e pacatissima plehs

gli

ad

summum

obsequrns patribus
et acres.

(ep.

124).

- Ne
et

sfugge

la gallica kvitas,

quae ut impeiuosos
tus hahet (ep. 109).
di

ita sine disciplina

minime duraturos primos impeei

nel dire degli Alemanni, mnlto anro conducti.

(ibid.).

non esita

soggiungere: qnod plurimum apud eas gentes vim hahet

Nel campo
di siffatti giudizii

dovremo

poi.

non senza rammarico,

fargli colpa

di

quanto

senti

e sn-issc
le

dellTstria,

che pur molto amava come terra quanto

italiana.

ogni altra, posta fra

di

stessc Alpi e lo stesso mare,

degli abitanti

Capodistria speciabnente ch'ei parlo piu volte con dispregio non degno della
dell'

grandezza

animo suo

(ep.

7(t.

72. 86.

112.

llfi).

si

che

lo stesso

Giovanni

Cito

piii

specialmente

le lettere 3, 4, 6, 7.

11.

17, 19,

24,

69, 72, 75, 76, 79, 90, 94, 95, 98, 99, 109, 112, 118, 120, 124, 140.

33. ~~

35, 39. 41. 52,

55. 59.

() Vedi

n.

6,

31, 37, 39, 53, 85,

98

e 1'epistola in

funere Francisci senioris de Carrari

XLII

da Ravenna, suo precettore ed amico amorosissimo.

il

quale visse

colii

non breve

tempo, sorse con generoso animo a rimproverarnelo, scrivendogli una memorabile epistola,

ch' io pubblicherd
i

assieme alle
(ep. 137), di

altre ne

potranno

leggere senza

commozione

miei concittadini

E
che

importa

indagare

le ragioni

questo risentimento.

probabile invero
di

la piii

profonda sua radice fosse nelTantica affezione dei Vergerii, come

di

parte della nobilta

Capodistria, pel governo di Aquileja,

anziche per quello

di Venezia, ch'era desiderato invece dalla gran massa delle popolazioni istriane.

Su

di

che mi converra

trattare

argomento
gl'

di

non

piccola

importanza per

la

storia della

mia provincia nativa,

impulsi cioe schiettamente italiani. che por-

tarono

1*

Istria daH'alleanza alla protezione, e dalla protezione alla signoria della

gloriosa e provvidissima repubblica.

Ne fanno
episodii.
i

difetto.

a fronte di tutto cio,

altri
al

temi

tuttavia.

e direi

quasi

quali, attaccandosi

spontaneamente

tema principale, stimo non deb-

liano essere trascurati.

Cosi, molti

argomenti che accumulati nel proemio

in

lo caricherebbero di so-

verchio,

facendolo diramare

troppo frequenti digressioni

ne turberebbero
si

l'economia,

staranno a miglior agio fra lettera e lettera,

senza inconvenienti
di sorta,
il

e di la

potra agstudii del

giungere,

ai piii

generici e

complessi

proemio

il

compimento

come

riscontro e la riprova dei particolari.

io,

Ma

basti del

commento, tanto piu ch'

di

prima

di

chiudere questa mia inla qualita delle notizie

formazione, desidero

accennarvi ancora, come gia

la biografia del

dissi,

che 1'epistolario fornisce per

alcuni saggi de' suoi concetti,

Vergerio, e sopra tutto di riferirvi

della

del suo sentire,

tempra

del suo

carattere,

perche possiate giudicare

derivi piena di esso e per
tal
di

V uomo meglio

dalle sue che dallo

mie parole, e ne
di

modo

la dimostrazione,

che uno studio anche diffuso su

mezzo

esso sui tempi suoi non varca la misura della convenienza

e del debito nostro verso la sua memoria.

L' epistolario.
l

come ho gia
i

notato. e piuttosto scarso di quelle svariate cirdi trovare,

costanze di fat o che

ci

biograti

bramano

e ch' era legittimo attendersi

avrebbe narrate la non

breve serie delle lettere vergeriane.

il

Ad
ricorre

ogni modo, anche

il

poco, attestato

si

bene, e di gran prezzo.

citta,

Scrisse

Vergerio

le

sue

epistole da parecchie

la cui

indicazione
detto.

quasi altrettante volte

che

le

date del tempo,

di cui

ho gia

Le

piu sono da Padova, da Capodistria e da Bologna, ed altre ve n'

leja,

hanno da Aqui-

da Venezia, da Firenze, da Roma, da Siena, da Rimini, da Costanza. Gia

di seguirlo,

questo solo permette

almeno

in parte, nelle sue sedi e

dimore diverse,

XLIH

ed anche

di

arguirne

la

durata.

Contribuisce poi
i

aincora
casi della

a risolvere

qualche

incertezza o a correggere qualclie errore circa

sua vita

(').

fuor

di

dubbio perd ch'egli cbbe soggiorno, piu o

meno breve

ed anche

lungo, altrove,
terbo, a

come a

Cividale, a Piove di Sacco, a Ferrara, a Faenza, a Viclie

Ravenna, a Huda, ecc, oltiv

re
<li

nei

luogbi visitati dalTambasciata del

in

concilio di Costanza al

Aragona, e forse anche

quelli delle

prime pere-

grinazioni di Gregorio XII.

Gli altri argomenti biografici,
ai

quali piu largamente sovviene 1'epistolario

del Vcrgerio. sono

l<>

condizioni

<li

fortuna della sua

famiglia (ep. 23, 68, 89,

(ep.
1.

115):
1

le

sventure ed altre particolarita domestiche

la

24, 26,

10. 68, 89,

15, 126);

sua fanciullezza
(ep.

(ep. 72,

95):

la
53,

sua gioventu

(ep. 86,

90); -

suoi educatori

10, 68, 89, 93,

1,

103. 115, 137. 145):

8,

varii

studii condotti

da disccpolo e da maestro (ep.

104, 110, 117, 145}:
10. 15. 51. 93,
le

34,

J8,

54. 59, 65, 67, 68, 74, 75. 95,

lc

sollecitudini del proprio

stenti
sofiferti

morale perfezioriamento
68, 74, S9,):
13,

(ep.

L06);

gli

(ep. 21,
18,

15.

la

origine e
118,

vicende
142,

di

parecchie sue amicizie

(ep.

31, 38,
11.

51. 71. 75. 81,

145).

122,

146);

beneficii

conseguiti (ep. 6,

54, 68, 89, 93,

Per
i

la

questione sul tempo della sua nascita vanno esaminati particolarmente

!>:;.

n.
n. n.

8,

24. 59, 71.

C, 143);
l*

per quella del suo stato laico o sacerdotale

perizia nel greco

21. 59, 66 75.

n.
i

per

altra della sua tnaggiore o minor

altra ancora delle orazioni
<la

116,

134;
i

per V
80, 89.
n. n.
(i.

lui

tenute
<lcl

in

onore

<li

S.

Girolamo

126

cato di Auuileja
leale

14.

per sua mediazione 52: per l'animoso patrocinio prestato

;

la

in affari

patriar-

al

prode

Cermisono

il

76;

pel

suo

officio

presso

Carraresi e nella curia rore di

niana.
11,

e per <|uello cbe voleva

103.

assumere

nella corte del

Napoli

n.

!).

59, 90,

Ma
ancora

sopra tutto e interessante

e

l'

epistolario per lo

studio

<lella

natura

<1<'I

suo ingegno
<li

del suo animo. Consentite

adunque

clf io qui alcun poco mi occupi

questo.
<li

La
stiulia
la

qualitii

lui
i

che

vi

apparisce prevalente e

la

sagacia del filosofo, che

lo spirito

non meno
Egli
e
<li

libri

che

la vita,

nelTintento

di

elevare
si

e praticare

virtu.

dominato da quest' alta aspirazione e

starle pari,

1'animo

gli

si

commuove

nel desiderio

che

il

pensiero,

anche senza novita,

s'

sembra uscir
di

nuovo dalla sua mente, mentre

la

parola che lo esprime

impronta davvero

una spontanea
Ad

vigoria.

(,')

ordinare oronologicameiite

le notizie

biograiiche del Vergerio

alle

a riscontrare

1*

date

delle sue lettere

servono pnre

le

molte sue allusioni

pestilenze

che

travagliarono

qnel

tempo. V.

epistole 12, 23, 31, 45, 53, 79, 88, 92, 96, 113, 116.

XIJV

Magnum
casus rerum
vivere
:

est (cosl nell' ep. 95, dalla

quale comincio a prendere

volume),
:

le citazioni,

aprendo qua e
et

la pressoche a

caso

il

magnum

est

contemplari posse

secundum pkihsophiam cognosccre

majus sccundum philosophiam

mcximum
se,

vero ac praestantissimum utrumque viiae

tanto, mostra quanto
di
et

modum

tenere.

Per arrivare a
quindi di

importi vincere le passioni,

e narra

come ogni

piu in quella lotta riconfortasse 1'animo,

salubribus boni aliquid addi sentio (ep.
literatus sim, sed

dum

noxiis

passionibus meis detrahi

10(5).

pro-

segue

Cnro multo studio ut

magis ut bonus

et liber.

Hoc enim

recte sentire. illud recte vivere facil.

Ma
est,
si

niii)

basta tale vittoria. Altre molte ne deve riportare lo spirito

sulle

avversita e sugli stessi favori della sorte.

ch' egli sta incerto,

Virtus in genere difficilium constituta

ferre,

utrum

difficilius adversitates

an tcmperare pro-

speritates (ep. 87).

ii/n,

Ma

nulla e troppo arduo a coloro che in rationis vim impe).

omne

iranstulcrunt (ibid.

Allora virtus frangi

nescit,

vinci

non potest

sed

eo semper fortior ac major occurrit, quo graviora sunt vulnera (ep. 105).

La sua

iilosofia,

quantunque intimamente collegata colla fede

:

religiosa,

come
a

proverd, era tutfaltro che inclinata al quietismo ascetico

railitare nel
1'

era anzi risoluta

gran campo degl' interessi e dei

:

conflitti dell*

umano
est,

consorzio. Nel-

epistola quinta dice

Ea
fugit,

mihi praestans phihsophia visa

quae cum
sibi

quae in urbibus
et

habiiat et solitudinem

tum communibus

studet commodis,

prodesse quani plurimis cupit.

Su
asilo

di

cid,

scrivendo ad un amico che stava costruendosi in campagna

dire, dalle

un

dove rifugiarsi, a suo

si

cure isl mondo,

et

dopo averlo ammonito

referre,

a coiligcre animum, come

avergli ricordato
il

puo dovunque,

oculum mcntis in se

e dopo

verso

Coelum non aninmm mutant qui trans mare currunt,

cosi lo incalza

con senuo vivace

Aequanimitas patimliaque rerum adocrsarum non

et

ope fabrorum aut architecti struuntur ingenio, scd virtutum sfudio

impcrio rationis.

In quam arcem cum

tunae

se contulit

animus

non habet unde aut moercntis fornmgnopere sentiat

al
(ep.

admodum
gli
si

insultus expavescaf, aut ferientis ictus

20).

Ben
Zabarella,

pu6 credere adunque quando afferma

suo piu intimo amico, lo

darsi egli cosi

alacremente come faceva allo studio nulla alia re

motus
(ep. 115),

nisi splendore virfutis ac doctrinarum

o quando, congratulandosi
gli

col Leonardi, altro suo eonfidente, delle

lo esorta

molte onoranze che

erano state rese,

est,

a guardarsi da vana compiacenza, perocche existimandum

virtutem et itcm scicntiam.

ut sa-

picntcs

jubent,

quae

virtutis unico

nomine appcllari

convenerunt, se ipsis contentas esse (ep. 48).

XLV

Questo grande concetto della virtu, bella dei pregii

si

delia

mente

clie

delFa-

nimo, ricorre continuamente, sotto molteplici tbrme, nelle sue lettere, e gli detta
considerazioni veramente solenni, le quali. se erano state
poi,
di
gia.,

come ridivennero
dell'accento

non altro che

frasi

da retori,

suonano invece

sul suo labbro

una convinzione
Perci6, a guisa

perfetta.
<li

esempio, vuole egli che tutto

si

armonizzi aella vita

nei varii stadii di essa.

Bene

ille

vixisse dicendus

est,

qui non

unam

aut alteram,

sed qui omnes vitac par'es aetatesque ad extrcmum

spensavit (ep.

cum prudentia

rationcque di-

102):

percio della

Qlosofia studia

non solo quella parte quae

naturam rcrum
consislit (ep.

ostendit.

nia quell'altra

ancora, in qua omnis rccta ratio vivendi

71):

percio scruta quid verum rcbus insit, quid divinam vim no-

bis insitam

sui contemplatione proficiat (ep. 8);

71);

percid,

dicendo della
ita

logica

che insegnava, scrive; Logicae discipHnae, quam

mihi viam ad alias statuam,
si

aliis trado,

insisto,

ut

eam

et

m
a

finem

(ep.

perci6

ne

onori ne agi

cura

di

raccogliere da'suoi studii,

ma

solo nc otiosus ct inutilis vixisse videar

(ep.

12);

percid,

rispondendo

Giovanni

da Bologna, che lo aveva eccitato

protestagli
di

a progredire nelFapprendimento del diritto

samente, non quod ex
co,

civile,

ci6 fare coraggio-

ut

altum optimum statum perventurum

et doctior

me aut

dcsiderem aut spcrem, sed ut ex

illo

et

melior

sim: adhanc enim ulram68

que rcm faciunt doctrinue, qnae dc moribus snnt

(ep.

E quale addimostravasi negli

scritti

era nei

fatti,

sebbene lungamente protristi.

vato dalla miseria, ne per poco, piu tardi, dalle insidie dei

Della poverta sua e della sua famiglia scrive piu e piu volte,

ma sempre
gia anivi

da quel gagliardo ch' egli era.

notevolissimo su

di

ci6

il

passo,

mirato dallo Zeno,

di

una sua

lettera a Nicol6

Leonardi

(ep. 74).

Sis

studiis,

e detto, insudare et in eis jucunde vivere,

quamdiu Dco visum

fuerit, decrcvi.

Xec

mc ab
tate

hoc proposito ullus fortunae impetus, ulfus casus deterrere poterit. Pauper-

quidrm, ut tu
in

me

horiaris.
et

minime moveor. Illam enim jamdiu mihi quodam-

modo

nutricem assumpsi,
tenco.

quamvis aliquando molestam habuerim, nunc eam ut

ct

placidam hospitem

Magfc me gravat

maxime

torquet

parcntum inopia,
altrove (ep. 37);

qui non aeque patienter, ut vellem, incommoda sua fcrunt.

Magnum
gnum

cst onnie

quod

virtutc fit

aut doctrina, nec sine his polest quidquid ma-

esse vel praeclarum. Diviliae

enim

et

potentia et cactera fortunae dona, etsi

bonis,

multitudinis indoctae judicio

summis adnumerentur
qitae

imo vcro sola bona crcsi

dantur;

vere

tamcn nihil sunt ad virtutcm.

quidem

bonis appliccntur vel

accedant, ornamenta suut virtutis, sin malis, pestifera sunt instrumenla nequiliae.

Quanto

a*

suoi nemici, poiche egli sdegn6

sempre

di

contendere con

essi

piu di piegarsi

comunque

al loro orgoglio

(cum neque de

loco contendcrem, neque

de

re ulla eis adversus essem, et

quod

intollcrabili

eorum superbiae non obseque-

XLV]

bar),

era appunto qucsta generosa fierezza che

virtutis lestimonium

piii

li

feriva

(ep.

103).

Diceva

magnum

damnari ab improbis, .... quoritm odium

(ep. 125).

esse decori

debet (ep. 78).

ben sapendo che aemulis sola caret ignavia

guardava

loro in faccia senza sdegno (ep. 28).

lui ostili
i

Ma

senza badare, altresi. se fossero o no a

il

malvagi,

non risparmio loro

flagello

della sua onesta parola.

et

Dei letterati ch' erano fra costoro scrive

Illae artes in preiio sitnt quae pluri-

mum

lucri

dant

liique

maxime

cxtolluntur qui quovis modo, jure vel injuria, augere

docti,

opes norunt .... Literis se dedunt non ut honorati fiant

(ep.

sed ut

quam maxime pecuniosi

suum
vel
. . .

24).

dei prelati

Plerique .... per

ita

suorum am-

bitum promoventur, cum sint ut pcnitus inepti

prorsus indigni

Hi

praela-

turam ambiunt, sed ministerium execrantur

(ep.

17).
il

dei principi, cui

:

molte

prove abbiamo quanto sapesse dire animosamente

tendunt, aut avaritiac student, aut Iitxui perditi se

vero

Aut

voluptatibus innegligunt, ~aut

suamque famam

adducti cupiditate injuste alienam substantiam diripiunt (ep, 69).

infine
:

Dei

cortigiani

Semper adulatoribus aula

referta

est,

qui vel placendi studio vel rapiendi cu-

piditate pravis reguni voluptatibus obsequantur ....

deceat, sed

Omnes ex
laudant

industria uon quod

quod potissimum placeat animadvertunt

ct

(ep. 99),

Ne

solo e pacato e

grave nella censura, che talora

la

volge a satira punlettera da Ri-

gentissima. e lancia con ardore le sue freccie.

Valga 1'esempio della

il

mini allo Zabarella

rudis.

(n.

121)'.

nella quale schernisce

cardinale Tudertino, ch'era

indoctus, sine more, sine industria, sine humanitate, cxosus atque ridiculus
s'eli!'

omnibus, ingenio rationcque prorsus expers. Costui, continua, peregrino incarico

di

un giorno

il

fungere da

sommo
,

penitenziere, non
sit

si

sa per qual ragione,

nisi fortasse idcirco valere arbitraretur

tere qitam

quod tam pronus

aliorum peccata remittunc Jiominum, aut

vero

ipse comiuittere .... Profccto aut inopia erat

summa

ingens copia pihorum, quutii talibus liaec ornamenta dabantur.

E conchiude: Tu

ne mireris, quod de cardinalibus ita loquor

rerto,

et sentio, q/ti

meritum hominis aniinadaesti-

non fulgorem
cappellos.

dignitatis.

Hominis enim esthominem, mercatorum autem

mare

Cosi, scrivendo a suo padre delle orazioni

che teneva

in

onore

ili

S.

Girolamo,

nsscrva

Illud est qptimum doctrinac genus, ut quod ore quis faciendum monet, vita

exemploque suo comprobet. In qua re non parum curiosi mihi praedicatorcs nostri
temporis videiitur, quibus omne in bene dicendo studium
litm
est,

in bene faciendo nul-

quasi oratoribus, non bonis atque sanctis

viris, coelunt

pateat

(ep. 86).

Altro esempio

di

questo genere, e fra

migliori, e tutta la lettera, di cui

ho

gia parlato nella prima parte, contro Carlo Malatesta.

Ma

non

vi

spiaccia che

qualche periodo ancora dei

facto hactenus; nunc facti
religionis

piii

caratteristici di quello scritto io qui

cst, videre.

legga:Z)e

causam operae pretium

superstitionis.

Sed imprimis novum

ait,

vide genus,

imo vero

Sanctis deberi statuas,

poetis

XLVII

negat.

alquc huic minus gui gentilis crat.

. .

Non sum
quia

qui ncgem,

ct

statuas et hono-

res
i

sanciis debcri
tale

Poetis vero

non vidco cur constilui nonpossint: si enim

solet,

unus

in corum

memoriam

fteri

illustres

et

in vita praesiantes

fuerint. quid veiat ne vatibus quoque, si qui praeter caeteros insigncs sunt, talium

rerun/
lius,
iioni.

monnmenta debeaniur?

Illud vero praeterire non possum, quod Virgisit

siattta.

quia gentilis fuerit, indigntts

qui
citni

Simili hoc mihi videtttr eorum ra-

in templis Judaeoritm

Gentiliuinque imagines vidcnt, Cristum verillis,

beranfium aut crucifigenfium, oculos

ut quisquis

iratior videtur,

eruunt,

et

truculentas lictorum fasces ex mitlta religione pietatcque dcformant,

lendis

qitasi

in dc-

imaginibtts,

at non

i)t

tollendis

peccatis.

componendisque viriutibus, ratio

v itae consistat (op. 85).

Con quello che

piii

coiuunemente

si

crede

di

tutto l'umanismo, e sorprendi

dente invero un cosi pieno accordo

fra loro dalle
nista e
1'
il

di pensieri e

sentimenti. ritenuti

opposti

due contrarie scuole che

si

lo

respingono.

Nel Vergerio l'umaa

dire.
I'

credente mai

contraddicono,
si

ma

vivono, quasi
altri

uno

per

altro.

Se.

come

si

e veduto e

pu6 vedere da molti

passi,

liberalissimo

a'

era

il

Linguaggio anche verso

le

maggiori autorita della Chiesa, non altro che

la

sincera fervidezza dell' animo suo religioso glielo dettava.

p.
e.

Le

prove
1:58.

di cio

abbondano, come
tinio

nelle lettere

7.

10,

15, 80, 85, 86,

112.

113,

L'ot-

per 1'uomo

(cosi al

Soranzo nelTep. 15) e mcns pura, Deo devoia, virlute ac

rccta conscicntia pracdita...

Puram autcm mentem

intclligo

non eam, quae ex defectn

cogniiionis facilius cst falli, fallcrc ncsciens, sed eam, quae ex abundantia viriittis

omnibus

bene consuli cupit. in qua nihil est duplcx. nihil simulatum, nihil fectitm.
(ep.

al

Coluccio

10)

Scito

me hune

in

virtitte

graditm
.

jam

captasse,

itf

mi-

nime

niihi cttrae sit qualis videar.

Ut bonus sim sfudeo

esse

Et
;

id non ab insolenti
qttalis

animo provenire judico. Praccipe itague qualis

debeam

videar alio-

rum cura

sit

.... Secttnditm aittem monimcnium, qito

,

me

vis

integrum religionis

christianae observatorem
veritate doctrinae,

plenum

exislimo, proptcrea quod haec sancta religio, cuni

exactissimam honestatis

normam

teneat,

ntque ullo potiori argu-

mcnto qitam cx honesfaie religionis fides nostra probari possit.

Troppo a lungo m'indugerei,

se per ciascuna delle principali doti dell'indole

al culto,

sua mi facessi a desumere saggi delle sue lettere. Nondimeno, riguardo

veramente appassionato, ch'ei prest6 all'amicizia. spero non

ve ne ponga alcuno
sott' occhio.

vi

sia discaro ch'io

L' amicizia e per lui non

modo adminiculum

vitae,

sed vita ipsa (ep. 108); ne

(ep.

crede deesse inter amicos epistolandi materia posse, cum adest amandi
nella dolce affezione ora
si

61).

umilia

all'

amico

fino a dirgli

In me

nihil est
(ep.

quod

amari dignc
ora dk sfogo

possit, nisi forte hoc

ai piii vivi

ipsmn quod amari a dignis cupio

81),

sentimenti di riconoscenza,

come

fa piu

specialmente col

XLVIII

suo Zabarella e con Giovanni da Ravenna, del quale protesta sui muneris

esse,

quod

ita vivo atque is

sum, cujus neqne eum pudcat, neque me suscepiorum laborum

poeniteat (ep. 89).

poiche taluno dei consueti improvvisatori oso dire che

il

Vergerio ebbe a
si

questuare soccorsi dagli amici, qui debbo smentirli pienamente. Fu

alcuni di essi nei giorni piu
o sembra legittimo supporre
li

ajutato da

tristi

della sua indigenza

ma

di

nulla mai risulta

sola e col solo
gli

richiedesse.

Che

se scherzo

una volta

Zabarella sul bisogno

di cio fare,

di soccorso, in cui

avrebbe potuto trovarsi, ben

lui.

era lecito

senza disdoro alcuno, con chi fu a

piu che amico, fratello. Del resto:

Difficile accipio, attesta egli di se, ac tt/ulfo difficilius peto (ep. 68).

collo stesso
:

Zabarella, fatto cardinale, poneva termine allo scherzo accennato dicendogli

venio, nisi vel tu abundes, vel ego

Non

non egeam

(ep. 88).

Non
sentiv;i

so infine ristarmi dal citarvi ancora

un esempio

dell' alterezza
la

con cui

della sua nazione, ed altro del suo grande

si

amore per

liberta.

Con

Giovanni da Bologna

esprime come segue

Indignetur
et

Et nomine

ct re caeteris

nationibus
harbaries.

clarior extat Itatia ....

obstrepat

quantumlibet despccta

Illi in Italia nullus est locus. Italia,

est (ep. 33).
tal

si servirc oportet,

solis Italis

vincenda

rivolgendosi a Pellegrino Zambeccari, di quetla stessa citta, per

modo

lo esorta:

Admone

concives tuos,

nt

forti et interrifo

animo adoersus

tyrannidem persistant,

et libcrtatem,

quae

numquam
libertate

bene,

ni*i amissa, cognoscitur,

in

tenerc studeanf, eligantque viri fortes in

sna pvtius occumbere, qnam

(ep. 54).

miserrima servitute vivcntcs durae tyrannidis jugum pati

])n[Ki

.li

ci6,

ii>

mi restringo
epistolario,

ai

riferimenti che riguardano

il

letterato.

Anche

dal

solo

nonche dalle altre opere

spirito
la

sue. e

reso manifesto
dei testi

quanto fosse vasta e bene compenetrata nel suo

antichi
fossero.
(').

cognizione
latini

Ben
ei

si
li

pu6 dire che quanti erano allora conosciuti,

avesse
letti

o greci che

tutti
di

e meditati.

Ragionando

di ci6 nel

mio lavoro pronell'

curero
dell'

aggiungere elementi
la

alla storia degli

studii classici
la

ultima eta

evo medio,

quale and6 distinta, conic tutti sanno, per

di

febbrile ricerca

la

quotidiana divulgazione

quei preziosi

volumi.
altri

Cicerone e Virgilio furono pel Vergerio, come per tanti

umanisti, gli

autori piu cordialmente venerati. L' uno chiama egli italae cloquentiae ac Jwnestatis

imiversae culmen (ep.

8),

il

poema

dell' altro

chiama divino

(ep. 85),

come

gia

il

Boccaccio soleva dirlo

la celeste

Eneida.

Ma

l'erudizione era in lui alimento al pensiero per una vita sua propria, e non

(')

V.

le

epistol* 8, 10, 20, 25, 30, 45, 46, 48, 55, 58, 66, 73, 75, 79, 85, 87, 89, 97, 116,

118, 119, 123, 124, 138.

XIJX

gia per respirare coll'anima altrui. Dagl* insegnamenti della

alti dello stile, tratta egli
ili

grammatica

:ii

piu

ogni soggetto letterario con mirabile liberta e larghezza

principii.

Per esso

la

grammatica

e la scientia primordialis pedagoga.

la

quale dirigit

et

administrat singulas facultates, e va

cujuslihet alteriits disciplinae (ep. 5).

riconosciuta

come

il

fondamentttm solidum

Al Barzizza

poi,

maestro

ili

retorica,

fa

lode

ili

porgere questo suo insegna-

mento

cosl

che

discepoli non

<.<>[<>

probe ex arte dicere valeant,

ma

vivendo

morum

praeeepta sequantur, ossia che,

ttt

ornatissime quis
gloriae

dicit. ita et recte vivat, e riporti

qnindi ex tua conversationc duplicis

fructnm.

Perocche ea vero demum

praeclara consonantia mihi videiur, cum in homine diserto mens cum lingua concordet,
et

sermo

cttni

opere (ep.

4'!).

L'officio, in generale, dolle lettere era agli occhi del

Vergerio ben diverso

<la

quello che veniva gia predicato a'suoi tempi, e lo fu poi ancora piu dagli
nisti

uma-

della
la

pura e semplice imitazione

classica.

Ben

si

pud dire ch' egli riassuma

il

tutta

sua fede letteraria, quando, sorgendo contro

il

Malatesta che aveva in.

sultato

mmn'

>li

Virgilio, esclama:

Poetantm
la

raiio

virtutem laudare,
piti

vitio

turpitudinique detrahere (ep. 85).

anticlii

Ne

riverenza

ai

autorevoli scrittori
lo

e del

suo tempo

Lo

rende meno libero nella critica, come

prova

p. e.

l'epistola

58 nella quale e detto de\V Africa del Petrarca.

Nessuna meraviglia quindi ch'egli, sebbene tanto accalorato estimatore degli

antichi modelli del bello stile. rechi
il

tributo della sua ammirazione soltanto per

quelle opere

il

ciii

concetto

sia

giusto e salutare. Anzi cosi profondo fu in lui que-

sto sentimento,

che alle volte

ei lascia

divedere

di

tener forse in minor conto che

convenga

la

forma. Al Coluccio, che avevagli notato qualche

menda

nelle

parole,

pisponde, essergli molesto frumeniitm hoc tam exquisite

mundare

(ep. 19).

Le sue

lettere particolarmente scriveva egli, direbbesi ora, comevien viene,

senzanemmeno

prendersi cura

di

copiarle (113). Altrove, al suo carissimo Giovanni da Bologna,

ricordato, racconta

gia piu volte da

me

come

si

fosse proposto di

celebrare qttam

clare posset oratione 1'insigne

Guglielmo da Ravenna,

ma come

poi,

considerando

che non satis cfftcax

ingenio data vox

est

sermo ad exprimendam omncm vim animi, longeque impar

est, si

fosse risoluto, rejecia hujuscemodi sollecitudine, quidquid in

cio

os venerit scribere.

Malo enim, soggiunge, confessando

ch'era veramente nelle

offie.

sue abitudini, literas meas ut indignas accuset, quam mc ipsum neglecti damnet
fcii (ep. 19).

Ed

egli vuole

anche nelle lettere parere soltanto quello che

quod malim,
recto

Ego, sive ingenita quadam

severiiatc. sive.

consilio. ita

me

insti-

tutum animadverto, ut parvi admoditm faciam

i/ttid tie re/j/ts

meis exislimetur: neque

unquam

ejus desiderii fui, utpluris videri velim, qttam re essem (ep. 53).

Se. a fronte di

questo scrivere, quasi sempre

di

primo getto,

riesce,

pur quasi
>J

sempre, efficaee e non

di

rado anche elegante, cio

dovuto per sicuro non meno

al

lungo suo esereizio negli studii che all'ingegno.

Quanto ferventemente
si

egli

si

fosse dedicato a coltivare le soienze e le lettere,

la

apprende dalla sua epistola 104.

quale

si

bene

lo

rappresenta nella piu intima

e degna convivenza a tanto scopo col suo dilettissimo Francesco Zabarella, che non
so rinunciare alla soddisfazione
di

mettervene innanzi una parte.

meno avaracum
in sclio-

menfe
las

di

quanto ho usato
sit.

finora.

Ego vix unquam domo

cxco, nisi

progrcdiendum

Si qua deambulatio,

resumptionis aut solatii causa,

mihi
est,

suscipitur, ca don/i sub tectis vcl in hortis agitur.

Foris id unum mihi otiuiu

esse crcbro
est,

ea sola voluptas, quod

cuiu

domino Francisco nostro

Ucci.

Sed

nocti
venio,

hoc datur.

Sen/per en/m,

quando postero die vacandum

scro

ad eum
jocis

pcrpetuis studiis,

sed niixxime diei

bina lectionc defatigatus.

Suam

partem

damus; minorem

scria ct jucundae scripturac sibi horani vindicant.

Atque in lon-

gam

noctem vigilamus una.

Postea, ego domuin redeo

ipse remanet.

Studio;

rum autcm meorum huec

lueernam

cst spccies.

Singulis noctibus diu ante lucem surgo

;

ad

in libris redeo, acccpta

;

memoriae connuendo

accipienda praevideo
et

ad

scholas de priniis eo
rior
:

provectiorcs rogo: pares de quaestionibus

argumentis adotrinas
lcctiones
ct

indoctiorcs,
:

si qui sunt,

audio:

binas singulo die,

ct

crebro

accipio

eoque pucto dics mihi traducitur,

priiua quidem

quemadmodum

po-

strema pars noctis studiis datur.

l'ur serbando raccolto con tenace proposito
il

suo spirito. e guardandosi dal

disperderlo

in

troppe cose ad

un tempo, poiche

st/idiorum permixtio scmper flac110).

in

centem

animum
il

rcddit et nnlli intentum

studii, e

esse sinit (ep.

egli

amo

costante-

mente
denti
b/is

gran moto degli

grato gli era gittarsi

mezzo

alle piu ar-

loro discussioni.

nam magna

bene discendi pars est habere multos ci/m qui:

de

conimunibus studiis conferre possis

crescit

cnim

ex contentione animus.

(ep.

G5).

E questo ardore.

o,

com' egli

si

esprime,

questa cupiditas discendi,

lond mai,

questo

acre literarum exercUiu/n (ep.

104).

non

lo abbf

si

che

lo

vediamo

maestro e discepolo ad un tempo nelle pubb

(ep.

scuole anche in eta inoltrata.

59, 68). Perfino nell' imparare.

incitato

tdio,

com' egli
cid,

dice,

molto tardi

la lingua greca. spiego

entusiasmo giovanile. Intorno a

il

ricordando con affetto

commovente

il

suo maestro Orisolora,

quale graecas

literas,

imo vcro Gracciam

curavit, ei ci fa

ipsam pereuntem
conoscere. come
diletto,

salvari. /juomodo liccbat, propagarique

si

apud nos

fosse

posto a tutt'
,

uomo

in

questa disciplina.

non solo per

quae

ma

ut ea per

me cognoscerem

sive de historiis sive de philosophia,

ex Graecis nondum sunt ad nos translata,

aut olim fortasse translata pcrierunt,

illis

deinde, si possem, ut tantam eloquentiac laudem intelligerem, quanta

tribuitur

nosiris

qui utriusque

linguae vim ac

facultatem tenuerunt.

Dei molti accorsi

LI

intorno
deterruit.

quell'ospite desiderato,
<li

alios discendi hibor,

alios

sciendi
<><1

desperatio

Egli invece, temendo

in

perdere

si

telice occasiono.

cssendo vonuto
insudavit.

postremus omnium

ea studia,

attentius invigilabat,
si

magnaque cura

Pur

trojipo.

il

sinistro

suo presontimento
io,

e presto avverato,

cuiu prope

jam

metam ipsam teneremus. Ma

cuiu labore, profcci
;

continua, nonnihil per

sit

me ipsum,

tametsi multo

quamobrem carius
qtio

mihi, ac

multo quidetn accepiius i/uod

. .
. >

hujus dist ijdinac

sum adsequutus,
id

plus adhibui in assequendo laboris

mentis
feror,

tsi

maUo magis
conquicsco.

in

quod abest

desiderio

quam

in

co

quod
<li

adest
eletti
il

E chiude questa notevolissima

il

lettera

con

nuovo slancio

sentimenti, associandovi
potesse
didici,

voto

piii

generoso che un animo superiore come

et

suo

allora

formare

Ejus causa.

locum in quo didici,

et

sodales quibus

ac praeccptorem ipsum, a quo didici, amore plurtmo complector. Atque hic

qaidem fortasSe (si dcdcrit

Dcus,

ut

uniatur

Ecclesia,

et

reformetur apostolica

sedes) apud Italos locitm se dignum inveniet. Meretur enim multa magnaque, tum
doctrinae tum etiam vitae ratione
:

in

quo praedicando, ut errare non metuo,

ita

nec valeo fatigari

(ep.

7.")).

Ben

;i

ragione, pertanto,
la

il

celebre Guarino, rispendendo a

del

lui,

<lic

1<>

aveva

eccitato ad onorare
officio

memoria

sommo
Te

Crisolora,
(cosl

mostragli

come questo
vocat iste

dovesse essere

innanzi

tutto suo.

egli nella ep.

141).

labor,
cipitf

qui omni doctrinarum genere

et liberalissimis

artibus ornatus, ipsarumpraeauctoritas.

r/m dicendi tuo jurc vindicas,

eloquentiae comes, fides ().
di

e per cui

inoltre sta singularis

et optitna

Per non moltiplicare

Essu pure versa sugli
niio credere,

troppo

le

citazioni,

non ne fard

jiiii

ehe una

sola.
a

stiulii

letterarii dei quali sto parlando.

anzi, e quella,

che moglio

di

ogni altra rende palese quanto addentro abbia l'il-

lustre istriano indagato e veduto nel magistero dello scrivere.

stile,

E una

lezione di

veramente singolare per quei tempi,

che mette

in

sempre maggior luce

rilevata,
<li

la indipendenza dei

suoi principii, nonche la necessitk, gia

dell'

bene

<li-

stinguere

la

sua scuola nella storia

umanismo.
sapiente

Lodovico Buzzaccarino,
<li

patrizio nobilissimo,

valoroso soldato

uomo

Stato,

il

<|iial<'

s'era

(')

ranei,

come risulta pure da alcane

In questo giadizio sul Vergerio coucordano molti altri de' suoi piu illnstri contempolettere a lui dirette, ohe staraperd coll' epistolario. Intaoto
la

piacemi qni riportare, per rendere sempre maggiore

prova che uno studio anche esteso sulle

1'iasigne mio concittadino non 6 fuori di proporzione col suo valore,

parti
e 136).

piu salienti di

due

lettere,

l'una del Coluccio

1'

altra

di

Leonardo Aretino

(n.

139

II Coluccio,

che tutti sanno quanto fosse severo, richiesto del suo avviso snl trattato
lo

De

ingenuis moribus,
cultus, ornatus, et

tbrmula nel seguente modo

Qnu

perlecto, coepi

mihi visus
ditas,

es

adolescentulum institucre,

sententiarum majestatem, solus ut eram, et secl ad omnem vitae rationem

mecum summam operis, tadtus, admirari. Xuu enim

et

aetatis

liumanae
re-

differentias virum perfectissimum erudire.

Placet stylus: placet rara penes modernos soli-

quae sobriam redolet vetustatem

plaeet dispositio, quae veluti gradibus

procedem

LIl

dato alT amore delle lettere, porge egli e conferma col proprio esempio
chi-

le

norme

seguono

Illud omnino curandum

illis

est.

ut sententiis

magis polleat oratio quam

fructus negligunt.

verbis,

ne similes

videamur,

qui /hres scctantur.

In quo

genere

magna pars

errant,

qui, si

modo

lubricis aut

magno boatu resonantibus

verbis dictionem
tissc.

suam

referserint,

abunde sc munus oratorium arbitrcnlur praestiinsueta,

Habenda sunt autem vocabula non obscura aut

nec

vcro passim

vulgata aut puerilia, scd quae apud claros auctores

cognita celebrataque sunt ita

quidem ut

ct

personarum semper

et

rerum, dc quibus sumus dicturi, modus digni-

tasque spectetur, ea vero inter se ita cohaercant, ut non casu conjrcta, sed ex artc

commissa
cejis.
ct.

videant>tr.

Sit scrmo non scaber aut aridus, non praerupius, non prae-

sedlenis etplanus, apricique

inmorem
non

vini continuo mollique cursu defluens,

ut proprie dixerim, sponte venicns.

vi pertractus.
ita

Sit cultus quidem,

ut plua a

sed

non supra quam deceat elaboratus,

mutuatus videatur quam ab
excolere,
arte.

verum

ex artc genitus,

natura

Plerique enim

dum

singula curant supra

modum

dumque nimios fucos

adhibent, universa deturpant. Dilucida sil oratio et

auditoribus pervia .... Qui dilucidam

orationem vercntur,

id agunt,
se

nc se ipsi
s-atis

quidem

intelligant.

Est huic contrarium genus eorum, qui dum

numquam

intellectos

arbitrantur, inutititer in eadcm re perstant. eaque superflue rcpetunt quae

inutiliter

jam
sit

dicta sunt

.... Magnopere curandum, ut non vulgaris sed moderati

ct

hominis

sermo noster. non quotidianus, sed solemnis atquc festivus,

qui

in

publicum prodire non formidet, quique, dum unicuique proximus

tur,
ii

ct facilis

videa-

nemine,

certe.

vcl

paucis pertingi queat.

(ep.

66).

Ora qui pongo

scire assai
piii

fine alla

mia relazionei che mi era immaginato fosse per riu<li

breve, quando pensai

farla,

ma

che, facendola, dovetti invece

stringere e restringere in molte parti, perche non avesse a prendere estensione

sotto ogni riguardo soverchia.
II

tema che mi sono impegnato

piii

di

trattare avrebbe meritato di pervenire a

mani ben

abili
titoli

e robuste delle mie.

Ad

ogni modo.

mi

si

vorrk, spero rico-

noscere due

a qualche riguardo benevolo e cortese.

riiw naturam sequitur, nec omittit aliqnid, nec perturbat ....

ora non relinquit, sed, sicut vult spirans, per
tc

Laus Deo .... gui nostra

E
nita,

1'

Aretino, altro gnidiue ussai rig-ido e

ctiam suam gloriam manifestat. pressoch incontantabile, non solo esalta la uma-

lii

modestia, la benignitu dcl Vergerio,

. . .

ma

soggiunge

In Ms, ut

caeteris virtutibus,.

..

neminem
artiaiii

te ipsum disputatem aut cun sinnTantam artis illae (eloijiientiae) comis viris de laude virtutis dccertantem aiulicriiiit .. gnitionem adsequutus es. utjam immortalis futurus sis. Vidi au legi librum illum tunm, qui de ingenuis moribus iuscribitur, in quo tuni graviter ct oruatc. tamque eteganter et copiosc omnes illas philosophorum sententias complexus cs, ut nemo sit qui in ejus tibri leetione te virum doctissimum plane non praedicet. Qua in sententia virum optimum, ac tui
.

praeferri concedam. Non conosco alcuno, pracceptis tc doctiorem dicam. Tutti ti lodano, qui
tibi
.

quem

clariorem,

quem multarum

amantissimum G-asparinum

(ll

Barzizza), eloquentiae prufecto principem, intdlezi.

1,111

II

primo e

il

veramente enorme
aon pochi
altri

sacrificio di

tempo a cui mi sono condan-

nato, e che tolsemi a

meno

lunglii e

meno

aspri lavoii, traen-

doini dentro a minutissime e pressoche interminahili ricerche. Lequali, pergiunta,

sebbein' necessarie in siffatte opere, non

fatica, e

Cruttano

vantaggi

corrispondenti

alla

neanche
titolo

talora, a conforto

<lel

paziente, gliene promettono.

fine

L' altro

che parmi
lo

di

avere sta nella bonta del

aver
io

propostomi.

II"

gia detto, e permettetemi

ripeta,

in

animo non

solo di far

meglio codoti

noscere un nobilissimo mio concittadino, nobilissimo non

meno per
a

le

del-

l'animo che per quelle

dell'

ingegno,
fatti

ma

di

concorrere altresi
e

schiarire

un

movimento

1 i

studii e

ili

altri

storici

che giustamente

ritenuto di parti-

colare interesse.

E
litai-c

nell'

attendere

cio sta

ne'miei desiderii, se non nelle mie forze,

la

di

mi-

ad un tempo,

sia

pure da semplice gregario, per

gran causa

dei piii <legni

ideali delle

umane
e

lettere, contro quelle funeste loro antitesi

il

che dovrebbero prenidealizzino anch' esse

derne
i

il

loco,
tipi,

ne disdegnano

nome non gia perche non

proprii

ma perche sanno

di

evocarli da bassi e oscuri fondi.

cosi

serio assunto

non dovrebbe tenersi estranea nessun'opera di storioa

grafia letteraria che s'infoi"mi

profitto

retti

intendimenti. Esso, del resto, se pur altro

a

non renda, salva da molte colpe,

cominciare dal vano

sino
alle

fasto

II

una

erudizione, la quale miri soltauto a gonfiare se stessa,

della verita, che tanto avviliscono e

adulterazioni

deformano
di

la professione dello scrittore.

Dinanzi ad un esemplare cosl insigne

serieta e di lealtii

quale

si

il

Vergerio, possa questa morale, a cui sono venuto, apparire

fu spontanea.

opportuna,

quanto

SPIEGAZIONE
delle abbreviature indicanti le fonti principali

della presente

pubblicazione

V.'

pag. xxxm e

seg.

Br.

G76

= Codice Brunacci 56 dolla = Cod. della Guarneriana

u.

classe

XI

latina nella Biblioteca di

San Marco.

di S.

Daniele n." 76.

Gr. e Gr. 8

Cod. n." 1 e n. 8 della fauiiglia Gravisi-Barbabianca di Capodistria.

cl.

P. M.

Cod. Papafava-Morelli n. 210 della

XIV

1.

nella Bib. di S. Marco.

= Cod. Papafava-Piazza n. 588 nel Mnseo di Padova. XIV nella Bib. di Rain. = Cod. Kamnsio 254 della Tr. 5. = Cod. della Bibliotoca Coraunale Treviso.
P. P.
n.
cl.
1.

S.

Marco.

di

Altre abbreviature.

= Bernardi (Monsignor Iacopo) Bivista Universale. = Beruardi Archivio Storico. Bibl. Ms. Far. = Biblioteca Manoscritta Farsetti. Ed. Verci. M. Triv. = Edizione Verci Marca Trivigiana. Mnr. R. S. = Muratori Rernm Italicarum Scriptores. S. d. = Senza data. S. (seguitc da un millesimo) = Senza luogo. d. S. e = Senza data indirizzo (di persona).
Ber. RiT. Univ. Ber. Arch. Stor.
I.
1.

i.

-^*>i>dL>i>=*>-

EPISTOLE
r>i

PIETRO PAOLO VERGERIO

IL

SENIORE

UGOXI FERRARIENSI

S.

D.

'

PADUAE, XV KAL. JUL. 1390.

(Br.

35;

G76 ;

PM.

c.

99;
3

PP.

n. 9.)

Abeunteni

te persequor,

absentem alloquor

crebris ac multiplicibus literis.

Quatenus in nostro frequentato nec amittendo colloquio nulla, quoad poterimus,

intermissio
fiat.

Sic

enim mibi aut te non

discessisse

aut

me tecum

ivisse videbitur.

Ademptum tamen nescio quid mibi sentio, quo non ita jucundum nec ita securum me arbitror. Adempta est mibi venerauda praesentia tua, quae auctoritatis plurimum * et efficatiae vocibus tuis dabat. Recolere tamen licet usitata colloquia 5 quum aliquando in solitudinem ambo trajecti, de bominum studiis et moribus, quae vel laudanda quaeve vituperanda essent, longos texebamus sermones. Ex quibus quantum
mibi
utilitatis

captaverim, ipse cognosco. Et tu in quanto gaudio factum putas,

dum

a plerisque inanibus cogitationibus et perniciosis operibus, ad quae aetas inclinat,

quibusque

virtutis

modestia non repugnat,

;

tua

sum

gravi persuasione

recreatus.

Multum quippe gaudeo

ab
eis,

magisque gaudeo, quod aUquando non modo tua oratione

sed rememoratione sola desisto, quae tam in praesentia,

affert jucunditatis.

multum mibi

Tu quod

polbcitus

es

et

quam in quodammodo

absentia
c

debes

deinceps perage. Audivi heri illud

eclipsim passum, ita
sierit, si

summum

eloquentiae sidus,
7

Benvenutum de Imola,
imo majus longe acqui!

tamen ut

in se

nullum lumen

amiserit,
.

quid virtuti post mortem deberi credimus

l0
,

Xobis autem occultatum

est.

Sibi

congaudeo

nobis condoleo ", quibus tantum

lumen sublatum

Fama

erat

quod

G. Elegantissimo oratori

domino Ugoni ar-

6
'

G. et qitod

quodammodo
lumen

tium doctori, amico carissimo

*
3

Cosi Gr. Gli altri cod. omettono

G. Abeunte G. dlloquar
Cosi G.

G. credamus

PP.

si

cum.

altri
altri

PP.

senza

plurimum

10

Cosi G. Gli

G. ripete recohre

licet

Cosi G. Gli altri

secum gaudco nobiscum doho

P.

P.

VERGERIO

super libro inagni Valerii opus nulli priorum cessurura cudebat. Quod qui eventus
exceperit

dubium
tibi

est.

Creditur quod
fuerit,
2

nondum
scribe, et

in

totum personam exuerat

l
.

Si

quid

super hoc

notum

mihi

amicum

solare moerentem. Vale.

H.

JOANNI BONONIENSI

S.
3

D.

PADUAE, KAL. MARTIIS 1395.

(Br. p. 4
;

Gr.

c.

129

PM.

c.

00

t ;

PP.

n. 31.)

Accepi,
cet
4

te,

cum

in Histriam

nuper
tui

venisses,

repentinam febrem passum. Id

scili5
,

restabat, post recentem

et

filioli

morbum, quo nondum, ut

adjici.
7

vereor, solutus est

illius
9
,

et tibi periculum,

mihi moerorem

Sane quis mihi

8

c
,

ex

aegritudine,

qui pluriinus fuit timor incessit, quin

venisses
l0
!

tam

pestifera loca fugisses

et in salubria

Multo certe

modum omnem

u excessit junctus dolori metus,

quum

audi-

rem, te ex sano aere abeuntem, et in infectum redeuntem, parum tui curiosum, ut

esse soles, integrioris aetatis pleniorisque habitudinis
coeli regione

hominem,

et febre et

sub insana
priniuni

correptum
I3

esse.

Hoc moerore, hoc metu, hac ambiguitate quam

curesque ut valeas, ac te fanriliamque
te
si

me

12
,

obsecro, et re

et literis leves,

omnem
15
,

periculo eximas.

In qua re,
ie

parum

carum habes, aut parvi u extimas

17

ad

domui

prospice, provide

liberis,

intende familiae, quae ex vita atque incolumitate

salus tua, consule,

tua pendet, amicisque, quibus est optatissima

ac vale. Domiite-

num Sanctum
rum
vale.

nostrum, in dignitate sua stabilitum, audisti, reor. Gaude, atque

Piu codici hanno

rat ;

doctam personam exieAltri

:

9 Eeff. e
10 Eeff.

Gr. fugis

ma

certo erroneamente.

totam

et insalubria venire. Gr. sed et insalu-

personam exuerat
2
3

bris venire. Nei codici veniret

Cosi G. Gli altri fuit

Gr. senza

u
13

Gr. multo ante

e

modum omnem
me

Paduce ha Calendis maijs 1395

invero in senso ironico

{i Keff.

Gr.

te

Scilicet vale anclie

Eeff e Gr. et re

5 Eeff. 6
'

solutus es

u PP. parum
ts
16

Eeff. qui mihi Nei codici quando Nei codici tamen. PerO Eeff ha tam
: :

extimo per existimo Nei codici

e
:

proinde

17 Eeff.

Gr. spectatissima

EP1ST0LE

III.

JACOBO DE TARVISIO

S.

D.

PADUAE, XX NOVEMB. 1403.

(Br. p. 41 e

78;

PM.

c.

101

PP.

n. 78.)

Accusare te possem, sed id an merito nescio. Tute enim

scis,

quamobrem

latere

me tuum propositum volueris aut certe quam paras. Quamquam, quid attinebat
esset
3

indicare iudicare

'

neglexeris, de migratione, inquam,

,

cum

in

me

nihil prorsus

futurum

auxilii, consilii profecto

parum ? Iure * tamen

esse.

amicitiae accusare te possem, in

et

qua

consilia

omnia debent communia

Sed hoc praetereo nunc,

quoniam, te

nihil indicante, id rescivi, te

tur.
est),

quoque

nihil petente,

dicam quid

in ea re mihi videa-

Lmprimis certus de te sum, neque cupiditate adductum ire velle (quae tua laus

neque (quae fortunae

est, et

gratia), inopia rei domesticae coactum, tametsi

utrumque
7

potius divini muneris

quod

modestia reliquisque virtutibus abundas, et quod

exterioribus bonis non eges. Magis est fortasse

quod

te

moveat desiderium rerum

rei

gerendarum. Homini namque, in negotio versari

permolesta
8

solito,

otium et

gerendae inopia

intellexerit in amplioribus administrationibus proest, maxime cum se quam plurimis posse, quale esse semper debet bonorum hominum studium. Verumtamen videndum est, ne hujuscemodi votum eo nos inducat, ut, cum multis

desse

prodesse voluerimus, postea ne nobis quidem

ipsis

prodesse valeamus. Nosti locum,

quo conferre

te paras,

inquietum esse
9
,

cum

intestinis seditionibus

tum externo

bello.

Parum tutum, ne non sanum dicam

quillo
sit,

consilium arbitror,

cum

quis in portu tranet sese peri-

in

mare turbulentum ac procellosum sponte navem exponere,

auctoritatem videri nunc

culis consulto inferre. Scio ejus qui te

advocat et conversationem semper expeten-

dam

esse, et

maximam, quippe cum

10

et

doctrinae fama

et vitae merito et amplitudine dignitatis sit quasi

medium quodam
illas

ac vinculum inter

principantem " et subditum populum. Scio indigere res

cesset adulatio.

talibus viris,

quibus

12

Tute es

13

qui non per arrogantiam aut ullam simulationem frau15

dulentum

14
,

sed per prudentiam et mansuetudinem, eas contineas,

ubi plus beni-

volentia et sinceritatis opinio,

quam

potentiae vis aut gladii metus, valet.

Quamobverum

rem,

si

certum

esset,

regnum

id

mansurum, nedum, cum

foret.

offertur, acceptanda,

etiam sponte adpetenda ea conditio

Sed in

summo

discrimine

summa rerum

Nei codici
Nei codici
Br. e PM. PM. jura
Br.
:

indicasse
iudicasse

2
3

esse

PM. ne non sanum consilium quippe cum lo stesso che cum congiuntivo n PP. principiantem
Br.
10
,!

*
5

Nei codici qualis. PM. propone quibus

is

quod

^ PP.
'* 15

6
'

PP. quia PP. quia

Negli
altri

Br.

PM. fradulentam
PP. contineat

Br. II e

8 Cosi Br. II.

senza

il

se

P.

T.

VERGEKIO

vertitur, et spectare potius videtur in declive.

Nam

si

hactenus, infestante

nemine,

componi non

potuit,

quid futurum est muris portisque, hoste iminente,

civiles seditiones
sit

quamquam
quod
illis

externum plerumque bellum

extinxit?

Sed

unum

est

timeo, ne nescire eos pauca amittere causa

ut amittant universa. Inter haec peri-

cula video
in

summum

illum virum, qui te appellat, et de praesentibus anxium esse et

l

futurorum expectatione suspensum, itaque, pro virtute tua, et amicitiae vestrae

2
,

debito, adiutorem consolatoremque te sibi expetere, cujus fidem multis in rebus per-

spectam habet

et

prudentiam ex longo tempore cognitam.

vinculum quod ex te crebro audire
4

Si igitur est inter vos

illud verae amicitiae

riari vales.

soleo,

quoque merito
6

glo-

Unum
ille

est

quam ob rem
5

ire

te censeo,

ne amicitiae defuisse videari.

mihi certus
sit,

Sed an petere
disputare
nisi et

hoc

abs

te debeat,

necdum

satis

videor,

nec
fiat,

me
ille

fas est

de

tanti viri judicio.

Verum, utcumque

ne celeriter

hoc

exigat, id in praesens te et precor et

moneo. Vale.

IV.

JOANNI BONONIENSI PHISICO

S.

D.

VENETIAS.
7

PADUAE, IV KAL. APKILIS 1395.

{Br. p.

t e

75

Gr.

c.

127

PM.

c.

60

PP.

n. 31.)

A
tuam

domino Sancto nostro

indicarent
10
,

litteras

hodie

habui, gratas, quod

cum

sospitatem

tum

et convalescentiam conjugis,

quae

et diu et graviter

pridem

id etiam jucundas, quod patriarcham propediem venturum in prolaboravit, vinciam suam nuntiarent u quae res multas seditiones 12 et suspiciones et simultates
,

ob

sedabit.

Cuperem plurimum ut
illi

is

in officio atque honore, ipse

quo nunc

13

est, persiste-

ret

14
,

et esset

vicarius,

quamquam
facit,

non magnopere desiderare hoc videatur.

solet.

In quo

quidem prudenter
sibi

ut in caeteris
1S
.

Nihil enim sapiens desiderat

1G

quod praestare
randus
est
?

ipsemet non possit

Nam

cur ipse hoc

desideret qui deside-

Et dignitatem cur quaerat, cui

summa

ex virtute ac probitate dignitas

s
3 4

PP. nostrae PP. habuit

D'ogni merito

,0

Gr. indicarunt

in
;

margine indicarent

"
,2

PP. ommette Yire

Br. e
Br.
Eeff.

6
7

PM. senza hoc PM. PP. nec dum mihi

:

13

margine nunciarent multas seditiones, et negli altri codici omessa la parola seditiones Keff. e Gr. quo nunc. Negli altri codici omesin
Beff. e Gr.
;

Gr. nunciarunt

satis videor
14

so
15

nunc
:

senza data.

PP. persisterent
Gr. potest Gr. haec\ in margine hoc

Gr.

hodie literas
t.
:

s Br. 75

cum. Gr.

in

quidem sospitatem ; PP. margine quod cum

:

quidem

16

EPISTOLE
l
.

sit

Ego,

patriae

tum 2 pro eo quod araicitiae quam plurimum bene consuli

.

et sanguini debeo,

cum

maxime quia
literas
sibi
5

illi

cupio, vel

praesens vel per

orabo.

Nihil
velit,

admonebo tamen,
discesserit,

ut, si

optimurn virum et prudentissimum

facile

vicarium

cum ab boc
a

non

usquam
;

reperiet.

Jlabuisti tu
est,

me

pridie fasces

bterarum
6
.

dedi quod per boras legeres.

Factum
mihi
7
,

quoniam

scio id tibi

gratum

esse

Tu,

si

mihi rem plurimum gratam facere

si

velis,

quum
8

tain proximus es,

buc obsecro venias. Hoc

te, et

a te impetro,

magnum

praestitisti.

Vibebis bic multos, qui

virtute tua

etnomine meo,
ita

laete accipient

multos
amet,

qui te dilexerint priusquam norint.

Quoniam

jam

effeci, ut, si

quis

me

is

quoque
est,

et te amet.

Ante omnes dominus Franciscus de Zabarelbs, qui mibi

teque praesentem videre et alloqui plurimum optat.
9
.

summus
Si

summum
est

te babet,

non veneris, ego ad

te bis pascalibus ibo.

si

Vide quid statuas

boc
nosti, et

Illud

quoque scribe
sit,

quando venturus

Venetias patriarcba,

an digressurus buc

ut

certam capere rationem possim. Vale.

V.

FLORIDO, ET SCIENTiARUM VIRO MAGISTRO

ANGELO DE UEBE, AMICO CAKISSIMO

(G76;

PR
10

n. 129.)

Amice

carissime, sicut in creationis primordio

lucem legimus primitus distincte

fuisse creatam, ut

cuncta bexaemeron

opera non obscuris et opacis sed in luce dele-

ctabili clarescerent et se
dialis scientia

bumano

conspectui praesentarent, sic grammatica, primor-

pedagoga, dirigit et administrat singulas facultates. Haec cbaracterizat

;

et docet

scbemata vel figuras

baec per ortograpbiam

;

literis
ll

quibus bbet suis cba-

racteribus terminatis loco debito situat

baec eosdem apices

per multas consonantes

liquidas et vocales segregat et distinguit, et scientiarum elementa ruminat et qualitates

;

baec per tempora brevia, mensuras

;

et

longa et accentus insinuat

baec com-

ponit ordine suo dictiones

culas fioridas
et cunctas

baec materna decora

;

stibio pingit et ornat velut juven-

varias facultates

baec fundamentum solidum cujusbbet

alterius disciplinae.

Gr. e Reff.:

tate probitas sit

2 Eeff.
3
*

cuisumma exvirtute PM. e PP. qui

;

etdigni-

Cosi

il

Keff.

Negli

altri codici:

accipiant;

Gr. in margine aceipient

tamen

Reff. e Gi\

Multi qui et dilexerunt

Rfff.

tum
manca
la lettera nel

9
i0

Gr. scribe guid statuas

:

Qui 6 certo omessa una parola.

Da
75

sibi in poi
t.

Br. p.

G. exameron PP. hexemeron u Apices literarum dicuntur accentuum

Gell. lib. 13
c.

notae.

29.

6 Reff. e Gr.

gratissimum

P.

P.

VERGEEIO

VI.

JOANNI BONONIENSI PHISICO

PADUAE, IV
(Br. p.
ID.

S.

D.

FEBRUARH 1395.

3 e74;

Gr.

c.

124

PM.

c.

58

t. ;

PP.

n. 27.)

Ante hos

dies ex terrestri itinere longiores literas dedi. In

quo quidem non tam

vi

habita est mihi ratio,

possit
1
,

quod hoc tempore navigari plerumque ex

mihi
sit

ventorum non
Quoties enim

quam quod
2

facilius

ut hac via literas meas habeas.

scripsi, nil

reliquum habeo,
tabellas per
tibi

nisi ut

ad magistrum Joannem de Eavenna, cancellaIlle

rium

principis,

puerum dimittam.
omnia prompta
3
4
,

protinus

ad dominum Sanctum
si

nostrum mandat, a quo

te cupio,

sunt.

Per mare autem,

quid dare ad
diligentia con-

non possum,

nisi quis inopinate

occurrerit, aut ego

multa

quisiero. Tribus epistolis tuis

ut diverso tempore datis, ita et diverso mihi redditis,

oratione brevi potuisset, quae
continerent,
5

una

serie respondi.

Quibus

etsi satisfieri

plurimum

excusationes

tuas de

tam diuturno
sed

silentio

quo tamen diutius tecum

nec mihi, quod in te

essem, prolixiorem
est,

sermonem

institui.
;

Tu idem

fac, obsecro,

praesentiam tuam invideas

quamdiu absumus,
vides.
6
,

et longas et frequentes literas

redde, quod idem facere

me dudum

Celebrem hic rumorem ediderunt hterae

attulissent

quaedam, a nonnullis heri habitae, quae

dominum Antonium
7

Cajeta-

num, archidiaconum Bononiae patriarcham proditum, sanguine quidem virum praeclarum, sed hteris
qui

multo virtutibusque clariorem, ut tamen

negare non possim

8
,

eum

novi,

quique beneficio ejus aliquando usus sum, neapolitanum fastum ah-

quantisper sapientem.

Quod

si

verum
sit,

est,

nescio

quonam

res urget. Vereor

enim

9
,

ne papa cogitatione sua delusus

divisis
10

qui duabus quasi ex aequo sectis partibus, quae

sibi

animis in Patria dissident, diversos

12
,

praesides " desiderantibus, ne

offendere

neutri satisfacere voluit, sed insperatum hunc

quam tamquam medium commuratio

nisque amicitiae
recte illos novi,

futurum auctorem adhibuit. Nam,

facile

si

me

non

falht,

aut

si

non

hunc admittent. Utinenses enim dominum Pileum cardinaet,

lem desiderabant pastorem,

quo magis voluntatem suam aperirent, ad

est.

se

dudum

in

possessionem advocaverunt. Isque apud eos nunc

facile

Si

quid igitur comitate sua, qua

poterit, si

omnibus hominibus

antecellit,

apud

cives consequi

quid astutiis

Gr. posset Gr. nihil

Br. p. 2
t.,

Br. p. 74 e Gr. e Eeff.

Beff. e Gr.

possum

8
3 4

senza enim

Gr. e PP.: inopinato

10 11

Br. p. 2
Eeff.

t.,

PM.
e

PP. a diversis
:

Gr. senza tuis

Praesules
p.

5 Gr., 6
1

PM. quod

12

Br.

t.

PP.

offenderit.

PM.

offen-

Br. p. 74 e Eeif. attulerunt

derent

ut tamen, sebbene

EPISTOLE

texere
volet
2
,

',

quaruni non

est ignarus,

aut

si

populus

ille

Patriae principem dissimulare se

3

non

ita res abibit, sed

aut bello aut longe conditionibus

diversis transigetur.

Reliqui populi, ut accepi, dorainum Ludovicura

agit, sibi

ducem Dech, qui studiorum

gratia hic

deprecabantur, idque obuixe per suos legatos a

liis

summo

pontitice desidera-

verunt. In
in
illis,

postremis partibus non tantum timoris

5

aut periculi statuo quantum

minusque

his pertinax
c

desiderium credo futuruin, quod non privata caritate

sed publica,

quae secunda

esse

omnibus ac posterior

solet,

pro bono patriae et

res vertat Deus.

quiete populorum contenderent.

Dixi judicium

meum

in melius

Ego quidem cum

operiar
7
.

caeteris,

quamquam ad me parum haec

spectent, exitum tacitus

Tu

vale.

VII.

FRANCISCO ZABAKELLAE CARDIXALI FLORENTINO

JUSTINOPOLI, DIE 21
8

S.

D.

JUNII 1411.
t;

(Br. p. 48

t.

81;

- Eam. p.

45

t. ;

Gr.

c 108

- PM.

c.

111

- PP.

n. 88.)

Auditum

est

apud nos nuper 9 de tua promotione, qua de

es,

fiorentino episcopo
10

ad

Romanae
tione.

Ecclesiae cardinalatum translatus

cum magna

qui te noverant

exulta-

Nam,

ut longe lateque nosceris tuo merito, ita tuis honoribus favent u omnes.

Sed et mihi quoque plerique hoc nomine congratulati sunt, tanquam ex amicitia,

quam
Et
si

audirent inter nos esse, non minima pars hujus letitiae pertinere ad
cui sane

me deheret 12

gaudenduni

est,

amicis profecto ac necessariis tuis propria est haec

posita in te videant vitae suae praesidia et sua

laetitia,

quod

13

magna certaque

cum

spe aucta promotionum. Tibi vero, ut nec recusandus erat hic honor oblatus, ita nec

optandus forsitan
rei

cum

abesset. Etsi

enim certum

est,

summum

pontificem, qui hujusce

potestatem solus habet, sola opinione virtutis tuae, ac nulla praeterea re alia
ascivisse, id

adductum, te in hunc ordinem

ipsum tamen magis ad suam quam ad

tuam laudem
xit,

pertinere videtur. Hli enim accessit meritum, qui

benemerentem

eve-

non

tibi,

qui id antea merebaris.

De

caeteris

autem vide quantum tua

sors brevi

immutata
juris

est.

Prinium enim qui eras in genere vitae scholasticae et studio tradendi

multis
eris,

omnium supremus, nunc

:

inferioribus tibi,

inferior,

quorum

alios

Eeff.

texeret

7 8

PM.

operior

3
* 6

Eeff. e Gr. vellet

Br. p. 81, die 22, dove solo in parte. Gr. senza

PM. condktionibus PP. non tam PM., Gr. e PP. minus quam
:

9
10

nnpcr

Eam., PP. noverat

faret

u Bam.
Eeff.

Nei codici saccula. Br. pag. 74 e no questa parola in bianco.

han-

12
13

Nei codiei debebat PP. quia

8
tibi praefert

P.

P.

VERGEBIO

ordo

loci, alios fortasse

favor principantis.

Mutataque

sorte,

quum

antea

in auditorio

unum virum

te

omnes intuerentur, nunc

Deinde,

in palatio in

virum alium te

cum

caeteris intendere opportebit.

cum

sine ullis

exterioribus ornamentis,

solo splendore nominis

et opinione virtutis latissime

nosceris,

nunc sub insignibus

dignitatis latebis,
si

quae multos aliquando indignissimos in ea constitutos ornaverunt,

'

modo

dignitas est quae pervenit

ad indignos, aut ornamenta

dici

merentur quae

indignitatem ejus in quo sunt cognosci faciunt. Nec te latet, quanta insalutationibus,
sive admittendis
vior), ut

sive inferendis,

sit

temporis jactura

(qua studiosis nulla

est grapossis.

alterum sine nota infamiae alterum sine metu offensionis vitare non
egere,

Adde quod nunc vere incipis

cum

caeteris videris ditior factus.

Edax

est

enim
*

hic onor, et multis ac variis rebus indiget, non

possit.

modo ut

saturari sed ut ali

tantum

Nam cum

antea

libros,

frugalem utique familiam, et

eum

qui te decebat

statum modeste ac decenter nutrires, nunc famulatu numeroso, et equitatu decoro,

et cultu corporis splendido, suppellectilique pretiosa opus habes.

Quorum alimenta
dici-

oportebit per quotidianam instantiam

tur, possit,

apud eum mendicare, qui cum omnia, ut

*

hoc

unum

certe

non potest quin

et ipse multis

interdum egeat. Haec

cum

ita sint,

non tamen negaverim, pulcherrimum

5
,

esse in eo collegio versari, in

est

quo

de summis ac maximis rehus orbis terrarum agatur, ad quod

regum nationumreligionis ac
fidei

que de

suis litibus, causisque concursus

ubi

fundamentum

est

caput. Sed et

una

est,

praeter caetera, quae cunctos qui dissimulet, nullus certe

allicit, et

quam
7

vix

est quis-

quam tam moderatus

spes scilicet supremi

tam demisso

animo qui respuat,

loci,

ad quem

nisi

ex hoc numero nulli aut rari

admodum

pro-

moventur. Itaque indigna mihi videtur eorum quaerela, qui negant, tempore hoc sua
subesse praemia virtuti, aut non satis

amplam

illi

contendunt propositam mercedem,

quando
virtutis,

sine ullis

majorum imaginibus,
gradum 8
,

sine opibus, sine ulla potentia, sola nobilitate

eum
felicia

dignitatis

qui primus est inter homines, adipisci possunt.

Unde

quis dixit nostra

tempora,

et felicia

quidem

essent, si soli

virtuti

daretur.

Verum

quia

nemo

illum potest sibi ipsi praestare, virtutem autem, unde

meretur, praestare de se quisque potest, quisquis

praestitit

eum

digne nactus est plus profecto

quam

accepit. Vale.

Nei codici prov6n.it

5 6

2 3

PP. non
Di qui coinincia
il

Gr.

Eam. conversus quamvis

In piu codici climisso
Sc. dignitatis

frammento

di questa let-

7
8

tera che si legge a pag. 81 del Br.

*

gradus

etc.

PP. quia

PP. inde

EPISTOLE

VIII.

SANCTO PEREGRINO
(Br.

S.

D.

PADUAE, XIV KAL. MARTIAS 1390.

29 t;

G7G ;

PM.

c.

93 1;

PP.

n. 7.)

Auguror,

te, vir egregie,

cum

Seneca,

jamdudum

tuo, insomnes vigilias agere, et

totum

otii tui

tempus

secum non

otiose conterrere,

jucundam equideni
ei

et prae-

claram et unicuique expetabilem conversationem, in qua nullus rancor, nulla potest

controversia jurgiorum incidere, sed quietani semper atque pacificam, quae in honesto continue ac sancto colloquio perseveret. Quis nihil nisi
3

enim

convivere

recuset, a

quo

quod recte

velit
'

auditurus

sit,
?

qui tacere jussus taceat, loqui jussus matu-

ros mores et gravida

verba loquatur

Hoc
5

auctore, viam,

qua eatur ad superos,

et

quo jure hic vivendum quove moriendum

sit,

non nuper

docilis dedicisti. Ipse bo-

norum
totius

fons

morum, honestae
felicitatis
'

virtutis fluvius amoenissimus, et,

ut breviter dicam,

humanae
sint,
8

est

cumulus. Cujus

vires, etsi longe tibi clarius,

quam

mihi,

cognitae

referre

tamen juvat ac verbo

sumam. Habes
et

conferre, ut ex tua

jucunda vita
tuis

et claro

consortio solatium mihi

alium collateralem, studiis

10

comparem,

Ciceronem videlicet arpinatem, italae eloquentiae et

Inter

honestatis universae culmen.

quem

et

hunc simihtudinem proportionemque quaerere non

12

estnostri judicii. His

ter-

comitantibus, vitam u tranquillius

rore, his tutoribus, secure incedis.

agi, te tibi possides,

et

absque ullo fortunae

Ego vero longe a

13

studiis tuis absens, longe otio tuo

sinus,

dispar,

noctem diemque garrula disceptatione consumo, texo laqueos, complico

quibus argutum possim intercipere

sophistam. Miros insuper naturae effectus studio-

sus inquiro, tuae (nescio an quia nemini sors sua placet, an quia praeclarior tua sit)
"vitae

semper invidus

et

maturi

otii tui

cupidus.

Tu

ergo quid honestum, ego quicl

verum rebus
ficiat,

insit perscrutor,

quid Divina

vis nobis insita

sui contemplatione pro-

ex hoc forte studio plurimum perfectionis et gloriae adepturus.

negotiis tuis nescio quid sentiam,
15
;

De

exterioribus

autem
Vale
1C
,

an doleam, an congratuler. Tu enim ea hactealiis,

nus mihi incognita permisisti

et

nec de te ab

nisi confuse,
si

quidquam

audivi.

me

fortunae tuae participem fac.

Domino

Petro,

quando eum

videris,

me

strictissime

recommenda.
PP. et PP. ac n Br., PM., tnum.
''

G. SapienUssimo viro
regrinis,

domino Sancto de Pedomino mild jmiecipuo, Utini dctur

temporis

'"

2
3
4 5

Cosi

il

Eeff. Gli altri

Eeff.

PP.

iritam

tuam. G. senza

Cosi G. Gli altri vivere

Eeff.

gravia

w
1S

Eeff.

tranquillam.

Cosi G. Gli altri omettono. Cosi G. e Eeff. Gli altri honestus

G. e PJI. intereeptare
codici

u Nei
Itu15

divinam vim nobis insitam

Cosi G. Gli altri totius ferc fehcitaiis

manae
8 PP. sunt
1

Permittere per dimittere, deUnquere ael Cange.

Qnesta aggiunta non e che nel G.

Dn

10

P.

P.

VEKGERIO

IX.
(Br. p. 71

PM.

c.

135
-,

PP.

n.

118.)

Pater beatissime

'.

A. Wadislaviensis

praepositus,
dedit.

decretorum novus doctor,

qui brevi tempore

multarum

hic

bonarum rerum experimentum

Nam

tam

multum
fidem

in juris canonici disciplina profecerit, a

quo studio jamdudum desueverat,

solida virorum provectojuris

facit,

non tam juvenile adolescentum acumen, quam

rum

ingenia, usu

rerum gerendarum

adtrita, valere

ad percipiendam

prudeninseri

diam, et vetera, quae jam memoria exciderant, facilius revocari posse

nova. Assiduitate veri studii et frequentia lectionis ostendit, quid
suis

quam

mens passionibus
abire pate-

imperare

sibi possit honesti laboris,

quum nullum tempus vacuum

literis

retur,

quo non audiret

vel legeret,

meditaretur de

aut conferret. Sed bae

forsitan

cum

multis comunes sunt laudes.

J

Ea

vero propria est ac singularis, quod

mansuetudine ac probitate sua tantam

ut nullus,
tanto

hic benevolentiam

bominum

sibi
sit,

comparavit
aut abiens

quem ego uspiam viderim, aut omnium desiderio dimissus. Nam

officio

residens tanto studio cultus

praeter indoctos, quos multos admiratione

virtutis et liberalitatis

asciverat,

nemo

certe Uteras noverat,

qui illum non

noscet,

nemo
in

novit, qui

non amaret. Quapropter, cum antea semper, tum vero prae-

cipue

bac sua doctorab promotione, certatim omnes et assistere rebus admini-

strandis et deferre

ut illum videar non

dum

Vestrae

quam plurimum possent bonoris curaverunt. Caeterum baec scribo tam laudare quam nosse \ nec tam meritum ejus, quod jamduSanctitati cognitum est, quam nostram amicitiam declarare, sperans,
Sanctitati acceptior, quanto
illi

quod tanto ero Vestrae

lentiae fide conjunctior,

fuero

caritatis
5

et benevc-

quem

spero, dante Deo, celeriter

Eomae

consequi, nieque,

post eum, Sanctitati vestrae niandatis praesentem offerre.

X.

COLUTIO PETKI DE SALUTATIS

PADUAE,

S.

D.

X MAT

1391.

E
Brevem a

risposta alla lettera del Colucio

t. ;

c.

Haberein tecuin

(Br. p. 63

Gr.

c.

116

P.

M.

126

t. ;

P. P. n. 16.)
et

te pridie, pater optime, sed

maturam, sed gravissimam,

quae aucto-

rem suum palam

ostendat, epistolam habui, paternae charitatis certissimum signum.

sic

Per quam, ut praesentem solebas,

PP. non ha
Br. e Br. e

absentem admones

et doces,

quid mihi,

jam

le prinie

due parole.

"
!

PM. Vladislamensis
PP. tantum

Nei codici nosce Nei codici Bomam

EPIST0I.E

fcifurcatum iter ingresso, faciundum

caepi,

'

sit,

ut

si

curvam

et praecipitem

viam incautus
''.

pedem retrabam,
facis,

sin rectam, et securam, fortior

;

caeptam prosequar

Idque

tam mature

quam gravitati tuae conveniens est sed non tam dilucide, quam mihi necesse est. Ad componendam enim totam vitam meam, quae tum aetate tum moribus bujus saeculi nimium dispersa est, unum Socratis praeceptum adbibes, scicurem
qualis
videri velim.

licet ut talis esse

Et ne

id

quidem

sufficere arbitratus,

propter plurimos qui et mali esse et pejores videri student, completissimum subdis,
ut
scilicet

me

perfectum christianae religionis professorem exbiberem.

est.

Horum
velle.

prae-

ceptorum primum mibi ambiguum

Quum

enim

jusseris,

nt curare debeam talis

esse qualis videri volo, protinus abs te

quaeram, qualis debeam videri

qualis
es.

Tu,

nisi

me

caeteros

fallere jubeas,

respondebis,

Curabo itaque secundum hanc

doctrinam

talis esse qualis

sum. Neque ad ulteriora procedam, quod nec tu suadeas

Atque, ut

nec ego facere id

in virtute

velini

3
.

bonam de me

tibi

spem
sit

facias, scito

me hunc
Ut bonus

gradum jam
;

captasse, ut

minime mihi curae

qualis videar.

sim studeo

qualis

caeteris videar, ipsi judicent. Etsi

enim quibusdam videatur,

alii

aut insolentis aut omnino

demissi animi esse, non curare quid de se

sentiant,

mihi tamen, qui hoc extrinsecum honiini reputo nihilque ad virtutem conferre, omni-

no existimo praetermittendum. Et id non ab

provenire judico. Praecipe itaque qualis esse
sit.

insolenti,
;

sed forti et
videar

debeam

quahs
neque

magno animo ahorum cura

Secundum autem monimentum, quo me

fieri,

vis

integrum

religionis christianae obser-

vatorem

plenum

existimo,

propterea quod baec sancta rehgio,

cum

veritate

doctrinae,

exactissimam honestatis

normam
scio,

teneat,

ullo potiori

argumento
suf-

quam ex

honestate rehgionis fides nostra probari possit.

Quod quamquam mihi

satis scio

ficere debeat,

quia tamen non plene

quo pacto hujus rehgionis perfectus cultor

sit,
;

esse possim, planiora

documenta perquiro. Quid enim mihi credendum

satis.

quid faciendum, nondum

negotio non mediocris
es,

Neque ego ad

te ut

ad theologum, qui tamen in eo

qui vitam instituas, mores

sed ut ad pbilosophum venio,

iter inducas.

componas, et ad bene recteque vivendi

ribus et pbilosophis celeberrimis
vellent,
fuit.

Qui mos antea omnibus oratoet sapientes et

sibi

Quum

enim caeteros

bonos

fieri

praecipuum tamen quempiam, de quo bene sperarent,

dehgebant,

quem

diligerent, hortarentur,

ad quem sua scripta mandarent, atque in ejus persona uni-

versam posteritatem admonerent *. Habuit Lucihus Senecam praeceptorem honesti,

Cicero minor parentem
(etsi

Tu

parum

ei

profuerit talem et parentem et praeceptorem

et moribus implerentur.
es,

habuisse), caeterique auctores suos, a quibus et literis

mihi esto Colutius. Curas publicas, quibus totus imphcitus

et dietim
5

ahquantisper sepone,

parumque temporis mihi

da.

Habebo
sit.

propendiem quod postulo, habebo

si

norman, secundum quam vivendum mihi

vero, nihil abest, quin cito, auctorem

Cui

me

affectusque

meos conforma-

meum

imitatus, et doctus et bonus prodeam.

Vale, vir celeberrime, et

1

me tuum

serva.
4

PM. faciendum
PP. persequar

Cosi in

PM.
. .

e Gr.

In Br.

admonmmt
Du Cange.

5
6

Vale quanto diatim. Dietim sta nel

Gr. habeo
.

3 Gr. id facere

habeo.

12

P.

P.

VERGEKIO

XI.

P. P.

VERGERIUS NOMINE ILL '

D. D.

PADUANI FRANCISCI DE CARRARIA

(Br. p. 51 e

85;

AD DUCISSAM Eam. p. 47 P3I. 115 ;

c.

PP.

n. 77.)

Certa iide compertuin habeo,

bus, iuter
l

illustris

Domina rnaterque

carissiuia,

ex seditioniillu-

terras nostras nuper exortis, esse potestatem vestram

ac vestrorum

strium filioruni non solum viribus imminutam, sed prorsas pene sublatam,

cum non

jam urbes atque

esercitus vestro

judicio vestroque consilio regantur, sed ipsi alieno

nutu atque alieno

arbitrio gubernemini,

ac, si

quid prioris fortunae magnitudi-

nisque superesse videatur, solum dominii

vos mansisse, arbitrium vero

nudum nomen dignitatumque 4 titulos penes atque omnem potestatem in alios esse translatam. Cerno
jam
potuisse
res vestras, vi, ratione,
fieri

etiam (quod
aut tempore,
ctare.

me non

mediocriter gravat), non

corrigi, sed

de vestro statu
dies

pejora quotidie, omnia in declive spe-

Acuuntur enim in

adversarum studia partium et eorum qui diu pressi

furor intenditur,
accedit super domestica haec
d.

fuerant. Nunc,

cum tempore magis

et grave

mala externum

bellum sanctissimi domini nostri

Bouifacii,

divina pro-

videntia papae IX,

qui

cum

serenissimo

principe Ruberto,

rege noviter electo, et

et concordes in exci-

nuper a se in publico concistorio

ita appellato,

unanimes sunt

dium atque exterminium

reparare.

status vestri,

parati alter Ecclesiae,

alter Imperii

jura

Ex quibus plane
quorum qui

video, nisi dissimulare

sive

contendam, grave mihi periculum

esse

meisque rebus imminere. Nam,

apud eosdem arbitrium maneat apud quos

5

nunc

videtur,

sit

animus aut sententia incertnm

est, sive,

ut sunt se-

ditionum atque bellorum fines varii et eventus insperati, ad

posset, potestas atque auctoritas,

alios,

in quos devenire

quae vestra fuerat, transferratur, utrobique mihi

qui eas
alii,

timendum

est,

maxime vero causa propinquamm mihi terrarum, ne

quos mininie vellem, occuparent,

infidum nihil certe molestius

videndum

est mihi,

quod

"

cum nihil sit periculosius quam aut inimicum aut quam suspectum habere vicinum. Atque eo magis prohaec ipsa loca aptiora sunt ad nocendum quam antea
quod in flumine Brentae constructum
est

fuerant, ex eo praesertini aedificio

penes

opidum Bassianum, a quo

opere, etiam pace inter nos facta,

est,

nunquam, per summam

hominum admirationem cessatum

cum

id fieri

ad

intollerabile

damnum meum

rerumque mearum nemo dubitaret, mihi vero etiam constaret, pleraque alia, quae nunc apperire non attinet, eisdem in locis contra me atque in eversionem 8 status
mei
1

fuisse in

futurum

destinata.

Quamobrem mihi meisque

s

posteris consulere cupiens,

PP. intra PP. nostram Br. Kam. PP. senza exsercitus

seuza vestro

jj r est,

5^ g am
non
i

ncer i

es f.

Forse in inccrto

si sa.
t.:

Br. 85, in certo est

vestro.

PM.

6 7

Br. pag. 85

forsitan occuparent.

Eam. Oignitatemque

PP. dignitatisque

a Earn. adversionem

pp qu

EPISTOI.E

13
incurrere, decrevi
vel

ne quid

'

tale periculum, aut

damnuin valeamus

omni studio

totis-

que vlribua providere, ne vicinus mihi parum gratus adveniat

praesentibus
in Codice)
literis

damnosus. Idque
die
....

Vestrae Hlustri Magnificentiae notum

facio,

quod a

(deest

praesentis Mensis Augusti contra omnes,

qui hoc

meum

propositum

turbare vellent

aut quomodolibet impedire, annis viribusque decertare constitui

in antea his literis bellum ut hostibus eis indico,

atque ab

illa die

non offendendi mei

quempiam
defendendi,

desiderio, sed,

quod omnibus jure naturae

rebus aliter evenientibus,
3

licet,

mei

ipsius statusque

quem

video,

tutum

esse

non

posse.

Debet

autem hoc

meum

propositum

vestrae caritati verisimiliter esse non ingratum,

nam
ini-

cum

sit

a vobis vestrisque
*

illustribus natis sublata

omnis potestas ac nedum ad

5

micos translata, et
ter ex aliis

hi,

qui videbantur amici, inimici sunt

ipsis,

facti,

possetque

facili-

in alios

devenire atque ab his

re vobis sublata, dominii quoque

nomen, quod
vobis

facilius est, auferri, et justius est et honestius,

me

filiosque meos, qui

necessitudine sanguinis juncti sunt,

has terras habere, quas et vos et tota

novit ItaUa

ad me omni

juris debito pertinere,

quos alios possent

verisiiniliter

pervenire,

quam aut eos qui obtinent aut ad cum me meaque omnia atque omnem

statum

meum

patere semper vobis ut matri vellem. (Imperfetta).

XII.

UGONI FERRARIENSI
PADUAE, IV KAL JUNH 1380.
(Br. p.

t. ;

G7C ;

PM.

c.

69

t. ;

PP.

n. 4.)

Compluribus te

literis,

facili stimulo,

ad scribendum compellere sum conatus

7
,

vir amice, ut et ainico amici

morem

gereres, et

tuum divinum
8

in re digna

ingenium

exerceres. In

quo quidem

nihil

hactenus profeci. Aut enim, quod suspicari non posparas,

sum, desidioso

otio tabes, aut

grande aliquid ponderosumque

quod non

facile

aboleri possit ab aevo. Et ita fac, oro,

si

mi Ugo. Cura ut
10
.

multis prosis, et omnibus

potes,

etiam

his,

qui post te futuri sunt

Quibus

si

quid profuturum peperis, no12

men tuum

celeri

u fama

colent, et si quid felicitatis

hac vita defuncto suis votis

13
.

adducere poterunt,
1

multiplicatis

affectibus

adjungebunt
8

Ego

vero,

ut de

me

2 3
4

t. quod Uam. tittus Ram. rutum propositum Eam. Br. I e II. PM. PP. sed
:

Br. 85

G.
G.

,n

pondcrosumque quid Cura et ut Br. PM. e PP. futuri crunt

12

5
G

Id

sint
:

G76

Clarissimo oratori D.no TJgoni de Ferraria, artium Doctori praestantissimo. G76. conatus sum

G. celebrifama pjr, e pp. s ; q U id Jtac vita defuncto suis votis felicitatis

jj r .

13

G., Br. 8 Pil.

adaugebtmt

14

P.

P.

VERGEKIO

aliqiud sentias, ita studium rneurn urgeo,

quam,

si

mors

instet,

quam

quisque

sibi

hoc
l

saltem pestifero tempore arbitrari proximam

videar. Vale

debet. Otiosus et inutilis vixisse ne

animae meae dimidium

XEL
N. N.
S.

D.
3

JUSTIN0P0LI, VIII KAL. AUG. 1397(Br. p.

69 p.

- PM.

c.

133

t. ;

PP.

n. 61.)

Copiosas

lacrimas

maestissimi

animi lugubre

donum dederam, jamque

literas
4
,

parabam, quibus

me communesque

amicos, quoad possem, solverem moerore

cum

detestandam horrendamque semper,

dum meminero,

vocem, quae miserabilem exitum

tuum

dixerat, laetus

rumor adveniens falsam

nuntiavit.

Creditum enim,

cum pronunc

pter seditiones ejus provinciae

lacerae et dissipatae,
ille vir

quondam meo

judicio praeter caeteras felices,

seditiones,

inquam, heu nescio quando finiendas

magnus
Quae

ex alienis odiis ferro occidisset, te una comitem simili perditum

fato.

res et gravis et dura nimium, universos,

qui patriae conditiones norunt, exterruit,

5

niMlque aliud auspicati sunt quam ex

bellum futurum. Sed, quod ad te
facie vel
6
,

tectis

simultatibus et manifestum et grave

universos, quibus vel

attinet,

quantum haec vox

opus

nomine

solo notus eras

ingesserit doloris,
si

non prosequor, qui nec

significare posse.

meum
enim
id

quiclem, quanti vix capax eram, spero me,

sit,

Dum

aliunde incursus fortunae metuo, ex improviso incautus petitus eram.

Nam, dum

solum verebar, ut
1

parentes

jam

senio graves deplorare

3

me
:

oporteret, in id

tantum

G.nec videar
G.
Vaie. vir optime, etpatri

PM. annota
nei
codici.

in antiquiori

tantum codice

meo me

reco-

cpistola Jiacc lcgitur.

menda. Gr. Pcr Petrum Paulum Vcrgerium faciatum tuum. Questo faciatum tuum, che
ricorre anclie in altre lettere e in tutti
dici,
i

In Br.

Non ha indirizzo PM. e imperfetta.

Termina

alle parole sceleribus scelera adji-

co-

cere alla quale vi si agginnge, tanto per ter-

non trova spiegazione che possa

facetum
i
;

accet-

tarsi definitivamente. Molti nii

suggeriscouo
(che

gina 69

di

leggere

altri

fasciatum

vorrebbe dire sacerdotale dalla fascia con cui

In Br. seguita alla paIn PM. e imperfetta egualmente. PP. la da completa, traendola dal codice dei Riformati. La data non 6 che
minare, voluntas
t.

est.

la carta 70.

anche allora

sacerdoti solevano cingersi le

in esso.
4

sembra piu verosimile ritenere (quando non si trattasse di un sereni), altri altro.

A me

5
6

PP. moerorem PP. textis

condo uome

di famiglia

aggiunto al primo)

PM.
si

novi. Vi

si

annota che 1'inchiostro, cor-

falciatum. Poiche Vergcrium significava viri-

roso dalla vetnsta,

non

lascia leggere.
cui,

Da cio

puo congetturare con qualche buona ragione che 1' A. solesse talora scherzare modestamente sul suo nome. Chiamavasi giardino, ma era giardino fakiato.
dario ossia giardino,
si

vede che

PM. copiava da Br.,

nota al principio di

come dalla questa lettera, chiamava

antiquiorem.
7

PM.

omette Yut

EPISTOLE

15

me

luuniebani, non quo caritatem amicoruiu necessitudine sanguinis inferiorem exi-

stimein,

sed quo aetas eorum morti proxiniior videretur,

quamquam
quod dicunt

nulla,

quan-

turuvis recens et florida, procul abesse possit. In hoc igitur

pietatis offi-

tium

me parabam
2
.

de reliquo autem per dies

me

sparabam, quod nec

meam

nec cujusvis

tam bonas rationes coniparaturum honiinis mortem aut timere aut dolere
'

contigerit

Nunc autem
satis est

tribus,

opinione quidem caeterorum brevi numero, sed

3

amplo quantum

ad servandam ejus

virtutis vim,

quos vere possum aniicos

*.

dicere, contentus, nihil de

quoque eoruiu hujuscemodi sperabam

5

Quo

itaque minus

praevideram hunc, eo molestius ferebam execrabarque

casum tam acerbum, tam

asperum
6

et

mecum

ita,

doloris impatiens,

agebam. Heu quam iniqua sors hunc

7

viruni, quietis avidissimum, patriae suae simultates fugientem, in aliena odia irnme-

ritum

inipulit

Quis tantum facinus, nefas

ausus
erat,
8

est,

ut hominem, quo non erat

universis

alter in

orbe melior, cuique

onme studium
,

ut

secundum
quid

virtu-

tem

et

aequitatem

complaceret

proderet

Nescio profecto,

scelestis

et

nephariis
in optimos,
in caeteros

hominibus, quos

quotidie sceleribus scelera adijcere exultantes cernimus

est
!

tantum permissiun
fiet,
si

Nihil usque

in orbe

tutum

Quid obsecro
vio-

hoc sacrarium virtutum, certissimum hterarum oraculum,

?

lare

sacrilegis

manibus hcuit

Deinde renovatas ferme recognoscens

res,

exem-

pla veterum,

quibus crebro idem usus evenit solari me, ceperam, angebarque, ut

si

quibus communis inesset mecuni dolor demerem

et inutilis foret.

possem, quia res haec et gravis

ferre,

Nec vereor tamen, de parum benigne

quod, brevi paucorum

dierum dolore contentus, luctum jam deponere quaerebam. Novi enim moderationem
tuam, nihil nequicquam expetere,
nisi

quod secundum virtutem praestari

tibi possit

cum pro
eo,

certe scio

D
,

moleste te habiturum, quod

memoriam tuam, quam

funera

jucundi-

tate et laudibus venerari

debebam, dolore

et lacriniis prosequerer. Sentis

decoret, ncc

enim cum
Vetat

qui

10

ita

de se

jussit.

Nemo me lacnmis

fletu faxit.

enim funera

existimari,

quae

clarioris et melioris vitae initia sunt.

Sed haec quidem

Tu enim, gratias Deo, incolumis es. Ego dolui quantum potui, et, ut vere dicam, plus quam potui. Nec, si mihi crederem, ex dolore peiii. Non tamen inutiliter dolui, cum plurimas bonas institutiones contemnendae
omnia
ventis

data sunt, ut dicitur.

mortis simul et vitae mihi venditavi, qui ex unaquaque re boni aliquid lucri, quod ditiorem

animum

faciat,

captare constitui. Palam vidi,

sit,

tunae ludibrio subjecta

nihil tale deinceps

quantum hoc u

juris in nos habeat.

quam hbere vita nostra, forQuamobrem didici

credo.

novum existimare, quod maximam hujus nostri mali medellam Ut enim non miramur ea quae quotidie oculis videmus, ita nec doleremus, si
l

continue praemoderata
1

nobis essent. Sed haec quidem

secl

mecum

discutere habeo.

13

P.M. annota

prqpediem meUus,

errat

7 8

Keff. et

nefas

cum
-

ipso codice.

PM. proderctur
acproccrto scio

Br. e PP. contingeret.

ejus, sc, caritatis

PM. contigeret amicorum

tristi.

4 5

sperare dicesi anche di cose

Cosi Br. e

PM.

Eeff.

exarcebarque. PM. cxer-

PP. PP. u PP. PP.

i0

quod
omette
1'

hoc

per moderata
sta anche colT infinito.

cebarque.
5

" Habeo

Br. e

PM. in meritum

16

P.

P.

VERGEKIO

Ut autem ad
es quain si

te redeaai,

non

sufficio laetari

quantum

velim, ac

tantum

doloris caepi
alius

quod non audeo,

nisi prius te videro,

plene laetari.

mortuus

revixisses

'

redditus es

Tu mihi quem

existimatione

mea non

amisisse credideram. Spero

enim adhuc plurimos tecum jucundos

dies exigere,
si

et, si

uterque vixerimus,
2
,

quam

maximam partem
si

vitae simul agere.

Quod

non contigerit

et absentes, et mortui,

quis erit hujuscemodi

si

rerum

sensus, amicitia perfruemur.

Nimium enim impotens

sui est, qui,

nihil in

amico praeter virtutem amat, non aeque potest absentem, ut^coram positum intueri. Ego enim, quod amisisse te
te possem,

vel qui

jam

vita escesserit,

credidi, didici

quo animo carere

quo etiam parentibus

et

me

ipso.

Non

parvo itaque commodo meo adfuit hic falsus rumor, quo edoctus sum mortem vitamque
pariter juxta ponere, ut neve hanc

nimium optem
et aetate,

mihi, aut siunmae voluptatis loco

in amicis

habeam

3
,

neve aut futurum timeam, aut in nostris praeteritum doleam.

solidi animi,

Quod
tem
*,

si

me, parum

cum

tum

et infirmitate virtutis diffiden-

non retraherer, constanter

pacisci

auderem, nullum

me

deinceps, et cujus-

cumque morte, dolorem suscepturum, aut muliebri more lacrimas sparsurum. Quidquid tamen successerit, ego curabo, ut talis habear qualem esse cupio. Me videri
non cupio
5

nisi

qui

vere sum.
si

Caeterum tu cautus

esto,

et saluti tuae

curam
est,

adhibe. Cui enim parcetur,

et sacerdos et legatus et praesul et,

quod magis

innocens violentis manibus periit? Vale.

XIV.

SANCTO DE PEREGRINIS
PADUAE, XVI KAL. MAKTIAS 1395.
(Br. p.

S.

D.

73

t. ;

PM.

c.

135

PP.

n. 28.)

Cum audissem, non venturum Paduam patriarcham, illico Venetias veni, acceptis mecum literis ab his, quorum virtutem diligi et auctoritatem plurimum valere apud eum existimarem. Et adhibui quidem ut in re 7 quam magnopere desiderarem, sol,

licitudinem, ut

in re vero,
novit,

quae dari a principibus non peti debeat

celebris
illi

s
,

modestiam.

Praeclare te

jam

tam

de rebus tuis facta relatio

et attentione auditus.

est.

Ego

ipse

coram loquutus sum, magna

tibus,
9
.

et

umanitate

Nemini ex praesenne forte consilia

quos plurimos noveram, rem ausus sum reserare, metuens

Ipse vero recognovit

nostra praeriperent
1

me
6

protinus,

non quidem nominatim, ut

2
3
4

PP. PP. PP. PP. PP.

revixisse

PP.

nisi

quod

contingerit

7
s

PP. rem
Br. e PP. debent

non ha Jiabeam
diffidentia

PP. perciperent

cuyio

me

videri

EPISTOLE

17

qui nulla
disset,

ei farailiaritatc

junctus essem, sed

quem aliquando ad
'

se

venientem au-

crebroque Bononiae,

dum
ei

in studiis

ageremus,

vidisset. Beneficii,

quod

in

me

tunc contulit, memoriam

feci,

nam

universani examinis

conventusque mei imsibi

pensam, quae ad se spectabat, mihi remisit.

reor, ut eos,

Quamobrem magis me

dilectum

quos aliquando opibus consiliisque nostris adjuverimus, solemus. Duobus

ex familia sua saccrdotibus

admodum

familiaris sum, eosque

dudum

cognovi, came-

rarium et item expensorem, florentinos ambo. Spero bonum exitum habiturum desi-

derium nostrum, nam quod

ipse responderit

non

attinet dicere.

Xeque enim
fuisset.

aliter

aut tuto poterat aut honesto debebat, qui

nondum

in provincia sua

Sed ea

summa

fuit, se,

quum

eo venisset, curaturum, uti salubriter componeret omnia, idque

in hujuscemodi re ageret,

quod

esset decori sibi,

commodo

subditis,

mihi

et his qui

hoc postularent gratum. Vale.

XV.

REMIGIO SUPERANTIO
(Br. p. 17
t. ;

S.

P.

D.

PADUAE, XVII KAL. SEPTEMBKIS, 1396.

Bam.

p.

58

- PM.

c.

80

PP.

n.

57.)

Cum
est,

cogitarem, qua de re potissimum tibi scriberem, nihil mihi dignius visum

quam

ut ad optimum virum de re optima scriberem.

Optimum autem, quod

est

in homine, est

mens pura, Deo devota,

optimus

virtute, ac recta conscientia praedita.

Quam

qui habet,

ille

est vir, ille et vivens

beatus

est, et

moriens quietum semper

atque tranquillum

animum

habet.

Non

extollitur prosperis,

non deprimitur

adversis.

Omnem
intelligo

in

Deo spem

ponit, qui

eum

contra adversa protegit.

Puram autem mentem

sed

non eam, quae ex defectu cognitionis

virtutis

facilis est falli, fallere nesciens,

eam, quae ex abundantia

omnibus bene consuli

;

cupit.
3

In qua nihil est

est.

duplex, nihil simulatum, nihil tectum

sed, quicquid est,

omnia

palam

Qui hanc
*

mentem

habet, hic

nondum

facere, ut Cicero ait, sed nec cogitare

quidquid

audebit

quod non audeat praedicare.

respectus, verentur

Si

enim improbi quoque, quibus nullus

in conspectu

est honestatis
sibi

perperam agere,

non modo bonorum, sed etiam

similium, quanto magis optimi homines in conspectu Dei, cui omnia aperta sunt, cogitationes et corda nostra,
ille

verentur male cogitare vel agere?

convertit,

Hac

ratione sanctus

vir

impudicam mulierem

quae

se passim

omnibus ad

illicitum

quaestum
ut

exhibebat.

Cum
in

enim,

ut sibi

copiam
videri

sui faceret,

oblato munere, postularet,

illa in

quemdam
1

locum

coirent,

unde

a nemine possent,
3

summas
di

aedes,

PP.

lascia la parola in bianco.

il

Br. e PP. omettono

non

Omnia, alla greca nel senso omnino Ram. quidem quidquid

per omnia,

18
ubi cellulani secretioreui habebat,
se posse dixit.

P.

P.

VERGEKI0
deduxit, et bic a nemine, nisi a Deo, videri

eum

Et

ille

Ergo, inquit, bic videri possumus a

;

Deo

Nihil

enim latere eum potest

ille

ubique

est, ille

omnia

videt.

Si

Illa

Quid ni ?

ergo, inquit,

videri a

Deo possumus, qui ubique

est,

quique omnia videt, quomodo pati potes turpisi

tudinem banc in ejus admittere conspectu? Quod

vereris,

testium praesentiam in delicto

et absol-

quanto magis vereri judicis conspectum debes, qui potest damnare

vere, salvare et in
lier,

profundum abyssi demergere.

est,

His atque

aliis

similibus

mota mu-

ex impudica castissima facta

et

et

quae prius inhonestum lucrum quaerebat,

postea nihil nisi paradisum

salutem animae suae quaesivit. Hoc ergo vir bonus

dicit, facit,

semper
tratur.

in

animo babet. Quidquid

devotus
est,
illi

aut cogitat, semper adesse

Deum

arbidiligit

1111

tota fide servit, tota spe innititur, illum

summe

summe

colit

summe

desiderat, templa sedulo visitat, divinum officium attente audit,

sacras scripturas avide legit,

verbum salutare

diligenter auscultat, atque ita facienest,

do partem

quamdam

felicitatis,

quam

post

mortalem vitam babiturus

in

hoc

mundo

vivus sentit.

Deus enim, ut magis inanimet bonos ad desiderium

sui,
illis
-

gustare
in prae-

eos et videre permittit, per speculum in enigmate, beatitudinem,

quam
licet

mium

fidei repromisit

'.

Quamobrem verum
quo
dicitur:

est illud

proverbium,

ab impro-

bis perverse intelligatur,

Quibus bene

est in

hac vita et eisdem bene

est,

esse post

mortem.

Nam
3

nemini bene

est, nisi ei

qui bonus
est in

qui virtuosus
et,

est, et

puram

et

mundam
cum

conscientiam babet. Huic bene

hoc mundo
bi,

post haec,

vita aeterna,

incomprehensibili

felicitate parata.

Nam

quos vulgus beatos

abundent,
si

judicat, etsi aliis dominentur, et

omni genere opum

et delitiarum

tamen

ex avaritia semper

sitiant,

aut luxuria ferveant, aut ira extuent, timore premantur,

desiderio macerentur, aut spe tabescant,

est,

non utique bene

illis

est.

Vir autem benus

quo

nibil est tale. Ita

composuit sensus suos, ut sine ulla repugnantia obediant

divitias
;

rationi.

Hic non laborat ad componendas

sed ad bene distribuendas quas

libidine,

babet et in reverentiam Dei, per eleemosynas, erogandas. Non tenetur

nibil potest esse foedius
;

quo

non

ira

movetur aut odio qui omnes

;

sicut se

ipsum amat.
nisi

Nihil timet

qui

Deum

habet protectorem

nihil sperat

aut desiderat,

Deum,

quem semper habet in ore, semper in pinguatur. Tu mihi talis videris. Vale.
PP. promisit PP.
scilicet

corde.

Quo

desiderio fovetur, pascitur, et im-

Br. e

PM.

niticlam

EPISTOLE

19

XVI.

LUDOVICO BUZZACHAREXO JURIS UTRIUSQUE COXSULTO 2

'

S.

D.

PADUAE,
(Br. p. 6

VII

JD. JULII,

1390.

t;

Gr.

c.

148

PM.

c.

66

- PP.

n. 54).

Cum res tuas magnopere probem, illud tamen imprimis mihi ex te placet, quod magnum studium habes eognoscendae vetustatis. Rem quidem et te et prudente viro dignam Quid enini magis ad consilia vitae rationesque attinet, quam praeteriti temporis et gestarum rerum notitia? Aut quid communi viro magis convenit, quam lon!

:;

gevae res aetatis et cernere et memorare et recensere jucunde? Quod

prudentiores arbitramur, eosque idcirco libenter audimus, quod diu
4

si

senes nostros

viventes plura

de negotiis hominum

et didicerint, et docere

possint, quid

de

illis

sentiendum

est,

qui suo studio totius temporis animoque

ante se rerum
pauca,

memoriam complexi

sunt,

nisi pluris eos fortasse facimus, qui suo periculo

quam

qui alieno multa di-

dicissent? Et sane hujuscemodi studium naturae potentiam exuperat, rapidissimum-

que temporis cursum, quod

praeterit,

si sistit,

imo vero retro

flectit,

quum

ea quae

ante tot annos gesta sunt in praesens revocat, totque saeculorum egregia studia cognitioni

hominum, tamquam
quod non

praesentia, subjicit. Vivere mihi videor aetatem illam,

cujus historias legimus, atque eo magis vivere, quod aliarum respectu sordeat aetas
nostra, sive
nisi

magnae amplaeque
mihi videtur
ut, nisi

res tunc fierent, sive quod, ut verisi-

millimum

est,

ad nos per scribentium manus emanarint. Quisque ergo temporum

habet,
ille

memoriam omnium

omnem

vixisse aetatem.

Inde in hanc

existimationem pedetentim veni,

protinus nielior

mo

olim

tempore, et quo serius

fieri possit,

me vita 6 habeat, in extrenatum me maUm, si modo plena subis

sint de rebus

omnibus monumenta literarum. Secundum naturam enim,

;

est senior,

qui prior est natus

secundum hoc studium, qui

ita
8
,

posterior, atque ideo plura

decet

eum

cognoscere.

Haec

si

ingenio atque industria 9 , quae ab natura data sunt, di-

ligentia nostra et labor accesserint. Caeterum, et

ad eloquentiam, cujus negotium non

11
,

unquam
gis

"'

negligis,

plurimum

valet cognitio historiarum

etsi
12

cum ad decorem tum maconficiatur, nihil

est ta-

ad persuadendi vim. Nam,

plurimum rationibus

men quo magis atque

pere adhortor. Vale.

exemplis moveri homines possint. In haec ego te studia magno-

Gr.

PM.

Buzacharino
officio.

'

Olim per aliquando

Cosi in Br. e

PM. Communis, uomo in pubblico

:

8
9

Haec

ita,

questa per fermo.

:

Nei codici

industria

5 e

PP. PP.
Nei

quandiu
insistit

w
'
'

Gr. iion utiquc Gr. literarwm

codici: melioris

meae

vitae

'-

Xei codici:

et si

20

P.

P.

VERGERIO

XVII.

FBANCISCO ZABABELLAE CARDINALI FLOBENTINO

JUSTINOPOLI, XVIII APR. 1412.
(Br. p. 6
;

S.

D.

Eam.

p.

37

Gr.

c 109

t;

- PM.

c.

65

t;

- PP.

n. 92.)

Cum

virtus imprimis

tum genus ac
sibi,
illi

patria domini Christophori Zeno de Venetiis,

Episcopi hujus urbis, exigunt

ut major atque amplior dignitas aut certe sedes

detur, ne diu vel virtus sua benemerito praemio

dignitatis clarior opulentiorque

vel genus

ac patria expectato honore fraudentur,

neve propter infrequentiam

loci

parum

fructuosa sint vitae ejus exempla, aut propter inopiam beneficii sterilis

sit in

eo benignitas, sed in illustri atque ubere sede positus et exemplis vivendo late prosit
et beneficiis largiendo.

Quod

si

ipse

minime

forsitan optaret, qui profecto modestis-

simus est nihilque ambitiosus,

tamen propinqui

ejus ac necessarii, quos multos po-

tentesque ex optimatibus Venetorum habet, ut quiescentum excitant annuentemque

sollicitant ita ut vel

invitum renuentemque promoverent. Bene igitur

est,

sibi

cum
quod

suis

convenit, qui paratus

cum ex

ingenio
'

tum ex

judicio,

nemini benevolenti repula-

gnare, atque, ut nec ambire quod in

dignitatibus speciosum est, ita nec

boriosum

refugere

3
.

Plerique enim fuerunt in ecclesiis praelati, qui per

sint

suum

vel

suornm ambitum promoventur, cum

sus indigni.

ad eum statum, ut penitus

inepti, ita pror-

Hi praelaturam ambiunt, sed ministerium execrantur,

nec tam cupide

opes amplectuntur dignitatis,

tam promovendi non

ducti,

sunt,

quam detestantur quam promoti omnino

*

ordinis

Sacramentum. Itaque non

repellendi. Alii autem, ingenio etsi

alieno, qui, externis causis adita student,

non prorsus ad religionem prono, nec

componunt,
veri
5

tamen penitus

vitam clericalem professi sunt, nactique dignitatem,

ut, si

seque

ita

minus

vita,

tamen

gestus habitusque conveniat. Hique, ut promo-

fortasse

non debent,

ita

promoti tollerari possunt. Nonnulli vero a natura ipsa

in hoc opus editi videntur, ut

studia, vitaque tota in
poris. Si

taceam divinam vocationem, quibus mores, ingenium,

cor-

idem conveniant. Nec discrepat a mentis habitu forma

si

que

r
',

ut admittendi sunt,

se offerant,

ita si

ex animi

moderatione se

abstiireant,

ex imperio adducendi sunt. Quo in genere est in primis hic episcopus

facti elaboratique,

meus. Nam, ut aliorum pace dicam, caeteri quidem episcoporum

hic

autem natus episcopus

videtur.

Est enim mitissimo ingenio,

mansuetissimisque

moribus, et in omni sermone conversationeque suavis, sobrius, continens, benignus,

sibi parcus, caeteris liberalis, foris episcopus,
tificale officium pertinent,

domi par

aliis.

In his vero, quae ad pon

et

strenuus ac diligens,

omninoque studens ut

bonorum

morum
'

sit

clerus

7
,

et divinis officiis frequentetur ecclesia. Itaque est in excitandis

Eam. senza 1'/ PP. Eam. est

PP. refngeret
Br. Gr. Pil. senza nec.

5
6

Eam. promovere
Br. Gr.

PM. hiique

Eam. hique

3
4

"

Cosi

Eam.

Gli altri electus

EPISTOLE

21

tepescentibus sedulus, in cobibendis tumcscentibus

vigil, iu

doniandis rebellibus vebe-

meus,
in
ita

et in recipiendis poenitentibus facilis, atque, ut in corripiendo exorabilis, ita

'

parcendo severus, austeritatem coertionis

indulgentiae

bumanitate contemperans,

tamen ut illam quidem commodatam, banc vero ingenita babere videatur. Hujus
debitores sumus, ego

ambo
est,

quidem ut illum
facies

tibi

notum faciam, tu
soles,

vero,

quod

in te

ut promoveas. Ita faciens,

quidem quod

faciendo

autem

intelliges,

plurimis, eisque magnis viris, pergratam

rem

te facere. Tale.

XVIII.

JACOBO DE TAEYISIO

S.

P.

D.

BOXONIAE, CALEKDIS JUNII, 1308.

(Br. p.

20

t;

Bam.

p. 61

PM.

c.

83

PP.

n. 64.)

Debebam 3 antea tibi quantum amicum deberi convenit (debentur autem amico omnia). Nunc vero, si quid praeter omnia deberi potest, id ego ex beneficio tuo debeo tibi, non quidem quod me laude ac testimonio tuo, cum semper apud omnes, tum maxinie nunc apud amplissimum virum Carolum Zenum 4 dignum duxeris (cujus

quidem
sit

rei

nec sum avidus, nec

satis

intelligo,

quod beneficium
ut
ille

sit,

eum
vir

qui

non

meritus laudare), sed quod

effecisti verbis tuis,

me, tantus

bello

ac pace praeclarus, et in urbe sua

ret
;

omnium
5

facile primus, in

amicum

sibi desidera?

quam
.
8

tibi

ego dignam gratiam

?
G

possum pro hujusceniodi beneficio reddere

illud
:

quod meritum par

laus est

Scitum

est

enim

principibus placuisse viris

et

non ultima

Et

est

apud

caeteros. Ita
illis,

apud me vero

summa

et

maxima, non modo

laus

est,

sed gloria,

placuisse

qui virtute,

doctrina, et

rerum bene gestarum

9
.

splendore principes babentur.

In quo genere
si

neminem habeo, quem huic ex omnilfl

bus praeferam,

si

pacis bellique studia,

illectus,

prudentiae literarumque vim conferamus

Et sane, splendore nominis ejus

a quoquam u arguerer
illo

quum eum

nunquam antea
nibil metuens,

vidissem, buc

nuper ab sua republica legatum salutare adortus sum,

;

ne temeritatis
12

qui essem bonesti muneris

officio

functus, aut ne

non ab

susciperer,

quem audieram,

praeter cacteras insignes dotes, praecipua

8 9
,0

quadam

5
3

4 5

PP. coertione Ram. ct indulgentiae Kam. Debeam Br. PM. PP. Zeno Gratiam per gratias reddere perato, sebbene Seneca non
(Ep. 31).

Orazio, Ep.

I,

17, 35.

Br.

PM. PP. conferam

quur.i. Br.

PP. eum senza

senza

Kam.

Pil.

qwum

eum
quoque

si

trova

ado-

lo

approvi.

12

u PP. PP.

me

per ne.

Ne non

vale qnanto ut

non

coi verbi che indicano timore in quelle

6
'

Bam. omette Quod mcritum par?

PP.
:

cose che vogliamo.

Satis

22
bumanitate praeditum.
Igitur

P.

P.

VEKGERIO
et

cum

adiissem,

in

utrumque tam legatum quam

l
,

insignem per se virum muneris mei debitum persolvissern

salutationis verba,

ille

inter
;

prima fere

cum

tale

nihil sperarem,

nominatim me compellavit
antea

et audis;

se

se

multa de rebus

nieis, testatus est, et dilexisse

quam

cognosceret

nunc
subje-

cognitum in amicum
cit,

vellet et inter suos

non postremum. Multaque praeterea

quae eximium in

me

et

amorem
qui

et

bonorem

significarent.

Hujus autem
nihil

rei,

ut

postea cognovi, auctor tu fueras,

me apud

illum

tanti fecisses,

veritus,
4

qnarn linceos in

omnem rem

oculos ferret. Sed

babemus fortunae gratiam, quod

licuit,

in

angusto temporeetbrevi uratione dignoscere non

aut ipse existrmet 5 aut tu esse
,

quanto ego inferior sum,

quem

me

velis,
6
,

quem tam

late praedicas.

Cum

tu igitur nibil

cures,

dum me

supra

dum, ne tu supra

modum laudes curandum est mihi, idque magnopere modum de me mentitus videri possis. Vale.

laboran

XIX.

UBERTINO DE CARRARIA
(Br. p. 10
;

Tr. 5 n. 9
8

- PM.

c.

71

PP.

n. 133.)

Debere
Ubertine
9

tibi

hoc videor, tum

pro benevolentia ac fide nostra, quain ad te tuosque

habeo,

tum

'"

pro indulgentia atque favore,

quem
'-.

indoli tuae praeclarae

atque ingenio bene nato ab omnibus aequum

sens
facio,

est deberi,' ut,

quandoque

soleo,

ita

nunc absens

te

commoneam

quemadmodum " praeQuod quum ipse libenter

te
te pos-

video tamen

esse tibi

non necessarium. Quid enim aliud possum monere

facis ?

ut facias,

quam quod semper

ita

Aut quid dignius

14

1:<

commendare coram
statuere,

sum, quod imitari debeas, aut ullum

virtutis

exemplum

quam te ipsum ?
16
,

Quum

enim

ab ipsa natura

15

et

animi et corporis dotibus constitutus videare,

ut non

ut omnia

magna

sperare de te Uceat, ita omnia tuo studiodete praestes

modo spem sed

pelb
possis aut

et vota

omnium

exsuperes, quid est quo

17

cohortatione magis proin caeteris id aetatis

caeterorum imitatione magis accendi?

solet, et, si

Nam

indoles

tantum laudari

quid

fecit in

quoquam paulo natura

benignior,

A
4

PP. excoluissem. Kam. tamen per tale PP. audissct

: : :

Br.

PM. exsolvissem

,0

Br. Br.

,2
VJ li

PM. PP. cum per tum PM. gwm ; PP. quantum

5 6

PP. quam PP. existimes Percho tu mi lodi. Mar. Ad egregiwm juvencm Ubertinum dc Carraria E. I. S., t. XVI, c. 229.
:

n
|6
<

Mur. convcniam Nei codici quod dignius Mur. aut ullum -virtutis excmplum; gli altri omettono aut ullum Keff. Cumcnim ab ipsanatura, ita et;g\i
altri

cum enim

ita ecc.

8 9

Br.

PM. cum per tam

codici

Nei

Uo

V.

Nei codici praestes ; Mur. praestas Nei codici e in Mur. quod

'

EPISTOT.E

23

Quarum rerum utraque ad nutriendam 3 dumtaxat provectioris aetatis expectationem pertinere videtur. Tu vero, in tam tenera aetate, quae vix consilii capax videretur *, et spem omnium 5 expectatam
ingcnium
'

etiam

admirationc

haberi.

praevenisti, et aetatem virtute superasti.

Quum enim
8
,

sint ex artibus

duo

praeci-

pue, quae ad oxornandam virtutem et

parandam gloriam maxime sunt

9

aftines, ar-

morum
es,

videlicet ac

litterarum disciplinae

tu utramque ita tenaciter complexus

eis

ut non jam edoctus a

quoquam

sed prope innatus

cognitusque videare.

Ac
di-

Nam
simul

neque

studii est
10

a te quidquam praetermissum neque temporis neglectum.

per aetatem
traditus
es,

membra
12

tibi uti
litteris

licuit,

armis quoque assuescere coepisti

scendisque primis

quum prima

" verba formare potuisti. Quamo!

brem tantum
utrumlibet

in utraque, et studio et industria tua, consequutus es, ut, coaevis

tuis longo intervallo postbabitis,

cum

majoribus certare de victoria

potes.

possis.

Quorum
qui et

quum

agas,

ad id unum natus videri

Probe igitur

facis,

militarem disciplinam, in qua semper tui majores excelluerunt, non negligis, et ad

veterem hanc domesticam gloriani etiam novam literarum laudem adjicere tentasti. Quapropter, quum semper te deceat intente M in 15 his versari, nunc vero maxime
opus
pis, est,

ut vim

tuam omnem
ac de bonis
17

proferas,

quoniam sub

oculis es serenissimi Princiest qui noverit

18

qui de utrisque et vere et

1S

certe judicare possit.

Quo ut nemo

verius virtutem,

artibus

verius judicare queat,

ita et

nemo

est

qui

hominem

his rebus affectum

aut amplioribus honoribus illustrare

aut cumula-

tiorihus praemiis donare possit. Vale.

XX.

NICOLAO DE LEONAKDIS
(Br. p.

PfflSICO
c.

S.

D.

52

S6

t. ;

Ram.

p.

49

PM.

116

PP.

n. 102).

De
stat,

caeteris

equidem superioribus
significasti,

literis

quod visum

est attigi.

Unum

illud re-

quod permaxime
19

possessiunculam te in Muriano comparasse, leniendi

alterius sperandae utilitatis,
sit

potius sanandique animi causa,

tectis

quam

jamque

archi-

dare te

quotidianam operam, ut

M latibulum tibi
u
13

et

angustiarum perfugium.

Mur. natura bcnignior, ingenium. PP. beni-

Reff.

primum

verba,

gnius ingenium
2 3 *
r'

u PP tam
Mnr.
Eeff.

PP. admirationem Nei codici ad nutriendum PP. videtur

Reff.

sociis per coaevis

u
15
16 17

intente

gli altri intento

omnium
e

gli altri

hominum

7
.*

PP. PP.

Mur. duae

Mur. in liis, gli altri his Nei codici de virtutibus o de virtuti Nei codici ac bonis
ita ut

MM.

et

PM.
19

9
10

Nei codici e in Mur. disciplina PP. omette innatus Nei codici e in Mur. membris

Br. e

PM. de

architectis. R. te architectis da-

re
50

te

Br. 86 e PP. ibi

24
Eja
'

P. P.

YERGERIO
possis, qui otio

tu vide

2
,

ne nimis forsitan delicatus judicari

tuo ac pacationi tam

ex longo provideas. Opinor enim in senectutem 3

ista

te parari.

Nam
labor.

nihil

minus
si

juvenem decet quam otium,

dus, timeo, ne

nihil

magis huic aetati convenit

quam

Quod

de

leniendo in praesens animo cogitas, tunc quando

maxime

est

sudore pulvereque duran-

non

satis incolumitati ejus consulas, cui gravis est

morbidus torpor

et

ad otiandum diverticula quaerere parum confert, ne dicam multum aufert, ad salutem.

An

existimas ita
5

fieri

animis
?

parum bene
enim
soletis

valentibus

quemadmodum

et corporibus,

ut prosit

loca

mutare

Ita

ex arte medici, ut quos aegre cernitis con-

valescere, eos transferri

jubeatis.

Sed coclum non animum mutant qui trans mare

6
,

currunt.

Notum carmen,

notus et auctor

qui morbos optime novit animorum. Ta-

metsi

avocare se a turba,

et seorsim colligere

animum, oculumque mentis

in se

referre, initium fieri solet proprii

morbi cognoscendi. Morbi autem cognitio compeniter.

diosissimum
est,

praestat

ad curationem
foris

Cujus rei causa,

potest.

si

latere
si

uspiam locus
9

non quaeret latibulum

10
,

qui latere apud se

Aut

quoquam

est

fugiendum
tientiaque

non

est aliud

angustiarum certius refdgium,

quam aequanimitas

pa-

rerum adversarum, quae quidem non ope fabrorum aut

In

architecti struunse con-

tur ingenio, sed virtutum studio et imperio rationis.

tulit

quam arcem quum

sentiat.

animus, atque in ea loca

collegit,

non habet unde aut moerentis fortunae ad-

modum
Caeteri
1

insultus expavescat, aut ferentis " ictus

*

magnopere

Sed ad te redeo.

namque, cum primum prolem

non jam

suscipiunt,

protinus domi incipiunt avare

parare,

parcere, foris anxie quaerere,

sibi delicias
filio,

sed opes natis posteris13

que congregare. Tu autem, suscepto primo

prodigus esse
tatem,

qui hactenus modestus

fueris

u
,

jam
alias

coepisti.

Ergo
nisi

tibi nascitur filius, et tu aedificas,

idque ad volupest),
15

homo

non dives

animi (quae res sine rebus ingens paupertas

nec

satis

aut quaerendis intentus aut parcus in quaesitis. Hoc autem

esse incipias.
et

cum
".

ita arguo, ratio-

non contra tamen moneo, ut cupidus

nem,
qui, aucti
16

Nam

neque illorum probo

13

prole,

habendi etiam

quaerendi cupiditate augentur

Sed bene

habe

18
,

ut opulentius aliquanto patrimonium transmittamus

ad

posteros, etiam

nullis extantibus liberis aut proximis agnatis,

quam

20

ipsi

a majoribus nostri acce-

pimus,

extantibus

vero, ut ita provideamus, ne, aetate intirma, ob inopiam rei fami-

liaris, illiberaliter

educari contingat, sed ut honestas artes et sequi et assequi possent.

9

PM. Ex
codici

hoc. Avverte pero che tre doi suoi

Quoquam, ad alcun

luogo, quoquo, in qua-

avevano Eja.
10

lunque luogo. PP. quoque

Br. II e PP. confugiendum " PP. furentis
12

PP. inde per vide

Nei codici in senectute. PM. scrive in margine in senectutem Nei codici morbus torpor. PM. morbi torpor
Br. pag. 52 e
sit.

E. Certi
desinit

*
5

n Hic
<4 15

Cod Brunac.

pag. 86

t.

PM. etcorum omnibus utproaltro codice

PM. perO nota che

:

ha

opti-

me

corporibus. E. et uxoribus

non prosit

le
17

PP. fuisti Nei codici spnza Nei codici aversi

Br. E.

la parentesi.

Br. pag. 86 t
av.ctor.
1

notus

et auctor. Gli altri ct

e averti. Eam. aucti PM. augentur. PP. angentur angeri

Orazio, ep. lib. I, XI, v. 27.

mpiditate, sentire maggior desiderio

,8
19

Tametsi,

con

protasi sottointesa nel con-

Bene

habet, sta bene.

PP. Scdbonahaec

cetto espresso prima. E.

s

tamen

et si

PP. transmittant
per

Compendiosus

nel senso di utile, adatto.

" PM. quoniam

quam

EHSTOLE

25
solet
2

Quibus profecto quaerendis multo nocere

'

plus

opulentia

quam

paupertas.
liaeredi-

Has ut
tas,

sibi adsciscant

onmi nixu

in

laborandum

est.

Nulla enim amplior

liberis
te

nullum tutius patrimonium, nullae praestantioreB opes parari

nulla major gloria
transmitti
valet ad posteros.

aut rehnqui
facere et

possunt,
curare.

Haec

moneo

XXI.

BELLEGNO DE JANUA
PADUAE,
(Br. p. 21
t;
III

KAL NOV. 1395.

84
t.

PM.

c.

144;

PP.

n. 41.)

Dedisti epistolam,

gravem quidem
desiderio legi,
illi,

judicio meo, et ex pleno, ut ille ait, pectore

venientem.
tate,

Magno eam
est

cum

tui contemplatione,

tum ex sua
te
4

digni-

quae plurima inerat. Mature

dedita ad hoc opera, responsum dabo.

?

Nam

quid rerum, ut
sentia volo

apud Terentium, secum portat

vile
5

Unum autem monere

6
,

in prae-

ac magnopere orare, ut
facias.

ministerium, quod subiisti

deponas, et

majori munere dignum te

Omitte puerorum curam, et disce populos regere.

temporis et laboris aliquando dedisti, prosequere,

Studium legum,
aut quod
vis

cui

non parum

et

aliud aggrediare

licet.

Duui ingenium tuum praestantissimum cum

pueris non emarceat, imitare me, me,

quem
res
s

tantopere laudas.

Nam,

etsi
9

miserrime

serviendum esset

7
,

nulla

me tamen

posset

ab

his felicissimis

vitae studiis

revocare. In his, quae mandasti, diligentiam

omnem

adhibui, etsi paene invitus.

Pigebat

l0

enim

libros " distrahi

nam

hoc pacto et voluntatem

omnem
si

a te

12

abji-

cere redeundi

unquam

in literas, et mihi

spem universam

ejus rei,

quam

conce-

peram, adimere videbare. Vale.

7

PP. necesse
Cosi in cod. citato da

PP.

est

PM.

Gli altri elabo-

PJl. p. 144

rcmdum
;

PM.

cita cod. che

tam res ha

/elicissimac. PP. pag.

PM. PM.

p.
p.

144

legi.

Cum
te
l0
ii

144 fclicissinnim

144 munere

5
c

PP. villae PM. p. 144 subisti

PM. p. 144 pigebar PP. in libros pp. a se

26

P.

P.

VEKGERIO

XXII.

UGONI
(Br. p.

DE

FEKEAEIA

PM.
c.

S.

D.

'

BONONIAE, XI APRILIS, 1389.

26

t. ;

G7G ;
2
,

01

PP.

n. 6.)

Deprehendi nunc ego quidem

invadain, et

incauto te moustrante, viarn, per quara securus

inermem locum, quo

tectus te percutiam,

quum gcrmano

tuo

nuperrime
3

scriberes, te literarum

mearum

multitudinis mole oppressum vix hiscere, hinc

fastiditis ?

sti-

mulandus
nabo
4

es,

hinc feriendus unde vulneris locus patet. Literas meas

5

Gemi-

fastidium, taedium superaddam, et Hteras inculcabo. Et

si

quis

dies mihi

superfluet, hora, vel

atomus

7
,

in scribendo tibi
esset,

consumam

imo

et necessarios dies,
si

quibus bonis studiis intendendum

mihi surripiam, atque,

id facere potero,
8
.

dormiens non cessabo,

cum

pridie parcius atque

rarius scriberem
9

Namque

te

hiscentem (ut verbo tuo utar) audivi. Quiduain est nunc

quod

literis

meis oppres-

sum

hiscere

non posse
10

te dicis

pridem posses
invitus facias

facere nolebas.

Nisi hoc velis quod facere non possis, quod cum Sed ad id quidem u nou leviter arguendus es, ut
12

quod tua sponte faccre hactenus

nisus

noluisti.

Quoties ego

tibi

blandis

et hortatoriis literis persuadere

sum

13
,

ut aliquando vel saltem duo

,

minima
15
,

verbula scriberes, ex quibus

primum solatium sumerem M deinde

vis

his,

quibus te voce
tu

praedicaveram, re ostenderem, quid praeclara

tacitus

oris et

ingenii

tui posset

semper
l6

et immobilis permansisti, nec blanditiis, persuasionibus,

es
es.

aut exorta-

tiouibus
flecti
19
,

inflexus

n Acriori nunc stimulo, ex eo quod

.

1S

suasionibus non potes

cogendus

Loquacitate pugnabo
sit,

tu,

scito

",

taciturnitatis clypeo ictus

excipies.

Utrum

validius

jam

statim non illaesus senties,

cum armorum

vi victus,
2J

jussui

meo parere cogeris. Gaude igitur, virilis athleta, acutiora longe et crebriora unquam jacula recepturus. Proinde ne semper taliter tecum agam, per, quam quid possunt, sancta amicitiae jura, rogo ut amicum mecum 23 morem tractes
~4
.

21

si

Vale.

'

Notissimo pJrisico Domino Ferraria, oratori praecipuo

G. G. omette ego G. hinc l/inc

Uyoni de

12

G. hactenus facere
G. Gli altri

Cosi
11

sum

visus

quidem

G. Deirule G. Ttt tacitus

3
4

Cosi G. Gli altri examinato

16 17

Cosi G. Gli altri huiiationibus

Cosi G. Gli altri inflexus, acriori

5 6 7

G.

Ac

G. quis milii
vel athomus per minima frazioue di tempo (Da Cange.K G. Cum, pridie dans, parcius scriberem at-

18
'''

Nei codici ex quo

G. suaviter flecti

Atomus

non potes

G. scro

21
--

PP. jussu
G. acutiora ac celebriora
Cosi G. Gli altri
G. et quo

que rarius, numquam G. qitidnam nunc est

*

ecc.

53
24

mcum

G. qttia

idfacerejam nonpotes quod,cum

ecc.

pridem posses,
11

Cosi. Gli altri senza

quidem

communicare possis cibsentes, aliqitando, non dico sacpius, mihi scribas. Vale ei patri meo me recommenda.
'

iLE

27

XXIII.

JOAXNI BOXOXIENSI JUSTINOPOLIN

PADUAE, XIV KAL. OCT. 1395.
(Br. p. 1
I. ;

Gr. p. 131

t ;

PJL.

c.

62

PP.

n. 39.)

Difficili

atque adeo aegro animo sum jamdudum, ut nequeain

ipsi

mihi usque-

quaque temperare. Ita

me

urget patriae calamitas et rerum nostrarum gravis status

Scio enim, carissimorum parentum, strictissimorum agnatorum, dulcissimorum sodaliiun

.

atque amicorum salutem vitamque ex praesenti coelorum

Scio, te,
2
,

intemperie incertas

qui es mihi luce carior,

eisdem casibus ac periculis

obnoxium

esse.

Nec

quando ad quemque ex vobis

3
.

scribo, satis scio,

viventem ne an mortuum

in-

terpellem

Nova

quotidie funera audio, novos luctus,

te

quibus non urgeri non pos(ita

sum, neque plane continere dolorem. Sperabam,

propediem huc venturum

enim

pollicitus

mihi videbare), aut alio quoquo

iturum,

dum tamen

ibi

non
6

esses.

Quod ne
bos

faceres, a concivibus tuis te

probibitum accepi,
adverso se deseras,

negantibus convenire, ut,

quibuscum

in

tempore laeto

vixeris, in

quasi

tusis

qui mor-

istos exitiales

curare possis et non ita emori sicuti quivis indoctus.

est,

Verum utrumet

que mihi molestum

et

quod

periculo subsis et cogi possis.

Nam

imminere

morbos, quibus nullo consulere medicamento queas, et ejus esse urbis civem, unde

non

liceat abire

cum

velis,

utraque res gravis et periculosa

est.

Sed in his
si

nihil ego

te aut re aut consilio juvare possum. Pars

et familiam
etsi

tamen

salutis fuerit,

curabis ut valeas,
ut,

omnem,
huc

cui nihil interdictum est,

sit,

amoveas.

Ego consulto decrevi,

istaec
*

quam

humiliter serviendum
evaserit.

tamen hinc abeam, ubi primum

raei,

pesti-

fera contagio

Parentes

ut plerique, ex angustia rei domesticae

!

abire inde

non possunt. Quamquam, o Deus

?

quid dixi angustiam, et non potius

9
;

summam
ulla,

atque opulentissiniaru miseriam

se

Senes, aegri, inopes laborant

nec

est eis

neque in
pater,

neque

in aliis,

spes.

Utque

nihil

ad

summam

desit,

cogitur

nunc

sponsionem,

quam
l0
.

pro alio

subierat,

ipse

re implere, et

pecuniam

quidem adeo gravem exsolvere

,

His ego non moveri non possum,

in

quamquam hoc
quae

ipsum semper moliar u ut omnia

profuturae nihil sunt, demam.

partem meliorem traham,

et sollicitudines,

Ante hos
1

dies

dominum Breu
phisico.

12

conveni
8

mandata tua exposui.

Ille

me

noluit

Gr. Jo. de

Bononia
le io
....

Gr. mette prima

parole

Ncc

....

scribo al

9
l0

periodo St

questo e
3

le

parole satis scio

obnoxium esse, e dice che mancano nel C. P.

4
r
'

Br., Gr. e PM. mterpellam Nei codici quoqiie; Gr. quoqnam Gr. omette tamen PP. a ts
7

*'
'-

; PM. ista; PP. istac PP. laborent Reff. aggiunge ut sit ei aut carcer siibeundus aut fuga paranda, Nel Br. pare che queste parole fossero pure agginnte, ma non si leggono bene essendo cancellate. Br. e Gr. molior

Br. istec

Gr.

Breum

PP. quia

'28

P.

P.

TEKGERIO
-

coram conservo
praesente Purio
s
,

loqui,
3

quid deceret

'

ciinatori
4

tuo. Quocl

a se exigis dedisse, idque

sacerdote, alioque clerico

6

gibboso,
se
illud

cujus
justo

nomen
pretio,

praeterierat,
etsi injuste
",

factum, ac

nisi

ita

constaret,
vide,

promptum

pensare

(dixit).

Tamen id
fama

quid

me

facere in hac re velis, neque minus in caeteris.

te,

Magister Joannes de Eavenna, qui

tametsi oculis visuque incognitum, clara

is

tamen
te

et laudabili

late cognitum, in primis amat,

si

pridie

me
in

admonuit, uti

magnopere

literis

orarem, quatenus,

fieri possit

s
,

puerum

inde, auctore te,

babeat.

quo

se

reliquum nibil exacturum

dicit, nisi

ut ab

domo

curiam

profi9

ciscentem redeuntemque comitetur,

erit ingenii

caetera
1

facile

remissurum,

ac, si

cujuspiam

aut ullius industriae, posse

proficere

".

Aetas ad XIl. m vel XIII." "

Haec
Et

te praesto facileque implere

eum penes se commode et literis et doctrina annum sit, boni mores, parentes cogniti. posse, Nicolaus de Bononia, quem ad boc ipsum
12

requisierat,
vale.

eum

docuit.

Tu,

si

potcs, clari viri et te

amantis desiderium exple.

XXIV.

JOANNI DE BOXOXIA, PHISICO MUGLAE

1395.

I3

(Br.p. 53

t.;

Eam.

p.

50;

PM.

c.

1171.;

PP.

n. 4G.)

Difficillima deliberatio,

eademque H
15
,

maxime
super

periculosa videtur mibi, quae in

prima aetate debetur bominis

quum

1C

geminum

iter constituti ", altevita,

rum

virtutis,

alterum voluptatis, quas

artes,

quaeve studia sequi malimus in

est,

inopes consilii nobis praefingimus.

Periculosa siquidem baec deliberatio

18
.

amice

optime,

quum

ex ea universa vivendi moriendique conditio dependeat

Eundem
ser-

enim vitae modum, quem teneri nobis assumimus, usque ad extremum spiritum

vamus quaeque sapimus

;

19

juvenes eadem sapimus et senes

!0
.

Sed profecto superdifdeterio-

ficillimum est bomini, voluptatibus innato, eisque innutrito,

ad voluptuosam
21

remque vitam non

tem non
1

defiuere, et errores, quos

incipit

cum

lacte nactus
!2

avide suxit, crescenet perniciosis

optare.

Tunc enim primum

;

ratio imbellis

subigi,

Gr.

qmd

deceret

gli altri

gui diceret

1S
<3

Nei

codici, meiio Gr., te

te.

Gr. senza Vet.

si

Cimator, tonsor pecorum (V.

Du

Cange).

Senza indirizzo nel Kam. Dal contesto

vede

3
!

YM.puero; PP. Puvio;

Gr. clericulo

Gr. omette

che questa lettera fu scritta a Capodistria.

n PM.
15 ,6

PP. eamdemque

Gr. at
nisi,

Nei codici homiiti

forse per
forse

non
7

etiamsi non, ossia purche anche per come se non

17 ls

Gr. omette etsi injuste

Gr quatenus,
Gr.perficere
Gr.

si fieripotest; gli altri

senza

si.

19

PP. cuispiam
'

20
*"

11

XIII;

gli altri

XVI

ss

Pam. semper per super PP. constituta Br. e PM. dependent Br. e PM. cupimus, PP. caepimus R ara e i sapimus senes Br. PM. e PP. natus Nei codici in hellis, Eam. imbelli
_

EPISTOLE

29
'

affectibus agi,

quae misera,

in

servitio nata, et tenera

docta scrvire, non facile in

ait, praecipites, ac,

futurum a

se

grave jugurn avertit. Imus, imus, ut Satiricus

nullo

adhibito fraeno, passiones

ab ortu contractas insequimur

atque ideo

raros vide-

mus,

nisi

quos beuigno sidere coelum adspexerit, ad

;

virtutem tendere.

Omnes per

calcatam declivemque viam gradimur

revocandi
3

nec ante errorem nostrum coiioscimus,

4
.

quam

gressus paene facultas abscesserit

His autem tam damnosis volupta-

tum

alimentis, quae,

dum

in nobis sopita est ratio,

nimium

avidi liiiniunique tena5

ces sumimus,

accedunt

alia,

quae crescentes jamque discernere

7
,

incipientes

virtute et bonis artibus facile transversos agant

ut sunt vulgi judicia, damnatae-

que eorum

sententiae. Eos
8

enim sapientes, eos bonos, eosque

;

deuique

ielices credi-

mus, quos vulgus tales

judicat

nec quorum rectum

judicium, sed quae publica

"'

opinio tenet scntimus. Ideo in studiis nostris

non quod

decens aut bonestum

ll

sit,

sed ambitione et avaritia bonores ac emolumenta perquirimus. Illae

tiosunt,

artes imprae-

quae plurimum

lucri

daut

bique

magnifice extolluntur, qui quovis modo,

jure vel injuria, augere opes norunt, Xemini jam turpe est ieneratorem fraudulen-

tumque alienarum rerum raptorem

fieri.

Reliquos illicitissimos quaestus taceo, quos

eo obnoxius quaerunt, quo majoris fructus existimant.

Quo

fit

ut vulgi judicia sec-

tantes in easdem ipsi opiniones veniant. Qui enim aliquem videt sordidis lucris ple-

num, quem bomines bonorent, cujus industriam magnis laudibus probent

in

12
,

splendide

conventu eorum, quos dicunt bonos

cives,

sedentem, late perambulantem, omnibus

veritum, atque inde virtutem abjectam, nulli conspectam, omnibus calcatam,

ergo, novus in

qui

bunc vivendi joeum " veniens, baec

"'

videt tantumquc u juxta

,

15

existi-

mationem reliquorum bominum improbitatem

venit,

concipit.

Xam

ejus

1T

in

animum
sin
l8

eam,

conformare.

quam vulgus potiorem judicat, partem sequi, Ea propter, si copia rerum suppetat, deliciis

et se

caeterorum sententiis

dediti otio

marcent

quaerendae sunt opes, bi se stipendiis adscribunt, ut pubUca

10
,

licentia,

per vim

et

ut fraudibus et perjuriis rapinas, aliena sua faciant, bi se negotiationibus dedunt censum augeant, bi etiam non ut docti, sed ut quam maxime pecuniosi et
20

literis,

honorati fiant. Sicque de reliquis multis artibus,

quae quum bonae

sint,

malo eas
C1

usui babent, Et postremo, ne quid deesse quod consibis juventutis officeret, adest

parentum imperium, qui non nostrum, quod tam M plerumque deterius

1

est,

sed

suum

PM.
vire.

et

tenera, docta servirc.

Senza la

virser-

13

PP.

PM. locum

gola, iino dai priim anui

ammaestrata a

" Nei
15 16

5
3

4 s

PP. adco Nei codici o rccurrendi o rcvcrtendi. PM. abserserit; PP. abscssit PP. senza disccrncrc e PP- inccptantes PP. adeant; gli altri ducant PP. tule PP. rectam PP. nunqitid

tantamque PP. omzite juxta PP. oniette improbitatem. PM. ha imperitacodici videt,
clie

tem, e nota

deve

sostifcuirsi

impictatem.

Eam.

e Br.

improitatem.

a
'

Br., Pll. e

PP. concipit, non ejus

6
7 8 9 10
11

PM.

19

2
21

PM. sim PM. dederunt PP. enim PM. effkerct. Adcst;

officeret.

Br. e PP. cfficerct,

Kam.

PM.

iUi

"

Br-) pj.1.

Adest e pp. tamen

*-

PP. praebcnt

30

P. P.

VERiERIO
artes suas fructuosas experti,

in eligendo judicium sequi cogunt '

liberos agere volunt, aut
2
,

Aut enim

easdem

longa cnnsuetudine eas fastidientes, quae in se nequiveexperiri.

runt,
siti

in liberos tentant

Quo plerumque

fit,

ut adolescentes, bene dispo-

et

ad verum
5

inclinati,

parentum errore

devii agantur.

Quare

in

bac electione

peroptimum

judico, ut quid agere, cuique

potissimum

rei insistere velint,

7
.

dum''

modo a

bonis artibus non discedant,

8

eorum

arbitrio stetur

Ea enim
Quae

natura, quae
si

animo rationem

dedit,

eadem bonarum artium semina

indidit.

adolescere

paterentur, ut bis ferme verbis vult Cicero, nos ad beatitudinem ipsa '" natura perduceret. Quod si unquam, seu natura, seu casu, n seu magis superiori dono, potio-

rem partem

eligere cuipiam

l!

datum

sit,

non continuo

tutus, esto

13

aut liber evasit.

Quum
bis

enim u

difficile fuerit eligere, difiicillimum est

quod

elegerit servare, et

cum
ut

omnibus quae
accidit.

dixi gravior

pugna conserenda
i5

est.

Quod

mibi, nibil tale metuenti,

nuper

Decreveram enim mecum, quam maxime liberum

me

futurum,

et,

caetera taceam,

nunquam collum

uxorio jugo

premi passurum. At mei

venissem, ad se

aliter

de

me secum
adortus

decreverant. Post paucos enim dies

1S

quum buc

me

vocavit

pater, atque
est.

aliis

curis implicitum,
te,
fili,

17

ut sunt parentes liberis blandub, ita placide

sit,

Ego

in

rem aliquam, quae contra voluntatem tuam

nibil te in

con-

sulto impellam, propterea

quod existimo,

animum

1S

inducturum, quod
!0

non prius modeste

tu,

19

ac mature deliberaveris. Cujus rei

argumentum babeo

quia

quum

pluribus

21

annis vixisti

commode

sine

me

atque in ea aetate quae magis

consilii expers est, tuis auspiciis te rexisti, propter

>

quod - supervacuam

esse tibi

omnem operam meam

quod
tibi dicturus

et

omne studium meum

Vides me, dilectissime

arbitrari possim.

De hoc

itaque

sum
ferri,

facito ut videbitur.

Nibil enim cogo,

fili,

plenum

in eligendo

arbitrium

tibi relinquens.

jam

aetate defessum, in se-

nium praecipitem

ut nibil deinceps nisi dolores vitaeque molestias,

bis,

mortem
moriar,

quoque proximam, hominum finem sperare possim. Ex

quae maxime quae de

te opto,'est, ut
ijui

spem

posteritatis, carosque

2:!

mibi nepotes des, prius

quam
igitur,

duram molliant aetatem,

senilesque curas leniant, atque ejus

in se praestent
licet sit

M
,

in

quo tu mibi
nisi

praecipue places,

clara indole

argumenta

25
.

Volo

tu
re-

aliter sentis, ut

uxorem babeas. Quam

!6
,

rarum admodum prope votum

tibi

perire,

curabo tamen

ut non

multum moribus dissimilem

15

jungam.

Cum

qua,

PP. cog"
Br. e

PP.

in

uxorio jago
pater.

PM.

ut

1,1

Br. e

Pam.

Atque

5 c 7
8

PM. nequeunt PM. Icntat PM. e PP. per optimum PP. quod agere cuique
stet
;

17

18
19

1:1

PP. PP. PP. 10 PP. " PP. 12 Nei PP.

'-'

gli altri stetur

20
51

PP. implicatum Nei codici in animo Eam. non plus mocleste ac moderatamente Nei codici cui rei... habes

te.

Modeste,

qnae cum rationem

adolescentes

Kam. quod

tu pluribus. PP. quia

cum

tu

22
-'

ipsam
omette casu
codiui si cuipiarn
est
;

Propter quocl, percid. PP. clarosque

eos

u PP.
25
-

PP. argumentum

gli altri tutus esto

c<

PM. tam

14

Kam.

salta qui due righe da

enim a Qitod

BPBTOLE
sobole

31

abundans, laetos utinani dies agas! Adinonitus sum equideni nuper de ado-

lescente

quadam, bonorum morum, ut

non parvae

est fama,

utque egocognovi,
',

et bonis paren-

tilms orta,

quae conditionem nostram non dedeceat

dotis.

ac etiam, quod fortuna specte hortor, et

tare cogit,

Quam summas magnopere

tollere poteris.

cum

hoc

animo meo convenias.

Sic etenim et liberos dare, et studia tua

commodius complere
ego,
etsi

senescentiumque

parentum incommoda
ad hoc

Neque quidem domus

literis

prolem abs

te avidius vellem,
;

te tantopere inducerem, si
3
,

pristinae-

que fortunae starent usquequo

4

quin imo placeret

ut securus et liber

ac studiis

tuis,

velles, intenderes.

Sed vides fortunas nostras, videsque quani humili

si

loco dejecti

sumus. Hoc pacto poteris,

crigere,

voles,

tibi

nobisque

commodo

esse,

ac

rem familiarem undique

donec maturior aetas studiorum tuorum cumu-

latos afferat fructus. reddes.

Tecum

igitur cogita, et

quod

de te statueris mihi protinus

Bonum,
"

ut vides, amice, parentem sortitus sum, qui non violentus, ut

caeteri, cogere tendit, sed placidus

gerundae

,;

rei

arbitrium dat, inque

manu mea

ponit.

Addit tamen

efficacia verba,
esset.

quae

facile
8

alium quemvis moverent, cui non tan-

tum curae

animi libertas
9

Sed quid

deliberatione ulla aut cogitatione opus

erat qui mihi

jamdudum

aliter

persuaseram, animoque penitus infixeram, omni

ingenio enitendum, ut liber essem, utque ne paterer

nisi pater,

unquam, me

astringi conjugio,

ret

in

apud quem mei et mearum rerum jus est. suo jussu contrarium cogeXe quid tarnen omitterem, hanc disputationem, mecum saepius actam, iterum animum " contuli. Sed, discussis hinc inde rationibus, nihil potui de priore sen?
10

tentia mutare. Post

silii

triduum

igitur

ab eo advocatus, perquisitusque, quid mihi con-

esset

Optime, inquam, pater, non ideo indultas a te mihi indutias accepi, ut

'-

consultarem, an mandatis votisve tuis obsequi deberem

(certum enim

est mihi,
13
,

postquam ad annos

discretionis veni, id velle

l*

quod tu

velis,

idemque
15 ),

nolle

dum

etiam aliter mihi constaret, atque nullo

si

animo tuo dissentire

sed ut recogno-

scerem,

qua ratione ad

id

quod suades ex me

inclinari possem.

Verba etenim

tua

ponderosius consideravi, omniaque, ut

potui collegi,

quae quemque ad hoc

impellere possent. sum,

Quae quum animo cuncta

1C

pervolvo, nulla alia ratione induci possi

quam

ut, te

jubente nimium mihi gravia incommoda tua tollam. Hanc

vali-

dam

esse velis,
tuis

non recuso, durissimo

mihi jugo collum subijcere

1T
.

Incommodis
sine

siquidem

compatior quantum decet, quae libens,

de medio tollerem.

sine alio pacto,

meo

tanto

periculo,

Sed mea
quique
*o
7C

facile porto,

qui scio nihil homini

'

molestum

esse nisi

quod

ipse velit

1S

timeo, ne,

dum

hujusmodi incommoda
1*

Rarn. deceat.

PP. dedecent
c.

Nei codici manca

codici in

interrogativo.

Nei codici in. Co\V in bisognerebbe leggere

in hunc

Nei

animo

animwm meum

n Nei
13

3 4

Br.,

5
fi

PM. e PP. placerent Cosi Eam. Gli altri codici dctento Ram. e PM. quid PM. gerendae Cosi Ram. Gli altri, correttaniente
PP. quod
erat
scil,

codici punto dopo debcrem. Nel Karn. punto dopo nolle.

u
15

Cosi

Ram.

Gli altri codici in nullo

Nel Ram. punto dopo dissentire.

codici durissimum PP. subire PP. vellet PM. quaeque

u Nei
del pari,
17

cura
8

iS

,9

mihi. PP. erat. Qui

32

P.

P.

TERGEKIO

tollere studeo, in graviora pernieiosioraque

veniam. Vis enim ut uxoreni habeam.

Ast ego vereor

',

ne nie habeat femina. Narnque imperiosa bellua, horrendumque

se

monstrum, nunquam

quidquam

juris in re familiari habere existimat, nisi

3
.

conjugem

caeterosque domesticos violenta subegerit

est

Sed haec

omitto.

quum Non 5

enim sexum hunc

;

mihi cordi damnare,

quem
blanda

usui

necessitatique mortalium

natura dedit

verum

eos viros

damnandos
,

censeo, qui bono ingenio praediti philosibi

sophiae caeterisque

bonis artibus dediti

suorum studiorum impediquo tam affectuose po-

menta perquirunt. Itaque haec

omitto, et

ad me

venio, a

steros vis.

Quod ne

facias

moneo. Non enim in

filiis

sed in virtute est quaerenda

posteritas. Filios pigeat genuisse.

namque

nobis plerumque quales nolumus gignimus, qualesque post

fit,

Quidquid autem ex virtute

et

volumus
es.

et delectat.

Caeterum
te

nimium mihi

verbis tuis indulges,

est,

nimium mihi blandus

Non enim

mea, sed

me

tua judicia spectare par

quod jamdudum animo

est,

solido feci. Nihil

enim

fixum, nihil deliberatum, nihil sine hac conditione

rata
facias
scito,
8
.

ut quae volo tuo consensu

De hoc
si

itaque

ac de reliquis,

quae

in

me
die

sunt, dispone ut libet.

Sed

quod,

me

uxore

premis

omnem

ea

libertatem
si

adimis,

gravissimum et importabile pondus humeris meis addis,

habiturus
ibrtassis,

bonumque,

quod unquam
10

sum, hoc uno deles momento. Bx his verbis animum dignoscens

(quem

ut dicunt,

verare ausim, qui

quit.

cum annis mutabo, sed neque ego importune contrarium " assenon multum mihi confido) pater me meis liberum l! judiciis relisanguinis
potest,

Sed nec ex hoc integer exire potui, quin

in

qui plus

me

jure

Quod enim pater, blande persuadere curaverat, hoc M reliqui

1S

acrius pulsarer.

affines indiscreta pertinacia cogere

moliebantur
16

15
.

adinvenire velle, et caeteris sapientiorem esse

me novum vivendi modnm Nesciunt, quam novam astrologiam

Dicunt,
:

conceperim, ut majorum
digna, et

meorum

vestigia sequi nolim

verba utique moribus suis

7
.

quae quales

sint loquentes plane

demonstrent

'

Novum

siquidem apud

eos,

sed veterem et laudatum apud sapientes

modum

vivendi servare cupio, et ut

meus

sim summopere conari. Neque enim

pedimenti, quantique periculi
sit,

me

fallit, alienis

exemplis edoctum, quanti im-

his

maxime qui

philosophiae dati sunt, conjugale,

si

ne dicam muliebre, consortium.

curo,

Sed quid mirum,

caeteris

sapientiorem

me

esse

quod unicuique etiam ignavissimo permissum

est,

sique hanc, ut dicunt, astro!

logiam concepi, ut majorum

sectae

meorum

vestigia sequi nolim

Neque enim

ita

meorum

me

addixi, ut

eorum mores
sentiam,

et errata vestigia deserere verear.

Quibus objur-

gationibus

me libernm

quum ab hoc infausto

scopulo, ubi invitus detineor,

Deo
1

favente, discessero.

Kam. mereor PM. cumconjuge Eam. subjecerit

Nei codici Seclego o. Br., PM., e PP. Num
Nei codici dancli

w Nei

codici pater

dopo dignoscens. PP. in

luogo di pater patere

PM. contractum
'

* 6 7
8

PP. Uber
Br. e
pj{_
i

u
is

PM. gm, n jwc

in

luogo di quin.

Ram Certum Ram fwies

-

Un
Cnsi

cod. citato dal

PM. videbantur
reddere

,6

Ram. Gli

altri

Ubertatem

scil.

mihi

n pp. demonstrant

EPISTOLE

33

XXV.

S. d. e.

i.

(Bn

p.

38L;

Gr.p. 51;

PM.

c.

138t;

PP.

n. 110.)

'

Discrucior 8

metu

mortis, nec fieri mihi res ulla potest jucunda,

:;

dum
"'

cogito

mo-

riendum
s

esse.

Metuendo
efficies

tu

nih.il
6

perficies

quominus muriare. At

sedulo cogi-

tando de morte id
evitari

ut metuas

minus

7
.

Aeque stultum
curare.

est et timere
''

quod

nequeat et quod evitari queat

malum non
10

Ut

fugiamus mortem

ipsam, nulla ratione subterfugere possumus. Ergo id ipsum quod ratione possumus,
scilicet

metum

mortis.

sim. "

'",

Quod
18

prorsus,

nam

ergo ex

illis es,

Cupio tanto hoc malo liberari, pos Mors facile eligerem semper timere, modo nunquam morerer Tu u qui optarent in sempiternis cruciatibus dum semper viverent
studeamus abjicere.
si

tibi

majus malum videtur, mors ne an mortis metus

1:!

si

esse.

Minime

nam,

etsi

nunc,

dum

mihi nihil aegri

ll!

sentio in corpore,
1T
,

omnia prope

vi-

derentur ferenda,

dum non

morerer, memini tamen

si

aut acutam febrem aut gravem

esse.

aliquem dolorem passus, noluisse,

daretur optio, semper in ea conditione

10

Tu

quam animi cruciatum aestimas, qui cum dolore corporis cum metu antem mortis, sempiterno tam magno malo, hoc ipsum non refugias ? Hoc ego, si dixi, non sentio sed, quemadmodum mihi nunc liberum est timere qiwniam et cogitare libenun est 80 (dum enim non cogito niliil
ne pluris corporis
nolis,

1S

vivere perpetuo

timeo) hoc pacto conditionem admitterem.

aestimas

88

Sed 81 heus tu, qui mortem majus M malum quam mortis metum, parum mihi videris habere fidei Ciceroni,
!

qui in Tusculanis

mortem

asserit

non modo non

esse

malum
?

sed etiam bonum.

An

"4

quidquam

::
'

est

malum

praeter ignorantiam et errorem

80

'

Fragmentum mendis vnfin s scatens; PM. P. ]'. Vergerii 'amentum,cujusmaximapars deest!! Nel fatto 6 una lettera,
Br. 83
t.

PP. notano

n PP. morerer. Tu r Gr. e PM. licercs. PP. vivermt? Minime

>

le

Gr. PP. aegrc Gr.

;

"
1S
10

nemini tamen

2 3
'

PP. discutior
Br.

Br. PP. esse ....

lu

PP

TP. tn
PP., uc

emendo quidem

!0

PP. cxstimas? qui Cosi Gr. omesse questeparole da PP.

tiincre
;

Gr.

quoniam
Sed

6
7

Gr. metus
Br.

2I

Br. PP. admitterem

PP. minus

Aeque

PP. existimas
Gr.

9 ,0
11

PP. excitari PP. e Gr., ut Br. PP. abjicere

Br. PP. Br.

'
2

metum

....

Parum
....

Br. PP.

bonum

An
In bianco una riga
di seguito Gr.

C
Quod Mors prorsus.

2"
-6

i!
13

possim PP. metusl

eligo

PP. quoque Br. PP. errorem

e

Xam

mezza; PM. mezza riga;

PM.

rem

34

P. P.

VERUERI0

Ego vero cupio nunquain

de ea re cogitare.

Recte quidem,
facile te

si

modo

possis .

Sed

humani casus

et naturae nostrae conditio

non

diu sinent mortis

immemo-

rem

esse.

Nani quae domus, quod tectum, quis denique locus diu funere vacat? Hic
ille

morbo

victus perit,

senie

3
,

quae

et ipsa

morbus

est,

ut

ille ait,

extinguitur
Igitur, nisi
5

alter gladio aut vi

quadam

rapitur. Ita mille sunt

monendi

viae

plane lapidei

sumus,

quum

necessarium

nostrum quempiam aut agnatum

r
'

aut

amicum sodalemve aut etiam extraneum quemlibet bominem

XXVI.

NICOLAO LEONARDO PHISICO

(Br. p.

S.

D.
S.
t.

2t.;-

Tr. 5 n. 12

PM.

c.

58

- PP. n. 104 - ed M. B. I.
;

X VI, col. 234)

7
,

Dolorem, quem de tuae matris obitu, nuper vita defunctae, suscepisti

tate,

ex pie-

quam erga meam matrem viventem babeo, mensus sum, praesertim quum sci8 rem, bumanum ingenium tuum summa semper illam veneratione coluisse, post vero 9 obituni patris omne studium omnemque illam diligentiam, quam in utrumque parentem praestare oHm consueveras, in unam matrem superstitem contulisse. Itaque

quum
re
l0

nullas

jam diu

literas acceperim, mirabar,

quidnam subesset causae, nec ab

antea non " facile prae12

tamen putabam

esse

quod non

scriberes,

quum munus id
13

termittere soleres.

Neque enim banc tuam calamitatem ante resciveram, qua

tui,

qui-

dem
illa

doleo

ob aegritudinem animi

tum

ob familiae incommoditatem.
scio. Si

Quam
14
15
,

curabat commode, et cura te plurima levabat. Sed incommoda

quid te

novi, tametsi sint gravia, equanimitate compensabis.

Tua

vero sorte adducor

ut
ar-

vebementius

quam antea desiderem meam

videre,

quae sola jam decrepita

esse

est,

dentisshneque videre

me

cupit. Scis

enim desiderium senum

vebementer
!

propemodum ut
solatium non pos-

puerorum aut praegnantium.

sim
16
,

Ita afficiuntur
ei afferre.

Quum

passionem certe nollem

Itaque expecto occasionem aliquam dari

mibi, unde facultatem obtineam eo convolandi.

4

Quo

itinere te

ipsum videbo. Vale.

s 3
4 5

PP. nusquam PM. possim

9
10
11

Mur.

omnem
:

illam diligentiam quae

Ab

re,

senza ragione.

PP. PM. e Gr. scnio PP. lapides

Nei codici

12
13

Cosi Mur. Nei codici

cum minus ad .. quam

te

ea

non

6
7

PM. gnatum II resto mauca

Mur. tu

in tutti

codici conosciuti.

14 15 10

Nei codici tam Nei codici de te. Mur. Nei codici possum

scripsisti

Cosi Mur. I codici adducar

PP. tuum illam semper

EPISTOLE

35

XXVII.

JOANNI DOMINEO SEGNENSI EPISCOPO

{Br. p. 11
t. ;

PJI.

PP.

n. 137.)

Duae

res passim
sortis,

vulgo narrantur

de duobos

',

altero urbano, altero rustico,

insulsis.

exiguae quidcm

hominibus non inertibus tamen aut prorsus

res,

Quae

fa-

bulae ne sint an vero gestae

riae fidem vindicat.

inccrtum

est,

Ipsa

tamen narratio
referri solent,

facile sibi histo-

Et joco quidem, ut inter socios

fit,

atquc ad varios

effectus jocando tralii, pro cujusque solertia,

proque materia, de qua contingit habere

sermonem. Mihi vero, tametsi imperitorum hominum dicta factaque memorentur,

plurimum tamen valere

et sine

visa sunt

ad duo, quibus permaxinie indiget genus hominum,

in

quibus male nobiscum

et

agitur

hac

vita, videlicet

ad
si
3

divinam gratiam
fieri

promerendam
alter

ad componendam quietem mentis humanae,

Dicunt enim,
,

fecerimus quae
fuisse,

monehat

alter vero et faciebat.

4

quemdam

Tuscunellum

nomine, qui quaestus gratia medendi

operis praetextu,

cujus erat ignarus, multa nihilominus, hujus

5

emolumenta consequebatur, ut sunt homines

avidi,
7

tenendae recupeperitis,

randaeve salutis
ritis

pauci vero

qui

possint

de artificibus
qui vel ab

vel
s

impe-

judicare. Hic

enim,

quum

videret aegros,

ipsis

famatis

medicis

diligentissime habentur cura,

non omnes sanari,

quin ex

eis

plerosque vel mori

protinus vel diu languere, sive morbi hoc accidat causa, sive culpa languentium, sive

ipsorum imperitia medicorum,

quosdam etiam, vel acutioribus morbis

afflictos

vel

diuturna invalitudine consumptos, ac etiam a caeteris desperatos, per imperitos tamen

medicos ac superstitiosas mulierculas ad pristinam sospitatem revocari,

medicos
eos, quipericiores
"'

et insuper

habentur, fere semper ad

invicem " dissentire, ut discerni

nullatenus aut vix possit, uter recte sentiat, sed illud imprimis

omnes tamen lucra magna percipere,

l2

cum

sciret,

(quod nescit nemo, quodque prae omnibus securiorem

eum

reddidit professionis negotiique subeundi), non sumi supplicium de Medicis, qui in

et in

alienum exitium

caput vitamque hominis

et

errasset, nihil dubitavit

artem aggredi,
de

quae tantam haberet incertitudinem

re

tam certam immunitatem ut

(quod quidem
l*

artificibus suis

maxima

errare impune liceret.

Ut ergo prompta I3 subessent nec necesse haberet quin haud temere

1S

requisitus tunc

primum

consilia a libris exquirere

soli-

tuin est vel ab aliquibus servari qui et scientia et usu

medendi excellentiores habentur),

3
*

Eeff. vidgo de duobus Xei codici omesso ad Br. PP. humanae. Si

quaestus medendi, professione di medicina.

Eeff.

homincs quidem

Reff. possint, gli altri

possunt

7 Reff. 8

hinc, PJI. haec

PP. affectos PP. priores n Keff. semper inricem I2 Br. PM. capnt vifam hominis u PP. ego promptu ** Xei codici cum n haud temere non senza ragione.
"'

Nei codici fUmatis

36
ipse quotidie doini sedens,

P.

P.

VERGERIO
in separatis

quuin progrediendi tenipus nondum advenisset,

scribebat,

ac brevibus cedulis remedia

quae medicinae auctores in longos

digesta,
scri-

pro multitudine ac varietate morborum, magnis voluminibus comprehenderunt,

ptaque, uti casus
tur, et
'

tulerat, congerebat in saculum.

Quo
3

individuo

"

comite

foris

uteba-

verbis,

et habitu corporis atque

omni gestu
nisi

medicum
5

praefei- ens, ut non

admodum
ad se

insignem ita nec prorsus abjectum,

4

quod exigua mercede poscentibus

denuntiatio venientes
T
.

dabat perscripta

remedia, ne

scilicet carioris forsitan praetii

,;

repelleret, ut sunt plerique vilioris

animi, qui
est,

aurum quidem plurimmn

minimi existimant,

incolumitatem vero, quae omni auro praetiosior

bos apud se diu nutrire malunt

dum

mors

quam
saculo

pro ejiciendis tam molestis hospitibus ubivis

sibi vel alteri

quidquam impendere.

Quum autem
ille

quispiam vel

salutis consilium

oblata mercede postularet,

manum

imponens.

Pete, ajebat, a Deo, ut

bonum

tibi eveniat.

At tunc quidquid
ejus,

digitis sors obtulerat, poscenti dabat.

Itaque

crebro noxia et saluti

pro .quo petebatur,

adversa porrigebat, plurimum nihil

attinentia, raro salubria.

Alter vero,

ignoti nominis,

colonus

fuit,

qui audiens, domino

10
,

quo nuper

agruin colendum acceperat,

novellas ficus esse

mirum

in

moduni

gratas,

primum

quidem
curavit.

ficulideas " arbores,

quae plurimae agro inerant, summa cum diligentia

cito

Subinde vero, postquam fructuum accesserat tempus, ut

!!

maturescerent,
simili

omni cura omnique arte studebat, praevenire

caeteros cupiens,

quicumque

munere magnificare
gratum.

se

apud dominum
13
.

voluissent.
;

Quamobrem, impatiens morae,

confectum quidem, sed parum

diu nimis accelerat permaturare

Minus paravit

Nam

non ut solum

celeriori oblatione

sed etiam ut cumulatiori canistro

acceptior fieret, maturas submaturasque pariter collegit, atque ita detulit ut nihil

magnum se"
videns
15

fecisse arbitraretur,

magnumque
vi

videri vellet
'

quod

fecerat.

Doininus vero

paucas vix maturas et plerasque

maturatas

6
,

quo magis eo fructu delecacrius

tabatur, eo vehementius exarsit in iram.

Ac primo quidem impetum habuit

in illum saeviendi. Protinus tamen, ut erat prudens ac mitis,

irae fervorem rustiita

cani hominis ruditate temperavit, animique sui

motum adjocumtraduxit,
poenam
esse

tamen

ut

ille

non abiret impune.

nisi

Verum neque

peccati

voluit aut poenae

exactorem alium

poma, quae injuriam gravem passa fuerant. Ipsa enim in se

in

auctorem injuriae ultionem moderatam sumerent. Itaque mollia comedens, dura

rustici

caput

I7

jaculabatur, ut

ii

1S

qui manu, funda, aut alio tormenti genere, jactus

Eeff. Br. uti

casus

PM.

ttt;

PP. in

11

?P.
Br.

ftctllll ts

individuns. indivisibile

12

PM. studebat praevenire. Caeterum cu-

3
4 5 6
1

PP. omtiia gcstu

picns. PP. studebat praevenire caeteros

13

PM. praescripta
Nei codici cariore practio PP. viliori
Eeff.

VM..praematurare
Keff. detulit,

"
'

ut

magnum

se

gli altri oui-

mettono ut
Br.

qui quidem pluri

PM.

inter per videns

PP. omette.

Eeff. ulterius per

ub

vis

9 10

PP. manu PP. dominum

PP. immaturatas Br. e TP. capUlis 18 Nei codici hi

1,1

"

EPISTOLE

:;7

lapidum meditantur

'

ad metam. Colonus vero, spe dejectus, ac prae metu tacitus

inmiotusque persistens, id
fuore

unum submissa
tuiu

voce dicebat

Laus Deo, quod persica non

2
.

quae

detuli,

quorum

longe minus

quam ficuum tempus advenerat

Atque ea verba ad singulos

ictus identidem replicabat,

non quasi qui se defenderet,

sint,

sed qui gauderet non offensum. Persica enim duriora

et testam intrinsecus mittant pene

quum

praesertim immatura
facieinque tuberibus

lapideam, quantumlibet,

multis, designassent
1

3
.

Vix

amborum autem

factis,

atque

dictis nostra

plane deprebenditur ignorantia,

quae nostra culpa

siniilia,

colligitur,

qui fere nonnulla dolo, pleraque ex imprudentia, aut

ille

aut non longe diversa committimus, pariterque peccanius ut

qui medi-

cuni falso induerat, artemque sibi vindicabat,

quam non

noverat,

quapropter casui
causa
gravis

dabat

quod

rationi

debebat

,;

et

praetium exigebat

erroris,
7

cujus

erat poenae

reus.

Alter quoque
8

non parum ex suo

9

facto se

poenae culpabilem
allectus

reddebat et plecti dignum

quum, inductus vebementi

id

desiderio, speque

immoderata, praecipitat

vi

maturare

quod convenienti tempore erat expbcandum,

for-

dum

sibi

primas partes benevolentiae usurpare nititur apud dominum, qui vix

tasse postremas merebatur,

suoque demerito gravem contra se provocat indignatiorite

nem, unde plurimum gratiae obtinere cupiebat. Uterque tamen

gnoque
"'

loquebatur ma-

cum

fructu,

si rite

eorum

dicta pensentur, ut caeteris in rebus u quibus

Ille

coaptari possunt, sumantur in exemplum.

quidem quasi

diceret, a

Deo
l5

l2

petenda

sunt bona, qui

'

penitus novit u quid

nobis, qui vel

sit

cuique homini

bonum

et quid

unicuique

malum
quod
1S

16
,

remedium vero a
19

semper vel saepe a nobis

ipsis falliniur et,

danmabilius

est, fallere alios

non impetebatur

ictibus persicorum,

nonnunquam conamur. Alter vero, dum gratias egit primum quidem nos admonet, quum
20

quod Deo "

adversa patimus, non debere eos spectare qui se prospere

majori adversitate constituti.

agunt, sed eos qui sunt in

Horum enim
S1

contemplatione facilius possumus miseriam

nostram consolari. Deinde haud

se

obscure dicere videbatur, non debere

hominem

in

ipsum

sed in

Deum

24

fiduciam habere de prohibendis adversis,

gratiae, in

quum hoc ipsum,

ex

quo speraverat plurimum inventurum se

nisi fuisset,

gravem

ejus

noxiam iturum

erat,

Deo miserante, provisum, qui non

altri sensi
1!

dedit duriores fructus illum attulisse.

Meditari, adoperato in qnesto ed

nel M.E.
v.

Du

Cange.
...

Keff.

omette

PP. oinette PP. ficum

quorum advenerat tum, PM. ha tamen per tum,

le parole

PP. PP. u PP. 5 Nei

,3

adeo
senza qui

novi
codici
>,

16

Eeff.

malum.

gli altri

malo

3 Br. PM. dcsignasset 4 PP. ambobus

5

<? ls 19

PP. agit PP. quia

Impetere, aggredire
Keff.

Eeff.

omette qui molte parole.

6 7
8

PP. dclebat Nei codici manca

Plecto

PM. qui prospere

dcbere homini, gli
altri

il

se.

-'

Nei coJici aut

Eeff.

dignum in

Eeff.; gli altri

hanno

in-

-"-

dcberc

enim

vece che qneste parole spazio biauco.

9
la
41

homini
23
4

PM. maturarc, PP. immaturare PP. magnopere

Cosi in Eeff., gli altri

Br. Br.

PM. PP. in PM. in Deo

se ipso

omnibus per in rebus.

38

P.

P.

VERGERIO

Et sane nou tantuni in

insulsis honiinibus qui saepe

2

paruni a brutis distare

vi-

dentur, vel in mediocribus qui creberrime falluntur

seque ipsos libenter fallunt,

sed in bis quoque qui intellectu

ac prudentia rnajori videntur excellere, evenit id

se quisque intendit

quod proverbio

dicitur,

quod,

dum munire
Quisnam
si

signo crucis, inter-

dum

digito in ocelluin offendit.

4
,

est enim, si

modo quidquam
modicum
G

experientiae

babuerit

qui

non meminerit,
se

quando

in

cogitationem bauc venit, multa sibi

5

proficua eaque

magnopere

desiderasse,

quae

post

deprebendit,

si

evenissent, non tam inutiba quam etiam fuissc futura pernitiosa, multa se fecisse unius gratia, quae saepe in abuni et quandoque in contrarium evaserunt, pleraque tamen ignominiosa exhorruisse, quae subinde bonorem ac decus attulere, multa
finis

quoque apparuisse postremo iniqua, quae prius

baec
?

visa fuerant

recta.
8

Unde, quaeso,

Unde tanta

varietas

Non

ex rebus
9
,

ipsis est,

quae eaedem

manent, aut non

cali-

facile tanta

mutatione variantur

sed ex nobis, qui quasi per cribrum oculis

gantibus res intuemur,

et veritatem veluti palpantibus

manibus inquirimus, ac de

rebus

incertis,

per rationes ambiguas parumque solidas impulsi,

ut aequuni
est,

movemur

10

ad recte

judicandum. In quo judicio,

utriusque verbis nionemur,
nescit errare, atque

frequentissime
;

falLimur.

Quamobrem
dirigi,

non confidere de nobis

ipso,

sed ab eo petamus

qui

ab eo

qui totus bonus est et ipsum

Bouum

est,

nobis bona

praecemur, illud insuper sentientes, sine quo " superior ratio parum valet, ut non
nisi
si
12

bona existimemus quaecumque dederit

ille,

qui male dare non potest.

Quod

boc admittere nostra imbecillitas non sustinet, sed mala judicat quaecumque mo-

lesta sunt, gratias saltem

agamus Divinae

bonitati,
est

quod

13

pejora prohibuit, et majori

nobis conciliat,

nos molestia turbari non permisit.

Hoc

quod

Deum

quum

ejus

curae nos committimus,

et multiplicis

arbitrioque submittimus.

Hoc eum

nobis benignum

reddit,

gratiae conductorem,

quum

l*

sive

magna adgrediamur

sive parva,

quidquid

negotiamur,

quidquid intendimus.postulamus ab eo
15

afferri prospera, ad-

versa repelli.

Hoc ipsum quoque solicitudinem

potest,

nostram, semper inquietam ac turet

bidam sedare plurimum

nobis
ficiis
16

quum

et

bona praebere

mala prohibere non in

sed in Deo esse recognoscamus, qui,

cum

tot ac tantis quotidie nobis bene-

praestandis, quae ignorare

17
.

non potest quicumque sanam mentem habet, male

et

semper Deo mereamur

si

Tamen

bona jugiter praestat quae non meremur. Etiani

qua patimur mala, majora tamen, quae haud dubie meremur, avertit clementer

Nei codici manca Yin PP. fallimur

in intellectu
Beff. experientiae

Eeff.
Eeff.

PM. movemur,
sentientes quo,

Br. PP. moventur

Br. e

PM.

sentienies

3 Reff. intellectu, gli altri

4

sane quo
'- Beff.
,3

rerum hdbuerit

utnisi

6 7
s

Nei codici qui PM. PP. modum

YF.quae " Br. PM. cum

15

PM. fucrunt
Keff.

Eeff. solicitudinem ; gli altri

solitudinem

PP. eadem, Br. PM. heedem

lc

Eeff. praehere, et

Eeff.

autnon faciletanta
;

variatione muta-

bis;

tione variantur

gli altri

aut non tanta mu-

Eeff.

mala prohibere non in nogli altri omettono et mala prohibere mereamur. Etiam si qua

tatione variantur

EPISTOLE

39
ista

aut teinperat. Et

illis

quidem, qui

ita sentiunt, eveniunt

ad pacem, ad perpe-

tuamque

salutem. Caeteris vero, qui, de se praesumentes, de Dei benignitate ac po-

tentia indigne sentiunt, ipsa ejus benignitas in quotidianum vertit cruciatum extre-

mamque perniciem. Nam qui quam merentur Deum babere

taria fiant
tatis,

'

judicio proprio et viribus

suis

confidunt,

nequasalu-

propitium, neque digni sunt, ut

potius,

eis

jucunda aut

bona

coelestia.

Quin

non recognoscentes

beneficia divinae largi-

ingratitudinis
'.

reos se constituunt, et inquietudine perpetua

mentem condem5

nant
initio

Haec

sit

igitur

nobis

apud Deum justa

ratio,

baec oratio per positum

ab

duorum exemplo doctrinam, praecari bona, deprecari mala, de

bonis gratias

agere quod dedit, de malis gratias agere quod pejora non dedit.

XXVIII.
(Br. p.
7

23

PM. c.88;- PP.

n.

107

V.

pure

Iiiv.

Univ. A.
s

IX vol. XXII p.
posse,

427.)*
9

Ego quum scirem, nullam

inveniri

tantam innocentiam

quae adversus

improbissimorum bominum malignitatem usquequaque tuta

esse fortunam,
in vita,

sit,

nullam tam bumilem

quae invidiae ex parte aliqua non pateat

'",

ita

me comparare
I2

ut pravis quidem potius essem alienus quam adversus, contentiones, ac

studui " lites

fugiens.

Dona vero fortunae

non
facile possent

si
l3

qua mihi adesse viderentur,

eis ita

modeste ac sobrie

uterer, ut

malorum hominum invidiam

excitare
15

u Propria vero
.

si

mihi essent animi interiora bona, facile paterer aemulationem

ipsis accendi.

caeterorum in

me atque
ie

Nam

virtuti

quidem non invidentur mali, sed fortunae. Bonorum vero

invidia,

si

ita

appellare

eam

licet,

minime molesta,

est.

Sic

de

me quidem
non
17

vellem
existi-

esse posse.

Sed vereor, ne

et ipse fallar, et fallam caeteros,

probum me aut

mans aut appellans. Studebo

malum.
Sic

me tamen non malum

nialis

dicere aut certe

minus

enim dicens nec bonis mendax nec

19
21

arrogaus videri deheo. Virtu-

tum

1S

vero doctrinaeque

studiosum, atque, quod ad caetera attinet, et animi laeti

et facile

contenti paucis mediocribus

PP.
Reff. Eeff.

Namque
omettono suis

10

PP. j)rodiret
codici
:

Keff. viribus suis, gli altri

" Nei
,2

contcntionis ac litium

3
4
'-

non cognoscentes eondemnant, gli

Bern.

iis ita

altri

condamnant

n
li
15 l6

Pil. possint

PP. Haecoratio. Nei codici propositam

Bern. nota:
tore

Bern. ometteiyeriodi &a,Propriaa,Sedvereor

La seguente letteraairimperach' e la quarta fra quelle

Nei codici: aemulatorem

Sigisniondo,

PM. non per vero

e Bern.

indirizzategli,

che esistono nel Codice della

H PP.
ls
l9

omettono

il

non

Marciana, valgaa dimostrareFindole eaporgere qualche nozione della vita del Vergerio.
7

Bern. priucipia con pnutini, come precedesse

altro.

20
21

Bem. tandem innocentkm

PP. adeo in

PP. Yirtutem ; Bern. virtutis PP. doctrinae q\ PP. facili II resto manca. Bern. fa seguire, dopo i pnntini, come parte di questa lettera 1'altra Quo magis ex Cod. Br. p. 46 t.

40

P.

P.

VERGERIO

XXIX.

COLLUCIO PIERIO DE SALUTATIS

(Cod. Marc.
n.

7 deUa

XIV

ct.

1.

p.

31 t;
t.

Tr. 5. n. 11
c.

PP.

n.

141

cd Mur., R.

I. S.

XVI

231.)
2
,

Ego

in

utramque partem
3
,

testinioniuni

tuum magnifacio
4

celeberrime

vir,

sive
5

tu mihi laudes tribuas

officium

sive
6

quidem me

reprehendis,

cui et aetas
scio,

et virtus

et

magnam

praestant

auctoritatem.

Neque enim

ut omittam caetera,

quis

'

hominum
est,

vivat uspiam,
8

qui de his rebus, praesertim quas tua epistola com-

plexa

aut certior sciat

judicare, aut gravior judicium

10

suum

adferre.

Tum

vero

eam
velis,

esse in

me tuam
in

benevolentiam certo

teneo, ut

neque damnare benemeritum

13

neque
initio
I2

merentem " laudibus

14

vanis iniiare. Itaque vereor, ne forsitan laudes,

edito tribuis arrogantius fuerim
existi15
.

quas

epistolae libello a

me nuper

nmturus,

nisi

subdita

protinus castigatio insolenter de se gloriantem refrenasset

Ex quo
<

evenit, ut intelligerem, nec facile posse

17

quempiam, ut quaeque

res

parva

'

st,

in singulis benedicere,

et licere
in

1S

iis

10
,

qui errata castigaturi sunt, apud eorum

auctores, magnificentius
nis gratia, sed

quam
21

exigat meritum, benedicta efferre, non fallendi homi-

quo aequius 20 ab his correctio suscipiatur. Haec

mihi spes
a

quum

ita sint,
libello,

maqui

gna tamen
primus
est

est
23

posterum nota, quando

judicasti.

22

duo tantum de
pauca utinam

me

editus,
24
!

emendanda
2G

Tam

sint,

quae de
"\

vita corrigi debeantur

Nain de ortographia quidem dicam postremo quid sentio

mihi
tribuis, scito

Quod autem
judicio esse a

in primis vitio

non per imprudentiam

aliter
rei
2S

", sed certo

me
20

positum.

Noveram enim, extare

dicturn Themistoclis
fide

apud

Platonem,

quam

penes Ciceronem legeretur. Cujus

30

possum testem

dignum
31

adferie, illustrem

virum

Carolum Zeno de Venetiis, apud quem, jam prope

ille
32

bien-

nio elapso,

hanc dissonantiam aperui, cum

politiam Platonis in latinum transla-

tam haberet, ego vero

1

id etiam antea in greco

deprehendissem. Prudens igitur

Mar. << Responsio ad epistolam Colutii pro defensionc libri sui.

" PP.
PP10 PP. " PP. n PP. " PP23
ls

Marc. benedkere

Et

licere
Jtis

"-

3
*

magnifico Nei codici e in Mur. tribnis PP. Mur. quodde me ; Marc. quid dc

PP.

Mm\

Mur.

Mur. aptius per aequius

ornette S2)es

me

Mur. rictus
r
-

Mur. quoniam

8
9

PP. Mur. praestat Marc. Mnr. qui Marc. PP. scit Cosi Marc. PP. e Mur.

Marc. senza est

Marc. Mur. debeant PP- Mur. quod PP. Mur. initio PP. impudentiam

24 S5

efficere;

-B

<o
'<

pp. Marc. certe PP. in moerentem

in initio

"
58
-9

Pp

aliud

" Marc.
<3
1 >

PP- qwam
Marc. civem

Marc. fueris

30
31

Mur. subita per subdita Mur. gratantem

'

32

PP. omette prope PP. antea degraeco

ic

PP. pauca per parra

EPIST0LE

41
'

volensque sequutus sum quod apud Ciceronem communiter

habetur, Themistoclem

atheniensem Seriphio homini, qui in jurgio

ei objecerat,

quod non virtute sua sed

:

splendore Patriae clarus esset, in hanc sententiam respondisse

niensis esses, nobilis extiUsses
;

Nequc

tu, si

Atln-

neque ego,
2
.

si

Seriphins cssem, ignobilis. Apta sane, sive

viro sive objectae rei, responsio

set.

Nam

si,

quod tu
*,

vis,
5

Themistocles ita rcspondisathcniensis esses, clarus u/mK

,

Non
l0
,

3
,

hercle, si ego Seriphius, nobilis

nec tu si
7

quam
rasset

fuisses,
se,

non

"

jam

ille

quod objiciebatur

negasset

quando quidem
''

despevirtuti

siSeriphius esset, clarum

umquam

" fuisse
:

futurum

quod neque

Themistoclis ueque iiduciae convenit. Obsecro enim

fas

Themistocli, tantae virtutis viro,

non

erat,

si

Seriphi

i:i

natus erat, clarum

iieri,

quum

videamus, meliori virtute u

?
15

hommes, ex agro atque infimo

1S

loco natos, illustres evadere

est,

Non

fecisse

Seriphium
ausus
sit

ctissimum Graeciae locum argumento

cuiii

quod civem habuerit

19

"\
sit

qui
ut

17

Themistocle verbis
50

contendere,
S1
.

aut

quem

ille

dignatus

ei

in jurgio

per contentionem
ut totam

responderet

Nec vero

dicebat quod tu illum fecisse asseveras,

patria recognosceret, in qua

suam nobilitatem omnemque splendorem a

sciebat tot millia

tio

hominum
illi

esse,

qui obscuri - atque ignobiles viverent. At modera-

forsitan

ita

loqui suadebat.

veritum digne se laudare (in

solent excitari), qui
26

Ego vero non sum qui credam, eum 23 fuisse contentione praesertim n per quam vel modestissimi 25
dicere,

ausus

sit

nullam

sibi

vocem

27

meliorem

28

videri posse,

quam
bilem,

ejus qui suas laudes optime dicturus esset.

est,

Et tamen superiori dicto modera20

tionem adhibuit. Diminutione enim usus

si

qui se dixit non

futururn fuisse igno-

Non enim iuturum se 30 nobilem aut clarum jactavit. Quod vero super omnia me movet, auctoritas est Ciceronis. Nam si ratione quis dispiciat 31 in hunc modum, nec praeterea 32 alium, Themistoclis responsio Catonis dicto
Seriphius esset.

de senectute convenire potest,

ut,

ita inter
is

33

se dilucide collatis

utriusque sententiis,
34

quemadmodum
si

ille,

quisquis

fuit, si

Atheniensis esset, nobilis non

fuisset,

nec Themistocles,

Seriphius, fuisset, ignobilis, ita

neque senectus,

si

cum

paupertate

PP. communis habet

Marc. de viro sire de obiectae rei

-n

Marc. pro contentione

21

3
1

5 6 7 8 9
10
11

PP. Mare. Mur. nec TP. Mur. ignobilis Marc. nec si tu

22
23

PP. respondere PP. obscure

24 25 26
27 28

PP. Mur. senza eum PP. praesenU

PP. modestissime PP. quam

PP. fuisses. Non PP. objiciebat

Marc. negasses

PP. quain; Marc. quoniam

Marc. desperarct

PP. nunquam
Marc. futurum fuisset Marc. erat. Seripki Marc. mediocri virtute PP. evadere nam; Marc. evadere. Marc. Jlur. hdberet

29

12 13

PP. omette vocem PP. memoriam per meliorem, Marc. amoeniorem PP. omette futurum fuisse ignobilem, si Seriphius csset. Non enim futurum se nobi-

lcm aut clarum

u
13
i,;

"

Marc. senza se " Marc. PP. despiciat

32
33 34

PP. praeter ea

alia,

Mur. alias

17 18 ''

PP. quam uusus

Marc. verbo

Marc. PP. ad per

Marc. PP. senza non

Marc. autem

guem

42
veniat, sapienti gravis
sti
sit,

P.

P.

TEBGERIO

nec,
sit
'

si

curn

divitiis, esse possit insipienti

non
3
.

gravis.

No-

enim,

cujus
2

generis

hic

verboruin ornatus, in quo siniilitudinem afferre

si

voluit,

quae
ita
6

miniine constaret,

secundum

te

verba ponerentur
5

Atque ut ne
' s

unquam
quoquam
mistoclis
illud
12

ponere

eum

noluisse

dubitari possit,

aut alio loco per se positum a

mutari, dicti proprii similitudinem adjecit,

quum ad
9

aliud

nihil
'"

The" qui

responsum pertineret. In quo tamen parum tutus

13

apud

te

fuit

de Cicerone tuo correxeris, ne verius

15
.

dicam corruperis u
in hoc ipso, nisi

et caeteris auctor

esse studes, ut itidem faciant

libros a suis

Multo magis

credimus Graecorum

scriptoribus
illos

multis

jam

saeculis

corrumpi non potuisse, ad Ciceronis

16

exemplar corrigendos
19

censerem,

de cujus mente ne
fuit
18
.

dubitari quidem potest,

si

quique etiam " graecarum litterarum doctissimus

nihil

Quod
23

prorsus contendas,

apud
21
,

te

de scripturae

fide dubitari

20

Platonis magis in ea re standum cen-

sens

qui et atheniensis fuerit et vicinior

24

22

temporum

illoruin,

ut tamen

illud

speverius, hoc certe venustius

est

quod apud Ciceronem

legitur, qui
2S

etiam

!5

fortasse

speraverit

26
,

ob venustatem

27

ejus dicti,

graecorum auctoritate

suam
2t)

in hac parte

praevalere

posse.

Et Platoni quidem

tribuo
si

quantum
error est,
tibi

Cicero ipse, qui

eum
3)
,

longe

semper omnibus

antetulit.

In hoc tamen,

det veniam

Plato. Errare

cum

Cicerone malim. Itaque certum est minime

libello corrigam.

concedere, Colucci

mi
31
,

ut

eum

locum de

Alter est locus, quo Africanum dixi, quod

nmuhnu pubes patrem

sit
3i
3

gravi vul-

nere affectum, ab hostibus ne caperetur, tutatus

Tu enim

idoneis testibus pu-

berem
sertim

fuisse confirmas.

Ego me opinor

33

nihil eo

temere affirmare voluisse, prae3'

cum

et

periculosum esset inconsultis auctoribus historiarum id asserere

facile factu fuerit, aut,

et

certificari

de hoc

quod

et facilius erat, praetermittere. Ita-

que magis opinor a

me

positum vixdum

36

pubes, aut certe ita ponere voluisse. Nani

ut saepe evenit, ab intentione deviasse.

inquisitionem adhibitam memini, sed

manum,

Eestatpostremo de ortographia respondere, secundum

20
21

quam 37 corrigere me

libellum

Marc. senza

sit

PP. dubitare
Marc. PP. censeo
Marc. vicinior, PP. Mur. ricinus

2
3
4 5

PP. quam PP. otnette

si

secundum

te

verba ponerentur

22

Marc. potuisse

2S
"-*

PP. temporibus
Marc. vctustius

PP. dubitare posset, Marc. posset PP. quoque

6
7

"5

PP.

et

per etiam

PP. alium
Marc. senza nihil

26
'

Mnr. speravit

8
*

n PP. venustam
29

PP. ornette tutus

te

58

PP. se per " Mur. fui

30
3I

12
13
11

15 16

17
18
11

PP. quam illud Marc. utverius; PP. ne imis PP. eorum per corruperis PP. faciat PP. Marc. non PP. quamquam Marc. PP. fuerit; Mur. fuit Marc. nihil apud eos ; PP. nihil aliud

32 33
34 35

PP. auctoritate Marc. Mur. da veniam PP. Mur. seuza mi PP. fratrem Marc. tutatusest PP. aperte per opinor
Marc. senza eo

36
57

PP. e Miir. afferrc PP. vix dudum Marc. quam, PP. e Mur. quod

EPISTOLE

43
taruen
in eo

jubes,

qui

etsi

ab

alio scriptus

'

est,

niulta

rnanu

mea

notata de-

prehendi possunt. Ego vero ad hoc possem,

dicere,

nisi

superbius fortasse viderctur, itidem

sibi voluit

quod magnus quidam

4

vir,

dum ad

cleruin oraret, dicere

! ,

quum

a quibusdam, qui verba sola venabantur

(distractus

mentem vero consequi non

satis in
8

pote-

rant, irrideretur

enim profunditate materiae non

7

plerisque

congrui sermonis rationem

servabat),

ad eos inter sermodnandum

notas,

conversus:
forsitan

Aquila, inquit, non eapit muscas. Sed esto, sint, quae tu

muscae

ego profecto

non sum aquila.

peto,

Itaque non arroganter,

te liceat

ut
illa

ille,

aspemor, sed iua^is

aliis libris
8

bona venia
craderem
9
,

ut mihi per

tempus, quo

de hoc aut

melioribi.s occupationibus dare.

1

Non modo enim

ut sillabas

emenu

sed ne orationes

"

quidem prave
12

scriptas ut corrigam, intendere, vel sivellem, pos-

eam seriem, quae subest ratione, intelligi sensus valeat De his autem, quae per me scribo, minori fortassis sim venia diguus. Sed neque tam adduci unquam potui, ut essem in ea re curiosus. Placet scire, et persum
ll

dum tamen secundum

13

ontantibus M respondere posse, quo pacto

I5

singulae dictiones, aut nostrae, aut

1C

cj_ni-

bus pro nostris utimur, conscribi debeant, et in quibus rationi

usui stare conveniat

et in
1?
;

quibus interea
facere vero
-

(nam ea

17

plerumque ex adverso repugnant)

satis est et

non

sum tam

19

diligens.

Mihi enim

aliena dicta ratione intelligei e posse, et

meos sensus non absurde

facile aliis linquo.

dictare.

Officium vero aut pulcbre scribendi aut recte

Nam

quid in eo genere laudis contendam,

quae
21

sit

cum

cartis

peritura

Nenio enim nunc aut Ciceronem aut Virgilium, aut ullum

ortografia vel laudat
vel reprehendit.

prorsus anti-

quorum de

Juditium enim illud cum primis

tabulis sepultum est.

Verum

acute inveniendi et omate explicandi laus eorum per-

petua manet. Itaque da mihi, obsecro, muneris hujus vacationem, nec

me jube

fru-

mentum

22

hoc, ut tu appellas,
siligine

tam

exquisite mundare.

Neque enim usque adeo cannon contentiose

-4

didum ex

panem

conficere studeo, ut nihil in eo furfuris relictum velim.

etsi

Habes de

his rebus
!3
,

responsionem meam, qua,

et

forsitan aut

cupide jurganti
Si

modeste tamen

ad veritatem castiganti

satisfactum arbitror.

quid est praeterea quod

emendandum

putes, nihil est, ut detinearis

id

ad

me

PP. scriptu
Marc. nolutt

u
'5

PP. omette percontantibus

PP. facto PP. ratione
et

3 4 5 6

Marc. sola verba venerabantur

,6

7
8

PP. distratus Mur. ex per in PP. sermonizandum Mur. in meis per tu

~S\\\r.qnod illa de cura,
aliis tribuis

PP.
ls
l9

per ea

-"

PP. repugnat Marc. PP. omette tam PP. ratione per recte
Marc. ometto aut
itllitm

aut

aliis

crebris.PP

21

9
<

Marc. evaderem

n
'

12
13

PP. omnes per orationes Marc. corrigere intentam ... possim PP. omette secundttm PP. ratione, Marc. sub est ratione, intelligit. Sensus valeat

PP. fermentum, Marc. frementum PP. erogasti per jurganti Cosi Marc. PP. e Mur. omettono Yet
;

e rasti-

ganti
!5

Marc. PP. deterrearis

44
scribere.

P.

P.

VERGERIO
'

Ego enim

te lnalo, ut errores
est,

meos arguas, quam quivis

3
.

alius, vel, si

quid

me

bene dictum

laudibus commendes

Vale, et hanc

meam
s

loquendi libertatem
exigit.

ne moleste

feras.

Apta enim
tibi in

inter
4
,

amicos castigatio liberam responsionem

et certissimum

Postremo esse

me

memoria

habeo

et gratissimum.
s
.

Quod munuscula mea

admiseris,

magni mihi

muneris loco

est.

Iterum Vale

XXX.

ERANCISCO ZABARELLAE
(Br. p. 1
t, ;

S.

P. D.

(ROMAM)
c.

- Bam.
8
,

p.

30

t, ;

Gr.

c 106

t;

- PM.

56;

- PP.

n. 81.)

Etsi

de sponsione

qua

tibi

cum eam partem

sieras, transmisi,
ofiiciis

libri Francisci

dudum eram Petrarcae De

obstrictus, in praeseuti satisfaciam,

viris illustribus,

quam a me
tibi

exquiin

majore tamen debito nequaquam absolvor, qui

benevolentia plurima
debeo,
dixi,

pro tuis

me

ac perpetua

pro integritate vero ac singulari

virtute tua omnia.

facultate,

At

10

illa

quidem, quae

jure proprio debeo. Pro quibus

mea

quaecumque

est,

tuo arbitrio utaris.

Nam

absolvi tibi ita abs te cupio, ut

quo plus retulero u

tibi

gratiarum, eo ampliores debere

me

vellem.

Quod

si

officiis

minime possum, at benevolentia amoreque tecum certare studeo,

rima semper in amicitia concertatio. In quo genere
si

quae est pulchera te superor, apud

forsitan

quem potiores sunt omnes virtutis quaquam cedere videor. Alterum

quo
virtuti tuae praecipuae
l3

partes,

amandi certe
est

et obsequendi desiderio ne-

vero

12

debitum mihi cum caeteris commune,

deberi omnia videntur. Quid est enim quod bono et

?

sapienti

viro

non debeatur ab omnibus

Aut quid

ei

praestari non digne potest,

?

qui virtutis merito omni veneratione se dignum apud Deos et homines exhibet

14

Ejus dignitas
elucet, nihil

cum

et

semper

et

ubique clara habeatur, tum vero maxime verius

cum
in

per multam peccandi occasionem integritas vitae servatur. In qua re

nunc

tuam laudem dicturus sum, ne

adulationis forsitan, praesertim ad te

ipsum

scribens, suspectus haberi possim, aut haec tua laus caeterorum videatur de-

tractio. Id

unum

dixisse liceat
;

Te virum bonum

existimo,

quo nomine summa rerum

laudumque contmetur
1

teque,

cum ob tuum de me meritum, tum maxime ob tuam

8

PP, PP.

e
e

Mur. quis

Gr. de sponsionc tua

3 4

5
fi

Mur. senza a me Marc. Mur. commendct PP. Mur. mcmoriam PP. habeas Marc. aggiunge Tuus P. Vergerius Br. PM. e Rain. non dicono Bomam.

Ram. perpetuis invece

,(l

di

pro

tuis

Nei codici ac
Kaui. e PP..

n Cosi
,r
-

Br. Gr. e

PM. reddidcro

Gr. vere

,3

Nei codici praccipuc

veri vis

u Eam. PP.

EPISTOLE

45

integritatom atque constantiain, sincere amo. Vale. Et quos

idest probos viros, his

Romae
2

nosti tui similes

me commenda

'.

Ifaec

cum ad

te scripsissem, et tabellariorum occasio mibi

defecisset, superes-

setque ex eo mibi longior scribendi facultas, ea propter casus cujusdam infelicissimi

seriem, bic noviter occursi,

ad

te scribere

statui,

ne

si

forte alio quovis

modo ad

aures tuas convolasset, data

talis est.

tibi

de

me

fuisset

objurgandi facultas.

Casus ergo

Colonus erat non procul binc habitans, in bis

locis

quae Gambarariae dicuntur,

satis locuplex,

de caeteris quidem, quantuin agrestem opulentiam deceat,

et uxore, uti constabat,

tum

vero

foecunda et tribus ex ea

liberis laetus, qui

sunt buic generi

uti
5

bominum magnae
lKiin

divitiae,

non tamen ut cujusdam eorum tunc

4

opera posset,
ita ut quin-

unus quidem bajulabatur

excessisset.

adbuc, reliqui duo masculi erant sed

quennium neuter
destinaverat,

Is

cum pridem

6
,

juvencum

castrasset,

quem
natis,

aratro
forte

ad rusticum opus ex more properat, uxoremque, cujus ope tunc

jussit.
illi

opus babebat, sequi se

ut dormiret, reliquis ut
scio

Abit igitur et
leni

illa,

solis

domi

relictis
7
.

parvulo

somnos

motu

ventuli procurarent

Qui interea, neadmoniti

qua ducti mente,

sive cultro,
8

quo fuerat pater

illius

in pecore usus,

nam

temere bumi jacebat, sive cirugiae

memores, atque
,

ideo, ut est aetas, imitandi

avida (nam baec omnia conjectura consequi oportet)

talia praecidunt,

in cunisjacenti puero geni-

atque impotentes ferrum

manu

gerere, eas partes turpiter lacerant,

et
Illi

denuo puerum tegunt, qui

cito et dolore et

multo sanguinis fluxu extinctus

monente, tam
se

est.

vero, vel stridore infantis vel natura ipsa

tetri sibi facinoris conl0

scii,

latere cupientes, in clibanum, qui

domi adjacebat,
se solebant

immittunt, idoneas

late-

bras arbitrati,

ubi etiam

ludi gratia

longiore mora, ut par est

et studio rei familiaris et

interdum occulere. Atque ita ex existimare, in somnum solvunt u Redit sub baec mater
.

(quod

13

materna pietate revocata, quatenus 12 et curaret natos, et imminere praeviderat) panis defectum repararet M Itaque cum infantem ta.

centem

reperisset,

sopitum rata,

nibil ultra

I5

de puero

sollicita extitit,

sed protinus,
suc-

contractis fomentis, quae subitum

cendit, tempus,
110

ignem exalare atque alere possent, furnum

domestica satagens sedulitate repensare.
Illi

quo

foris restiterat,

som-

fortasse aut

fumo

obruti, nequivere matri, alioquin

festinanti, nibilque tale

me16
,

tuenti, inditium
in

de se facere. Ea vero,

cum jam omnia

parasset, velletque

arcam

quam

erat panis immittendus, purgare, primo nidorem mirata est, qui nares ejus

insolite feriebat.

Deinde,

cum ambusta puerorum corpora

videret,

subito dolore

Fin qni Kam.

Gr. mihi occasio

cellare e scrive oportet.

Gr.

lascia spazio

2
3

bianco dopo possimt.

di

Tiim vero in luogo

tuni etiam, anche

10

Gr. idonea
otia solci, darsi alla quiete.

senza essere preceduto da cu/m

* 5
R

u Iu
l2 l3

7
* "

Nei codici bajulabat PP. scilicct Nei codici pridie Nei codici si aggiunge statuit
Corrisponde
all* ital.

Qmtenus
Nei codici

per ut

qmd

n PM. PP. rcpararc

15

Gr. sopitum, rata nihil idtra.

Gr.

cirugia,

lat.

chirurgia.

16

aream

Br. sottosegna possunt

come parola da can-

46
consternata paene exanimis
stetit,

P.

P.

VEKGEKIO
certior effecta, illa esse

ac

demum, per signa

suorum

niembra natorum, seu malum aninio praesagiens,

debat
',

illique,

quem unum

superesse cre-

magis jam timens

accurrit.

2
,

sive se super illo consolatura,

ad pueri lectulum velut

ita

amens

Et quem
victa,

et

ipsum extinctum cum reperisset atque

aliquamdiu sine voce ac lacrymis
fait.

lacerum,
vero,

magnitudine doloris
viribus resumptis,

Demum
iletui
3

cum jam erumpere dolorem

necesse esset, undique

ac la-

inentis fraena relaxat,

atque coactos natos omnes in locum

unum

seque

super

eos miserabiliter plangit. Interea accurrit vicinia, ut rure sparsim habitabant,

magnis
nihil

vocibus mulieris exciti. Advenit et pater, subito

audisse se fatetur, ut ajunt. Qui

quodam

instinctu motus,

nam

cum
quae

vidisset miserabile

natorum spectaculum, rem-

que, ut narrabatur,
carere culpa

audisset,

sive

ex dolore nimio in furorem conversus, sive non

suis

matrem

arbitratus,

manibus natos

exussisset, illam

praegnan-

tem ut

ei at, ferro

adgressus interemit, duosque uno vulnere sustulit. Atque isipse,

4

ne quid malorum deesset, neu

ductus
est,

sit

quisquam ex ea familia superstes, vinctus huc de-

ac praesidi traditus, capitalem propediem sententiam excepturus. Vale.

XXXI.

JOANNI BONONIENSI
PADUAE, VI NON. MAKTIAS, 1396.
(Br. p. 5
t.

S.

D.

Gr. n.

26

PM.

c.

64

PP.

n. 50.)

Etsi

neque

res ulla
5

magnopere subigat, neque suppetat nunc

fuit,

otiuru,

hanc tamen
meis ad te

ob rem, vel solam

iret.

scribendum

ne tam certus nuntius sine

literis

Et quamquain his natalibus proximis multorum dierum excusationem implesse

6
,

mihi videar

quando
7

singulis diebus singulas aut eo

si

amplius

literas

dabam,

absti-

nere tamen non possum,

quando nuntius

intercurrit, aut vacationis aliquid datur,

esse, te intueri, te alloqui, et satietas
.

quin scribam. Tunc

tem,
si

enim videor mihi tecum

qua ex

aliis

studhs irrepsit, praesenti voluptate mollire

te et scribendi
intercessit,

Idque mihi

desi-

derium

et videndi

augetur in

dies.

Nam
9
,

quo diutius a te absum,

eo quotidie magis et

quoque longior mora

posteaquam videre

te desii,

convenire coram, et videre, et affari voluntas increscit

egisse

jamque mihi sine te transinfiniti

multa saecula videor, nec triennio tantum abfuisse, sed

10
.

paene tem-

poris aetate

Ac propterea constitueram hoc septembri, quando majori vacatione

6
7 8

Gr. superare credebat

Timere quippiam alicui, temere che qualche cosa non noccia ad alcuno.
Nei codici se se PP. Gr. nec
Gr. omette vel solam

PP. vkletur Gr. nunc

Gr. moliri Gr. accrescit

3
* 5

9
10

Nei codici aetatcm

EPISTOLE

47
parentes

abstinere a studiis

licet,

in oras illas venire. ut te post

'.

primum viderem,
si

diesquc

illos

paucos una jucundos tecum agerem

potest, ut
,

Verum
hic,

quia futurum reor,

qua

ex superiore anno induci conjectura

taris
sit,

neque

neque apud vos aer

alio

salu-

meum
3

consilium

est,

neque

illuc ire

neque hic subsistere, sed

quocum-

que

sors

tulerit secedere. Nihil

enim

certi babeo,

neque propositi neque fortunae.

Yentis igitur, ut ajunt, vela explicabo,

studiis inferar. vere,

et,

quoquo duxerit impetus, scquar *, dum tamen

reor.

Hujus autem
5

consilii

non diu abfuturam necessitatem

6
.

Hoc etenim
ceci-

cum

calor invalescere caeperit, invasuram existimo pestem bas regiones, et passine delectu conculcaturam

sim, ut solet homines

Ego

nisi

inter

primos

dero, ubi
saepe,

certa contagionis

signa prodierint,

protinus abibo.

[nterea

tamen

et hic

dum

adero,

et

alibi,

item plenas literas dabo.

sine cunctatione
"

quam primum certam sedem sortitus Tu cura ut valeas primum, ac, si quid
ut tute ipse
8

fuero, multas et
tale

apparuerit,
huic,

discedas (nulluni enim aliud,

nosti,

malo

remedium
que ego

est),

deinde uti saepe ad

me cum

rescribas

tum etiam
quod

scribas.

Habuisti
10
,

pridie quid juris in negotio tuo sentiret

",

dominus Franciscus de Zabarelbs

illi

quidvo-

ut ita dixerim, somniarem. Pebes

gratiam
tibi
15

'*,

13
,

non minori

luptate quam diligentia judicium M adhibuit, ut qui

magnopere cupiat gratam

effici

rem

reddere, operamque suam,

offert.

si

quid aut pro te aut pro amicis

ab eo

possit,

promptum
facio,

Est in quo graviter errem.

volo

Ac ne

prius ab eo accuser, cujus res

16
.

omnes magni

me ipsum

sponte

tibi

accusare

Magistri Gulielmi de Eavenna,

meo

judicio hominis inter paucos facile ex primis, amicitiam et cupide optavi e feliciter

assequutus sum. Quare "

intelligas, vix

nil

mihi carius,

nil

ls

antiquius

10

fuit,

atque, ut id plane
quam

quidquam
antehac

est

quod nunc magis aut querar

20

aut aegre ferram,

quod hominem hunc sero mihi datum

gere.

est cognoscere, sero

benivolentiam ejus attin-

Quum enim

21

et alloquendi et salutandi et in

primas- amicitias coeundi

saepe decens oblata fuisset occasio,

verius timiditate,

numquam

tamen, nescio qua cordis ignavia, seu

aggredi.

rem tam praeclaram, tamque expetendam ausus sum

Atque

ita diu

muneris hujus expers jacui.

magistri Aldrovandini, communis amici, opera,

ne indignus ea judicer, et ut

Nunc vero, quando et respectu tuo et sum in amicitiam admissus, vereor, parum meritus excludar. Naru, cum proxime Venetiis

I
"-

Keff.

agere
vern

12
13

Gr.

summam

debes agere

PF.

3 4 5 r >

Gr. omette sors

i4 ,5
IS

PM. sequar.
PP. homine
Eeff. e Gr.

Dum
nisi

PP. quia Gr. judicium suum PP. ibi

Reff.

sponte accusare

Ego cnim
contactione

n
ls 19

quare, laonde

'
x 9 10

Br. e

PM.

PP. nihil
Antiquius, piu degno.

Beff. nt ipse

PP. malum
Eeff.

!0
{1

PM. quaerar
Anticae, per
lo innanzi.

sentirem D. Francisco de Zabarellis,

PM. ante

huc, Br.

quis ego ut ita dixerim

re gratiam
II

summam

debes age-

antehuc - Reff. primis

Gr.

quod ego

48
essein,

P. P.

VERijERIO

ubi et neniinern jucundius vidi et avidius nihil quaesivi, magnopere hoc expe-

tenti pollicitus suin, et crebro et multuin

me

ei

'

scripturum, non quidem, ut opinor,

veniat, sed

quod

insit ulla orationi

meae

dignitas.

quae expetenda
quae
5

quod dicere
4

vellet vir

omni
6

virtutis

numero

perfectus,

officia

in habendis

tenendisque

amicitiis

servari conveniret. Id ego

necdum

praestiti

ne semel quidem, nec est

7
,

quod quidquid
nulla re, nisi

excusem occupationes, qui nulla re melius occupari possim

occupatus sim. Invaletudinem
8

quique
", et
si

literis,

et

mentiri

ei

polim

mentiar,
tates

refelli facile

possim inopiam nuntiorum, quando inter has proximas

civi-

communissima sunt comercia, vixque aliud ullum tritum magis iter sit. Unum u autem est quod me excuset, in quo, si quaudo enim conveneris, defendas

me

oro,

quamquam
literas

scio,

facile diluere

me hanc culpam
viri,

posse,

si

modo aliquando
literis

scribam. Nosse enim mihi videor humanitatem

sed ita se res habet. Cupiebam,

primas

daturus

'-,

integritatem
1:i

suam atque eruditionem

meis com-

possem oratione celebrare, ad quod ne ulla quidem posteritas digne suffectura mihi videtur u Cupiebam inscribere, quanto desiderio ei 15
prehendere
et

quam

clara

essem

affectus,

quamque
1S

l6

illum colerem

17
,

ac neutrum quidem ex adulatione, sed

19

qui vellem,

me ipsam
et

recognoscere virtutem, neque

re illud in

quantum

satis esset et co2>

gnoscerem

amarem. In qua

me dudum

deprehendi. Cognosceremque

quidem

21

quantum aut

industria aut studio mihi liceret amare, certe

quantum

co-

gnoscerem. Verum, ut neque majestatem illam virtutis plene animo

ita

meo

complector,
satis
22

neque affectionem, quam vere cupio explicare, digne possum. Non enim
sermo ad exprimendam

efficax est

omnem vim

animi, longeque impar ingenio data

vox

est.

Supersedi igitur hactenus impotens mei. Post hac meditor, rejecta hujusce-

modi

sollicitudine,

quidquid in os venerit scribere. Malo enim in literas meas ut

neglecti

in-

dignas accuset,

quam me ipsum
Credo, multa

damnet

officii.

Vale. In

Romandiola bellum

ebullit. Astorgius, ut audio,

gravem ab hostibus cladem

illi

accepit, ac ipse

quidem paein-

ne M captus

est.

praeter sententiam eventura,

dum eum, quem

digne captivum habet, emittat. Iterum vale.

1

Gr. et per ei

13

PP. clare
Eeff. videretur. Gr.

2
3
4

5 8

PP. quia Br e PP. decere Rfff. habemlis perfectus Necdtim, non ancora. PP. Gr. PM. e PP. quidquam
Gr.

u
15

aggiunge videretur co-

me
>ic

variante.

Gr. ei desiderio

dum

16

PM.

Gr.

quamquam
come variante.

{1
18

Gr. aggiunge celebrem

7 8 9
111

possem

Gr. Br. e

PM. ipsum
cognosccre

PP. In valetudinem PM. Gr. autem PP. nollem

Nei codici
:

19
-
21

Nei codici ne
Eetf. Gr.

Nei codici quid

11

illud

daturum
23

PP.

tota

1!

Gr. segna variante

Gr. senza

paene

EPISTOLE

49

XXXII.

ALDROVANDINO DE FEBRARIA
PADUAE,
(Br. p. 18
;

S.

P. D.

YIII

KAL. JUIJAS, 1396.

Ilam, p. 58

f. ;

PM.

c.

81

t, ;

PP.

n. 53.)

Et superioris adversae valetudinis

siniul
et

et redditae sospitatis

unus nuntius

fuit,

qui

de salute laetitiarn et de aegritudine moerorem ingessit.

Quo enim pacto

et

fieri posset,

quando vera vera

3

'

jungit amicitia, ut non

?

omnium

adversitatum et
in
4

prosperitatum participes

essemus

Aut quae tanta

ratio

munire nos

utramque

fortunain queat, ut non alterius commodis incommodisque

moveamur? Et sane dudum

literas dabas,

male nescio

quicl

mens suspicabatur, quod neque nuntium neque

esse,

cum-

que mihi persuadere vellem, idcirco offensum te

atque ob id nibil reddere,

nihil

quod superioribus
tere poterat. Sed

epistolis liberius

tecum egerim. Animus tamen

horum admitest.

jam

"'

jam, gratias Deo, et timor omnis et suspicio sublata

es.

per
e

Aegrotasti et
se

liberatus

De

posteriore

summum

laetor.

Aegritudo autem,
et suis

etsi

malum

videatur,

plerumque tamen gravioribus morbis corpus,

facit conditionis

animum

vitiis

purgat Meminisse nos

humanae,
8

et

quod numquam sanus

in-

tellecturus quis erat,

in labore infirmitateque cognoscit.

7

Tu
si

ergo in caeteris rebus

prudens, isthac invaletudine

infiaret,

pro medicina

sis

usus, et

quid erat quod

mentem

quod

altius efferret

quam

deceat, hoc antidoto diluatur. Vale.

XXXIII.

JOANNI DE BONONIA, PHISICO

PADUAE, XXII JAXUARII, 1391.
(Br.
]>.

S.

D.

35

f:

Baw.
li. I. S.

p.
t

f) :

Tr. 5 n.
c.
;

Gr. n.
i,

28 M.

- PM.
Triv.,
t.

c.

99

i. ;

PP.

n.

11

ed Mur.,

XVI,

220 -

ed Ver,

XVIII,

doc. 1934).

Existimo te solicitum expectare, amice optime

10
,

ut de praesentibus rumoribus

hujus periculosissimi belli, in quo, secundum eventus varios, plurimarum, magnarumque n urbium hinc dulcis libertas, inde gravissima servitus sita est, certior a me fias.

Neque

id

quidem miror. Quanto enim

et

nomine

et re

caeteris nationibus clarior

" 3

* 6 6

PP. nos vera PP. omnis Eam. e PP. particeps PP. senza 1"/ PP. scilicet PP. wnnibus

'

Xei codici: in valetudine

PP.

sit

9
10

Br. e Ur.

Gr. e

Muglae Phisico. PM. Vir eruditissime.

in

" Variarumqite
M., Br.
e

PP.

magnarumque

in P.

Mur.

50

P.

P.

VERGERIO

extat Italia, tanto magis debuit in lioc praecipue

se

tam ambiguq rerum

discrimine in
'

omnium

animos,

oraque

convertere. Quare, etsi bellum, resque Italicr.e

in

dif-

ficili

statu sint, ut non immerito

exteros,

magnam omnibus
nos,

de se expectationem faciant, longe

facti

tamen magis apud

tror verba fieri
sentias, breviter
longiu.->
3
.

quam apud
es igitur
es.

quaenam

veritas

sit

de

his, arbi-

Edocendus

de veritate, et ne vulgare quid praeter rem

evenire plerumque sciam, ut
bi.

admonendus
4

Quamquam
puto,
6
,

qui

a rebus absunt, verius eas evidentiusque compertas habeant,

quam
parum

qui praein quae-

sentes affuerint

(quod ideo

fieri

quoniam

bi qui adsunt,
T

renda

veritati soliciti,

et singulis

qui se vidisse aut

audivisse asserunt, credere

s
.

promti. varietate

sennonum saepenumero ambigui tenentur

"

reliqui autem, majori

veris literis
et

rerum admiratione

commoti, non
",

nisi
l

iis",

quae publica fama aut

sit,

didicerunt asseutiunt)
belli,

quamquam

igitur ita

rem tamen hanc,

ea,
lt
:

statum
noveras,
validis-

qualem ego

accepi, scripturus sum.

Et

l3

primum

quaejam pridem

omitto

maxima humanarum rerum

15

fragilitatis

argumenta

ut Padua urbs
sit,

sima, triplici

muro circumdata, inexpugnabili

praesidiis, ex insperato et
bis

arce munita, refertissinia populo, maet intra fere

gnisque suffulta

momentaneo eventu capta

I5

decem
avida,

et octo

mensium spatium

dominum

permutaverit:
1T

ut Verona, novitatum
1S

non tam prudenter, quam animose,

se

vindicans, suae temeritatis subitas

poenas dederit.
tendit. In

Magna

utique sunt, quae hactenus acta sunt, sed majora fortuna por-

hoc enim
20
,

bello,

quod tantis

odiis agitur tota

ferme

1!)
,

vel clarn vel

palam, Italia
casus

partes habet

et spei participes et impensae.

Quod quidem bellum quicumque

5-

exceperit, pars victa a juguin. adminiculatrixque poenas vincenti etiam invita datura
est.

Sed ut de apertis hostibus loquar,

et in

qua ambigua

lance eos fortuna constiet

tuerit videas. Est inde potentissimus D. Galeatius

Virtutum Comes, dives opum imminens

23
,

militum, suis tamen, ut fama culmine, quod

facilis ascendit,

est, subditis

exosus, praecipitio

et

ab eo

aliquanto

-l

facilius ruiturus,

binc autem societas haec

stipendiis

populorum

et principum, qui,

quamquam

viribus et
2S

animo vigeant,

tamen
per-

et imposito aere gravati, non poterunt diu tantam

largitionem ferre.
et

Ea propter

pendentes in mora periculum, collegeruut vires suas,

vincere,

hostem, qui certat cunctando

belli

detrectantem

pugnam urgere

decreverunt.

Padua sedes

delecta est

Gr. Br. Italiae

Gr.

quamquam
fieri

facti

- Quamquam 1; Gr. Ac
u
Gr. augmenta. gine

3
4

PP.

arbitror

Corregge la parola

in niar-

I piii affuerunt

6 7 8

PP. pro inquirenda. Mur. renda Nei coclici: soliciti, singuli Nei codici seiiia aut
Gr.

Par

in inqui-

ls
'

PM.

e Br.

fulta

Br. e Pil.

Domi

17
ls

PM.

e Br.

teneuntur,

PP. due volt- se PP. senza subitas

Gr. ferrc per /ei
>>

Mur. tenentur.

in
-'

Beliqui
9 10
11

PP. habet partes. PM. Br. partes hubet

PP. administratione Nei pin his Mur. assentiunt. I/uuico periodo spezzato in
tre, corne
si

'-'

PP. vita
Gr. Br.

'-'-

ePM.: inquantum ambigua

Mur. imminent
Gr. aliquando PP. tamen

legge uel Muratori, non rende

u
-=

alcun senso.

EPJST0LE

51

huc sociorum copiae convenerunt

huc congestum
'

est totius ligae

robur.

Ab

nulla

enim

parte

magis videtur offendi posse

hostis,

qui hinc

Alpibus,

inde Liguriinvadi
et
pr,s-it,

bus, atque hinc

Aponnino circumsitus, solam banc,

si

etsi difficilem,
5

qua

:i

viam
sunt.
iuiiii

liabet.

Qui

ullis

armia vincendus

est

'

haec

et necessaria

sunt,

satis

Quidquid enim expertissimorum ducum,

et

probatissimorum militum quotidiaest,

bellum

'',

quo haec nostra

Italia

jam dudurn nimium frequens

accepit

aut peperit, in haec castra collatum

siuis

est,

quorum faciem

pridie civium oculis, ut spes

cernerent,

subjecero \

Omnis namque exercitus

;

in

campum suburbanum

de-

ductus est; singulis ordinibus suis dispositi

et concurrendo, jaculando,

instructae acies; explicata sunt signa

seque commiscendo, veri speciem retulere certaminis. Ut

autem videas quibus omnes duces

stria, collegit.
",

praesidiis

eundum

sit,

quaeve spes habenda, connurnerabo

",

tibi

fama

celebres, quos in

bunc exercitum fortuna

ex socioruia indu-

In primis igitur adest " clarissimus princeps et magniiicus

<lc

Dominus Franciscus
Hic totius

Carraria, qui non more caeterorum principum in penetralibus solo consilio, 3ed

in canipo et violento hostiuin congressu, sui capitis discrimine, bella gerit.

esercitus

imperator, et

summa

cura complures

1?

ex Paduae

13

civibus delectos, et

item non paucos aere conductos, quosdam etiam honoris et commodi spe motos secum
agens,

tum praesentia

sua,

tum maxime M animi

dat. Astorgius, et

vigore et consilio,

magnum
et

expein,

ctatae victoriae

argumentum

magnitudine animi

bellorum
dedit
15

dustria praestantissimus,
experiretur,
cere,
si

quem
16

aetas haec, antiquitatis invidens,

mundo

ut

quem, summis prioribus imperatoribus parem, posset

et ipsa proclu-

grandes quidem, longe

tamen impares, huc

17

copias

suas traxit,

praeter
viro,

hoc quid corpore, quidve animi viribus valeat ostensurus. Ego siquidem de hoc

meo

judicio, sic existimo, quodsi opes,

quae malignitate fortunae neque

fuisse,

ei

nimium breves
esse

sunt, altitudini animi sui suppeterent,

neque futurum

ullum prin-

cipem
viros,

in orbe clariorem.

Cui existimationi eo magis assentior, quod omnes maturos

habent,
sic sentire

qui de ipso vel

,

minimam cognitionem
se

comperio.

Dominus
et

Joannes Aithud w

rerum a

bene gestarum memoria celeberrimus, ultimum

belli victoria daturus, praesidia

maximum
Barbiano

suis titulis

culmen bujus

Florentinorum,

ad quos non minima pars hujus negotii

19
,

attinet,

secum

tulit.

Dominus Joannes de
pro libertate laboran-

bellorum experientia notissimus, Bononiensium,

Est et
" l1

tium, gentes advexit.

bellacissimus

miles.

eo bonore ob merita sua bello

Gr.

PP. posse videtur

:

1!

Gr.
<jr.

cum

plures

2 3

Mur. e PP.

quam

lu.-ic

Mur. paduanis
.

PP. qiuxm
Gr. senza est
ilnr. e

u
15

Br. ma,

PP. dubit
Gr. Br. et longe

5 6
:

PP. etlam

Jutec

Jc

PP. bellum
Gr.
iit

quod

17

PP.

hic per

huc,

Mor. hoc per

h.us

che e

hac nostra Italia

ls 19

nei codici

8 9
:
'

Gr. sttbjicere

Gr. senza dominus. PP.

Aucud

PP. duces omnes

Gr.,
Br.,

Gr. senza dominus

r.

Mur.

PM.

11

Gr. adest igitur in

fortuna primis
:

et

senza

et

52

P.

P.

VERGERI0

superiore donatus, dominus Comcs de Carraria

',

quem supra aetatem cum

succurrat
3

clarissima

fama integra

virtus instruxit, ut de eo dicere

illos

Nasonis versiculos

Parcitc natales

tumidi numerare

Bcorum
ardenti animo, militarique
provectioris
7

Caesaribus virtus contigit ante dicm.

Hic gentium magnifici Domini, germani

disciplina praeditus,

sui, ductor,
6

magnam

et

praesentis status
clari viri,
8

et

aetatis

spem
rebus
Hos,

de se

fecit.

Sunt praeterea multi

late cogniti,

et in gravissimis

experti,

quibus servare et augere bellicam

gloriam alias partam

9
.

cura

est.

brevitati indulgens, ut proposueram,

scire cupis.

non enumero
sunt.

Numerum

militum, ut existimo,
si

Equitum novem

nrillia collecta

Qui numerus

mihi

10

non

esset

plene cognitus,

praeceptum domini " GaJeotti de 3Ialatestis (qui plurimum

in

hoc

auctoritatis habet) servarem.

fieret, esse

Quum

enim de incerto numero alicujus exercitus mentio

1S

quosdam

l!

dicebat,

qui aut nimia indulgentia, aut insuetudine, magna-

rum rerum

veritatem excederent,

et item quosdam, qui aut

esse aut vero
;

odio, aut adversandi

studio, rebus detraherent. Inter inaxiruuni igitur et minimum, quos fama referat, assumi jubebat u medium numerum, et ab eo tertiam partem auferri illum qui
:

post

15

hanc collationem superesset, verum

proximum numerum
1,;
.

asse-

rebat. Fedituni mihi

non

satis est

notus numerus

quem tamen,

ut priorem doctri-

nam

sequar, duodecim

millia electorum virorum existimo

Expeditorum militum
allicit,

undique concurrentium,

quos sine stipendiis sola rapinae spes

incertus est

numerus. Non prosequor singula, quae in hunc ordinem apparatumque conveniunt,

uti arma,

impedimenta
et

bellica,

commeatum
labor
est.

17
,

et reliqua

hujusmodi.

Hic enim
19

1S

majoris studii

longioris

operis

Quumque

caetera perscribi
,

possint,

illud utique, quantis animis,

quantaque certitudine spei progrediantur

M nequaquam

expediri A potest. Certe aliquando, imo plerumque, majoribus copiis, sed

numquam
invasurum

majoribus animis in pugna proditum est

nibus fortunae
est.
4
.

".

Quis exitus hos animos maneat, in ma3

,

parte alia venturum dicunt comitem Arminiaci

nisi

a tergo hostem

Qui,

duritiem Hannibalis

secum

ferat,

non poterit hoc

,

tempore asperitatem Alpium transgredi. In hoc

parum

spei

!5

etiam

si

veniat,

Gr. senza

dominus
17

quingue millium. PP. 5000. V.

licitus.

lettera Pol-

8
3 4
s

Gr. Br. diccndum Gr. succurrant

PP. commerciwm
Gr. senza

PP. natalibus
Gr. seuza

18

6
7 8 9

Mur.

germani PP. praesentis

:

10

enim Nel Br. pu6 leggersi

cosi.

Gli

altri codici

facti status

scrivono: pracscribi,

che

non

fa riscontro

10
II

12
13

14
15
16

PP. provectionis PM. belto. Gr. bellum Jlur. e PP. renumero Br. Gr. qui si mihi Gr. senza dom. PP. quidem Mur. e PP. advcrsanti Br. jubcut
:

coiVexpedivi ch'6 dtto poi^

*"
2I

PP. progredhdur
Gr. Br. e

PM.

expectari.

Expedire nel senso

G.,

di dire in
22

poche parole (V.

IV, 286)

Nei
nent

codici: quos. Gr.

PM. qui

exitus

ma-

M PP. Armeniaci
24 25

Gr. Br. illum

II

autem

nuinero e in cifra

PP. itium post nel Br. e nel PM. Mur.

qui.

Nei codici: hostcm, qui, e hostem qui Mur. e PP: spei est

; ;

EHSTOLE

">3

habendam

'

puto. Extranei

enim parum

in Italia
3

viriuiu habent.

minus animi, longe

Illi

minus industriae. Indignetur,

in Italia nullus est locus
4

et obstrepat
si

quantumlibet despecta barbaries:

Italia

servire oportet, a solis Italis vincenda est.

Quid

deinceps contiget
literis

in bis

bellorum tumultibus, quantum verius potero, frequentibus

indicabo. Vale

felix.

XXXIV.

ALMEEICO DE SEREAVALLE PHISICO

PADUAE, Vin
(JJr. p.

S.

P. D.

1D.

DEC. 1400.

21

llam. p. 61

t. ;

- PM
7

83

t. :

PP.

n. 70).

Ex medio
te

epistolae tuae

initium

mihi dicendi

feci,

quod inde urgerer magis.

Ferre etenim non possum, ut amicitiam nostram

et benevolentiam,

qua dudum ad

sum, omnibus bonis rationibus solidatam, in dubium revoces, imo vero incertum,

negligentiam quidem ab animo ut

ais,

meo longe

abesse, te sentias

8
.

Inter varias etenim,

circumserpentis fortunae procellas, rarum tibi gratiarum solamen contingere

9
,

poterat
10

quamquam

(tuis exigentibus nieritis)

gratum

te mihi

mea

virtus acciperet

idque frustra desiderasse te certus es. Mea siquidem virtus quanta sit nec fallor nec falli cupio. Praedicent me qui velint pauci multive gratum u habeant, quam;

quam
est,

'

mihi ex paucis obtigisse asseveras, ut multorum judicio probarer. Sed ea

si

13

tanta

ut
si

quem videam
clara
I4

bonis artibus praeditum, virtutum literarumque studiosum,

aut

modo

indoles futuri
13

spem temporis
non deberes,

fecerit,

non amare non possum.

16

De

meritis fortasse tuis, quamvis

diffidere

potuisti,

quod plerique

sapientes solent, ut, quo res suas minoris faciunt, eo majoris facere studeant,

de

amicitia vero minime, quae, ut majora sileam,

conversationibus,
in

ex tam longo tempore, tot amoenis

tam jucundis
est.
"

17

convitibus, tot amicis confabulationibus et genita et

hanc diem nutrita

Numquid me
es,

praeterit

quod

1S

tu

me

19

semper omni
fueris

offi-

ciorum genere prosecutus

quod ante omnes obsequiosissimum

extiterit.

a
,

tibique

semper honor meus commendatus

1

Quid aliud unquam

I0

soleo,

cum de

probis

&r.

hdbendum

PP.

2
3

Gr. in ltaliam

PP. obstrepet
Gr. locus est

u PP. gratiam 12 Nei eodici quod

13

4 5

lc.

virtus

PP. contingat
Senza ind. nel Kam. Eain. vestram

u PP.
15 16
17

clarac

6
7 8

PM. PP. incertam negligentiam quam ab animo meo longe abesse te sentias ; Eam. mild certam negligentiam
Br.

ls
10 -
"

PP. PP. PP. PP. PP.

Br.

quantus
diffundere

foecundis

guem
senza

me

Gratia in senso di amicizia scambievole Eam. gratiam solemnem contigeret poterat PP. gratia te mihi

PM. prosequuturus

A PP. fuissem

54
viris egregiisque aclolescentibus

P.

P.

VERGEKIO

mentio

incidit,
?

quam

virtutem taam laudare, ingenium

efferre,

doctrinam diligentiamque praedicare

Et sane inter paucos, qui multa de se

promittunt, tu es unus in primis de quo bene conceperim.

Non

est ergo ut, aut tuis

aut cujusquam

'

verbis, clarior mibi spes aut existimatio ingeneretur,

te

quo

te

amplius
ipse

amem. Abunde

novi

probitas tua

penitus mibi perspecta

3

est,

quam, ut

mecum
et

miror, ita et apud alios praedicare

non desino. Tuque,

si

quid mibi credis,

augurari enim

libet, prosequere ut coepisti, ad magnum et virtutis et honoris rerum culmen perventurus. Postremo eclypsim, quam praedixeras, non calculo, quoniam 5 ea studia ad tempus mibi remissa sunt e sed oculo vidi, ac plerisque sub
4
;

tuo nomine significavi

7
.

Ex qua

re

laudem
s

tibi

ab

aliis

quaesivi

me

vero et

amoris fomentum et certius de rebus tuis

argumentum conceptum est Vale.

XXXV.

PEAESTANTISSIMO ORATORI D.NO UGONI DE FERRARIA PHISICO NOTISSIMO

(G76;

PP.

n. 126.)

Extorquere nondum a te potui, amice carissime, ut mibi aliquid scriberes,

venter quidem, sed incaute
forte

fer-

tecum agens, quod boc a

te

tanto

nisu,

tam

quidem

avide, deposcebam. Si
9

enim

me non

tanti

pendere

literas tuas ostendissem,

nolentem
stimo,

forsan,

imo nolentem quidem,

scriptis

plurimis et cumulatis, ut exiet

literis

obruisses.

Nunc quia avidum

sinis,
aliis

vides

verborum, ut ita dicam,

et
10

tuorum famelicum, irrefocilatum

quod plerumque,

in aliis rebus, accidit.

Quanto enim ardentius aliqua ab

Et
si

expeti cernimus, tanto nobis cariora fiunt.

dare disponamus, cariora fingimus, ut

literas tuas,

donum
te,

eis

u gratius faciamus.

Nondum
aut

tamen desperaveram
per

putans,

aut incommoditate nunciorum,

aliquo gravi impedimento, non scribere.

Verum quia
amplius a te

certus buc nuntius a te venit,

expecto.

quem

nihil

omnino
12

scripsisti,

nihil

Quem cum

interro-

gassem, cur nullam mibi tuam literam detuhsset, occupationes multas et impedi-

menta tuo nomine

spondit.

objecit.

Fidelius

autem quaesitus,

nihil

horum

intervenire re-

Quare

si

nibil scribis,
13

aut

tibi

aut mihi imputandum

est.

Studia tua et merita

a te nondum scripta animo tempore non

2nihi fingo.

Rure

vivis,

ut audio, ubi habitare hyemis

satis delectabile puto,

cum

prata et arbores, quae suo tempore oblec-

tationem praestant, suis sunt decoribus spoliatae, tum autem propter crebras pluvias
1

2 3 4 5 6 7

PP. cujusque PP. tttas PP. producere

s 9

PP. meis G 76. PP. volentem

ut
ejus

PM. persequere
PP. quum PP. sint
Rain. specificavi.

PP. n PP. - PP. 13 pp.

nomini animi

EPIS]

00
te,

et liberum

ventorum accessum. Aliter tamen de

es,

ac de

aliis

extimo. Scio enini,

quod ubique idem

et

mansionem tuam non extrinsecus sed

in

animo

geris,

quain

nec pluviarum inundatio vexat nec ventorum turbat insultus. Illuc de te

et in te collectus, nec

recipis,

archana nec quae caeteris

phisicis

intentata sunt profundisdigrediens,

simi ingcnii tui ardua speculatiuiie rimaris.

Xunc ad homines

animos,

mores, et studia pensas,

horum inexplebilem

avaritiam, illorum intolerabilem superinimicitias,

biam, insatiabilem ingluvionem, laxivias,

iras, fraudes,

cuncta

vitiis oc-

cupata, nullum virtuti penitus locum esse.

Haec considerans, doles

iis ,

et gemis et

ad

virtutem
ponis.

'

tibi

robur assumis. aeternaque de

ut puto, posteris monuinenta comfei es. Scito

-

Vale.

Loquacitatem forte

meam

moleste

tamen. taciturnitatem

tuam multo me

ferre molestius. Iterum vale. et patri nostro

me recommenda

XXXVI.

ALDROVAXDIXO' DE FEERARIA
PADUAE,
(Br. p. 33:
VII

S.

D.

KAL. APRILIS,
c.

1!

PM.
si

97

t. :

I'P. n.

'

Facile eventurum erat, ut ego,

tantam sollicitudinem in mandato tuo susce-

pissem quantam molestiam indui, quod ex eo aut non potueram aut ita mihi per-

suaseram,
est

omnem jam quod

vellem effectum reddidissem. In quavis enim re

alia,

ut

apud Terentium,

facilius passus

essem
alii

me

deludier

3
.

Sed

cum

ego impleri per

me
est,

posse desperarem, ac propterea

ut, praeterita

commisissem, qui se sponte obtulerat, factum

et tu voto tuo careas, et ego spe

jam hujus

negocii tempestate,
etsi

mea

delusus sim. In qua re

aegerrime tulerim,
accessit,

quod
quod

e 7
,

voluntati tuae non est

satisfactum, non nihil

tamen molestiae hinc

est. sive.

seu fallendi voluptate,

quae quibusdam iugenita

quod magis

reor, negligentia,

quae

solet

plurima

alienis rebus adhiberi, delusus videor mihi.

Cum enim
lieri

superiores literas suscepissem,

est

quibus dimitti ad mihi spes

consilio,
9
,

me nuncium tuum
iter

videbam, priusquam eas darem \ oblata

sine nullo labore tuo aut

impensa

hoc posse. Quamobrein, obmi>so

ut adhibe-

quo per venale

transmitti tibi vites volebas, ita constitui,

retur vector, qui

cum jumento,

sarmentis onusto, recta per terram via in

fieret,

domum

tuum

inferret,

idque ut propere ita et diligenter

ne aut tu diu peuderes,

aut vites diuturnitate arescerent. Hanc autem curam cuidam mandavi, qui rus. uude

76.

PP. virtutum
hiis

"

G76.

3
* 5

76.

Pcr Pctrum Paulum tuitm

PP. quia PP. guia dare per rendere.

si

riscontrare.

forse

megbo

nei eodici Oldovrandino

dovrebbe Ieggere: meas darcm.

sj)e

Dehtdier per deJttdi appunto in Terenzio

(Andr. III,
4.

PP.

4.)

56
tolli

P.

P.

VERGERIO
utili

oportebat, iturus erat, cujusque

'

opera usus alias eram.

Cumque enim
te delatas, is

suspicor,

integre desiderio tuo satisfactum,

et

jamque dudum
texit.

vites

ad

rediit rure,

longam nescio quam fabulam

Cui post bac, nec

cum pignore
effinxit.
2

quidem, crediturus sum, tam nova commenta, tamque inestricabiles ambages

Tu
est,

vale, et, si

quid in bac

re,

aut negligentia aut certe nimia credulitate, admissum

da veniam.

XXXVII.

SPECTATISSIMO VIRO LUDOVtCO BUZACCARENO

X KAL. AUGUSTI

(PP.

n.

136;

da

cod. dci

PP. Biformati)

Facilius te patiar ex multa benevolentia errare de me,

quam

vera

sentire

non

annuentem, non quidern quod errare aut in

tanti mibi est amicitia tua, ut quidvis

me aut in re ulla te vellem, sed quod patiar, dum tibi amicus sini. Et quidem eum
proprius, aut,

bonorem, quem epistola tua plurimum detulit parum mibi convenire certus sum.

Neque me

fallit,

qui multos

solet,

amor

quae

fallere

unumquemque

posset, eleganUssima oratio tua.

Ex quo

te

moneo, ne ipse quoque in hoc certamine

provocer, abstinere post bac. Si enim contentionem banc inierimus,

quum

mibi plu-

runa subsint quae dicere de te magnifica possum, tuque ex bumanitate et benevolentia

multa de

me

conceperis,

non

erit
ut,

buic concertationi

modus. At ea

demum

est inter

amicos gloriosa contentio,

qui, aut

quum

de probitate et bonis studiis agitur,

nemo

sit

amore aut ea quae

quod

sola est veri amoris causa, inferiorem se viret ita existimas,

tute patiatur. Si igitur

amicum me babes

quod

assequutus plane

mibi videor,

quid
de

est
5
,

epistola tua,

tam

insignis, vereretur lares

meos

adire,

manibus meis exsolvi

ac post derisum ne praeceps tandem ejiceretur? Ergo ita aut

nisi

de te judicasti, a quo nibil

arbitraris, ut
fide

praeclarum prodire potest, aut de me, quem

actis factisque tuis

bumibter sentire possum. Primum

6

scito,

mutum ea me
deinde

atque integritate amicitiam colere, ut

amicorum omnia magnifaciam,

eo judicio amicitias inire solere (quod dictum arrogantiae scriptum nolim), ut eos
solos amicos dicam, qui

non

nisi

magna

faciant.

Magnwm
esse vel
etsi,

est

omne quod

virtute fit

aut doctrina, nec sine his potest qnidqnid

et potentia

magnum

praedarum. Divitiae enim

ac caetera, talium fortunae dona,

bonis,

multitudinis indoctae judicio,

summis adnumerentur

immo
si

vero sola bona credantur, vere tamen nibil sunt

ad virtutem. Quae quidem,

1

bonis ingeniis adplicentur vel accedant, ornamenta

Cosi PM., Br. e

tato

PP.

subli. Altro codice ci-

* 5
c

da PM.

tubli

2 3

Admissum, commesso
PP. vere

PP. concertationis PP. adireP Manibus meis exolui PP. et per ut

EPISTOLE

57

sunt

virtutis,

sin malis,

pestifera sunt instrumenta nequitiae.

Quamobrem, ut nec
vir
'

divitiae in

magnum
sit,

faciunt, ita nec est

sit

impedimento paupertas, quominus

quispiam

magnis

aut ut non

inter amicos habendus.

efficit.

Animus enim

est qui

homines

metitur;

virtus

quae magnos

Ad

amicitiam autcm satis est similitudo, ratio

studii.et paritas

meamicum appellem, ita accipi volo sit, immo vero magna sit virtus, quod huic nomini subest, desiderio affectum me ita gaudeo, ut et velle se quempiam esse virtuosum. Quo vehementer glorier, magnaeque 3 mihi sit Bpei argumentum, quum maxima est, ut ajunt, sanitatis pars, velle sanari. Caeterum, ut ad summam illam perveniatur studio atque exercitatione, quantum ferre valuero conservaturum me non despero.
animorum. Egoautem, quum
ut niulta virtutis pars
4

In amicitia autem nostra cohaerenda, haec optima nobis disciplina servata

neqtietu humilitatem
res

est,

ut

meam
solet.

fastidieris,

nequeego splendorem tuum simveritus. Quae

et conser-

ad omneni conjmictionem neassitudinemque hominum, et ineundam

vandam, obesse plus

dedit.

Nobis vero quae optima ratio initium ad benivolentiam

eandem amicitiam

in

aeternum
est,

servabit.

Postremo antiquitatis cognoscendae

sit

studium (quod"' delectabilissimum

tua plane comprehensum praecipuus nobis
sit.

cuique quanti
7

fructus ad

unum 6

epistola

est) tanti fiat

s

ut virtutis semper et desiderium et

amor

Quum

vero monitus meos, non ut consultoris, sed ut doctoris,

et desideras,

atque magistri

",

et

accipis
et

nescio

qua majori

fuit

an benignitate,
in-

quod " tanto me nomine

honore digneris, an voluntate sciendi, quod vel ab

docto velis edoceri. Vale, et me, ut jure sum, ita certo

tuum

crede.

XXXVIII.

JOANNI BONONIENSI
PADUAE, XVI KAL. SEPTEM.
(Br.

S.

P.

D.

139(3.

e77

et

Gr. n.

27 ;

PJI.

c.

65

PP.

n. 58.)

Facis ut
-

probum virum
eorumque
12

virum amicum deceat

", qui Sancti nostri

liberorum

cui am suscepisti,
est,

et vitae et

rebus fideliter consulis. Facis un te dignum

utque

ille

de te

optime meritus, qui

unum semper praecipuumque

ll
.

te

13

habuit

cujus fidei et se et sua et arcana

omnia cominitteret

Nunc,

si

te

illi

umquam
l5
,

totum exhibuisti, opus

est et consilio tuo et ope.

Familiam imbecillem

reliquit

3 * 5
6

PP. PP. PP. PP.

quod quod

magnae quae argumentum quam

PP. sit cum PP. omette migistri 10 PP. qui n PP. nota: Melius: decebat
<

PP. studiiim quml cuique ud uinun. a

'

Gr. ille est dc te Gr. Br. 77: semper

tutti,

niuno eccet-

13
'i

praecipuum

te

tuato

Cosi Hr. 77; Gli altri: committerentur

PP.

est.

Tanti

'>

PP. ed

altri relinquit

58

P.

P.

VERGERIO
et

impuberes

filios,

uxorem,
atque
3

etsi

prudentem, foeminam tamen,

quae ante omnia mi-

serrimum

'

ducat eo viro carere,

est

opes exiguas ac propemodum nullas. In his augustiis

liberi
2

magno opus
quo summa

adjumento, quod ipse praestare abunde potes et sedulo prestas. In

consilii sit cura,

virtutis

ut bonis artibus erudiantur et

quam

simillimi

patri

sint.

Kelictam adhortare et in

bonam spem

erige,

quam
*.

quidem ex superstitibus

natis,

tanto patre genitis, concipere amplissimam poterit

Quod reliquum
honestisque

est

rerum stude ut
augeatur.

servetur, utque haereditas ex fructuum parsimonia

ilia

lucris

quamquam

opulentissima

sit

haereditas,

veros ac

certos amicos et gloriosum in

omni memoria nomen

reliquisse. Scripseram,

ad primum

mortis ejus rumorem, epistolam plenam,

his ipsis vetantibus,

ut ego eram,

dolore et lacrymis,
fuit,

quam
6

5
,

complere non potui. Saepe post, impetus

quoquo

modo

possem, finem

illi

dare.

Quod

quoties adgressus sum,

toties victus destiti.

Kefugit

enim mens tantos dolores ex integro renovare. Itaque perficiendi consilium intermisi
idque propositum indui, ut
Placet consilium
7

memoriam

ejus

semper cum jucunditate celebrarem.

libri

de bibliotheca servanda; utque, ne

jusseritis; placent

distrahantur

8
,

placet

quod superfluam supellectilem vendi

denique omnia quae a vobis

constituta sunt, in quibus tua et sagacitas et prudentia

est

plurimum elucent

10
.

Unum

quod verear, pueros penes matrem educandos

esse. Etsi

enim prudentissima mo-

deratissimaque foemina sit, vereor tamen, ne illius indulgentia, ut sunt omnes matres in filios supra n quam aequum est, prone liberos corrumpat 12 De hoc tu, qui praesens
.

es, videris.

Vale.

XXXIX.

JOANNI BONONIENSI PHISICO

S.

D.

VENETIAS.

PADUAE, XI KAL. APRILIS, 1395.

(Br. p. 3 e 71 t; Fallacias

Gr.
13

c.

125

PM.

c.

59

PP.
finxi

n. 32).

tecum commentus

sum, qui

literas

meas datas

quo tempore datas

volebam. In qua re nihil est quod caeteros ex mora accuses. Ego enim ipse sum,

qui negligentiam

meam

callidiore

quadam

diligentia tegere conatus sum.

Quia lon-

giores dixi, extimasti M fortassis, instituisse

me tecum

in eis litem,

quod studia mea

16
.

improbaras
1

15
,

aut inesse aliquid

quamobrem tantopere
12

desideravi ad te deterere

Sed

PP. miserrimam
Cosi Beff. e Br. 77; Gli altri Cosi Br. 77 e PP. Cosi Eeff. e Br. 77
:

Gr.

corrumpant
t.

2
3 4 5 6 7 8 9
10 11

liberos

13

Br. p. 74

e Eeff.

commentatus

Cosi altro

Cosi Br. 77; Gli altri: patris

;

codice usato dal

il

PM.

ed ancho Gr.

Altri senza
;

potcrii

M
15

Gr. existimasti

Gli altri

qua

PP. quoque Gr. Placct judicinm

<ir.

PP. comprobaras, e nota riante dell' improbaras

Br. p. 74
t.

in

margine la vadeterere; Eeff.

1G

dcsidcravi

ad

te

Br. e

PM. distrahercntur

desideravi, e poi lacuna; Pr. e

PM.

dcsidete

Eeff.

placetquc

rarim a
deberent

tc

dcbcrct;

PP. desidcrarim a

Nei codici ehtcet PM. e PP. supcr

EPIST0I.E

59
dissentio,
est.

in utroque falsus es.

Nam

neque ego

tibi

usquam

nec quidquam
videris.

in literis

'

meis, praeter consuetum,

quotidianumque sermonem,
est.

Tu

Mihi enim
babes
2

elo-

quentia non studium, sed otium ac quies studiorum

lam,

Cum

bis litteris

epi^to-

quam

florentinis Cornes reddidit,

'

primo

incultam, deinde demissam, et quae

niagno principi

parum

conveniat, nisi forte defectum bunc in tabellarios referamus.

In quo facile animadverti, ad

dominorum decus ac majestatem plurimum

itaque

scriptores

suos

momcnti babere. Ab

illis

cum

incondita incompositaque venisset, perverse

corrupteque transeriptam eam habui, ut divinare magis,

Itaque ita ego

quam

legere opus mibi fuerit

;

"'.

eam

transcripsi.

Impetus
te

fuit scriptam dilacerare

misi.

sed,

ne morem

tibi
c

parum

sedulo gestum crederes, ad

7

hanc

Plurimae ac magnificentissimac

sunt hic

legationes imperatoris, papae, regis Ungariae, regis Franciae, rcgis Cypri,

Florcntinonim, Bononiensium, domini Mantuae, et marchionis Ferrariae, quas omnes

princrps comitate ac liberalitate sua plurima prosequitur. Decretum est apud hunc po-

pulum

s
,

ut trecenti equites et ducenti balistarii

10

''

in stipendia conducantur.

Quibus

ex nienstruo

tributo,

undequaque a civibus

collato, satisfiat.
possit,

Xon

vereor, ne quid

mihi periculi, ex bis quae ad te scribo, accidere

nisi

propterea quod nihil a

nulli

me audis
si

quod vulgo cognitum

est,

et

tu

is

es in

qucm

conferri

suspicio possit.

Gaudeo,
scales

te sospitem venisse Venetias,

idque u bona causa factum. Quamobrem,

pa-

nunc vacationes

instarent, aut interdiu

illuc,

tempus ullum, quo a

scholis

'-

absti-

nerctur, occurreret, venirem

ut

tc

viderem,

quem dudum non

vidi.

Sed

scio,
:

me
ego

nullam n veniam impetraturum

sedulo scribam. Vale.

esse, si te

nunc adeam. Interea

scribe aliquid

XL.
S. d. e.
i.

(Br.p. 50
Fecisti pi-o

t.

cS5; - Eam.p. 4S
utraque
re,

- PM. c.

115

- PP.

n. 111.)
15
,

me u

in

mi

frater, diligentis

hominis officium

sive

cum

patrem meum,

quem tuum quoque

16

appellabas viventem,
potuisset
8 9

tanta pietate

coluisti,

quantam ne
1

ipse quidein filius

assequi
codici

17
,

sive vita

defunctum

celeriter

Br. p. 74

t.

quisquam:

negli<altri

PM.

dice

sc

patawiium
:

, e cosi

Gr.

quidquid
8

I'M. ballistarii

Gr. palistarii
;

PP. senza
Bi\,

literis; G-r.

senza habes, lo ag-

10

Br. p.

74

1. t.

mensurno
e Reff.

e cosi Gr. in

margine
Gr.

giunge in margine
3
4

u
12

Br. p. 74
Br. p. 74
in

atque

PP. primum Hic est Joannes Galeatius, vicecomes, comes virtutum et metliolanensium principum, qui postea dux Mediolani creatus

PM.

t.,

PM.

PP.

scJiola

e cosi

Gr. nota:

margine

1J

"
15

est .
5 6 7

Br. p. 3, Gr.,

PM.

PP. atque

ita
16
I7

Gr. magnificae

PM. e PP. scio nullam pro me, mi frater, Xei codici officiwm sequutus, TM. nota che un codice ha hoc offlcium K. e PM. in margine sahis per filius
Br., Gr.,

Br. 85

Gr. nota dopo hic: Patavii apud principem

PP. potuissem

carrariensem

60
innotescere mihi curasti.
ciare, cui laeta fueras

P.

P.

VERGERIO

Nec

veritus

es,

quod plerique
2
.

solent,

adversa de

illo

'

nun-

tam pronus

offerre

In quo tamen nequivisti satis diligentiae

tuae fructum consequi. Quidam enim, in quorum manus literae pervenerunt,

nollent
3

quum

hujusce rei nuncii

fieri,

superstitiosi nimis ac timidi, eas per dies suppres-

serunf

XLI.

NIC0LA.0

DE LEONARDLS
S. d.

{Br. p.

t. ;

PM.

c.

58

t. ;

- PP.

n. 103.)
'

Fecisti ut prae risu

erumperent lacrymae.

Tam

facete

par pari reddidisti, ut

non impune
futurum

sine verbis in faciem

tuam barbamque

jocatus.

Multoque minus impune

si

fuisse

credo,

ut in crines tuos ludere mibi manibus liceret,

sis ultus,
G

affuissem.
?

Nam

qui verba

tam bene

quo pacto fueras facta vendicaturus

~,

Sed de

joco satis.

Ad

praesens tantum

ut intelligas

me

literas tuas accepisse. Audivisti

8
.

(ut opinor), indictum esse pro nostra parte consilium in Foro Julii

Faustum

felix-

que

sit

praecor. Si illuc abitur

ibi

9
,

nescio
si fieri

quo pacto negare

me possem
10
.

quin et ipse

vadam, maxime cum

cupiam,

poterit, beneficiatum

Hoc deliberationem

meam

angustat. Scribe quid sentias. Vale

amicorum

unicus.

XLII.

ALAXO DE ADIMARIIS PROTHONOT ARIO

FLORENTIAE, XXIV DECEMB. 1398.
(Br. p.

S.

P.

D.

20

Bam.

p. 60

PM.

c.

82

PP.

n. 66.)

Fieri potest ut

non bene sentias de me, idque propterea quod negligentius quam

equum

est

amicitiam nostram excolere videor, nihil ad te

tulisse te suspicarer, si

dudum

scribens.

Quam
12

quidem rem molestius

non " moderationem tuam noscerem

cum

in

omnibus egregiam, tum vero

,

in amicos

praecipuam atque singularem. Neque

enim eum virum u qui tu

1

es

tanta prudentia tantaque

8

morum

gravitate, existimare

Tntti

coclici cle illo

i

forse illo

Br.

PM.

Forjitli

2 3 4 5 c

Cosi tutti

codici,

meno PP. che ha

affcrre

Kei codici obitur

Br. PP. beneficiatur
;

Nei codici
II resto

dum

nolunt

~?M. bcnc/iciatac.

Be-

manca

Nei codici faceto Nei codici tamcn

neficiatum,datum in beneficium. V. u PP. modo 12 Nei codici o nosti o nosci

13

DuCange

PP.

intelliges

PP. cum jure

EPISTOLE
fas fuerit

61

communium hominum

in amicitia versari,

quibus siogulae offensiones queconvelli

relas exacuunt, paulo graviores etiam

indignationem, unde benivolentiam

quidlibet sibi putabit
si
2

necesse
et

sit.

Sapiens vero, ut tute

ille fecerit, fuisse
,

'

es,

ab amico ferendum,

omnium, quae
3

causam arbitratur,
sit.
*

minus justam, tamen utram-

que probabilem

aut,

si

quid etiam factum

cujus non possit reddi ratio, veniam

tamen
non

dabit, ne nos

ad illam obstringamus
ferret qui
5

exactissimam amicitiam quae peccare

potest.

Quem enim

errantem aliquem amicum ferre non potest, aut

perferre
?

quid pro

illo ferat,

quem ipsum nequeat

Tuam

igitur prudentiam,

tuam

moderationem eo
canti, ut
fit

loco babeo, ut possit et

amicum

nibil

peccantem excusare,
G

et pec-

aliquando, veniam permittere.

Haec autem, non quo

dicta a

quidquid de te
sunt.

aut suspicer aut audierim, sed quo

ita babe,

me ipsum purgarem,
probatum
esse.

me

Caeterum

magni me facere amicitiam tuam, teque mihi

inter paucos, quos noverim,

et maturitate judicii et honestate vitae

In qua sententia tametsi

essem antea maxime solidissimus, literae tamen,

quae sunt ab Francisco nostro

nuper mihi redditae,

runt. In
illis

aliquid,

si

modo

fieri potuit,
sit
7

existimationem de te

meam
satis

auxe-

enim quam magnificum

de te judicium suum, non est ut

vicem
8

digne
ille

efferre possim. Ipse

quidem apud me
9

tuam

glorior,

quod

ita

de te vir

sentiat, teque

ita amet, qui es

et

amantissimus mei, et ante omnes hornines

literis

judicio primus.
nihil

Verum cum

pluribus

de te secum egissem, atque ob

10
,

meo eam causam

laudem

ad

te scriberem interea

quod a

se

responsum operiret

ille nihil nisi

eximiam de

te reddidit,

quasi nihil, ex conditione temporum, agi de ea re tunc

posset, idque nobis intelligi tacito vellet.

Nunc

vero, compositis rebus, erit, opinor,

ut possit aliquid ut cognoscas,

nisi

confici. Id,

quidquid

fuerit,

et

quidquid ad

me

scripserit,

curabo

tu forsitan ex eo

jam de

singulis certior factus es. Yale.

XLHI.

GASPAKLNO PERGAMENSI

S.

D.

EOKOXIAE AD JULIUM DESIXEXTEM 1414. (PATAYIOl) "

{Br. p.

27 ;

- PM.
illis

c.

91

PP.

n. 97)

Franciscus Zabarella,

S.

Ronianae Ecclesiae cardinalis

(in

quo nominando uterer

equidem ad

te scribens superbis
si

appellationibus et invidiosis nominibus, quae

consuetudo nunc habet, ex ipso

vel

illi

placere vel te probaturum scirem, aut non magis

quam

ipsi

ex dignitate accessisse splendoris certi

ambo

essemus),

is

igitur,

qui proprium jus perpetuumque in

jussit ut te diligerem,
1

me

habet,

quum

de tua probitate sermo

incidisset,

quod

ipse

magnopere

facit,

atque ut ad te scriberem.

Quumque

2 3

PP. j ire PP. piitttbat

Probubitis in senso di ragionevole. Probabile

genus

orationis. Cic. Part. 6

d'

Obstringere in senso

impegnare

PP. quod

quo per perche Eain. apud te 8 PP. omette vkcm ? PP. est 10 Br. PM. PP. operirer n Br. e Pll. non aggiungouo Patavium

62

P.

P.

VERfiERIO

ad alterum quidem horuni exemplo ac testimonio, ad utrumque vero

satis

valeret

imperio, tamen, quo promptior essem, praeter ea quae de te multa dixerat ostendit
epistolam,

quani ad

eum
non

novissime
fieri

scripseras,

elegantem illam quidem

qui aliter
sit

et

omni

suavitate refertam.

Neque enim

posse intelligo, ut

affectus

tam

bene dicere

'

possit, ac

doctum qui
in

ita loquatur.

nisi bonum virum esse qui ita sentiat, nec nisi praeclare Ea vero demum praeclara consonantia mihi videtur, quum

homine diserto mens cum lingua concordet,

et

sermo cum opere, atque, ut ornaistis causis,

tissime quis dicit, ita et recte vivat \

Caeterum cum ex
4
,

tum ex

eo plu-

rimum
sed,

tibi

debet 3 aetas nostra, quod non pateris

sterilem in te esse virtutem,

5

quum

tradendae

artis

Rhetoricae curam susceperis, tam

in

promovendis ado-

lescentibus et studio tuo, et felicitate

quadam
Qui
si

valueris, ut

jam plurimos qui probe

praecepta sequentur
6

ex arte dicere valeant proferre

et vivendo te imitabuntur,

possis.

morum quoque
tum pro tua

et duplicis gloriae

fructum ex tua conversatione reporvirtute debitorem pro-

tabunt. Ego vero

fiteor.

me

tibi,

cum pro hoc

7

merito

Pro eo autem quod

-

illius

es,

cujus jussu ad te nunc scribo,

non tantum

debitorem, vei um etiam

gritatis.

tuum hominem me

credas vellem. Vale, spectatae vir inte-

LXIV.

NICOLAO DE LEONARDIS PHISICO

SENIS, XVII NOV. 1407.
9

S.

D.

(Br. p. 71

P.M.

c.

131

PP.

n. 86.)

Gaudeo, natum
rescivi.

tibi filium,
sit

quod ex nemine, priusquam

tuis literis

nuper

habitis,
solet,

Et

ei

precor ut

in

tempore melior patre. Neque enim, quod vulgus

filio,

ad injuriam dictum

cupis,

opinor. Invidet enim

qui

fieri

eum non

cupit se

probiorem. Stultus autem est qui ita de suis rebus existimat, ut esse neminem credat
se

meliorem posse.
et

quibus

vitiis

longe abesse te cognosco. Itaque et meliorem

10

ambo cupimus,
afiinitas,

non pejorem uterque speramus, quandoquidem

12

solet fructus at-

testari radice u et origini

suus effectus respondere. Caeterum,

si

si

qua posset

esse

major

quam

ea quae ex amicitia nascitur, aut

14

quid

13

tuorum alienum a me
medio jungeremur. Sed

putarem, optarem ut et quoque

in praesens hoc tuo nato

haec

est

apud me amicitiae Atque ideo

existimatio, ut

nullum
16

15

in

humanis vinculum majus aut

existimo,

fortius arbitrer.
si

filiolum |istum

tuum non minus meum

parentibus meis
1?

quam
fio

ex

me

sit

natus.

Ut enim per me
:

factus es

filius, ita

per te

liberis tuis pater.

1

Bene vale

bene valere et filium tuum

'"

cum matre

cupio.

Nei codici benedicere

3
4

5
6 7
8

Nei Nei PP. Nei PP. PP. PP.

codici vivit codici debeat

poteris
codici

tamen sequuntur PM. sequantur

;

quandoquidem, poicho " Nei codici radici ,2 Br. origmis; PP. dice: is PM. quod H PP. quaeque i5 PP. nullam
<6
{1

melius origini

quia

Nei codici
Reff.

est

tamen
data del Reff. soltanto.

senza

tuum

La

EPIST0LE

G3

XLV.

DONATO DE COMPOSTELLIS
-

S.

D.

VENETIAS.

PADUAE, XX NOVEMBKIS, 1391.

(Br. p. C5
;

P3I.

c.

28

- PP.

n. 20.)

Gaudeo,

te sospitom rediisse, vir insignis et

amice optime,

et

de longinquo re-

ditum patriae jam posse nobis abundanter

Anxius enim
scessisse
et sollicitus

et praesentiae et literarum

copiam

facere.
di-

de te per bos dies fueram, cum, subita urgente causa,

'

praecipitanter et credidisse te biberno

2

mari cognovissem, cujus pericula

partim expertus, partim expertis conjiciens

certus reditus tui per

non timere pro amico non poteram. Nunc

quique
te

eum quo dignus

es patre,

dignus est

filio,

sollici-

tudinem banc
nil difficile

abjeci, et caepi

de nobis meliora proponere. Parum invicem absumus

literas deferat,

quin quotidie frequens nuntius alterius ad alterum

et animi et

quae

continuum

rerum statum indicent

3
,

quae comunia studia excitent, quaeque

igitur,

in meliores
rediisti,

semper vitae et doctrinae rationes adbortentur. Nunc

quoniam

fac ut id per literas cognoscam. Vale.

XXVI.

NICOLAO DE LEONARDIS VENETO

PADUAE,
(Br. p.
VII

S.

D.

IDUS FEBK., 1392.

c.

29

P2I.

93

PP.

n. 23.)

Grate accepi sospitatem tuam

amice cbarissime, et gratissime

quidem nuper

ad

te delatos bonores.
7
,

elargitori

qui,

si

De quibus omnibus gratias agendum est Deo, bonorum omnium grati erga eum fuerimus, baec conservabit augendo et alia majora
Sed, ut plane intelligas,
aliqua,

plenissime superaddet.

de bujusmodi bonoribus quid

sit

censendum
est
10
,

s
,

subdam

quae tamen

te

minime latere credo. Existimandum

quae
virtutis unico

ut sapientes jubent, virtutem et item scientiam,

11

nomine
12
,

appellari consueverunt, se ipsis contentas

esse,

tantumque

in eis praesidii positum

ut nec alterius viribus egeant,

nec in finem alterius ordinentur.

:

Imo, ut Ciccro

probat in
1

lib.

de Qucstionibus Titscidanis

" Virius

per se

sufficit

ad bene beatequc

Nei codici in vcrno PP. e incompleta la parola

7 8 9

Cosi G.
G.

gli altri largitori sit

3
4

PP. indicant
Senza indirizzo nel G.
Cosi G.
acccpi
:

ccnscndum II tamen -nel minime

solo G.

negli

altri te

dopo
est

negli altri codici

tuam sospitatem

G. et Jionores, quos nuper hdbuisti', gratissimc

10 Eccetto G. i codici agginngono enim dopo u PP. contcntos 18 PP. in meis praesidiis ponitur

: :

64
vivendum.

P.

P.

VERGEKIO
3
,

Ipsa

'

igitur sibi

teriniuus est

nec ipsa alterius

secl
6
,

alia

ipsius

gratia quaerenda

sunt. Est

autem una de conditionibus

:

sapientis

quas in primo
7

methafisicae enumerat Aristoteles

Sapienliam haberi sui gratia

divitias vel propter

et

non

alterius.

Errant igitur hi qui, vel propter honores vel

aliquam externam
ar-

causam, ipsam exquirunt. Alexander suos milites grandi thesauro, quo bellarent
dentius, invitabat.

Eomani suos duces triumphis,

milites etiam

magnis praemiis
8

exci-

tabant. His, qui

disciplinarum studiis dati sunt, consilio sapientum

doctoratus et

quidam

tituli

proponuntur. Quae omnia ad ignavos homines inertesque animos exconstituta sunt.

10

suscitandos

imperatorum
premiis,

Putasne, Scipionem aut Lelium aut quemvis clarorum propter hoc triumphos u reipublicae magnifecisse 12 ? Virtute, non his

movebantur ad tuendam suam amplificandamque rempublicam. Multi etiam

13

fuere clarissimi philosophi, qui et doctoratus insigniis

et caeteris pompis,
15

quae his

temporibus in usu maxime sunt

14
,

caruere.

Numquid

idcirco

minoris virtutis aut

famae fuerunt ? Vana sunt

tibus

igitur

haec et ad virtutis esse nihil spectantia, a sapien-

autem

in

bonum finem

instituta, ut desides animi, qui suis oculis virtutis ve-

nustatem videre nequeunt,

inscii pertingentes,

his apparentibus bonis

moveantur.
'

Ad quem

aliquando

hos quos honores vocamus ad tumorem

scio te

animi et vulgi spectaquaesivisse, nec etiam

officia

culum
oblatos

sibi
17

sumunt. Hos itaque honores

magnopere non
viri

despexisse.

Sed quemadmodum probi

publica

1S

acceptant. ut

possint quamplurimis prodesse, ita et tu datos tulisti, quatenus virtus tua, pluribus
nota, pluribus etiam prosit.
illos,

Denique non tam honoribus

10
,

his,

quam

virtuti tuae,

qua

sapientum judicio, meruisti

;

congratulor

20
.

Non enim tam pondero

multas ac
51

corticem,

quam medullam
genium
et

utrique tamen avido et alacri animo congratulor. Scioque, qui inte in brevi virtutes

studium tuum novi,

honores plurimos

longe majores adepturum. Vale,

amice optime n

Nei codici
ipsa
II solo G.

ipsi

altro codice, citato dal

PM.

12 13

PP. magnificasse
Cosi G.
;

gli altri doctorato et insigniis

2 3

ha

sibi

Meno
PP.

G. gli altri mettono scd dopo est

4
5 6

ijpsi

Altri codici

petenda
quaestionibus sapientibus
intende e soggiunge
et
s'

Cosi G.

gli altri

u G. omette in usu maxime sunt 15 PP. idoneo 16 PP. timorem 17 G. magnopere quccesivisse non et oblatos 18 PM. nota che un codice non ha 1'aggettivo
publica
10

7
8

Nel solo G.

PM.

dice

che non

forte legi debet et consiUo

9
10

sapientum

20

PM. mette punto dopo meruisti PM. PP. non pongono alcun segno
sione dopo congratulor
altri

di divi-

PP. excitandos
Cosi G.

gli altri

poetarum

PM.

osserva

- Meno G. gli
22

hanno

et

11

non capio sensum Nei codici propter hos triumphos

Amice optime

nel solo G.

EPISTOLE

65

XLVII.

NICOLAO DE PORTUGRUAMO
S. d.

(Br. p.

73

- PM.
me

c.

137

PP.

n. 135.)

Habes quod a me
minorem, quippe qui
literis
'

exigis,

amice carissime, rem multo expctatione tua ac

fide

mmium

de

conceperis. Aliis
esse.

itaque persuaseris,
est

ex

his

cognosces,

te aliosque ex te falsos

Hoc enim

quod possum. Apud

alios prodigia quaere.

Et vale, ac domino rectori

me commenda.

XLYIII.

DONATO DE COMPOSTELLIS VENETO

PADUAE, XXIV
(Br. p.
3

S.

D.

(VENETIAS)

1391.
c.

63

t. ;

P3I.

129

PP.

n. 21.)

Habui a

te, vir

insignis et aniice optime,

interstitio

epistolam exoptatam mihi,

et expec-

tatam jamdiu, per quam, cum,

auribus, ut ajunt, et

locorum, veris oculis videre te non possum,

si

mente

vidi,

ac non aliter quasi ac

coram
4

assisteres delectatus

sum. Habui, inquam, epistolam mihi gratissimam, Donniwn

affectione redolentem,
virtutis et

undique et sermone et
vis,

eum quidem 5

virum, cui omnis eloquentiae

6

cuique omnia

nominatim amicitiae, plurimum inaequabilis, cultus

inest.

Quod

igitur

imprimis excusas, te non negligentia, sed gravi occupatione negotiorum publicoruni

impeditum ne

scriberes, facile id credo.

Nullum enim apud

si

te,

erga amicos praecipue,

8
,

negligentiae locum puto, cujus sollicitudinis,

lertia ncgligentia est.

bene

te novi, collatione

omnis

so-

Occupatum autem
9

et sponte

deditum curis reipublicae laudo.

est,

Id enim sanctissimum studium, ea pulcherrima opera

etsi virtus et

quae
'"

illi

impenditur.

Quam
in

omnis recta ratio jubeant

est.

non minus tamen

I2
,

in invidiam

quam

gloriam prona

Quod vero parum "

eleganti sermone

usum

te dicis, idque et tar-

ditatem scribendi occupationes tuas praestituisse

nescio quid sibi velit haec oratio.

Aut enim

nihil

hujusce

artiiicii

accepisse

me

existimas,

qui nec sublinien ab rudi

tuis

stylum discernere possim,

aut inanem quandam de rebus

13

existimationem con-

ficere studes, qui orationem

hanc,

quam

quivis quantumlibet doctus aequare vix

7
s

Nei codici quem

2
3
*

PM.

Alii

si

itaque

PP. quid PP. sollatione

PP. presnme novembre Nei codici v'6 il punto prima di Donato Eum quidem, variante tolta da altro codice
dal

9
10

PP.jubent; PM. tantum

Br.

PM. jubeat

PM.

u PP. pari 12 Br. PM. praestitisse

13

PP. pcrstitisse

PP. vultus

PP. occasionem

66
posset, inelegantein appellas
'.

Y. Y.

YEKGEK10
efficere

Sed hoc

non

poteris,

cum tantum

de te sen-

tiam,

quantum de
falli

ullo et gravissimo et eloquentissimo viro sentiri potest. In cujus

rei opinione

non possum

solus,
etsi

universo

mecum

orbe itidem et sentiente et

praedicante.

De
2
,

reliquo autem,

verum existimet quisquis me non niodo hujus

ignarum putat, non tamen adeo hebos
3
.

praeclarissimi artificis, sed et cujusvis bonae artis

ingenio

sum

ut non norim (quod est apud Flaccum) quid distent aera lupinis
4
.

Ne

abstineas igitur propter boc, neque te a scribendo retrabas

fuerit, caeteris

Oratio enim tua,

qualiscumque
nica
:

grata

est,

mibi gratissima.

Eam

quaeso crebro comuet amoenitate

in-

adjicies

semper aliquid certus sum, quod

et gravitate prosit,

delectet. Sententiam autem tuam, quod per aliud agentcs in sua prima epistola telleserit Scneca,

tam verissimam 5

judico,

quam

falsissimum id quod

de illorum

Quomodo 6 enim esistimandus est ille vel nihil, vel male, vel aliud agere, qui nihil nisi quod bonum et sapientem virum deceat agit aut cogitat, cui nibil nisi virtus et sapientiae studium in praetium est? Ea propter, id mibi de te persuadere non possum quod scribis, cum vulgo vulgariter vivere. Nam non faciie
turba te
dicis.

accipio, modestissimos

mores

tuos,

omnem

virtutis dignitatem

prae se ferentes,

vilis-

simae vulgi turbae permisceri, aut ab ulla parte labefactari potuisse.

existimo, te

Verum

ita

cum

vulgo convenire, ut sola

similis
8
,

facies,

exteriorque habitus,
disparitas.

secundum
ut ita de

praeceptum Senecae,

sit,

in reliquis

autem omnino

Quod

me

fiat

omni studio

enitor

et sedulo facio, ut
ut,

ex opinionibus vulgi integer emergam.

quid in nobis vulgus partis
9

Hortor itaque summopere et te et me,

si

habet,

abjiciamus protinus jugum, et liberemus nos boc blanclo servitio, nilque nisi philo-

sophiam

et virtutem sapere studia nostra permittamus. Vale,

et si

quid erroris in

his literis,

quas ad te scribo

compereris,

quorum
10

refertissimas

esse

non dubito,

propterea quod in haec placidissima scribendi studia novus venio, judica, obsecro,

me

correctiones tuas habiturum gratissimas.

Buccolicum carmen Boccacii, cum apud

in opere est,

te inutile steterit, utile

apud me

fiet.

Quamdiu tamen

omnino " tecum

maneat. Vale iterum, vir clarissime, et

1

me tuum
7

crede.

T'P. appellare

PP. PM. sic;

Br.

in Br.

non

si

rileva

PP. ebes ingeniosum,

Jiebes ingenii

soggiunge

melius

PM.

enitar

10

3 4 5 6

Ep.

I,

7, 23.

PP. praesentis PP. habuero e senza

il

il

me ;

Br.

PM.

senza

PP. protraJias PP. .verissimwm

PP.

11

wc del pari, habituro PP. omne

qmd

EPISTOLE

67

XLIX.

SANCTO DB PEREGRINIS
PADUAE, XI KAL. MAKTIAS, 1395.
(Br. p. 31;

S.

D.

PM.

c.

95

PP.

n. 29.)

Heri, ad extremurn lucis, literae abs te mibi redditae sunt.

erant, illico resignavi et legi; reliquas,

Eas, quae ad
',

me

quae

Romam

mittebantur

bodie prima luce

ad magistrum Joannem de Baverma, ut

jusseras,

puer

detulit. Illius

ope spero eas

quam primum Romae futuras. Ita enim et rogavi eum, et ille pollicitus est. Sed quod ad priores et ad me attinet, de promotione tua summum laetor, qui non minus tibi, quam fratri, quam parenti, quam ipsi quoque mibi, optime consultum vellem. Honorem hunc, per
effecit,

se
is

quidem amplissimum, ampliorem multo, augustioremque auctor

3

quando

te vicarium elegit, qui plane

omnium

et

optimus et prudentissi

sinius, sine controversia, credatur.

Rebqua bene spero

processura,

modo

auctori-

tate arbitrioque

prudentium res administrentur. Commentarios ad Franciscum Coreo babere promptos poteris. Gravius mibi fuit aegritudo uxoris tuae.
esse
?

vum
scere

mitto.

Ex

Matre etenim familia aegrotante, quae potest dcmi incolumitas

Sed convale-

eam
5

gaudeo.

Quod sim domino M.

homines

commendatus, id
facio.

est

mihi post pauca grasi

tissimum.
judicio
,

Nam

ante omnes

summum eum

Cujus

acceptus

sum

omnem, quam ex hominum existimatione gloriam assequi possim, consequutus jam sum. Scripsissem aliquid sed veritus sum, ne majoribus rebus imphcitum
;

eum

oflendcrem. Vale tu.

L.

NICOLAO PHISICO
(Br. p. 9
t. ;

S.

D.

G.76

Cod. Cicogna n. 3503

God. Marc. PM. 70

c.

n.
i. ;

20S

della VI,

72;

della

XIII

cl

1.

473 Zanetti;
Amst. 1639.)

PP. n. 120; ed. Hagan.

1533

Hodie apud dom. Franciscum cardinalem horentinum, qui redintegrandae 7 valetudinis gratia

domi

se continet,

cum ad eum salutandum

ut venustate sermonis
s

venissem, libellum reperi,

quem
-edidit,

Franciscus Barbarus,

amicus tuus et studiorum

et,

socius,

de re uxoria nuper

elegantem illum quidem,

praeclarum, ita praeceptis

Qualche codice dimittebantur

Nicolao Leon. phisico; G. 107

doctissimo piu 1416
'
;

a.

d.

meno
a.

s *

5
6

quando per giacche PP. jrfene PP. de M. PP. judicia

G. 104. P. P. V. sal. pl. d. doctissimo viro

G. 107

b.

come 107

G. 117 come G. 104.

Marc.

e Z. 473,

Amst. redintegrandae (G.

;

104,

G. 107 a, G. 107 b)
s

G. 117 reintcgrandae

Marc. 208 venustatis sermonem

68
optimis atque exemplis uberrimis,

P.

P.'

VEKGERIO
collectis,

ex onmi graeca latinaque historia

'

re-

dundantein. Miratus
tiam.

sum

in eo opere viri bujus

non tam ingenium quam

2 3

diligeu-

Nam

illud

quidem jamdudum, monstrante mihi olim

ipsius epistolam,
facile

clarissimo viro Zacharia

Trivisano

quandam
4

tametsi

negligenter

ut erat et absque ullo

re uxoria

studio conscriptam

deprehendi.
5

Quod vero nunc de

tam erudite

copioseque juvenis, inexpertus

nescit

nuptiarum, scripserit, idque tam bene sciat quod

hoc est quod ego non magnopere admirari non potui. Itaque jam plane graecum

excellenter

autem latinum nemo negabit eum

6
,

qui
" 10

ita dicit et sapit

8
.

Barbarus

autem
de

videri nullo

modo
sit

poterit, qui
!

barbarum
te

nihil sentit

caetera barbaries ita

barbara

Caeterum

aut sonat. Et utinam non parum accuso, quod " nihil

libello isto significasti,

12
,

quum

te,

qui comes eras studiorum, latere non potuerit.

Expectare
esset
13

opinor, voluisti, ut odor

famae illum ad me

perferret, et,

quum

tritus

caeterorum omnium manibus, tum

et, nisi

demum ad me

perveniret.

Quod equidem

non laudo,

meliorem rationem Ex Constantia III Nonas aprilis u

attuleris,
.

non possum non damnare. Vale.

LI.

JOANNI BONONIENSI, JUSTINOPOLIN.

PADUAE,
(Br. p. 5
;

III

KAL. NOVEMBRIS, 1395

15

Gr.
;

n.

24

PM.

c.

63

16

PP.

n. 43.)

Hodie
uti

literas a te

habui

hodie reddo, ne

me

posthac

parum diligentem

arguas,
accu-

nunc

facis. Instituisti

rnecum querelam gravem, quod

sim,

qui alios neglecti

officii

sare soleam, ipse

nunc accusandus

immo

vero damuandus, quasi ex longinqua

1S

diuturnaque

17

absentia non

modo
re,

scribendi studium, sed et

amicitiam, quod ple-

rique solent, abjecerim. In

si

qua

utcumque me
19
.

alii

arguant, tu certe id non potes,

modo, quando aliud nequeo, id officium

meum

est et

amicum

diligere et crebras

literas dare.
1

De

affectu

quidem nunc taceo

Quoniam neque

sufficienter explicare,

2 3

Marc. 72 senza Jmjus : Marc. 208 ipsius 6. 117 monstrante mihi jamdudum olim
Cod. Reff. epistolam, negligenter
Cod. Eeff. studio ab eo scriptam

I3 Br. PM. tritus cum esset u Cosi G. 101; 6. 107 a agginnge 1416; 107

4 5
fi

b. d. e 117; Amst. senza 1'anno; Z. 473, Marc. 208 (il quale agginnge Dco gratias

Amst. juvenis inexpertusque G. 107 a, G. 107 b negabit, eitm; G. 117

negabit

amm)
lis, ls

Cod. Reff. Justin.

III IVonas Apri;

1399.
Kal. novembris, 1495

eum
il

Reff.

PM.

Gr. Kal.

7 8

Amst. senza
nere sciat

qui

nov. 1695.

Cod. Reff. qui et sapit, et

quod sapit repo-

16

PP. quia
Br.

"
(8

PM. diurnaque
;

9 10
11

PM. barbarus
G. 117 senza
ic

Senza V et nei piu dei codici.

Cosi Reff.
fectu negli altri codici
taceo,
:

l9

Nam
PP.

de af-

PP. quia
Cod. Reff. expetare ut opinor

nunc

quoniam

cum

per

12

nunc

EPISTOLE

69

neque honeste possem teoura

tuo dubitare.

De
?

literis

epistolam, quin protinus

me nosti, quasi viderer de judicio autem quid est quod me accuses qui numquam dedisti redderim * parem, immo vero, et cessante, te frequentissime
dicere, qui

dudura

',

provocaverim

Si literas

meas observas, quod ego diligenter de

tuis facio,

jam debet
et,

peues te esse tanta illarum copia, ut non

ut Persitts
ait,

modo
3
.

in

mulierum tuarum pensa, sed

4 5
c
,

in scombros ct thus abundet ut

niihi videtur,

Duas ante
In utraque

bos dies ad te dedi,

quaruru neutram,

accepisti.

querebar

ac magno-

pere' quidem tecum dolebam pestilentem hanc cladem, quae patriam propinquasquc
regiones vastai et. Quid eniiu reliquum
-

est,

post tota bella,

totque

urbium excidia

ngulorum annorum
ruat
sive
?

sterilitates, nisi ut universa,

literis tuis
s

morientibus

incolis, patria cor-

Sed

omnem hunc

dolorem ademisti, qui

dicas, cessasse

jam istam
9

iram dicamus

coeli seu

intemperiem elementorum, ac neminem per hos dies

aut

morbo oppressum

esse

aut morte pestifera occubuisse. Quod quidem

10

bonae

spei praesens

argumentum
frigore,
sit

hoc tempus,
ijiiain

Sed vereor, ne non tam eelerem finem habeat, ac per ut tute nosti u humana corpora constipante 12 deliteat potius
est.
, ,

extinctum

hoc maluni, atque tunc demum, veniente

13

vere invalescat. Sed

in melius vertat

nollem esse nuntius aut praesagus malorum. Hunc timorem

meum

Deus, ac non ut demeriti sumus, sed secundum quod se dignum est nobiscum faciat.

Kes meas explicari

idque aliquanto ferventius

rerum

15

egentior.

Ea summa est sospes ago, solitas literas sequor, quam antea solitus sum facio u In dies animi ditior sum, Quamquam, quae est ista egestas, quum ad necessitatem omnia
tibi postulas.
: .

suppetant, et ad voluptatem pleraque supersint? Vale.

LII.

JOANNI BONONIENSI
YENETIIS, VIII IDUS APRILIS
(Br. p. 3
t. ;

16

S.

D.

n
,

1395.

Gr.

c 128

PM

c.

60

PP.

n.

36)
abiisse hinc
1S

Huc

heri

me

contuli,

primum

ut te viderem,

quem nondum

arbitrabar, sperans,
1

eventum aliquem, qui

te retardaret affectibus meis,

9

obsequutum
il

l9

Gr. quid
Br.

me

accuscs

Cosi Eetf.
Gr. mette

PM.

rcilierim

Br. PM. PP. senza quidem in margine

quidem

Persio, Sat. I, v. 43

Gr. celebrem in margine

1

An

erit

qui velle recuset

et

Reff.
Rett'.

ut tu nosti
constipata

Os populi meruisse,

cedro digna locutus

5
3

Liuquere nec scombros metuentia carmina (nec tus?

4
"

Eeft".

adveniente

Reff. facio. judicio

Gr.

Duas aidem
utraque

3
"

Reff. et in

animi PP. rerumque Gr. Joanni dc Bononia phisieo.

e cosi Gr.,

6
1

PM. PP. quacrebar Gr. ct magnopere

Gr. sive

Reff. VIII Kal. Aprilis, margine idus Reff. Jiinc te

ma

in

Gr. obsequium

in

margine obsecutum

70
deinde ut,
si

P.

P.

TEKGERIO
'.

quid possem, in coinmunis amici rem atque honorem conferrem

;

Ex
di-

priore causa frustra est mihi iter hoc susceptum

nonnihil.

ahieras enim. In posteriore effeci

illius

Nam quum

adhibuissem literas quorundam, quae de virtute

ac

guitate praeclaram fidem facerent, ipse postremo locutus sum.

In quo satis est ne

disposituruni se se
sihi,

praeventi simus.

Caetera spero hene processura.

venerit in provinciam,

De hoc enim
ad

praeses

ait,

quum

primum quod honori

et hos qui

sii

deinde quod
ita

mihi gratum.

Illico

enim

me

recognovit

se scriberent.
sit
4

Quam rem

processuram reor,

ut,

quum virum
5

cognoverit, rogaturus

ipse

quam

rogandus.

Literas tuas posteriores habui pridie calei.das aprilis, ubi

examinatus paene sum,

quum

ex

eis

legerem, filioluni

tuuru unicum, optimae indolis,

quem tecum huc

ad-

divxeras, virtutis ac probitatis tuae et fortunae,

quaecumque
infecto

est,
6

futufum haeredem,

valida febre correptum.

certe suspecto
fortassis

Timorem

adjiciebat,

quod ex

et pestileuti aere aut

eum

deduxeras,

ut, si

qua

esset labes ex loco contracta, in

periculum

erumperet. Sed reddidisti spiritum,

quum ad
et

salutem spectare jam

7

morbum
mortem
s
.

et convalescere

puerum

diceres. Facile

enim

ex laevibus

causis obire

pueri solent,

ut, quoties

aegritudinem ullam evadunt,

toties nasci

videantur

Itaque

qui prudenter ac salubriter te filiuinque

tuum inde eduxeras, ubi paene

unicique nati vitam,
filii

certior est

mors,
velis

quam

vita suspecta, vereor

et

ne nimis confidenter reducas. Quid

10

est

enim ut

in periculum te ferre,
?

animam tuam,

ac sospitatem

discrimini objicere

Si te

'

charitas tui

non movet, at

saltem

prospicere saluti

debes,

quem esse tibi superstitem Ne qua u praeterea sit quieti

Utraque
res

ac suceessorem decet.
spes,

cruentum renovari apud vos ludum audio,

et ex integro seditiones exsuscitari, ut inter ferrum

morbumque
13

nulla superesse

salus possit.
adhibuisti,
ille in

me

gravat

sed

illa

magis, quod amicis

suadentibus, ut inde

cum

universa

domo

abesses

14
.

jam nunquam 12 aures Ex quo versiculus

mentem
tibi

crebro venit:

Heu
Hoc
*

fuge crudeles terras, fuge litus avarum

si

15
.

dictum puta. Quod

et

16

nunc
9

feceris,

non

erit

consihum serum. Vale.

Br. Gr.

PM. PP. conferre

Eeff. e

Gr. PP. Si

te

envm

cum
Cosi

nel

Gr.

negli altri codici e

10 Eeff.

salutcni

omesso
3

"
Eeff.

Gr.

PP. PM. ne quia

nel

Gr.

nel

Eeff.

cognovit

'"-

Eeff.

negli altri e in margine Gr. et his

4
5
6 ' 8

13

Eeff. Gr.

quod nunquam universa domo;

negli altri codici

ZJbi per

quibus
14
5

omesso domo
abesses invece che abisses
Virg. Aen. III, 44

PP. omette filiolum

Eeff. infesto Eeff.

Facile enim ex laevibus

16

Cosi Eeff. e Gr.

seuza

1'

et negli altri codici.

Gr. nasci judkantur

EPISTOLE

71

LIII.

L D R

V AND

N
III

DE
NONAS
c.

PEERABIA
MAI.il
V
.

S.

D.

PADUAE,
(Br. p.

L396.
n. 51.)

32

- PM.

9G

PP.

Ibam

in cuviam, ut domestici

cujusdam,

cujus fortunae periclitabantur,

'

rebus

opibusquc consulerem,
teris egregie probus,
officio,

cum

forte Drudus, vir et literis

edoctus imprimis et in cae-

epistolam tuam, jocis plenam,

milii reddidit.

Huic cx publico

praeter caetera, vis potestasque est undecumque delatas tabulas et resignare

et legere,

tum

et venientes in

urbem peregrinos adnotare,

atque insolens
3

et

abeuntibus comeatum
vellet,

dare.

Is igitur,

ut qui

illas septies legisset,

-

ac ne dissimulare quidem
est

sed et

aperire se

non auderet (tam rara

mihi

cum

illo

familiaritas)

festo ac subridente ore literas obtulit, quasi

etsi nihil diceret,

alterum nostrum aut certe utrumque,

damnare minimae

laevitatis vellet.

Nam, ut mihi visum

est,

longus

eum comitesque
in alienas

suos de nostra fabula et sermo et risus excitaverat. Sed forte non

4

decebat te haec ita dicere (me enim

decet quid vis a te audire), praesentim

cum

manus ventura existimare

debuisses,

qui incerto nuncio literas dederas.

qui iu eo animo sumus,

Nam, ut certum
tiunt.

nobis ac securum indicium de nobis est,

ut nihil offendere alterum possit quod alterum delectet, tamen non ita caeteri sen-

Judicant enim ut audiunt, saepius uti cupiunt.

3
,

Quum enim

praeferre se se

studeant, persuaderi sibi patiuntur

vera esse quae ab amicis joco aut ab inimicis

calumniose objiciantur.

malim,

recto consilio,

Quamquam c ego, sive ingenita quadam severitate, sive, quod ita me institutum animadverto, ut parvi admodum faciam,
unquam
ejus desiderii
7

quid de rebus meis existimetur, neque

velim

fui,

ut pluris videri

quam

re essem, aut alius esse alius videri,

semperque

illos

impudentissimos

judicavi, ut est

magna pars hominum, qui mallent videri se bonos et non esse, quam esse et non videri. Quamobrem quidquid caeteri de me judicent, ego tamen idem sum, idemque volo videri qui sum. Tu vero cum talia posthac scripseris, non cuique
quod quidem consultius
fuerit, abstinebis.

passim, ut occurrerit, committes, sed, ut ego facio, fidelibus manibus inseres, aut. ut
facere decrevi,

Sed haec de

jocis et serio

et satis dicta sunt.

Nunc ad
si velleni,

reliqua venio.

Et

quamquam abundantem materiam

s 9

ludendi tecum,

nactus mihi videar, qui

studeas non more optimi instituti regis Lycurgi

ferre ac

vites

excidere, sed

more Liberi Patris

PM.
litteras

propagare, tamen ista

jam non

'

Altro codice eitato da

bene,

quindi nou principio di protasi, e

il

2
3

Nei codici rata

Insolens, insolita.
'

naturalmeute senza

tamen

dell' apodasi.

PM.

desideriis

Enim,

in senso di per certo,

contrapposto al

forte, forse
5 c

qui, rifer.to a tccum Liber Pater, Bacco, come in Orazio, Plinio,

patiwntw, non ripugnano

di

Varrone, Curzio, ecc.

PM.

liberi patris

Quamquam,

qui nel senso di dico cib scb-

72
consector.

P.

P.

VERGERIO
vites,

Mandas
'

igitur, ut

montanas
et

quantas possum,

tibi

comparem, quibus

instruere
lere,

vineam

tuam

possis,

inditam

jamdudum

ferrariensi vino

notam

tol-

easque

cum
et

radicibus suis mittam. Id ego tibi efficerem. Singulos amicos,

qui

opem

conferre ad hoc possent, conveni.

3

Omnium una
quia
4

sententia existimatum
vites, in

2
,

ut laboriosam

inanem rem a

te tentari,
5

hujusmodi

arido solo,

atque, ut verius dixerim, in uno saxo

coalescere

et genitae et nutritae, in paludosa

palude

non poterunt,
est. Ita
7

aut,

si

coalescant,

quod non

facile fiet,

naturam omnem ut
9
10

mutent necesse
strat.

autem futurum, certa quadam majorum experientia demon(paduani agri pars

licet),
fertilis,
13

Est Vicus aggeris hoc solo n deprehendere

ut

quaevis alia, quot

vel

12

qui opulentos

et divites colonos habet.

est,
15
,

Hic locus
(ut reor)

majore pene ex parte montanis vitibus consitus

incolis,
16

studentibus

quondam

quos u simile fortasse desiderium caeperat

naturam

loci arte

industriaque

superare.

Verum, quia demissior

est tellus et naturalibus

proxima, usque adeo

degeneravere palmites, ut ne mediocre quidem, sed, quale solemus sub ardenti sole
aestatis
17

appetere,

austerum tenuemque vinum producant. In quo nihil

est

quod

miremur,

cum videamus non modo

plantas et sata, quae terrae cohaerent, sed et

animalia quoque et homines loci mutatione variari, et in aliam paene naturam converti.

Sed ne aut a
19

me

tibi

aut ab amicis mihi, petentibus

ego,

1S

nobis opem, dari conet sollicitu-

silium tantum

existimes,

quod solum

in

me
20

est,

operam meam
petis, ita et

dinem

polliceor. ffli vero, ut

prudenter consilium quod non

eradicatas

quam

petis

liberalitatis
fiet,

opem

offerunt.
21

Quod autem

vites expostules, id ita difficile

ut vix ad quartam

partem numeri a
intelligo, ut

te constituti pertingi possit.

Non

est

enim hic mos, qualem apud vos

cum

radicibus venales conferantur in

urbem
anno,
ut sunt

vites.

Sed qui hic volunt vineas plantare, biennio prius, aut ad minimum
uti in vineis suis propagines conserant, et palmites,

cum
22

colonis conveniunt,

viti

matri

23

cohaerentes,

terrae infodiant

-4
,

quos,

a^tis radicibus, in no26

velleta sua post

annum
nisi

transferre possint. Nosvero,

quoniam B improvisi
aliis

ad hanc
27

rem venimus, non

vites,

aut casu ab amicis

aut ab

numo majore consequimur

ex Bassiano etiam
audio.

aut quas gropellas dicunt, quasque expediri

tibi vis

2
3

PP. inserere Nei codici inexistimatum

Br.

,s
i? ->

PP. quos cum PP. coeperat

Br. demissior e dissimilior
aetatis
;

PP. laboriosum
saxo, nel medesimo sasso. Forse do-

li

PM. demissa

* 5

PP. PM. quod

PP.
,8
*

In uno

vrebbe leggersi in mtdo saxo Paludosa palus\ come stagno stagnante,

espressione non
felice

20

PP. petentibusque PP. tuum Cod. citato da PM. dice eradicatas;

altri

gli

radicatas

Vigodarzere
Br.

Sl

Cosi cod. citato da

PM.

PP. aut

i2
!3

9
*"
11

Nei codici quod

Vel per saltem

s4
S5 26

Hoc

solo, in

questa regione

42
<3

Deprehendcre, riconoscere

PP. PP. PP. PP. PP.

sit

mat
infodiunl

quando
improvisis
esse

PM. quod opulentos

" PM. PP.

EPISTOLE

73
5
,

Hic ego neque auxilium neque

inde commentus
3

'

consilium

adhibere possum

nam

rarus est hinc

et ego

neminem ex
A

eo oppido novi,
Tlli

quocum de

istac re conferrem.

Cum amica
polliciti sunt,

et

filiis,

ut

jussisti,

loquutus sum.

quidem

sollicite se se

curaturos

ut ex his mensibus

quantum vitium cogere aut per

possidentur, assequi valeant.

se aut per amicos

possent haberes.
sua,

Ex

Bassiano autem quid promittant non habent,

aliis

quae

ibi vi

aut injuria ab

cum nec praedia Ne autem semper

summa

sectemur, sunt in hoc plano genera vitium, quae et grandia vina et suavia

germinent,

haec

quidem grossa

et dura, illa vero tenujora et levia,

quaedam
edant

item quae album, alia quae nigrum, reliqua quae medii coloris
et haec

merum

quidem hyemi,

illa

vero aestati,

et caeteris anni temporibus

convenientia

magis.

Ex

his facile erit assequi

quantum
6
,

voles. Caeterum, ut nuncium tecum huc

fieri vis,

mittas opportet,
rei sufficere

eumque paulum

si

quidquam
8

huc

sistas.

Ego enim huic

non possem, cui vix tempus ad salubritatem ex quotidiano studio supest,

petit

7
.

In quo dicto nulla

ut rere

jactantia est
sit,

fortassis

quaedam moderata
et virtutis

gloria, in

qua non vereor, ne mihi turpe

integerrimum virum, omni

et doctrinae genere praestantem,

dominum Franciscum de ZabareUis

offerre se possit,

imitari, qui,

cum

et plurimis et

maximis bonis

nulla

tamen re " magis quam

ducam,
si

patientia ac labore gloriari solet.

Ego

vero, etsi mihi gloiiae

quid egero
ita

quod laude dignum

est, explico.

sit,

nullani

tamen nunc tecum gloriam aucupor. Sed rem,

ita ut

ut

Bina enim quotidie auditione oppressus,

ne

festis

quidem diebus
neque
studiis
sta-

vacare

liceat, si

quid in negotio quod mandas aggrederer, neque

si vites,

tihi

meis satisfacere possem. Quod

aut in urbe, aut in loco urbi proximo,

sine dispendio eas

tutae essent, non diffiderem, posse

me

ad

te mittere.

Nunc

vero,

cum

montes,
est,

unde habendae sunt, ad duodecim miliaria aut eo plus

15

distent,

nec

dignum

ut qui " dare spoponderint

laborem etiam subeant transmittendi

nec
cum

ego ire illuc possim,

mittas,

nec

quem

praeficiam habeo,

necesse

est,

ut aliqueru huc

quem, ope consilioque a

13
.

me

instructum,

ad

eos qui se se obtulerunt

mandatis adigam.
efficeremur
tius

Sicque tu vitium quas petis, ego voti obsequendi tibi compotes

Kescripsissem celerius, sed tentare prius omnia volui, ne quid inconsul-

responderem.
et

Tu propere u nuncium

dimittas,

si

in ea sententia

es.

Nam

et po-

tationum

simihum operuni tempestas jam imminet.

nostro judicium approbas

De magistro Guilelmo

meum,

et orationem,

qua laudes

sms

complexus sum, laudas. Ctrumque et vere et digne

facis.

Sed ego quidem nec

concipere tantum valeo

quantum

est,

nec quantum concipio efferre digne possum.

15

In quo
1

tibi,

praeter caeteras, maximas gratias habeo, quod

8

opera tua effectum

;

PM. orcque
PP.
Br.
cmiette arfhibcre

possum
hinc

Bere anclie in PP. et

PP. et PP. qnorf

Virgilio

PP. vcre

PM. verum est rium; PM. annota:

Br.

inrfe

commenta-

i0
*'

forte comuiensarium,
.

sed barbare mihi sonat

4
s

i2
'

PP. spoponderunt

PM. mentibus
iucriiut

PM.
Br.

efficcrcm

PM.
Nei
Br.

,4 15

PM. prope

6 n

codici

primum

PP. guia

PM.

suppetit; PP. superest

10

74
est,

P.

P.

VERGERI0
Cui

ut

ille

amicum me

et velit et ita appellet.

me
Si

literis tui

crebro
est

commengravius

datum
iter.

fac obsecro.

Quam primum

pestis

buc

se se intulerit,
te jubet.

certum

mibi ad te

Dominus Franciscus plurimum salutare

ne mirere. Visus enim sum mibi
ipsi

quid in principio
;

dixi,

bodie prudentior solito

tibi

videbor for-

tasse loquacior. Vale.

LIV.

PEREGRINO DE ZAMBECHARIIS
PADUAE, 1 FEBKUARII, 1391.
(Br. p. 64
t.

S.

D.

PM.

c.

127

si

PP.

n. 13.)

Injurius amicitiae videri possem, vir egregie,

caritatis, post dulcia colloquia,

post conceptos

mutuo

affectus

postque suavissimas conversationes, nunc absens ejus

amicitia, in

munera praetermitterem. Ea enim vera

saque praecipit,

unaquaque conditione
officia

sua, jura

deposcens, ut a praesentibus amicis, sic et ab absentibus

sua

exigit, imperio-

ut nullum tempus, nullani partem vitae nostrae suis muneribus

sunt, ut plenissime nosti, ejus officia,

vacuam sinamus. Duo autem

sumitur,

unum

amicis

invicem bene facere, quod binc animi fiducia petendo, binc liberaliter dando con-

alterum
nobis

colloqui, et

mutuas animi

affectiones exprimere,

quod inter praealteri

sentes coeundo, convivendo, conversandoque

fit,

inter absentes

autem alterum

scribendo, et fidebbus literis colloquendo. Inter haec igitur

pore,
ficio

officia,

primum, pro temet gloriae, bene-

vacuum
indiges
:

est.

Neque enim

tu meo, qui plenus es

rnibi sat est

rerum

neque ego nunc tuo, qui quautiun

et

babeo, babeoque quan-

tum quietum me
sitas urgeret,

contentum

efficit.

Si

tamen (ne

res tuas reppelli credas) neces-

viam ad

liberalitatis
est,

tuae praesidia

notam babeo. Reliquum itaque

amicitiae officium prosequendum

suumque

ei,

non indebite, more dandum. Coram

confabulari et voce dicere, utriusque abseutia probibet.

Quod non scribamus, non

l

colloquamur absentes, nulla poterit probibere distantia.

Primum autem mibi

et, si virtus

dicen-

dum,

quo plurimum,
si

plurimumque

delector,

est,

quod possum vere dicere (quan-

ticumque tu amicitiam
amicus sum. Magna
cujus clari
viri,

meam

facias)

Peregrini benivolus

mea

patiatur,
in ah-

quidem voluptas

est mibi, et singulare

donum, cum
;

quamvis

fortassis immeritus,
facio,

benevolentiam acceptor
bis judiciis

nulloque alio

argumento de

me

mibi bonam spem

quam quod ab

bominum

laues,

datum, dilectumque

me

scio.

Inter praecipuos autem bujusmodi viros,

tu unus

quem

judicem, amatorem, correctoremque rerum

mearum
pollice

esse volo.
2
.

Animum

tibi

do, claustra resera, scrutare affectus, effaga, ingere, corrige

Componatur ut jubes,
3
.

artificemque tuo (ut est

1

apud Persium) ducat sub

2
3

vultum

Insuper, ne quid

Nei codici questo periodo o manca di punteggiatura e di parentesi, od ha quella diversa da quella che ho adottato.

PP. corrige, artificemque Sat. V, v. 40

EPISTOLE

75

de particularibus conditionibus meis

tentus,

te lateat,

sum Paduae,

sanus,

studiis

meis

in-

eodem semper tenore fortunae, sed majore continue

meliorque

et liberiore animo,

dum,

bonorum, doctorumque virorum monitis et exemplis adjutus, in virtute cresco, et

me

quotidie major,

fio.

Tu conspicuum
tantum laboris

et livori

patentem

'

apud tuos
Sed
sic,

locum babes, ubi quantum

integre nosti, faciendum
est pro republica

claritatis,

et oneris nactus es.

ut

est.

Nulla invidia, nullus labor, nullumque denique pondus

recusandum. Obloquatur invidia, instent labores, gravent pondera,

et consilio

Non minimum autem, ut vides, ilbus Reipublicae ab bumeris tuis pendet, tota in te spectat, et in hoctam grandi sta us sui discrimine tua et aborum sapientum virorum consilia expetit. Admone concives
adjuvanda
est.
f

semper patria manu

tuos, ut forti et interrito

animo adversus tyrannidem

persistent, et Ubertatem,

quae

numquam
rannidis

bene, nisi amissa, cognoscitur, tenere studeant, eligantque potius viri fortes

in libertate sua felices occumbere,

quam

in

miserrima servitute viventes durae

crede.

ty-

jugum

pati. Yale, vir insignis, et

me tuum

LV.
S. d. e.
i.

(Br. p. 56,

84

87

Eam.

p.

52;

P3I.

c.

119

PP.

n.

112.)

Illud mibi ante

omuia certum videtur, monarcbiam,

idest unius principatum,

multitudinis imperio praestare, et ad similitudinem bujus macbinae mundanae, quae

tam firma pace tam certis legibus juncta constat, mortales homines regi, atque ad regulam illius summi imperatoris, qui cunc.c sclus arbitrio suo modei'atur, " vitam nostram 3 conferri. Xamque, ut est in onmi natura unum primum a quo caetera
defluant,
ita et in

communione

viventium esse decet unum, qui caeteros erigat.

Quid enim

esse

potest similius

Deo

et

illi
?

perpetuo

coelorum consensui
"

quam
si

princeps bonus et bene composita civitas

Si sit

itaque

rex bonus,
8
,

si

justus,

clemens, et quo plus legibus potest eo magis legibus subsit

ibi certa

pax, ibi vera

in
10

Ubertas

est.

Ex

adverso

autem

nihil esse

deterius potest

quam quum
1!

unius

perditi bominis libidine collata sunt capita

est facultas nocendi.

multorum

et perniciosae voluntati C. Calligulae

risus,

" juncta
qui,
ro-

Quid enim detestabilius quam

manae

reipublicae prinms princeps,

quum

consules adbibuisset in curiam

13
,

subito

risu correptus est,

quumque

percunctarentur.
'

quanam causa

id

ab eo

fieret,

respondit,

PM. parentem Cosi Eam. negli

;

Br. 84 itaque; gli altri ita

altri

codici^manca qnesta

8 9

PP.

subsit. Ibi

parola.
3 4

iiam. diverso Br. 84 aggiunge

codici
',

PP. maxime per nostram

Cosi

">

che manca negli

altri

Eam.

e cod. citato [da

PM.

gli altri

hanno eognitioae Nei codici simili

Eam. perpetuo

PM. pp;

gli altri

propter

" Eam. voluptati ,2 PP. Galliculac iz Eam. PP. cenam

76

P.

P.

VERGEKIO

quod

'

possent
ut,

protinus jussu suo

ille

occicli.

Quid imprudentius, quid magis abonii2

nandum,

cum

maxime

rideret,

tum
3
,

istis

haud temere dolendum esset?

sub boc esse tuta cujusque salus poterat, defensa pudicitia, aut securae cujusque
fortunae
?

Quid

illa

ejusdem voce tetrius

qui optare se ajebat, ut

unam

cervicem

baberet

populus romanus, non quidem ut illam exbornaret aut tueretur, sed ut

?

facile secare posset

Neronem

quis
?

praeterire posset,

qui omnes
et

crudelitatis

ac

turpitudinis in se
bis

summam
et

collegit

Octavium quoque juvenem

in

Tiberium adjicere

senem possumus,

Domitianum spurcissimum. Sed deesse

banc partem exempla

6

non possunt.
senex,

Illa rariora sunt, si

meminisse clarorum principum volumus, ut Octavius

generis delicias appellant,

et Titus junior,
si

quem bumani

Vespasianusque

parens ejus,

avaritiam cobibere potuisset.

Nam

de pobgarcbia, quae est multorum

mali, composita

principatus, boc mibi videtur, ut inordinata

plurimum

non multum
7
,

boni babere in se

possit.

Nam si

passim omnes in magistratibus esse possint

?

quid

sordidius, quid inconsultius, aut quid impotentius

Sin vero qui boni dicuntur praenobilitatis in plebem, et, contra,

sunt, et civitas potentioribus regatur, fastus

semper

plebis odium, iniquitas judiciorum, peregrinorum abjectio, avara atque superba do-

vero et nobibtatis factiones, et sectae 9 tum barum ipsarum duces, atque ita semper 10 ut u in summa pace civile bellum babeatur. Ac de 12 tumultuosa
minatio.
,

Tum

compositaque n republica quid abud

dici potest, nisi quotidianas caedes, direptiones

bonorum,

exilia, carceres,

ac semper, expulsa parte, partem alteram interius renatam.

finis solet,

Hujus autem

rei esse

plurimum

ut ad
15

unum

civitas conferatur,

qui u

componat omnia omnesque sub

vel

legibus. Itaque

fit

ut omnis multitudo ad paucos

si

ad

unum maxime
16

redigatur. ldque ipsum necesse est,

debeat esse pax aequa,

et concors

comunio, et legum justitiaeque observatio.

telis leges

Nam

prudenter quidem et
animalia rumperent,
15

vere Bias aranearum

comparabat, quod
insuevit,
,

17

illas fortia

exigua
fieri.

ibi

1S

caperentur.
20

Unde proverbium

ad cobibendos animi motus

edicta

Nec minus

quidem prudenter Scnior n nostrae memoriae, qui baud temere

inter prudentissbnos Principes et prbnus

libus solebat assimilare,

quidem babendus

est, leges

caprarum
23

pel-

quod interpretatione judicantium,

in

omnem partem

extendi

atque retendi possent

4

-.

Ne

igitur aut rumpi,

14

aut extendi, contrabive

plusquam

PP. quia

PP. quae

'
>

Kam. cum per tum

Eani. vita deterius

15 1S

Bam. Ita
e

Br. 84 ut

Populus Eomanus unam cervicem

17
;

haberet

6
7 8

PM. PP. aut Bam. Vespaskmws quoque PM. possent

Br. 84 ac Br.

18 10

PP. regatur. Fastus.

Uu

codice citato

da
50

Br. 84 e Eam. PP. cunctorum ; Br. PM. conscors ; Ram. cxconcors PM. senza quod Bam. sibi per ibi I codici hanno mores ; un codice citato da PM. ha at. motes; Br. 85 al. motus ; PM. mette in margiue minores. La frase scelta e
Cosi
;

PM. ba jactus
9

di Cicerone

i0
11

Nei codici sectas Br. 84 semper, omesso dagli Nei codici senza Yut

altri codici

21

Eam. senza minus PM. nota Hic est Franciscus Senior de

:

Carraria septimus patavinonun princeps

12
13

Ram. Ne de per Ac PP. compositaque

cle

" Eam. dopo possent

23

omette piu parole

PP. protrahire

EPIST0LE

77
et,

aequum
nobis est

est leges possint,

necesse est esse aliquem qui plus legibus possit,

',

ne

quid impunc
2

contra leges ac jura fiat

perpetuo provideat.

Nunc autem dicenda

sint.

causa quamobrem plures ex regibus ac dominis mali

:

Et

est

quidem
Sed
tale

expedita responsio

Propter id quod plures ex bominibus mali

latius.

quam

boni

sint.

dicendum
tempus

est id

paulo

Evenisse opinor eo tempore

(si

quod umquam

fuit)

quo bomines

in

nemoribus montibusque passim ac more belluarum vaviri,

garentur, ut essent quidem praestantes

effectum est, ut bomines
gerent, bos

qui possent alios regere.

Quorum

artibus

una cogerentur
ab
eis

et iu

comunionem civilitatemque

se conjun-

autem

et qui

discenderent ut principes colerent. Inde factum est,

copia
vitiis,

ut posteriores, crescentibus

cum
4
,

a superioribus suis degenerarent

5
.

3
,

et

quo plus posse

Bolet, ut, est,

se

videbant

eo magis insanirent

Ac

simili

quidem modo

fieri

quum

quis virtute ac gloria miUtari

magnum
ille

aliquando regnum adeptus

aut moderatione prudentiaque praestans ad tollendas seditiones

est
6 )
7
,

tumultusque

ab suis civibus in principem (electus

prudenter, sincere, sobrie publi-

cam rem administret

filii

vero, ut

sunt plerumque parentibus absimiles, favore

,

potentiaque parentum praestantes seccedant

delitatis ac libidiuis scelere se
deliciis

barumque artium
Et est quidem

ignari

omni cru-

contaminent

'".

difficile

ut in summis

bomines

nati, in

omni voluptate

nutriti, ubi erroribus

atque assentationibus
di-

omnia plena sunt ad rectum

cere

iter decbinent.
sibi se dici

Nam

neque sunt qui admonere aut

verum
si

ausint,

neque qui

" verum velint. Ex coelesti itaque munere

venit,

qui ex bis tenebris errumpant, et

veram rationem aliquando

'

aspiciant '\

Evenit autem aliquando, ut privati quidam nefarii ac facinorosi essent, qui postea,
in principatuin sublati, aequos se justosque praebuissent
3
,

ut de Augusto legimus.

Audivimus u de VberUno

'

nuper, qui,

quum

antea complices multos ac ministros

scelerum baberet, dominus factus, eos seorsim evocavit, atque admonuit, ut ab bis
abstinerent,

17
,

bactenus se in

omnem rem comitem

16
,

postbac
se

aequum principem
abstinere

praestiturum
in

de bis quae antea gesta esseut nullam

igitur,

rationem babiturum,
solitis vitiis

futurum ne quid admitterent providerent. Eos

caeteros,
1S
,

qui ab

non possent, male babuit,

prorsus abominabiles sunt

ut

dignum aequumque
10
.

fuit,

coluit.

Illi

autem

qui,

non recte vivendi viam sequuti, sed turpissimos ac

detestabiles mores imitati, infeliciter periere

1

Eam. sint per fiat PM. PP. est nobis Cosi Kam. gli altri degcnerent
;

i3
<>

Cosi PP.
Br.
8-1

gli altri

praebuissent
Ubertinus de Carraria

audimus
:

degenere

i5

PM. nota

Hic
gli

est

4
s
fi

Nei codici vident Nei codici insaniant PP. prmceps (alcctus Fin qui il Ramusio
Br.

tertius patavinoruni princeps

>

Cosi Br. 87

altri

omettono la parola

est)

comitem " PP. pracstaturum

iS

8 9 40
11

PM. senza nt

Nei codici succechmt PP. contaminant

Br.

PM. aggiunge le parole dopo sunt, e nota Quod additnm est mea manu idnon habet
sed alio codici

antiquus
,9

additnm

fuit

di-

PM.

dici sibi

verso caractere, sed satis antiquo

15

Cosi Br. 84; gli altri alirpiando rationem

Manca

il

rimanente.

despiciant

78

P.

P.

VEKGERIO

LVI.

UGONI DE FEKRAEIA
JUSTINOPOLI, NONIS SEPT. 1401.

S.

D.

(Br.p. 2S t;

- PM.

c.

03;

- PP. n. 73)
curaturum, putasti
acri

Immemorem me
guis.

putasti et amici

negotia ne uti propria

equideni qui immeritum per epistolam tuam tam duro tamque

sermone redar-

Ea

solet esse absentis formido

cito,

quibus
facta
4
.

exiiis
2

ex amicitia spes provenit, ut cuncta

negligentia infecta credant, sem-

quae non aeque

uti voluerunt,
3

sint,

perque oblivionem incurrere

timeant
5

Talis tibi opinio de ine

nequaquam evenire
virtus,

debet, propterea quod satis bona

inest in

me

memoria, et tua
tibi firmiter

longa conte,

suetudine confricata, menti tenaciter inbaesit. Quare

persuade,

ut 6

cuncta excidant de mente mea, non

sisse, s i sses

facile labi posse.

Gaudeo tamen baec

omnino
s

interces-

quae me
:

epistolae tuae participem fecit, sine qua, ut puto

nihil scrip-

gaudeo,
,

quoniam

per eam, valetudinem tuam bonam et

successus pros-

peros

quales continuo de te cupio, avida mente percepi.

Maluissem tamen (quod

soli

te postbac

facturum rogo), ut mibi

10
.

soli

epistolam conscripsisses, et mibi

tibi pira,

unius

borae spatium dedicasses

Scribis,

quod mittamus

ut polbciti sumus. Ecce

jam

tibi

amovebitur causa querelae. Transmittemus " ea

tu, qui sine

tibi

per

primum idoneum
acceptis piris

nuncium. Vereor tamen, ne

magis immemor
12

causa

immemorem

arguis,

nostri

fias.

Sed Vale.

LVH.

AD
(Br. p.

D.

MONTEM DE SENIS
14

13

AQUILEJAE, IKQ3US DECEMBEIS, 1384.

26

G76

PM.

c.

90

t. ;

PP.

n. 5.)

Indulgentiori cura solent artifices novi,

quae ad
verint
4

artis
,

suae pertineant

cum primum arti se cuipiam dederint, 15 dum in ea 16 obsudaerudimenta perquirere, quam

;s
.

17

et assuetudine fuerint confortati

Tunc enim, aut

disciplina innati

19

aut

PP.

exiliis

11

s
3

Cod. facta

12 13

PP. Br. transmittimus Nei codici iwmemorem

G.
:

Cod. senza incurrere

Cod. timent

Onmium
;

facile disertissirno viro

domino

4 5
fi

Monte de Senis
14

in Insula ceu patri carissimo

PP. bene JJt per quand' anclie

PP. Nei

Cosi G.

gli altri

pertinent
. .

15

Cod. innom. citato dal PJI. Postea, Cod. innom. citato dal

1 8

quum
codici senza et

17
18

PM.

e G. in ea,

G. desudaverint G. confricati, come in altri codici

9
10

Cod. senza prosperos

PP. dcdicares

19

Non

nati; G. disciplinam nacti

EPISTOLE

79
prius errandi
et

studio territi, a sua curiositate desistunt,

quam

metu

et ardore

novo

discendi indefesse tractaverant. Consimilique

modo

cadem

causa, infantes ac pueri

omnia

visendi,
Illis

omnia audiendi cupidi magis sunt quam ad viridem aetatem usque

enim,

provecti.

tamquam
nescio

noviter in lucen

editis,

omnia nova sunt, quae

alii

propter consuetudinem audire et videre parcius appetunt. Idem mihi accidisse nunc
sentio
'.

Nuper enim,

quo

artifice negotiator

effectus,

quaecumque ad
5

hu-

juscemodi negotia necessaria sunt,

statui,

quoad potero, undique adminicula conquaerere

4
,

quibus et dives et in futuris agibilibus

quae ad

me

attinent, cautior

fiam.

Ad

te igitur,

quem

fide

conspicuum esse

et

apothecam

pretiosis

mercibus et omnis

generis copiis refertam habere percepi, novus et indoctus,

atque, quod vellem non

vere dicei e, inops mercator accedo,

tibi

quam

plures ex

illis

empturus, omnesque,

si

placuerit,

visurus

quantis

pretiosis

ex pretiosioribus.

Et e converso, te
potero,

auctore, pretium dare discam.

Accedam

igitur,

quam primum
9
.

non minus

quam merces

tuas, cupidus te videndi. Vale feliciter

LVHI.

MAGISTRO BERNARDINO DE IMOLA RECTOEI

BONONIAE, IV KAL. JAN. 1398.
{Br. p. 34
;

S.

D.

- PM.

c.

98

PP.

n. 63.)

Induxisti mihi literis tuis

memoriam Demosthenis,
si

qui, interrogatus,

qua de re
Et licebat

maxime

libenter audiret,
ei,

respondit,

quis laudes suas optime diceret.

quidem hoc

qui, grecae eloquentiae princeps, et

habebat in se quid raerito lauda-

retur, et noverat

quo pacto laudari quis optime

posset.

Ego

vero,
is

si

quid essem tale

meritus, poteram

summam

illam audiendi voluptatem,

abfuit, ne,

quam

sibi desiderabat,

ex

epistola tua consequi.

Parum enim

mei rerumque mearum

10

oblitus, tibi,

cui vix

sum

vel facie cognitus,

omnia de

me

crederem, tanta venustate sermonis,

tantaque dicendi gravitate laudes meas in stilum digeris augesque

utinam meas u
14
,

Tunc
falsis

l2

enim, quoniam

13

ipsi

non sumus
vide,

ferrei, veris

laudibus delectareniur

qui
sit.

erubescimus.

Nunc autem
judicas,

quo uterque nostrum errore circumventus

15

Tu de me tam magnifice
1

quem

non
8

nosti

ego paene orationi tuae credidi,

6.

nunc

sentio; in altri codici

nunc mihi

Cosi G.

g!i altri

omettono e quantis,

o in

e tunc niihi
5
3 4

luogo di ex hanno ct
9
,0

PP. negotiatorum
omettono ad Agibilia, negotia (Du Cange)
Cosi G.
;

Cosi G.; gli altri senza quesfultima ]>arola

gli altri

5 6
i

(J.

cautus
;

Cosi G.

gli altri

conftdo

PP.

cum

Br. PM. TP. autgue " PP. mens *" Tunc, se fossero da noi meritate n PP. quando 4 PP. delectamur 15 PP. quam
<

80
qui tanien video, te
fulgore allectus
*,
'

P.

P.

VEHGERIO

falsas laudes

de
et

me

sentire

tu item, inani
incipis

quodani farnae
;

facile ita extimas,

prius

amare

quani cognoscas

ego,

cum invitus errem, in te tamen video quod et amare possim et laudare. Quamobrem cum me amicum expetas 5 egoque tibi non possim qualem desideras aut certe qualem judicas me dare, eum ipsum, qui sum, me offero, quo pro tuo jure proque tuo arbitrio deinceps utaris. Quod studium, quum
facundiae tuae virtutibus adductus,
,

inter
nobis,

omnes suspectum

sit,

inter amicos certe

non necessarium

Curanduiu

est

enim

non ut laudemur, sed ut laudibus digni inveniamur. Quod vero ad

te attinet,

placet mibi ingenium tuum, placet stilus, laudo propositum.

Tu coeptum

ne desere,

sed vigila et labora, perque omnes rerum angustias et

temporum

difficultates in

altum

enitere.

dilectum,

Probum virum, et mibi suis meritis suaque eximia in me benevolentia dominum Jacobum de Firmo, imitare, quem nulla res unquam ab bonestis
deterrere potuit,

laboribus

quique,

quum

pluribus studiis
vel
cuivis soli

rccupatus
7

sit,

singula

quaeque
possit.

tamen ea exequitur dibgentia, ut

ita
illi

deditus totus videri

Et

de rebus omnibus, praeter

cupias. Africam
9

ipse

secum errare
sit,

sane Petrarcae,

quam de me, credas, jubeo, nisi et quam postulas, cum apud me

libris eis inscripsi, si
10

otiosa

ubi volueris,

babeto.

Et insuper epytomata, quae

tanti feceris, babere tibi licebit

cum

voles.

De quo poemate, quonam

buc usque
quo u nec

provectus sum, ita sentio esse equidem, tametsi multa desiderari in eo possint, majoris

rem momenti, quam ut nostrorum bominum invidiam mereri debeat,

voluptas legendi nec fructus desit lectioms. Vale.

in

LIX.
S. d.
e.
i.

(Br.

2).

08

t. ;

PM.

c.

133

PP.

n. 80.)
12

Ingens mibi

jamdudum

fiducia est de vestra protectione

13
,

concepta, non ullo

ir>clinari

merito meo, sed vestra virtute animi et generis nobibtate

quibus natura
plurimis.

animus

solet ut

quam maxime

curet

bomo "

prodesse

quam

Ego jam opcol-

tarem sane, post longos labores

ligere, et

et varia studia,

fructum jam abquem dignum

viribus valent,
si

dum

aetas viget, suisque

;

tam animus quam corpus

inerti

prospicere senectuti
'

quod speraveram mibi posse contingere

il

in ecclesiastica sorte

Br.

PM. PP. quem

e senza

te

9
fl)

PP. Africa

2
3
4

5
1

Laus si usa anche Br. PM. in anni Br. PM. illectus PM. expectas Br. PM. nunquam quae ; PP. numqamquae
Nei Nei
codici illi soli.
codici senza

in senso di propria stima

Br. qm. PM. quoniam ; PP. cum u In qtw, come quello nel quale
i2

Nei

codici

non

si

legge

clie

p. II

PM. nota

che altro codice scrive^.

iZ ik

Cuivis scilicet studio

sc.

PP. mobiUtate PP. his

1' illi ;

Jacobo de Firmo

EPISTOLE

81
alis, in

perseverarem, per
via

quam

pleriquc crescunt, virtutis

magnum statum

'.

Sed ea

jamdudum

praeclusa est et mihi prorsus desperata. Alia restat ut apud saecu2

.

lares principes officio fungar

neficia

Cum

indocilem

me videam ad

eas artes, quibus beItalia

nunc parant,

in

hac re video vos plurimum posse. Habemus unicum iu

est.
ri

regem, qui, et sua virtute et memoria patris, longe lateque notissimus

Is

regnum

amplum

possidet, et

multo ampliorem

silti

videtur sua virtus fortunaque

promittere.

Scio, indigere

bujusmodi principes doctis

si

viris, et

non modo pro nccessitate sed etiam

ad gloriam deputare,
viderint
alii.

praecipuos aliquos nacti fuerint. Ego

quantum
nunc
in

profecerim,

Omnem
sum

certe aetatem studiis literarum irapendi. Ut et in artibus,

quas diu

legi,

doctor et in medicina,
l
;

ulli

licentiatus et

utroque jure
si

parem gradum assumere

reges majores in

quod nescio an

ante

me
si

contigerit. Et,

Deus de-

derit, perfectis his studiis,

ad lauream contendere
fuit.

statui.

Quod genus hominum apud

quis mihi congruus locus

magno semper honore

posset, vellem vestris
nisi

Proinde,

apud regem patere

manibus

et vobis auctoribus ibi locari.

Non
rex
5

tamen hinc discederem

peteret, scio,
Si

cum

gratia hujus magnifici principis.

quo

si

me

eum

et in hoc,

et in aliis

quam maxime

libenter cupere complacere.

hoc igitur eveniat, et id quoque optarem, ut regia majestas ab ipso

me

magnifico

doraino pro

munere peteret

LX.

UGONI FERRARIENSI.
S. d.

(Br.p 3tt.;
In omnibus
literis,

G76;

- PM.
si

c.

98

t.;

PP.
s
,

n. 125.)

quas ad te scribo,

recte

memini

et

magna

et
tibi

multa

me

scripturum polliceor, sperans aliquando tantum

vacare possim.

otii

mihi captare quo

'".

diutins

Qua quidem

spe ego denique destituor

Tot enim adversa quotidie,

12
,

praeter studii mei curas, inopinate subserpunt, " ut nec studiis nec tib ineque mihi

impendam quod debeo, sed

quentibus,

variis

quibusdam cogitatibus

et

me

gravissime

1:!

tor-

continue

sum

intentus.

Usitatum tamen moi'em non deseram. Scribam

'

Nei
i'i

codici qualcke parola di qnesto periodo

nionca, e statwm

non

si

legge

Br.

PM.

PP. portano imaginem ; PM. perO nota cke altro codice ha in mag."> Neicodici mancano le parole officio fungar cke corrispondono soltanto al concetto, non
duhio, di quel periodo.

Gnarner. Magno et praeclaro viro domino Sancto do Peregrinis de Justi; jure canso licentiato in Tergcste ( ?
Cod. Guanier. memini, magnaetm th -,'ij,turummepolliceor,speransaliastantum etc. Er. PM. PP. et tnis; PP. mei Gnar. qua quidem denique sjie dcstituor PP. importune subsequuntur Br. PM. PP. eogitatio;iibus
Br.

9 ,0
il
*-

*
s 6

PP. facturaque Cosi Br. PM. PP. PP. res

Imperfetta

PM. graviicr
11

82
tibi,

P. P.

VEKGERIO
2

sed breviter et succinte, ac

;

'

eo sermone, qualis ex praecipitanti

ore progre-

ditur

nec polliceri quideni quod solitus sum desinam, arbitratus quod praesentem

literarum
excusare.

mearum brevitatem et ineptiam futura Nunc itaque * id tibi ex me nosce satis

;

promissa debeat

commoditas

esse puto. Sospes valeo, studiis

meis non aeque ferventer, ut vellem, intentus,

te intelligere credo) impos.

et

plurimorum votorum meorum (quod

sit,

Sed quid de

te,

de familia, deque rerum successibus

numquam

per literas tuas scire potui. Hortor et obsecro, ut mihi scribas, et

tibi

persuadeas,

me tuum

esse

5
.

Vale.

LXI.

ALMEKICO DE SEBEAVALLE
JUSTINOPOLI, 2 JUNII,
'

S.

D.

1412.
c.

(Br. p. 7
Inopia,

t.;

Bam. p. 35 ;

- PM.

GS ;

PP.

n. 94.)

quam

hic

patimur nuntiorum, negligentem scribendi

si

me

fecit.

Respon-

dissem profecto aliquid,

minus

forsitan ornate pro merito suo, at copiose saltem pro

meo

desiderio, immortalibus laudibus illustris illius viri domini Zachariae Trivisano,

et accurate coiligis et venuste perstringis. et

quas in epistola tua

offerrente te tani

Nec passus essem,

ut,

probatum omnibus materiam

7

mihi tam gratam, tardiuscule videri

praedicant unus ego tacerem.

possem occasionem tantam arripuisse,

dum quod omnes

Nam
sit,

quae de

silentio tuo

excusas ea

opinor silentio praeterissem,

quum certum
nec
sit

non deesse

inter amicos posse epistolandi materiam,

tibi

cum

adsit amandi,
oblivisci

incertum, subesse

plurimam 8 ornate scribendi facultatem, ut nec

unquam

amici possis, nec silere diu ad

coegerunt (nam excusationem

me deheas. Occupationibus certe tuis, quae silere te eam 9 facile I0 admitto), negari venia non debet ", quod
quod de hujus
viri

opera tua et necessario petitur et necessario a te debetur. Silentium ideo ipsum

aequanimiter ferendum
facit

laudibus initium dicendi

est.

facis.
si

In
vel

quo laudando non potest videri sero factum quod egregie factum
prius inopia nuntiorum segnem ad scribendum

Itaque

me

reddidit

15

vel

nunc hujus

concivis
15

mei Manfredini Lugnani tam

13

subitus, quam pene sero u mihi cognitus, abscessus

denegat latius scribendi facultatem, non arbitror mihi occasionem omandi

1

illius viri

Br. Br.

PM. PP. atque PM. PP. principianti

debet

' *

Nei codici eo Br. PM. PP. plurimum

3
1

PM.
Br.
II

Eam. excusaUones eas

PM. PP.
codice
<'.
i

itaque ex
aj
r.

me
Magister Joannes

'"

PM. meam

facile

nos\

est,

ct

studiis solertissime in-

sudat.

Tusis foelix,longumquevdle,meique
ciO,

memento; PP. omette

parola Vale.
c

termina colla

Pare 2 giugno in Br. Eam.

PM.

PP. 11

H PP. d< '"Nei codici reddit i3 Br. PM. Eam. PP. non; Eam. non iam ,4 PM. s ro m...\ PP. sermo cognittis Iiam. Br. sero mihi cognitus ir Nei codici acccssns
;
'

EPISTOLE
evanuisse, in
tulero
in
*,

83
'

quem,

si

quidquid est in nie virium

potero,
3

ingenii industriae artisque con-

videri

nunquam
4

sive pro merito virtutis ejus sive pro benevolentiae

me

studio fecisse satis. Cujus

quidem promptissimum erga me animum cum ex

scribia intelligi

aliis

multis ante hac

tum ex eo nunc quod

5
,

quam maxime
,;

licet.

quod

curis publicis pressus

quae

vel

solum

vel pro

parte plurima

illum contin7
,

gunt, privatim insuper de meis fortunis propensiores induerit cogitatus

quodque

absens ac non

petitus

''

omnem

et

opem

et

operam
vel

in

mea commoda

spondeat.

Quare

"\

quum
altera
'"'

illius vel

eximiam probitatem

praecipuam erga me dilectionem

laudibus scribendo effers ", ut non ignota mihi sic

admodum

grata praedicas. Pro

l ,

quarum
ex

12

quidem omnes homines debitores sunt laudum

16

pro altera

14

vero

ego etiam

omnis

officii.

Caeterum, non jam ut admones, sed

quum

novero illum

Illirico rediisse,

scribam ad eum, et
illi

cum

pro vetusta benevolentia tum recenti

hujus beneficio novas

gratias agam. Vale.

LXIL
S

AN

C T

PEREGRINO
da
cod. dri I'P.

S.

D.

JUSTINOPOLI, KAL. AUG. 1396.

(1

n.

55;
est,

Riformati

120

t.)

Ita mihi

propositum

ut deinceps, quamdiu

me

hic fortuna detinere voluerit.

nullus, pro posse, sine meis literis,

Sic

enim multum mihi

fastidii,

quantulaecumque notari poterint, ad te veniat. quo undique vallatus M sum, auferam, et tibi aliquid
1S
,

oblectamenti, ut puto, tribuam. Video enim. te in his studiis delectari

et in ipsis,

ut res indicat,

consecuutum

esse

1!>

non pauca.

Tuum

ergo honorem in scribendo tecum

memor illius laudabilis dicti, quod in cujusdam moderni oratoris exemplo i0 vidisse me recolo ". Sum, et vere bene. unus. Sic quod - te unum et bene unum esse cognovi, ut unum te alloquar. Multum sane mihi jucunditatis attulerunt literae tuae,
geram,
et

non parum

spei firmioris adjecere "\

qui dignus

sum

habitus apud

te,

qui

tam

egregie dictatam epistolam a te susciperem.

continet, sed quia

Nec

ideo placuit,

quia laudes meas

in-

tam

graviter

et

oinate digesta, magnae delectationis extat

;

ditium. Quid

quem
1

scioro

tamen de ea meduliter sentiam, dicere jam non vacat sed per primum, u ad te venturum, diffusius tibi scribam. Vale, animae meae dimidium.
'<

PP. vitium
Br. contulcro.

'

Nei codici altero

Yidcri

5 1 17

PP. potcrat Ram. hoc I,\aii. paucis presstts 6 PP. plurimum 7 PP. cogitationes * PP. quamquam 9 Kam. petidts enim ,0 Quare per quapropter, quamobrem PP. sileas; Kam. estitis
3

PP. pp.

et
0l
,

VdUatus, assediato
Delectari

'

18

aliqm

in

aliqua rc

so
21

PP. fore PP. exempla

Ji eco lo, ripenso, ricordo.

S2
-3

!4

(S
43

Nei codioi quoru/m altero

Kain.

*s

PP. quando Scilicet mihi PP. qi(am pp_ scrivero

ludum

84

P.

P.

VEKGERIO

LXIII.

SIGISMUNDO IMPEEATOEI
S. d.

(PM.
1

c.

S4

t. ;

PP. non num.

ed.

Zeno, Vossiane,

t.

I,

p. 55.)
res

Jussisti

me, Sigismunde clementissinie Imperator, ut Ariani historiam, qui

Macedonis Greco sermone
conscripsit,
et

gestas Alexandri

in latinum verterem,
suos,

non
so-

quod veterum Grecorum magnifica olim opera,

que Alexandri
rentur
;

apud

tam metro, quam

in primis

luta oratione sine fine celebrata latinis sint incognita,

bella,
et victorie longe majores,

illa

presertim illustriora, intra

quam

bella,
sit

connumera;

sed quod Arianus in eis describendis certiores

fide

secutus auctores

atque

adeo certiore
ribus,

dignus videatur

Nam
sibi

ex ceteris quidem historie hujus scriptoinvicem dissentientes, aliquam vulgarem

qui multi fuerunt, multumque

secuti,

famam

non que

gessit
:

Alexander, sed que de eo passim ferebantur, ea tanquam

vere gesta conscripserunt

eiua operibus laudis
aliis

Alii favore gentis, et domestice glorie studio in enarrandis

modum

excesserunt

Nonnulli contra odio, vel invidia, sive ut

morem

gererent, qui tanti nominis splendore offendebantur, detrahere rebus

:

gestis conati sunt

Quidam insuper privatim ambitione querendi nominis,

non quid gestum ab eo
fuerit,

et proprie

laudis cupiditate,

sed quid decore de

illo

scriptum

memorie posterorum mandaii

possent, solum existimaverunt, nec

:

tam veritatem rerum,

quibusnam

quam figmentorum

lenocinium amplexi sunt

Atque hec tanta scribentium varietas

perplexitatem legentibus afferre non modicam consuevit,

cum

essent incerti

fidem adhiberi pre caeteris conveniret, et fabulas-ne, an historiam veram legerent.

Tu

igitur hinc

adductus ea, que Arianus de

gestis

Alexandri

scripsit,

tanquam

ve-

riora cupis agnoscere, laudandus profecto, sive quia veritati studes,

que rebus om-

nibus preferenda

est, sive

quia historie notitia tantopere delectaris, ut domesticis

in historia simul

non contentus, etiam externa requiras. Est autem

fructus plurimus, valetque

cum
2

iucunditate

magnopere rerum gestarum frequens recordatio, tum ad

peritiam gerendarum augendam,

tum ad

satietatem

miuuendam

iugiter

cum

comi-

tantium tediorum, decet autem omnes homines, sed eos precipue, qui magis administrationibus presunt,

ad utntnque conari, laborarique summo

studio,

ut sciant se

quidem

in primis,

si

forte est iu alios

imperium, etiam subditos optimis rationibus

regere, ac per honestas delectationes vitam agere

quantum

fieri

potest sine molestia

Tibi vero ante omnes, qui in supremo

rerum culmine

constitutus es, qui

semper animo

volvis,

curare convenit Alexandri Magni opera, que haud dubie

magna magna

fuerunt, certius agnoscere, et que ex eis digna sunt laude, ea non

sectari velle,

tam palpitando

quam precurrendo

superare

sed et mihi quoque non est visum alienum

preter causas alias, que

1

me

ad hoc, vel impulerunt, vel coegerunt. Nain, Te quidein

Vo:

La presente

epistola e riprodotta dalle

grafia e le interpunzioni.

sianc a tutto scrupolo, ritenuta in ogni sua

parte la dizione non solo,

Forse concomilanHum

ma

anche

la orto-

EPiSTor.E

85
Scriptoris, qui lafinus fuit (qjd
;

iubente, necesse erat parere, ut in

s"

honorem quoque

mgarma
Te (a

il

Vergrrio),
scripsit, in

laborem hunc non invitus assumerem

et

que de rebus Gre-

corum Grece
et
te)

latinum latinus transferrcm, illudque Tibi traditum, et mihi,

latinis vero prorsus

commendatum,

incognitum

tandem quasi longo

:

pnstliminio, in Patriam revocarem, et suis

re licere milii

utrumque darem cognoscendum Qua in sum arbitratus; Tibi vero non futurum ingratum certus sutn, si plano,
stilo

ac pcne mlgari
Grecia redeunte,

scnsus tantum, non verba, transferrem, ut eo nunc

primum

et

externa narrante a latinis quibusque, vel indoctioribus rerum

gestarunt tenor possit agnosci:

Ornatum autem

orationis,
si

et dicendi

elegantiam:
notitia

quibus

ille,

vel in aliena lingua

plurimum eminet,

quis forte

cum rerum

pariter desiderat, non a

et conditore requirat
.

me

alieni

sermonis interprete, sed ab ipso historie auctore,

LXIV.
S. d. e.
i.

(PP.
Jussus
ccntio

n.

122 da

eod. dei

PP. Biformati p.

139).

sum ad

libellum

tuum

rescribere,

quem Summo
et

Pontifici nostro Inno'

VII

in initio sui pontiiicatus transmisisti,

que in illum

dici posse vide-

rentur ut attingerem. Apparebat enim multis ex partibus

convelli posse

quod ego

non tam contendendi studio quam parendi voto

industria,

feci,

tametsi ipse,

cum natura tum

sive de studiis

etiam ad hujuscemodi disputationem, sive de disciplinis sive de rebus

agendis, facile pronus videtur.

Ex quo genere

exercitationis

maxime,

meis, fructum consecutus, in hoc

oneris subeam,
scripta, et in

tamen quantum mihi

negotii
3

arrogem aut certe

Pontificem

non sum

nescius,

quum tum

dicta

tum

ad

Summum

causa tam ardua, impugnare paro.

LXV.

OLDOVEANDINO DE FEEEARIA
PADUAE,
VIII

S.

D.

KAL. JAXUARII, 1392.

MORE PATAVIXO
(Br. p. 30;

PJI.

c.

91

1.

PP.

n. 22.)

Jocos tuos alias insectabar

in
1

serio

nunc acturus sum, quin tamen

*,

si

antea quod

me
PP. PP.

est

virium explicuero, non possum satis digne pro virtute tua et amicitiae
.... illum
*

et

quam

dum

attamcn,

Quin tamen\ale qaanto mJiilominiis tamen, cum tamen (V. Vallauri)

3 et

tua

86

P.

P.

VERGEEIO

munere quidquam

dicere.

Cum

enim postremam epistolae tuae partem legerem, quae

omnem mecum

veri amoris

suavitatem redolet, tanta sum perfusus alacritate, ut vix ipse

Non quidem quod accessisse quidquam amicitiae nostrae arbitrarer, aut ego nunc primum nosse te caepissem quanti esses, quantumque me diligeres sed quia cogitarem, qualis futura esset vita illa inter nos, ad quam me vocas, quamque spero, nisi coelum adversum sit, propediem nobis exigendam. Mihi quidem,
constiterim.
;

dum animo
solatia,

illam complector, nibil videri potest tranquillius, nibil suavius. Erit vo-

luntas eadem, quae semper

una

fuit,
-

affectus par,

communia

studia

',

commenta,

curae mutuae, mixtaeque

voluptates. Et denique

omnia

inter nos

commuest,

niter fient.

Quod

si

futurum

est aliquando,
;

cujus paene mibi certo spes

con-

sequar quod

summum

in vita desidero

si

minus, boc ipsum sperare tamen, et vitam

banc

effingere,

magni mibi pars

est voluptatis. Intelligo

autem impleri nunc non posse

hoc commune desiderium sine magna studiorum meorum, existimationisque jactura.

Etsi

enim apud vos

sit vir

doctissimus dominus Bartholomaeus de Saliceto, a quo et

5
,

civilis juris

doctrinam et commentarios a se factos, quos explicat

discendi pars
6
.

accipere possim,

magna tamen bene

studiis conferre possis

est

habere multos, cum quibus de comunibus

in caeteris

Crescit

enim ex contentione animus, augeturque, ut

rebus evenire

solet,

ex collatione fervor studiorum, quando quisque inter aequales

est,

suos excellere et clarus 7 baberi contendit. Cujus rei inopia penes vos
civibus tuis indoctis et vere imprudentibus
effecta.
si

a quibusdam
8

Penes nos vero ejusdem

rei,

copia.

Deinde

quoniam

in

medio studiorum sum,

animi.

quid aggredior novae

et abesse a ni

inconstans
et
si

baberi possem et

facilis

Quod vitium
volo.

me
si

semper,

ita

" ne
quos

minima quidem
habeo, aut etiam

suspicione contingi "

ii

Quid

aemuli mei dicerent,

ipsi

12
,

quos cupio de

me bene

opinari,

deserta Padua, Ferra-

riam, unde literae ex edicto jussae sunt exulare, studiorum gratia venero? Sed tempus
erit
erit,

propediem, ut
quin
15

1:!

et tute

cum u neque auditorio, neque comitibus. qui exacuant, opus et cum multa laude efficere hoc possim. Interea, etsi distantia
est.

sint corpora,

animus tamen junctus

Vale.

PP. affectus per comwnia studia Br. PM. moestaegue; PP. nostraeque mixtae
confase insieme, condivise

H
10

PP. omette
Ita
et,

il

deinde

rafforza

et

''

PP. Et

si

u PP. attingi 1! Nei codici si

altri codici

come anuota PM.

ii

PM. nunc posse

PP. explicant PP. posse PP. clarius Nei codici decus; spazio bianco
13

Qn
TJt

invece codice citato da PP. ha

di

5
6 7
"

anehe avverbio
otnette
;

tempo,

e vale

quando

u PP.
15

il

cum
Br q n
;

Quin, anzi

PM. quoniam

PP.

nel

PP.

quando

EPISTOLE

87

LXVI.

LUDOVICO BUZACHARENO'
PADUAE, XVIII KAL. SEPT., 1396.
(Ilr.

S.

D.

p.

61;

llam. p. 35

t. ;

Gr. n.

32

P3I.

c.

66

t. ;

PP.

n. 56.)

Literas tuas, quas proxime dedisti, quo serius

ac constitutum erat nactus sum,

eo avidius

perlegi,

sive

quod major

illis

ex mora cultus ac dignitas inerat, sive

quod

ita

usu eveniat, ut quae diu nobis desiderata sunt majore quadam voluptate

BUficipiamus,

existimatione

stolam

quamquam nihil unquam venire a te queat, quod non et praetio sui et mea gratiasimum habeam. Hinc factum ost, ut, etsi tu brevem epiconscripseris, ego tamen longani legerim, quum nihil amplius legerem quam
4

quod tu
est,

ipse scripsisses,

quo tandem pacto

Quod non semel tantum mihi perlecta

sed uno fere spiritu pluries, ab iuitio ad finem, repetito tenore relegi. Multa ibi

praeclara, multa pergravia 5 , multa jucunda. Sed ante omnia sanctissimum amicitiae

nomen
Deinde

erat, cujus ego recordatione ita demulceor, ut nibil

possim

suavius audire.

singulas partes attigeris

mearum miuimum in responsione praetermissum sit. Quod ego quidem non sum tecum facturus, primum quia de nulla re contendimus, sed s
illud miratus
',

sum, quod in tam brevi epistola tam accurate literarum

ut ne

inter nos plane de

epistolas ordiri,

omnibus convenit,
tibi

deinde ne forte necesse

permittit, nec in
10

sit

nobis longiores

quod neque curia

me

studia, quibus deditus

sum, patiuntur.
colligam, et in ea

Verum

ita

faciam ut ex epistolis tuis

unde videbitur rem unam

os venerit

quod memoria praesens suggeret quodque promptum in

sequere
;

dicam.

Tu quemlibet morem
scribas,

soli

enim mihi legem hanc

te

praescripsi.

Quod
",

igittir in

extremo literarum tuarum

aut
facile.

est,

duabus

rebus potissimum impediri dicis

12

ne aut crebro

Id

me nunc
dico.

movet, quod et curia

frequentem

adesse te oporteat, et quod in haec dicendi studia novus insolitusque veneris.

priore alias fortassis.

De
ho-

De

posteriore

nunc

Ac primum quidem, ne quid ab

fieri,

nestissime

captis deterrere te possit, scitum est, in

omni re facienda initium dari

a quo paulatim ad incrementa

oportere, nec posse

quidquam

sine initio

novum

ac deinde ad

summam

rei deveniatur.

docti, sed studio

atque industria

Neque enim aut prudentes nascimur M aut comparanda sunt haec. Et quamquam ad dicendi

facultatem haberi plurima oporteat,

unum tamen

est in primis
efficiunt,

necessarium, idest

l5

exercitium assiduitasque disserendi. Haec etenim

et facilius,

ut non
re, sive

modo

melius, sed

promptiusque dicatur. Quod quidem

s

et in

omni
;

manu

aut lingua,

ln Kam. ad ndbilissimwm civcm patavinum

Cosi Gr.

gli altri ct

"

L. PP.

Gr.

B
Forse questa forma era

9
"'

Gr. tibi
N''i

mria
-

c idici
il

tuis attt

3
4

Gr. accidius

" Nei codici manca

tu
si.

dicis od altra parola di

Nei codici
usata,

et

seuso consimile
l*

ma non
ci

ne conosoo osem]>i autorevoli

Gr.
Br. Gr.

5 6 1

Gr. gravia

!!

Ram. PM. honesHssimis

Nei cod

possem

u PP. pruden
15

mus
1"

Br. PP. attin<

PM. omette

idest

8S
sive ingenio perficiatur,

P.

P.

VEKGEEIO
si

verum habe K Quaniobrem,

oratio,

non aeque, ut desiderium

;

fert,
2
,

in

linguam aut digitos venit

non

est ut desperes

nam

et tute novus es
;

et

qui promptissimi sunt non ita semper eloqui possunt, ut mente concessum est

sed

quo magis elaborant, eo venustiorem sermonem edunt. Deligendus

unus,
:
1

est

autem nobis

quem imitemur quod in omni genere rerum efficacissimum adjumentum est. Et quamquam Annaeus 3 neminem velit muini sequendum' sed ex diversis novum quoddam dicendi genus conficiendum, mihi tamen non ita videtur, sed unum aliquem. eundemque optimum, habendum esse, quem praecipuum imitemur, propterea quod
,

tanto

fit

quisque deterior, quanto. inferiorem secutus, a superiore deficit

3
.

Faciendum

est igitur

quod

aetatis nostrae pictores, qui,

cum caeterorum
Maronem,

claras imagines sedulo

si

spectent, solius

tamen

Joti exemplaria sequuntur. Hic ne quid te demorer,

;

prosa

contendis, Ciceronem ne desere

sin metro, cole

quamquam, quod ad

eloquentiam attinet, nihil intersit soluta an fraenata oratione dicatur. Nec vero hic
contendo, uter eorum eloquentia praestiterit, ut Jilacrobius, qui,
dicendi constituisset,

cum
in
est,

diversa genera

Maroncm,

studio, ut arbitror, ejus adlectus,

omnibus prinetsi alia alibi

cipem

fecit,

Ciccroncm in solo uno pollere, non excellere, fassus

G

usus distinctione, singulis generibus singulos praefecerit

auctores. Mihi vero, ut et

judicium

meum
illi

audias, videtur, Ciceronem

omnibus

et oratoribus et poetis
7
,

eloquentia
verbis

praestare. Illud

omnino curandum
8
,

est,

ut senteutiis magis polleat oratio

quam

ne similes

videamur,
qui,

qui flores sectantur, fructos

si

vero negligunt. In quo genere

verbis di-

magna

pars errant

modo

lubricis aut
se

magno boatu resonantibus

ctionem suam referserint, abunde

munus oratorium

arbitrentur praestitisse. Ha-

benda autem sunt vocabula non obscura aut

puerilia, sed
et

insueta, nec vero passim vulgata, aut

',

quae apud claros auctores cognita

et

celebrataque sunt, ita quidem ut

personarum semper

rerum, de quibus sumus dicturi, modus dignitasque spe-

ctetur, ea vero inter se ita cohaereant, ut

non casu conjecta, sed ex arte commissa

videantur. Sit sermo non scaber, aut aridus, non praeruptus, non praeceps, sed lenis
et planus, apricique in

morem

rivi,

continuo mollique cursu defluens,

et,

ut proprie

dixerim

10
,

sponte veniens, non

vi pertractus. Sit cultus

quidem, sed non super u

quam

deceat elaboratus, verum ita ex arte genitus, ut plus a natura mutuatus videatur

quam ab

arte.

Plerique enim,

dum

singula curant supra

sit

modum
et

exculere,

dumque

nimios fucos

adhibent, universa deturpant. Dilucida

esse dementius,
scilicet

oratio et auditoribus pervia.

Quid enim potest

quam, quurn ideo sermo

13

datus et receptus
?

sit,

ut invicem intelligamur, id
1 -

curare dicendo, ne intelligi possimus

10

Nam

qui

Nei codici habet I'M. et at tc novimus es; Gr.

Eam. omette molte

il

parole. Qui
<ij<ri<i,

si

legge uionco

ct

nt

te

no-

periodo

planus,

ut proprie dixe-

vimu
3
4 5 6

Anennus Eam. seqnentes

Gr. Br.

rim; in qualcke n Gr. siqira 12 PP. fuco

13

codice vini; Gr. risu

Kam. PP.

defecit

Scilicet, qui nel

/'

senso di propriamente,
Gr. Br

per

Gr. praefert
Gr.

7
8

t:

at oratio; inverso negli altri codici

nppunto u Eam. ne ut
ne
intelligi

Eam. crut Eam. evgita

intelligi possumus; possumus

PM.

EPIST0LK

89

tlilucidam orationem verentur, id agunl, ne se ipsi

quidem

intelligant. Est huic coninutiliter

trarium genus eorum, qui,

dum

se

numquam

satis intellectos arbitrantur,

in eadem re perstant, eaque superilue repetunt quae

inutiliter

jam

dicta sunt. Quavul-

mobrem,
garis,

ut

utrumque

'

fugiendum
sit

est, ita et id

magnopere curandum, ut non

sed moderati homiuis

sermo noster, non quotidianus, sed solenmis atque

festivus, et

qui in publicum prodire non formidet, quique,

*

dum

unicuique proximus

et facilis ut attingi

possit videatur,

a nemine certe vel paucis pertingi qucat. Lenem

et

autem
sit et

et

plenam orationem admonui, propterea quod communior omnibus

illo
sit

rebus

temporibus, quamvis et in
vis

vehementiore
exerceri, per
in

dicendi genere, ubi major eloin judiciis aguntur.

quentiae

appareat, non inutile

nostros plane

quod causae
5

Sed

hic

mos apud

jam

desuetudincm

concessit,

quando causas
tabellis, et con-

agitent, a quibus alienissima est orandi facultas. Conscriptis

quisitis, tit

namque

quisque potuit, legibus, non orationibus controversiae in foro dijudicantur \

Sed an

satis

sanus sum, qui

me

brevibus

litteris

sperem dicendi facultatem traditu-

rum? Quod quidem neque

quaedam praecepta

spero,

neque

in

praesens agito.
inutilia futura,
alios,

Verum haec

generalia

collegi, tibi

quidem non

mihi vero jucunda me-

moratu. Caetera quae ad artem spectent,

cum apud

tum maxime apud

:

elo-

quentiae fontem Ciceronem, invenies. Ante omnia tamen meminisse

oportet, habere

(midem naturam

in rebus

omnibus vim magnam, sed

ille
8

in hoc negotio praecipuam, ut

mihi quidem frustra laborare videatur contraque quibus est

fieri.

cui negata est

9

ab natura facundia

lioc

semen innatum,
10

hi facile possunt

doctrina studioque clari

Ars namque multum, exercitatio

confert. In
'-

magis, natura praeter caetera

te speres.
tibi,

hanc rem

qua tamen

est ut

bene de

plurimum ad Ut natura u quidem omnia,

quae ad integrum

hominem

exigantur, dederit

fortuna plurima, tute ipse ut

perfectus evadas, nihil tibi remittas.

Hoc

est

de te judicium meum, haec spes. Vale.

LXVII.

JOANNI BONONIENSI
PADUAE,
(Br. p. 5
Literis tuis,
;

S.

D.

III

KAL. FEB., 1396

I3
.

Gr. n. 25;

PM.

c.

63. t;

PP.

n. 49.)

quas

et

gatione, atque in eo rescripto,

1

semel et iterum habui, mandas, amice optime, ut in ea obliquo tibi res publica Bulearum M obstricta est, quid
8 9
10

Ram. Quamobrem utrumque

Nei codici assequi
Gr. vehemcnter

PP. omette

illc

Earn.

si

cui

Nei codici possint

3
4

PP. Sic PP. desuetudine Ram. omette ut quisque

Ram. omette le parole da facile a exercitatio n Nei codici speres ut natura PM. viamque ad integram Gr. viam quae
;

e in foro

PP. con-

13

Rpff.

149G

troversias .... dijudicant

7

M PP. Balearum

Ram. me meminisse
12

90
juris sit prospiciam,
si

P.

P.

YERGERIO
possis

consulaiuque, quo pacto debitum tuum prosequi

2
,

'

ac,
Nam

mihi res majorem parere ambiguitateni videretur, dominum Franciscum de Zautriusque consultissimum

barellis, juris

adhiberem. Ego vero utrumque

3

feci.

et

judicium

ejus,

breve quidem, sed quod pro re

satis

sit,

mitto,
*

et tabellis aliis
facilis

scribo,

quid ipse sentirem. Neque enim potuisset esse res ulla

5
,

tam

tamque

aperta

ut in ea

soli

mihi credi solique mibi

6
,

stari voluissem,

ne id eveniret quod
vel

in junioribus medicis solet

vel

qui periculo semper et

7
,

damno suorum,
sint,

amicorum,
illis

consanguineorum, curare ediscunt, quia

semper primi
illis

qui fidem

adbi-

beant, quique auctoritate vel suo discrimine accedere

et veritas et aequitas
8

velint.

Sed alte mihi crede

fal-

magnis

latibulis

abditae sunt,

utque inter multas

latet.

sitates veritas, ita et inter

cile inter

multas iniquitates quod justum est

Neque

est fa-

utrumque

discernere. Saepe

enim
10
,

et veritas diversi de
divei-sis

mendatii et turpitudo hone-

statis faciem induit.

Itaque

nil

mirum

si

eadem

re

summi

viri

adversa
existi-

judicia dent

curn et unus atque

si

idem saepe

temporibus sententiam

mationemque mutet. Verum

minus Franciscus,

est quisquam, qui aut ingenio perspicere " veritatis

is

equitatisque cognitionem possit aut cura studioque consequi debeat,

in

unus

est do-

quo nescio industriam, nec an

14

12

naturalem ingenii vim, an

sollicitudinem perpetuamque

diligentiam studiorum magis mirer, aut quid imitan-

dum

1:i

facilius

videri possit,
sint. Is igitur,

doctrina an

virtus,

raraque bominis probitas,

cum

omnia summa
enim, etsi

nunquam

te

cum amore meo, tum l5 et desiderio viderit, amat quod cum bominem qui es
l7

tuo (plurimum
te
16

illi

pinxi)

judiciuru hoc dedit, non pro

ambitione extensum atque ampulosum, sed pro veri-

tate breve, certaque ratione castigatum.

Ego vero
tibi

ita scripsi,

non quod

1S

quidquam
stu-

mihi committere auderem, sed ut aliquem

laborem meura aliquando darem,

diique hujus, quod ingressus sum, dedicarem tibi primitias. Vale. Multas ad te epistolas ex Venetiis dedi,
licitus es, expecto.

quas jam habuisse debes. Longiorem illam,

vale.
19

quam

mihi pol-

Iterum

Gr.

FP. persequi

" PP. prospieere

15

2 3
*

Juris consultissimum Eeff.j^ro te; Br. Gr. PM.jiro re; PF.pro se

Beff. Gr. Eeff. potuisset rcs ulla

Eeff.

an

gli altri

n Nei
li 15

codici

ac Gr. ne an imitatum; Gr. imitari

;

PP. ac
Br.

Gr. apta

PM. cum
qui cx
te

PP. cmu

6 Eeff.
1 * 9
10

medicis eveniret solet

;

u PP.
17

Nei codici quod

Gr. crede mihi

Gr. qui

et acquitas et veritas

ls
19

Cosi Eeff.

gli altri
;

magnisque

Nei codici non quod Gr. non pro PP. Gr. in margine quo Keff. Gr. senza iterum vale
;

Nei codici nimirum

EPISTOLE

91

LXVIII.

JOANNI BONONIENSI
PADLAE, XIV KAL.
(Br. p. I
c

S.

D.

VENETIAS.
1395
c.
'.

.JI'LII,

70

Gr.

c.

129

l. ;

- PM.

61

PP.

n.

37

).

Magister Aloysius noster abs te mihi literas reddidit,

deras.

quas

illi *

Venetiis

de-

Utraque

res
B
,

magnae mihi

voluptati fuit,

et

amicum

illum,

virum quidem

optimum, videre
non
est

et literas
",

tam ut tu

te accuses

tuas legere, quando te videre non possum. In quo quod non veneris huc, quam ut fortumuu meam ego
bis frustra veni.
8

accusem, qui bis ad te Venetias veniens,

diebus abieras,

Semper enim paucis ante

te

quam

ego venirem. Sed et

nunc quoque iturus ad

.

eram,

"

nisi

timuissem similem

me fortunam subiturum
petii,

10

Ourassemque, ut
literis
ll

id

a te praesens ex1!

torquerem, quod saepe per literas

ut huc venires.

quodque tu

promisisti, id scilicet

Nam

libenter

turum, ut facturus mihi

deriis,

admodum te hic videbare, sed quem a

satisfacere par erat.

vidissemus,

non quidem raptim

abi-

saltem ad biduum,
15

morari, convivere, et amicorum desiQuid enim u invaletudinem cruris

excusas?

Curari id

commode

posset

16
,

si

velles, adhibitis jumentis,

quae

te per

summam commoditatem
mihi incomodus
18

a portu veherent. Ego tamen non

sum
19
,

qui velim,

dum

sim

l7

tibi esse. Nihil

enim delectare me potest

21

quod

tibi

aegre vel

minimum esset Per aliquot dies neutra quaedam valetudo parum me sanum habuit. Non quidem ut decumberem, sed ut essem et mihi et caeteris gravis. Elam ego inedia w perdomui, quo sernper in me usus sum potissimo medicamento. Jam
"~
.

20

itaque validior sum, ad priorem paene sospitatem redactus u

Quod de domino Hete

breu

25

mones, superioribus

literis

ad id respondi, quas Nicolaus noster deferre ad

Sed in itinere praeteritum abs te 2S reor. Conficere nihil potui. Abierant enim dudum uterque iu Picenum ' profecti sunt. Reliqui nihil habeo. Siquando
debuit.
;

sors eos retulerit,

memor
si

ero mandati. Literas

illas,

quibus ita tecum locutus sum,

ut praesens soleo,

existimassem in publicum prodituras, aut non misissem, aut

excoluissem

amplius.

Nulla

enim inerat dignitas

u
15

orationi,

nulla gravitas, nullus

Reff.

tias
! 3 *

1195 1396

Er. pag. 76

1'/

nonas tnar-

Br. PM. Gr. Quod enim PP. in valetudinem curis

Gr. ille

1G

Br. p. 76

PP. Venetias
Gr. sonza res
Iir.

"
18

eommodo posses sum PP. incommodum

Br. p. 76 Gr.
esse, dispiacere
;

5
6 7

p.

76 Gr. videre
di

te

19

Nei codici posse, possem, possum, potes

Br. p. 76. e Gr. ut te excuses

20
il

Aegre

8 9 10
11

Dopn avverbii PP. ut

Br. p. "6 ubi

tempo

si

usa

quam

21

Gr. aliquos

Br. p. 76 dies

!2
2;t

quaedam PM. illam

ecjo

inediam

PP. sublturam

Gr. subdituvum

24

Gr. reditctus Br. p. 76 lascia in bianco

il

Gr. tu saepe tuis

25
">'

nome

14
13

Br. p. 76. Gr. saltcm

Br. p. 76. PP.

PP. 6

te

quam

"

Br. p. 76

dudum

in

Picenum

92
ornatus
;

P.

P.

TERGERIO
is

sed qui

sermo in linguam

venerat,

sine ulla expolitione dimittebatur

in stilum. In
studes,

quo

verisimile est fore ut,

dum

rebus meis et nomini favere nimium

nimium

fortassis officias.

Vereor enim, ne,

3

dum

literas

meas
non

effers, in

eorum

judicium veniant, quorum aciem

potest.

nec passio ulla corrumpere nec hebetare amicitia

amicis,
",

Ego enim,

si

tibi et

paucis

quos virtus sua

meum meritum
viro et eru-

mihi

comparavit, cognitus
judicent, non
'

et, si ita vis

probatus sum,

id satis est. Caeteri quid

de

me

magni

facio. Illud

autem quod magistro Gulielmo,

ditissimo

et optimo,
9

literas illas monstraveris,

velit.

carum

jam habeo, quoniam

inter
sit,

suos connumerare
nihil esse

me

Nihil enim
virtus, si

jam cupio

latere
est,

eum quod
etsi
10

in

me
suam

quod

nesciat. Si

qua

quod ingenium

castigationem

et

pertimescat, et sentiat.

Nam cum

proxime Venetiis essem, egoque,

magnopere

cuperem, temeritati tamen mihi adscribi vererer, inconsulte eum hominem adire, quem
tanti scirem et a te et a caeteris
fieri,

captata tamen, ut forte potui, occasione ex

magistro Aldrovandino,

hospite suo ",

id testatus,
et
illi

illi

me

exibui, qui

summa
ita

gratia atque
jussisse,
12

omni

humanitate
tuus

me

admisit,

ita te velle

atque

pridem

ut qui

sum suus quoque

felicitati

essem.

Hoc autem quanti mihi muneris

13

judicem,

quantae

adscribam, non possum digne satis

explicare, qui

tam integerrimum
aurum, geminas,
referant

virum amicum mihi comparaverim M teque hujus amicitiae pignus atque auctorem

habeam. Coemerint

alii in

hac celebritate inereatus

est,

15

pretiosas merces,
attulerint,

et, si

quidquam splendidius

conquisierint,

contulerint,

ego rem nactus sum, cui non est

facile

par in orbe pretium.

16
,

Parentes meos magna, puto, verecundia tenet

dixerim) fugiunt

quod conspectum tuum (ut

ipsi

ita

n Norunt quantum ego

.

tibi

debeam, quamque

ex

me

tibi ob-

noxii sint. Nihil se

digmim reddere posse arbitrantur, ut vere

nihil

dignum possunt;
quid
est

nam,

tantis beneficiis in

me

collatis,
10

tam Kberali animo

quoniam
2>
.

in nos effuso,

quod

referri
tati

par queat

1S

Abstinent

igitur,

nulli esse tibi

commodo aut
vis,

volup-

possunt; damno, molestiaeque possunt

Veruntamen, quoniam ita

admo-

nebo eos, ut liberalitate tua utantur, et in incommodis necessitatibusque suis ad te

refugiant,

quamquam

puto, hoc ipsum eis evenire

quod

et mihi.

Difficile

enim

accipio ac multo

difficilius peto,

non quod

21

amicorum

beneficiis obstringi
23 ),

nolim (est

enim
est

id

genus - uti vinculum ac quasi catena quaedam amicorum

viderit
-'.

sed quod nihil

quod reddam. De hoc autem fortuna

Ego nemiui gratum animum

gli altri

Br. p. 76 si quis

M
1S

Cosi

PM.
7(5

comparaveris

:i

Nei
Gr.
C4r.

codici in

Ungua

Br. p.

Mercati. Forse in huc celeberrimo

autem per aciem

tua
ls

mercatu
Gr. teneat

5
6

Br. p. 76. e Gr. Br. at si ita vis

non meritum mihi PP. aut si ita vix

;

"
l8

Gr. fugerint

Non

va

piii

oltre la lettera nel codice Br. p.

76

Gr. viro eruditissimo

19 20

Gr. abstineant Gr. omette

Gr. quia
Beff. Gr. in

8 9
10

Gr. in margine
Gr.

gratum

damno

molesliaeque possunt

connumerari
si

n
"'-

PP. id

margine dignius.

G-enus per

PP.
12
13

tuo
^3

modo
Reif.

PP. numeris
Gr. satis digne

animorum

Gr. in margine inviderit

KP1ST0I.B

93
civilis

invideo. Caeterum,

quod

me admones,
non quod ex

ut juris

studium, quod

meum

elegi, pro-

seqtiar, id sedulo facio,

co, ut tu vis,

ad altum optimum statum perillo et

venturum me aut desiderem aut sperem, sed ut ex

hanc
enini

melior et doctior sim.

sunt.

utramque rem faciunt doctrinae, quae de moribus

l
,

In

Ad quo quam
in diea

deinceps proficiam
poris.

id

nescio.

Hactenus certe

nihil

pudet aut poenitet dati tem-

Sunt autem multa quae bene mihi promittant,

et propensior virtutis ac

cum

priinum liberior

animus,
copia

literarum cura,

deinde

cum caeterarum rerum

bis rebus,

tum maximo librorum. Naru

in praeteritis studiis.
nisi

quae ad vitam

pertinent,

nuuquam abundaverim,

quantum tu ex sumnia
2

liberalitate tribuisti,
nisi

saepe etiam ad
possedi.

summam

inopiam laboraverim, libros tamen

pro modo studiorum

numquam

praecario

Horuni uunc

satis

copiosus sum, et

quidem meorum,

quos

:i

dominus Franciscus de Zdbarellis, omnis

sustentor, suo mihi

virtutis ac bonitatis specimen, cujus

ope
in

dudum

munere

contulit. Nihil

enim
5
,

sibi remittit (tanta est

homine benignitas).

nihil refugit,

dum

me, per rectum

virtutis ac literarum

callem

proficiscentem, adjuvet.
titura spero, ut jam,
si

Quo

',

teque simul, superstite

niliil

abunde
nisi

milii

omnia suppepossit. Vale.

non didicero,

mihi defuisse,

animus.

LXIX.

FRANCISCO JUNIOKI DE CARRARIA*

PADUAE, V
(Br. p. 7
t;

ID.

AUGUSTI, 1389.

Ram.

p.

21

t. ;

Pi.

Tr. 5 n.
I. S.
t.

PM.
c.

c.

68

t. ;

PP.

n.

32

ed Mur.,

XVI,

228).

Magna

est felicitas

temporum, quum principes ea studia sequuntur. quae et

et utilitati

dignitati suae

maxime conveniunt

subditomm suut accomodatissima.

7

Nam
cueri,

qui eorum aut voluptatibus intendunt aut avaritiae student (quae nunc sunt
fere principum

studia

omnium), quo pacto possunt aut cum laude diguitatem suam

utilitati recte

aut privatorum

consulere

Aut enim luxu

perditi se

suamque famam

negligunt, aut adducti cupiditate injuste alienam substantiam diripiunt.

Unum

est

autem, praeclarissimum sapientiae studium, quod principes maxime proprieque deceat.

1 2
:!

Unde

et

virtutum cultus nascitur, et peritia habetur rerum

'
7

cognitione

PP. quem proficiam demceps Keli'. (ir. pro meo studio PP. quod Gr. quo c quc PP. superstites

Co.si

Br.

PM.

e Eaui.
;

PP. senza ttunc Kam. nunc sunt; gli altri sunt nunc Kam. hahetur rerum gli altri rerum habetur

94
dignissimarum
'.

V.

P.

VERGERIO
et continentiae

Hinc namque

et justitiae administratio

modus, et

omnium bonarum artium praecepta

principibus quidem gloria, populis
speciosa sint,

rationesque

proficiscuntur.
salus.

Ex quibus rebus
4

autem quaeritur

Haec quum

per se semper

tum maxime

nostris temporibus speciosiora videri

debent quo sunt

rariora apud eos haec studia. Te enim ne dicam solum

timis bis muneribus fungi constat.

unum,

certe ex paucis op-

Quae quum antea ex fama

sola cognovissem,

quae
votis,

clarissima

nomen tuum

late circumfert,

nuper tamen, ut diu mihi fuerat in

etiam praesens sum contemplatus. Et ipsam

hendi tua virtute

quod plurimum
effudisti.

et

famam tuam, quae maxima est, depre6 minorem Omnia autem quum 7 in te demiror, unum tamen est demiror* et amo, humanitatem scilicet tuam, quam in me summam
.

Ita

enim

te

ipsum exhibuisti, ut totum mihi perspiciendum

te dares.

In

quo

illud
9
,

deprehendi (ut ad
10

passe

ut quaeque solent

veniam), ita virtutis te primum locum occuin caeteris pro magnis u haberi laudibus, in te uno jam
12

summam

desinant laudes videri, qui,

potest u quod

quum

ingenii dotes haberes plurimas atque uberrimas,

13

eas tamen perpetuo studio corroborasti. Accedit

ad haec

et species corporis (de

qua
haec

dici

est

de Priamo dictum, quod ejus species digna esset imperio)

et oris majestas, in
'5

qua

est,

cum summa

gravitate,

mira quaedam jucunditas. Super

et prole et conjugio faelix videri potes. Caetera

autem

16
,

etsi

pro tuo merito

sunt exigua, tamen et moderatione animi

magna
est

existimas et liberahtate facis videri

magna. Haec ego non adulandi

studio,

quod

me

aiienum, sed explendi

animum

meum
1

desiderio scripsi. Vale.

PP. dignissimum Ram. Br. PM. namque administratio

justitiae admiratio

Br.

PM.
;

ita tc

PP.
10

tutis

Ram.

ita te

primum Jocum occupasse virprimum locum virtutis

occupasse

3
4

Mur. rationisque
Br.

PP. Mur. quae solent

" PP. Mur. permagnis PM. Bam. Ea quum Br. PM. Ram. tum maxime PP. Mur. cum 12 Rain quam 13 Br. PM. Accidit maxime Ram. Br. PM. omettono il periodo Et ipsam u Br. PM. Ram. sccundum quam 15 Br. PM. supcr hoc .... minorem u Br. PM. Ram. Caetera tamen Ram. quam
;

dici potest

PP. Mur.

et

miror

Ram. miror

EFISTOI.K

95

LXX.
I). REMIGIO SUFERANTIO JUSTINOPOLITANA PRAETURA PUNCTO

1390

S.

D.

'

JUSTINOPOLI, KAL. MAJ.

{Br. p. 51
1.

1412
c.

86;

Sam.

p.

IS

I.;

1>M.

11.',/.:

- PP.

n. 93.)

Magnam apud homines

volentiam consequutus
te praebuisti.
es,

nostros ejus temporis,

in

quo hic

fuisti, et

laudem

et

bene-

quod

utraque persoua eximium quendam virum cognosci

Nam

et magistratus

amplitudinem cum

summa

gessisti

moderatione,
*.

et privatus ita

moderationem adhibuisti, ut dignitatem tuam amplissime tuereris

"'

Neque enim supercilium

magis ex te accessisse
nescio,
eis

magistratus,

quamvis

egregii,

de tua

solita benignitate

detrahere quidquam potuit,

illi

et tu, post

splendorem,

eum depositum, ita dignitatem servasti, ut quam tu inde sumpsisse videaris. Itaque
vir esses
6
,

ne magis

te

illi

mirentur an ament, quod in utroque propemodum equales

occasiones praebuisti.

Ego vero qui

non

satis ipse dignoscere potui,

quoniam, paucis post diebus

dum publicum munus ageres, quam huc accessi, masis,

gistratum te deponere contigit. In habitu vero privato qui

licet

abunde mihi, brevi

ut vix

tempore, perspectus

es.

Cujus conversatione sum

ita affectus,

usquam

majore cum fructu, nusquam certe majore

cum

voluptate esse potuissem.

erat
8

Nam

ut quotidianis tuis moribus gravitas plurima inerat, ita

festivitas,

in

omni sermone

eratque ex adverso, ut omnis sermo maturus, ita et modus gestusque in

et peritia literarum tanta,
posses,

omni conversatione jucundus. Sed

de nulla re malles quam de
videri per hoc
uti licuisset.

ut de plurimis maxi-

misque rebus docte et dicere et conferre

tantumque studium doctrinarum, ut

literis disciplinisque conferre.

9

Quamobrem non
10

potui mihi

tempus a

studiis

ab

fuisse

quando

tali

comite participeque studiorum

Haec autem
quo, tametsi

efticiebant, ut

non

esset mihi molesta

hujus

loci

diuturnior
12

mora
soleo.

", in

sum

editus,

semper tamen vel exiguam molestissime ferre

Ab

infantia

enim

inter studia literarum enutrito insuavis est mihi omnis prae-

terquam cum
visus

doctis hominibus
ipse venisse.

conversatio.
et

Itaque qua die hinc

abire cupio.

abiisti,

13

ea mibi

sum primum

Unde

quam primum

Nam
te,

ut, te prae-

sento, nulla poterat esse longior

satis videri brevis.

manendi mora,

ita nec,

absente

ulla poterit

Vale

15
.

!
6
*

Manca 1' indirizzo nel Ram. La data nel solo Reff. Ram. eura summa
PP. mereris Ram. super alium

e nel Reff.

R'ff.

iempus,

ct studiis

PM. Ram. u Ram. pcrmore 12 Br. PM. fcre

Br.
13

10

molestia
ossia

permanerc

Br. 86 abisti
Reff. potest

Reff. cs
7

15

PP. pcrspecus
ita et erat

In Br. manca Vale

PM.

scrive imperfecta

8 Reff.

9G

P.

P.

VERGER10

LXXI.

CAKOLO ZENO

S.

P. D.

PADUAE, ANTEPENULTIMA FEBRUARJ, 1402.

(Br. p. 1

Ram.

p.

31

t.

n.

Tr. 5 n. 14

Gr.

c.

105
S.,

- PM.
XVI,

c. c.

55

PP.

n.

74;

Cod. Cicogna

3409;

ed Mur.,

11. I.

t,

236.)

Magnopere
nitate

laetor, vir illustris,

'

quod ad veterem gratiam, quae mihi tua huma-

novum nunc pignus familiaritatis accesserit, quoniam 2 tu honestissimam foeminam, duorum meorum consaguineorum matrem, in matrimonium
apud
te erat,

nuper

duxisti.

Ejus sane virtus ac prudentia

est,

quum saepenumero

mihi in caeteris

rebus perspecta
nil

tum
est,

vero

maxime

in

hoc est visa enituisse, quod mulier, alioquin

vidui-

habens cur conjugium nunc optaret, has tamen unas nuptias, post longam
per quas et in urbem florentissimam sedem
5
.

tatem, subire passa

transferret
',

ejus vitae

et in

maritales thalamos eminentissimi civis iret

forsitan

Accusarem illam
7

profecto

(nam accusari

non injuria potuisset

) si

id aetatis

matrona, tantas
virtutis ad-

opes, eosque liberos habens, minores nuptias sequunta esset.

Sed tuae

miratio splendorque clarissimi nominis non

modo
8

accusatione

eam

liberant,

verum
ma-

etiam eximia laude dignam reddunt, quod

trimonio jungi
illi

te,

qui ultro desiderandus fueras,

9

volentem, non

modo

facile,

sed et
10

libenter, admisit,

quandoquidem

non minus

te viro,

quam
'"

suo repetito Catone

Martia, gloriari n potest.

Qua

ratione

non

sibi

modo, sed

remque,

quam eum

liberis quoque suis providit, quibus longe majorem melioet qui eos n genuit. parentem his nuptiis dedit. Tu u ergo, obsecro,

ita illos suscipias, ut tuos esse velis, jubeasque eos

quam primum ad

te venire, ut

non jam matrem doleant

Vale, et

amisisse, sed magis te

parentem per eam invenisse gaudeant.

re-

me
ir'.

perpetuo tuum habe, quem meis verbis domino Kemigio Superantio

comenda
1

Mur.

unum

PP. quia
Mur. sed etiam
Gr. repentc Catonc

3 * 5

PP. quum ; Mur. Gr. quando Mur. Ram. sedes Ram. transfert; Mur tranferrctur PP. csset; Mur. viri iret
Gr. potuisse

10
11

Mnr. liberari

6
7

PP.

scilicct
si

ejus

PM.

Br. Gr.

sed

ejus;

Mur. Eam.

id aetatis

Mur. sed etiam Nei codici se u Gr. Br. PP. tc 15 Mur. comenda
13

12

EPISTOLE

97

LXXII.

FKANCISCO ZABAKELLAE CAKDINALI FLORENTINO

JUSTINOPOLI, 14 NOV. 1411.
(Br. p. 49 e

S.

D.

81;

Iiam. p. 46;

Gr.

e.

113;

PM.

c.

113;

PP.

n. .01).

Misera quidem erat prae caeteris, quorum vita invidiosa videatur, mors dece-

dentium

'

praelatorum, super

id

quod habent semper

in vita multos,

qui

eorum

mortem non modo

omnium,
si et,

intenti expectent,

verum etiam
vixissent,

votis exposcant.

Miserrima vero

cum morerentur, male

in

primum quod 3

saevissimis tortionibus
foetidis

animae eorum

aeternum cruciandae darentur, deiude corpora

illi

vcrmibus

corrodenda aut tabo consumanda, postremo quod opes, quas

in

morte relique*,

runt, novo exemplo a quaestoribus apostolicae camerae pro spoliis raperentur

bello indicto atque inito certamiue,
illi

quasi,

cecidissent victi, bi superessent victores, in-

sultarentque defunctis, quod ea bona nec consumere in vita nec in morte secum
ferre valuissent
5
.

Atque borum
sit finis

quidem

priinuni justo Dei judicio fieri negare

nemo

justus potest, ut non

poenae post mortem, quandoquidem nec peccandi vo-

luntas in vita desierit,

putrescibili
levisse
7

alterum aequa lege naturae, quoniam omnes ex eadem

massa compacti sumus,

est,

tertium

vero perversa

bominum abusione

ino-

certum

qua privaretur

et is qui defuncto

in dignitate

succedit rebus

sibi debitis et

defunctus omni prorsus arbitrio disponendi, ita ut nec benemerentibus

pro servitio reddere gratiam posset. Eoque pacto

tineret
8
,

quum

jactura ad successionem per-

injuria decessori fiebat et ignominia dignitati.

Quem morem memini

10

de-

testari te solitum, ac misereri infelicem

eorum sortem, quod

eis,

utcumque

sive

bene

vixissent sive male,

non

liceret

u tamen

inter furta familiarium et

quaestorum

rapinas, quiete mori et in pace

supremum spiritum
solito

exalare.

Ac primum quidem istorum

etsi

quoniam ab

invariabilis voluntatis judicio

manat, immutabile manet. Alterum vero,

quum

ars in plerisque

naturam a
12
,

cursu detorqnet,

non prorsus immutari,

cor-

differri

tamen

potest, aut in

alium

modum

transferri. Fit

enim arte ut condita

pora diu incorrupta serventur

et,

superflua bumiditate consumpta, aut minime

aut sero putrescant. Qui honor,

etsi illustribus

tantum personis dari consueverit,

est.

sanctorum hominum
vero,

reliquiis
13

merito debeatur, nemini tamen interdictus

sapit,

Tertium
alia,

quoniam

avaritiae

labem

nec vacat injuria, nuper, ut pleraque

est.

in pisano concilio salubriter decreto

patrum sublatum

In quo concilio Alexander

largitionis aequaret,

quoque papa, qui tunc

1

erat, ut

assumptum nomen magnitudine

'
-.

Gr. descendentium

gli altri
;

come qui

Forse propter.
questo 'U
piit

Ma

sta

anche super (per

8 9 <o

PP. inholevisse gli altri imlui PP. pertinerit Br. 81, PM. pertineni
;

chc hanno)

Br. 81 crebro

3 4 5

PP. cum

Eam. rapientur PP. voluissent

Horum
glio
:

per Imec eoruni; Eam. eorum.

il

Me-

PP. quia " Gr. licet PP. conserventur 3 PP. avaritia

{ "-

<

di questi tre fatti

primo
12

98

P.

P.

VEKGEKIO

oiimia camerae apostolicae debita, quae quidem ad

remisisse dicitur.

summum

pontificem pertinerent,
',

Verum, quum non

satis doceri
sit

de his rebus possit

nisi

de curia

romana proferantur
que

publica documenta, et
si

apud nos qui necesse babeat huju-

scemodi fidem facere,

quis est ex domesticis tuis qui velit

curam hanc impensam3

subire, ut Venetias mittat de his utrisque rebus,

aut simul aut de unaquaque

utiliter
collo-

seorsum, confectum publicum documentum, et expensam et laborem

cabit.

Hoc

ipse promitto. Si minus,

quoniam non

solent curiales

spem

praetio emere,

saltem ut judicetur an haberi possit et quanti hoc peto. Vale.

LXXIII.
S. d.
e.
i.

(Br. p.

68

f. ;

PM.

c.

130
5

t. ;

PP.

n. 116.)

M
bus
7

Q. Canchius

4
,

primi apud Venetos

ordinis,

magnisque opibus abundans,

s

ipse liihilominus in adquirendis anxius, ut

suis

mos

est

omnium, quum subjectum

aedi-

sutorem

quemdam

haberet, brevi lare contentum, et diurno quaestu sibi

et,
8

et uxori

(nam non

longiori familia arctabatur) victum quaerentem,

quod impos-

sibile sibi

videbatur in tanta rei familiaris penuria, felicem, ut qui

postularetur afiirmare dubitaret
;

ne id quidem
exieDS re-

de se

cum

hunc,

quum

quotidie

domo

diensque laetum semper et cantantem videret, conditioni ejus

tentare, opes ne se

invidit.

Itaque statuit

anxium illum inopia laetum redderet. Jubet ergo de industria

conjici, in

magni auri pondus in locum

quem nemo

poterat prior intervenire, eum-

que mandat observari, quidnam, reperto auro, agat. Fit ut jubet. Intervenit

ille,

aurum

offendit.

Haeret primum
12
,

stupidus,

utque nihil hujuscemodi tale speraret.

10

Sed nequivit tandem pravis opinionibus ingenitum

fraenare
".

hominibus errorem continenter

Itaque circumspicit

si

quis

eum

viderit.

Qui

quum

13

neminem adesse

intellexisset,

aurum

rapit,

domum

raptim

proficiscitur,

homines, bruta, parentes ipsos

.

pertimescit, ac ne uxori
1

quidem propalare

id audet
* 9
<(l

PM. PP. potcst PP. probarentur

Br.

PP. quod per qui

Nei codici

Cumque

Br. 81.

PM.
. . .

et
q.

expenswm laborem
.
; .

PP. M.
chius

Br.

PM. M.

. . .

q.

Cau-

PP. ingratum " PP. continere, fraenare

<0 <3
{i

PP. circumspiciens

6
'

PP. Venetorum PP. omette le parole quum subjectum

Br.

PM. quod cum II resto manca

PM. haeredibus per aedibus

EPISTOLE

0!

LXXIV.

NICOLAO DE LEONAEDIS PHISICO

1

S.

D.

PADUAE,
(Br.p. 21
;

II

IDUS APRILIS, 1402.

el.
/..

G.76

Cod. Murc. n. 287 della XIV,

collegi
",

c.

240;

PM.
si

c.

89

- PP. n. 75.)

Multa ex epistola tua

frater optime

3
,

quae,

quidquani praesuinerem

magnam
judicio

de

me mihi

fidem facerent, atque spem amplissimani pollicerentur. Literas

'

enim meas, quas ante pridie

ad

te

dederam, et tuo ct omnium, qui eas legerunt,

",

summe

probas.

Quarum

gravitate ut asseris, unusquisque miratur

;

quomodo

tam juvenis annis

tione, sed recta

taliter sentire possit

Ciceronisque

me

sequi stilum, non adula-

animi ratione, testantur. Haec quidem, ut verum loquar, minime

nisi falli

de

me

praesumo, qui mei,

tibi

dilecter
",

9
,

certior,

quam

quivis alius

l0
,

judex

sum. Neque
soypientiae

non credere audeo

coeleste
13
,

quem, ut de Socrate

scribit Cicero,

humanae

quoddam
12
.

oraculum existimo. Sed ad bonum finem a te haec dicta

ut dicunt, ad excitanda ingenia calcar est gloria.
''

non dubito

Ingens enim

Hoc
effi-

me
his

stimulo putasti animosiorem, et ad disciplinas magis

studiosum magis

15

cere.
1T

De quo

tibi gratias

1G

habeo, qui benivolentiam,

quam ad me

geris, et his et

multo majoribus
persuadere
19

beneficiis ostendisti.

Sed nescio quo pacto ea quae de

20

me

18

scribis
dicis.

mihi possim. Principio literas meas tuo et aliorum judicio probatas

curae quid

In quo quidem non est mihi magnae

de

me
2I
.

alii sentiant,

nec

multitudinis judicio laudari cupio.

Tuum maturum

et grave

judicium in

me
est

requiro.

Mirantur, ut

dicis,

quod tam juvenis annis

enim considero, quot

taliter sentire possit

Hoc

quo ma-

xime perturbor.

Dum

dies otiosus et inutilis egi,

quot noctes

marcido sopore consumpsi, non modo haec de

alicujus

me

fingere

non audeo, sed omnino

22

unquam
23

praetii

futurum me

esse despero.

Atqui

multos video juvenes

solertes et studiosos,
studiis suis

qui et diei noctem et nocti diem adjiciunt,

nullum tempus

sufficere arbitrantes.
si

Quidergo

24

quod

illis

me

comparari patiar? Satis

grate,

imo gratissime ferrem,

ea essem virtute praeditus,

quam

aetas

mea mihi

Cod. Guarner. Sancto de Peregrmis

G. e cod. 287 coUigo

l*

15

Br.

3
4

G.76 vir qptime

Br.

10

PM. PP.
e

postridie
tibi

ut
1S 19
-

PP. disciplinae PM. PP. studiosum magis G. de qua tibi gratias; 287 quo tibi Br. PM. PP. 287 senza il secondo Jiis

G.

5
6

Guar.
asseris

287

dire.reram

seuza la ripetizioue di et his

Br. PM. PP. ad me PP. persuaderi PM. PP. quod

Guar. gravitate unusquisque miratur,

> 8 9
10
11

PP. quod
Guar. Ciceronis
Br.

2I
--

G. ita graviter sentirc possit

PM. PP.

dclector; G. delectet

G. qnani alius
Br.
Br.

18 13

Br.

PM. PP. neque tibi credcre non audco PM. PP. dicta abs te esse non dubito PM. PP. etenim

PM. PP. Atque ^3 Br. PM. PP. suis studiis u G. Quid est ergo; Br. PM. PP. Quid ergo est ; 287 Quid cst ergo

100
concederet
'.

P.

P.

TEEGERIO

Ciceronis stilum
4
,

me

sequi

perhibent

3
.

Verum

est illud

sequor quidem

quo cominus possum

totius eloquentiae fontem. Nescio

enim quem potiorem ducem

obli-

in hoc sectari valeam.

teratis

Sed adeo iners tardusque sum, ut velociter praeeuntem,

5
,

ferme

vestigiis

nedum

attingere sed videre

minime possim. Miraris

9
.

et tu
7

maxime, meae conditionis non

inscius,

quomodo

garulis sophismatibus circumsessus

dicis, retinere

tantum

oratoris
sit,

gradum

scandere,

et,

quod plus

valuerim
si

Quantus

hic gradus

et

quam

altus, tu videris.

Sed tamen non despero, quod,

huic studio

intentum

me
10
,

dedero, satis abunde proficiam. Logicae quidem disciplinae,

quam

aliis

trado, ita insisto, ut

eam mihi viam ad

ratio est,
ei,

alias

statuam, et non finem, sed plerumque

et

oratoriae

cujus

eadem
13

plerumque etiam,

multo studiosius " philoso-

phiae

12
,

non solum

quae naturam rerum

ostendit, sed ei quoque, in

eis

qua omnis

recta ratio vivendi

consistit.

His studiis insudare et in

jucunde vivere, quamdiu

Deo visum

fuerit, decrevi.

Nec me ab hoc
quodamodo
17

proposito ullus fortunae impetus, ullus

,

casus deterrere poterit. Paupertate quidem u

ut tu

me

hortaris,

minime moveor.
l6

Illam enim jamdiu mihi

15

in

nutricem assumpsi, et quamvis aliquando

molestam habuerim, nunc jam

maxirne torquet
iS

ut placidam hospitem teneo. qui non

19

Magis

me

gravat et incom-

parentum

inopia,

aeque

patienter, ut

vellein,

moda sua

ferunt. Tuis

autem commodis

et honoribus,

quae per

literas tuas
20
,

mihi nota

fecisti, etsi virtuti

tuae vehementer imparibus

summe congaudeo
21
,

sicque semper

eventurum
illis

speravi.
22

Neque

tibi,

ut alias scripsi
sis.

nisi

bene sperare possum, qui ab

hi,

infaustis

litoribus ereptus

Denique honores

lucrunt

23

et libertas,
felicitatis,

ami-

citiae et affinitates, et
tibi

haec omnia quae enumeras, ornamenta sunt

nisi

quam
24
.

minime dare poterunt,

tu tibi ipsemet dederis. Vale et

me tuum

crede

Addidisem fortasse plura his

hoc parum temporis,
ut opinor, iturus. Per

literis,

sed plurimis vexatus quae peragere habeo, vix

25

quo

tibi

scriberem, mihi subtraxi, cras

versus Faventiam,

Petrum Paulum tuum.

PP. concedit
Ciceronis

14

G. igitur invece che

s G.
3 4

me

stilum sequi

15
16

287 e Guar.

Eam

quidem enim jam mihi

I.

PP. prohibent G. 287 sequor, quo cominus possum- Br.

Guar. quamvis cdias

Cosi Zeno dissert. Voss. T.

17

pag. 52 legit

PM. PP. sequor quidem quo minus

5

totius
18
19

jam

nei codici

eam

artem praesentem obliteratis; Br. PM. formae vestigiis; 287 velociter praesentem 6 PM. PP. quam 7 PP. circumfessus 8 Br. PM. quod tantum; PP. quam tantum 9 287 potuerim PP. voluerim
G. sum, utvel
;

20

21

Zeno omette torquet Guar. quae non Guar. e 287 tuac imparibus; Br. PM. PP. vchementer impar sum mecum gaudeo Guar. uti aliis scripsi Br. PM. PP. ut alias
;

scripsisti
22
23
2<

287 infandis

10 11 12

PM. orutoriae
PP. studiosis
287
Br.
e

artis

eadem

PP. lucem
G. omette crede.
287,

Fin qui Br.

PM., poi

Guar. Phisicae
vidcndi,
35

PP.

e Gr.

13

PM. PP.

PP. qui cras

'

EPISTOLE

101

LXXV.
FE.

ZABAKELLAE FLORENTINO CAKDINALI

S. d.

(Br. p. 45,

79

t.

83;

Bam.

p.

43;

Gr.

c.

110:

PM.

c.

109;

2
,

PP.

n.

123;

ed.

Bernardi, Arch.

stor.

III

ser., v.

XXIII,

p. 177.)

Multam
jura
civilia,

contraxisse necessitudinem

cum

patria tua mihi videor

sive

quod

dialecticam ibi juvenis docui, quo tempore te

aliquot interjectis annis, quuni tu

primum

cognovi,

sive

quod ibidem

jam

abesses, audivi,

maxime vero omnium

Quas
ita

quod

in ea urbe graecas litteras continenti post

tempore
6

didici.

sum

in-

citato studio prosequutus,

ut nulla

unquam
'

in re

discenda brevi tempore tantum,

ut mihi videor, profecerim. Nec vero quod

delectarer,

vel

re ipsa vel studio

meo tantopere
9
,

quamquam

et

jucundum
praemium

sit scire, et
10
,

non molestum erat addiscere

sed

spe alliciebar consequendi

riis,

ut ea per
12

sive

de philosophia, quae ab Graecis

me " cognoscerem, sive de histonondum sunt ad nos l3 translata, aut

possem, ut tantam eloquentiae laudem

olim fortasse translata perierunt,

intelligerem, quanta
illis

deinde,

si

tribuitur, a nostris, qui utriusque linguae

vim

et facultatem

tenuerunt.

Quorum quidem primum, quod

nescio

minoris erat negocii,

propemodum sum

consequutus. Alterum vero non valui, ablato tempestive per

metum u ingruentium
17

bellorum

15
,

an dicam amisso

l6
,

praeceptore nostro Manuele Chrysolora, viro

et optimo et doctissimo,

quem ex

intimo
18
.

Graeciae sinu ad seminandas in Italia

graecas literas tua civitas advocaverat

plinas

Qua quidem
22

in re

non tam quod

19

disci-

Graecorum m olim
,

nostris majoribus familiares,

esset

ad pristinum usum revocare

sibi

visa est

21
,

laudem merebatur (quamquam

litteras,

tunc ea laus

propria

soli),
23

sed quod graecas

licebat,

immo

vero Graeciam ipsam pereuntem, salvari, quomodo

propagarique apud nos curavit.

illis

Quod

si

paulo plus temporis

24

immorari
facil-

studiis

licuisset et

Manueli conversari,

qui, ut

optime noverat,

ita

quam

Hme

25

docebat,

pauci,

qui usque ad extremum

discendo

perseveraverunt,

integri

perfectique evasissent.

Nam

multos ab

initio

26

qui convenerant alios discendi labor

Cosi in

Bam.

PM.

Br. e PP.

FlorenUno

Bern.

motum

2
3

Ber. Petrouio arbitror

i5
l6

Eam. mgentium bcllorum

Br. 83 emisso

4 6

PP. quia PP. primum

te
;

Cosi Br. 83 e Gr.

gli altri

senza tcmpore

" Bern.#er Italiam ls Br. 83. PM. advocarat

i9

Gr. advocarit

Bern. continentcr postca

6
1

Bern. nullacumgue in re

so
21

PP. quia Bern. Graecas

Visa est
jussit
sc.

Bern.

Nec non quod

civitas

tua-,

Bern. invece ha

8 9

in
{i

12
13

PP. ut Eam. discere Cosi PP. gli Bern. pro me PP. Graecas
;

altri

Bern.

primum

23

Bern. PP.

quam quod per quamquam quodammodo

Bern. senza

ad nos

M K

Cosi Br. 83; gli altri omettono temporis

p, e rn. facile

Bern. niultos, qui ab initio

102

P.

P.

VERGERIO

deterruit alios sciendi desperatio, quasi majori cura et longiori tenipore opus esset.

Quidquid tainen illud aut

'

quantulumcumque

est,

quod haerere
4

in tempore ad-

modum

brevi

potuit,

me

sortis

meae non pudet, nec poenitet

scilicet

studii laborisque,

causa ejus suscepti. Nain metuens id quod evenit, nos

destituendos, simul etiam quia postremus

praemature magistro
5

omnium

in
',

eastudia
qui

veneram, attentius 6
s
,

invigilabam,

magnaque cura

insudavi, ut aliquos

me
9

praeibant

si

possem,

attingerem.

Quo metam ipsam teneremus. Ego tamen

in curso destituti
profeci.

omnes duce magistroque

postea,

fuinius,

quum
12

prope jam

quod

et caeteris

ferme contigisse video 10 ,

velut in " tenebris palpitando nonnibil per

me

ipsum, tametsi multo

cum
etsi

labore,
di-

Quamobrem
sum
15

carius

fit

13

mihi ac u multo quidem acceptius quod hujus

in assequendo laboris.

sciplinae

assequutus,

quo plus adhibui

1C

Qui

multo
con-

magis in id quod
quiesco,

abest

desiderio mentis feror,

quam

17

in eo

quod adest

tamen
"

1S

ejus causa et locuni, in

didici,

quo

didici, et sodales,

quibus condidici, ac

praeceptorem ipsum, a quo

fortasse
Italos
si

amore plurimo complector. Atque hic quidem,

Meretur enim multa, magnaque cum doctrinae
23
,

dederit Deus
se

ut uniatur Ecclesia et reformetur apostolicas sedes, apud

21
.

locum

dignum inveniet

tum

22

etiam vitae ratione, in quo praedicando ut errare non metuo

ita

nec valeo

fatigari *.

Pudet tamen interea quod,

perseverare,
Is est

quum

cupiat esse latinus,

cogitur
26

non tam

graecus
tivus

23

quam perpetuo
animis faveo
27
.

periculo subesse, ne barbaris

forsitan cap-

fiat.

illarum partium status! Patriae vero tuae, potentia gloriaque adlaetis

modum
sissem M
visa
,

florenti,

Cujus
si

quum de

republica
29

jam antea
,

scrip-

scripta

tamen nondum

edidi.

Quae

emittere decrevero

nisi

abs te prius

non edentur. Illud autem plurimum placet de vestra republica, quod externos

admittitis

ad quosdam gerendos magistratus, qua

30

in re

non solum

est,

vel,

quod

miror subest metus corruptionis

PP. senza aut

Bern. est

n
49

Bern. conqnicsco

tamen

2
3 1

quod haurire
le

PM.

fortassis, si

Bern. senza brcvi

Bern. ac tedet e omette seguenti parole
sino a metuens; Br, 83 pocnitet;
g-li

"
2I

Bern. aderii

Deus tum
;

PP. invenerit; Br. Eam. Bern. inveniret

Bern. doctrina,
Br. 88 cosi
;

Eam.

tenet;

5S
!3

altri taedct

Bern. ut errore metuo

gli altri

5
f
<

Bern. in eo studio

errare metuo

Bern. attentius quoque

Bern. fatigare, e termina con questa parola

questo frammento di lettera
Gr. Graecos

' s

PP. aliquas Bern. qui prae

Bern. videram Bern. veluti in

me

ibant

23

Bern. in caeteris

56

Cosi
altri

Eam.

Gr. e codice citato da

PM.

gli

10
1
'

barbarus
t.
;

!'
-

Cosi Br. 83
Br. 83
t.

gli altri foveo

15
is 15
j5

Bern.

et

multo

nota:

De Eepublica
debuero

libri P. P.

pp.

sit
s9
30

Verg.

t.

Bern. ct

Cosi Br. 83

gli altri

Eam. magis id quod 16 PP. adest a Bern. quantum in 1. di quam

Questa aggiunta nel solo Br. 83

t.,

e si nota

che molto manca a questa lettera

EPISTOLE

103

LXXVI.

FRANCISCO JUNIORI DE CARRARIA PRINCIPI

S. d.

(Br. p. 72;
1

llam. p.

22;

PM.

c.

135 t;

PP.

n. 131.)

Multa mibi verba facienda essent pro impetranda venia,

rnitissime

princeps,

nisi te et

natura et moribus, ut ex praeclaris facinoribus tuis compertum habeo,

clementcm mansuetumque cognoscerem. Omnes enim orantes tunc valida argumenta

conquisivisse se putant,

quum

ipsius judicis aut aliorum qui

*.

de

siruili

re sententias

pro se habent, aures pellexerint

benignitatis

Ego quidem multa

et insignia

aliorum principum
lo-

exempla inducere possem, quae renumerare tentantem dies visque

5
.

quendi deficeret

Sed multa utique majora, nulla magis memoranda

Indulxisti

6
,

se se

offerunt,

quam quae
prorsus
9

tu ex abundantissima clementia perfecisti.

siquidem veniam
8
,

his qui clarissimo genitori tuo insidias moliti sunt,

quem

nefarie perdere
lI

et

omnem

ejus
12

prolem

a stirpe
te,

l0
,

jusque dominandi de medio

salutis nostrae,

tollere constituerunt.

Pepercisti

et

his qui

auctorem

imperiosumque caput tuum

voluisti,

summa
in tuis

perfidia obruere tentaverunt. In alienis injuriis severitatem valere

autem solam clementiam. Nullumque unquam tam atrox tamque truculentum quod mansuetudine tua non
vinceres.

nefas contra te conceptum est

plius severitatis in hac

Et

si

quid am-

nova receptione dominii, quam tam avide, ut salutem coelo de-

missam

13
,

jam

universi vidimus,
est.
,

actum

est, id

non tua sponte neque ex tua conscientia

tibi

processisse

omnibus certuru

Quapropter innatam

clementiam, quae etiam ad

15
,

perfidos et parricidas attigit

M redde

viro forti, et fideli, insontique proli ejus

nec

pati velis, ut benae meritae virtutis praemia perfidia occupet.

libenter praeterirem, ne invidiam suis faceret
ie
,

Cermisonus,

quem
pacto
,

nisi scirem, ejus beneficia nullo

de mente tua deleri posse, exul a patria, et caeteris rebus inops huc

venit.

Eum 17

nondum
jussit,

1S

satis

notum, optimus omnium cognitor pater tuus

virtute,

suis stipendiis adscribi

compertaque

quae

in eo plurima est

19
,

suis militibus praefecit.

Duobus

'

Ram. P. P. V. Just. pro fortissimo viro ,0 Ea.m.prolemastirpe;g\[altnasUrpeprolem Carmisono patavino ad illustrem principem " Eam. senza de medio Fraynciscum Juniorem dc Carraria acta fe- l2 Br. perpecisti; PP. percepisti, e nota me:

liciter oratio.

PM.

nota

In antiquiori

lins pepercisti
,3

s
3

4
5

tantum codice epistola haec legitnr Eam. quorum per quwm Ram. qui gli altri senza Aures pellexerint nel solo Rain.
,

,4

PP. datam Attmgere ad aliquam rem, aver relazion? con alcuna cosa PM. attingit; PP. dice che
;

dopo
,5
.

attigit

manca qualche

cosa

Beficere regge 1'accusativo nel senso di ab-

P1 J anche dopo cjus vorrebbe mancasse qualche parola

bandonare
6
7

Ovidio sol deficit orbem

*6
,7

Ram. numcrare Ram. se se-, gli altri se PP. prodere gli altri pdcre
;

pu.
PP.
Br.

facerc

Cum
PM. nnndum
cosi
;

,8

Eam.

solo ha

prorsus

i9

Ram.

gli altri

phtrima in

eo

104

P.

P.

VERGERIO
vir fortis tulit,

igitur et triginta annis stipendia a te, itemque a patre tuo

belli

',

omnia

pacisque niunera strenue peregit. Vos autem

2
,

pro tantis meritis, extulistis

cum

honoribus, magnificastis gloria, et opibus complevistis, ut non dubitaret, se liberalissimis principibus, qui

non mediocriter uniuscujusque

4
,

merita cognoscerent, suam

res bellicae exigunt constan-

operam

dedisse.

Praecipuam iidem maxime

5
.

qualem

tissime praestitit. Taceo labores, sudores, esuriem, pericula, vulnera, gravissimasque

aegritudines his concretas

eo

Quae
quo

etsi quilibet

militando

impigre adgredi debeat,

liberalitati

tamen

iste avidius suscepit,

et virtutis

abundantior et tuae

magis
in-

obnoxius

erat.

Taceo plurimas

victorias, quas,

tum robore

corporis

tum mibtari

dustria potissimum,

qua

inter raros praestantissimus est, tibi peperit. Et, ut caetera

omittam,

quum

novissime fortunas tuas, superiori altero gravissimo bello confractas,

nimium impar
is

bostis urgeret,

omnesque agrum tuum multitudine militum occupasset,

ardentissima fide consuluit, non esse secedendum, sed occurrendum, congredienbosti,

dumque

ex quo occasio stringeret, volebatque, ni prohibuisses, non sine certo

capitis sui periculo se se

primum, corpore
8

suo,

bostibus
tuis,

objicere

7
.

Cui consilio

si

annuisses, non quaesivisses

fortassis, integris

rebus

aliena subsidia, sed

9
.

tuorum

pater et dominus usque in bunc diem continuata fortuna mansisses

Ac postremo,
cogeret te,
in-

quum
ut

dira necessitas, quae

nimium plerumque
ipse obtulit, se

juris habet in principes,

ires

urbem tuosque rehnqueres,

arbitratus, ut
10

tecum quocumque

venturum,

dignum

te inopem, extorrem,

ahenaque beneficia mendicantem

frui. Vetuisti, et reliquisti
12

agi,

seque autem paratis rebus suis opulentum "

eum sub

alieno jure. Quid vero fideli faciendum erat, nisi fidem,

quam

dare cogebatur, novo

domino servare
nibus elatus,
catus
est.

quo,

munere

natalis patriae donatus, multisque

honorum culmi-

per paucos dies antequam

urbem

recuperares, in sua servitia advo13

Jusjurandum, sanctissimumque jus militiae

praemio
15

servandum

est

H nullaque
,

vi

et amicitia aut

praetermittendum. Ne

moleste igitur feras, ut quod tibi

sponte praestitit et servavit nunc, invitus in aliena jura redactus, constanter praestet.

Quod
tecum

si

nuuc, relicto eo, cui fidem suam alhgavit, ad te transfugeret, ut hortaris,

illi
:

quo posses modo

17

1G

credere,

quam
scio,

de eo existimationem facere
fefellit
;

Haec quotidie

meditareris

Hostem
?

meum
Qui

majori munere

quid abest, ne

me
18
,

etiam

amplioris praemii spe fallat

transfugerit
?

an fraudem cum hoste commensus

ad

me

His atque hujusmodi anxietatibus perplexus, eum,

quem

tantopere

exoptas, pari suspitione

procul

quam

infidelem prope. Eoquc tibi

damnatum despiceres. Malis itaque virum fortem etiam hostem maxime gratus quia fidelis est. At inquent

2 3

Eam. itemgue patre tuo Eam. etiam per autem PM. unuscujusque

4
5

6
7 8

PM. fidem, maxime Concretum per generato Cosi Eam. gli altri niilitans Kam. Jwstibus suo corpore
;

PP. quaesivisset PP. mansisset

tempo qni Eam. gli altri pacatis rebus opulentum 12 Eam. et eum .... reliquisti n Eam. sanctumque jus militiae A Eam. praeservandum est 15 Eam. aut amicitia et praemio ,fi Eam. tibi " Ram. mecum 18 Eam. commentus
'"
i{

TJt

avv. di

Cosi

'

EPISTOLE

105
principis

ii

'

quorum semper amplissima turba aurea

;

obsidet

Arma

contra te

fert

fortunas
2

ejua

incolumes

sines,

qui te domo, rebus, omnique

imperio tuo

molitur

Quorum

ego sermones minus timeo, qui lieni^nissimas aures tuas ad

scio.

aequos patulas, ad bos vero sussurrones obseratas esse

Sed dicant palam, oblo-

nunquam inansuetudinem tuam corrumpere poterunt nunquam agent, ne tu benignissimus principum sis. Arma, inquent, contra te fert. Quod mininie verum cst. Abunde habet ille hostium contra quos arma ferantur te
quantur quatenus velint
; ;

autem incolumem
retur.

esse vult, et,

si

sine dedecore facere posset,

militat.

omnibus viribus tutain-

Sed quod negare non possum, sub boste

Jusjurandum, datumque

vite fidem servat. Ohtinuit

fecit,

enim ab

eo,

quem

in adversa fortuna sibi

dominum

prae-

ne contra te arraa tractaret. Iniquam enim meritis tuis mercedem redditurum

si

se existimavit,

pro delatis bonoribus, pro gloria, pro maximis opibus, quibus

tibi studuerit

eum
opi-

decorasti,

nunc arripere

quae immensa

virtute,

praeter

omnium

nionem, magnanimus recepisti. Quod ne credas. Neque enim ulla re induci posset ut
tibi bostis fieret, cui se,

aniraam, resque suas constantissime devovit. Xeque, ut certus

sum, eam existimationem habes

obesse credas.

quam

multi,
dixi,

ut,

quam

cito quis

prodesse desierit,
esse)

Tandem

igitur

(quoniam

non multa mihi verba facienda

ejus civi tuo, qui

redde gratiam viro

forti et fideli, at
est.

saltem

filio

non minus

litteris,

quam

genitor suus armis clarus

;

Et quae

ille

liberalitate tua et sua virtute con-

gessit possidere

occupet.

eum sinas nec pati velis ut benemeritae virtutis praemia Communi proverbio accepi, placere principibus (non bis qui palam
3
.

perfidia

vincere

student) defectiones ad se perditionesque, sed non defectionum auctores

LXXVII.

AL

MED
c.

S.

D.

JUSTINOPOLI, CALEMIIS MAJ, 1379.

(Br. p. 33;

PM.

98

t.\

PP.

n.

3.)

Multis

me

tibi

meritis

obnoxium

effecisti,

pro quibus ut condigna rependam,

tibi grate persolvo

impotentia quidem prohibet, non voluntas.

Quod tamen habeo

illo

me

offero,

illum exerce, illum rimare, et quidquid in

reperieris

tuum

crede.

Lihrum tuum, cum multa

ofiiciis

diligentia transcriptum, remitto tibi.

Tu

in bis et in aliis

me

utere arbitrio tuo. Vale.

Ram.

hij

Eam. aggiunge

Tf'J.o s

Moliri, dismuovere

14

10G

P.

P.

VERGERIO

LXXVIII.

JOANNI BONONIENSI

S.

D.

VENETIAS.

PADUAE, V KAL. APRILIS, 1395.

(Br. p. 3 e 75;

Gr.

c.

126

PM.
-

c.

59

t,

138

PP.

n. 33.)

Nescio quantum

'

tergestino inipreeer

mali, qui

ad conducendos annales judices

3

pro sua republica huc nuper venerat. Literas enini meas rediens deferre
noluit, diu

ad te

eum non noram, nec nosse quidem jam vellem, sed a domino Antonio, concive suo, et familiare admodum meo. Oausae id fuit, quod te 5 non amaret, imo vero odisset, ob hanc rem quidem solam gravissimam omnium hominum odio dignus. Nemo est enim mortalium, qui, si modo
multunique exoratus, non a
quidem, qui
li

me

vel

minime

te norit,

non

diligat

plurimos

scio,

qui etiam incognitum ament.

Quo

enim

p:icto fieri potest, ut, si cui bonitas tua, doctrina, prudentia,

nisi stolidissimus

liberalitas, insi-

gnisque humanitas auditae fuerint,

protinus amet
?

aut certe perditissimus, non te

his,

Sed

nihil est ut

magni faciamus amari ab

quorum

nobis

odium

esse decori debet.

Magnum enim

virtutum testimonium est damnari

quemquam ab
benivolentiae
ille

improbis, quoniam solet esse semper inter pares conjunctio et

vicissitudo, inter

mutua

impares ac dissimiles contentio atque odium.

est,

Nam

quod

te

non
s
.

amat, idcirco factum

Intercedere
possit,
9

aut quod virtuti tuae iratus

est,

aut fortunae invidet

nisi

enim nulla

res ex te potest,

quae offendere quemquam,

delectet. Itaque,
nisi

improbum,

nulla

quae non optimos quosque

quoniam nemo infensus

esse virtuti, nisi imprudens, potest,

nemo,
sis

malignus, invidere fortunae,

10

summo

dignus est odio qui te

scriptam
;

odit.

sed nihilo
ita

fieri

Habes epistolam Comitis ad Florentinos. Pudet ita a me melius potuit. Puderet magis (aut u aliquid u mihi aliquando

arrogem)
si

me

dictatam.

Quamdiu
est.

Venetiis mansurus, ne

me
tibi

latere patiaris,

modo
aut

et id tibi

datum
Si

13

Qui enim publica negotia administrant proprii juris

sis,

esse
erit,

non possunt.
si

tamen venturus huc u

15

quod

et

mihi et

jucundissimum

Venetiis moraturus in

festa pascalia, hoc scribe, si potes. Nisi

enim tu

huc accedas, ego ad te veniam. Sed veni, per omnes superos te oro. Vale.

Br.

p. 3,

PM.

quantum
l0

intercedere in margine
Gr. nota:
cipia
*
'

Cod. Eeff.
Br. p. 3,

imprccer; PM. rip. imprecem; PM. PP. imprecor

:

Mediolanensidm memorati prin-

PP. dice
fcrrc

melius cod. Brun. pag. 75 dif-

Gr. senza aut

l2

''

Antonio
Astorio

in tntti

codici,

meno PP.

clie

ha

PM. p. 3 dliquid aliquando; PM. aliquid; Br. p. 3 aliqwid aUquando

.
.

rip.

....

aliqn Gr. Br.

;

p.

75 aliquaiido-aliqnid

PP.

Gr. si nol contesto, te in margine

Gr. senza odio

aliquid

alioquin

f 7

'

n
minimum
p.
14
*

I piu dei codici:

Br. Gr. Eeff.

Nei codici notum PP. hac

Keff. Gr. inter

PM.

3 inmdit
;

Nei

codici intcrcessisse e iniereessionc

Gr.

EPISTOLE

107

LXXIX.

ALDROVAXDIXO DE FERRARIA
PADVAE, NON.
(Br.
OCT.,

1395.

],.

31

t. ;

P2I.

c.

95

t. :

PP.

n. 41.)

Xihil a te

'

literarum,

posteaquam hinc digressus sum, habui. Occupationibus

fortasse tuis id effectum est,

quando oportuit
in

2
,

hoc tempore,

rei familiaris curas in-

tendere

3
,

et

quae dives eduxit autumnus

penu conferre. Xunc ut amicorum

re-

miniscaris decet, atque litteras crebras et multas des.

Ego itidem faciam.

Ex Romandiola
citumque parari
lestat,

allata sunt

quae

me

contriverunt,
5
.

gentes uniri
Haec me
7
.

4
,

duces exer-

in

damnum

ac perniciem nostram

res

magnopere mo-

tum

et illud,

quod vim

illaturoa dicunt Astorgio

Quos

ipse facile repellet

spero ut magnanimus ita et prudens dux.

Diebus his in montanis

fui.

Dji

me

oblectavi

cum domino

Francisco nostro,

cum

quo
rei

ita alias voluptates sequuti

sumus, ut libros nunquani omitteremus. Xullus nos

Si venationis taedebat, in
8

taedium aut satietas habuit.

proximos lacus piscatum.

abivimus. Si et hoc quoque satis erat, in aucupia

secedebamus. Semper tamen quo-

cumque iremus,
divinus vates
statis

libelli

erant in manibus. Etaut Terentius, jucundissimus artifex, aut

Virgilius legebatur interea.

Domi

nos Ciccro, eloquentiae atque hone-

fons,

aperiebatur.

Illum regressi magnis desideriis adibamus, et in longam

noctem audiebamus
10
.

attenti. Sicque dies hi nobis traducti sunt.

9

Xunc

in studia lite-

rarum, quasi hoc digressu

etiam conor
Tu,
etsi

refocillati,

nos paremus oportet. Id ego nunc etiam atque

neque

alios doceas ",

neque

ipse audias, in
12

summaque
sedulo

et

rerum

et honoris copia verseris,

tamen existimare non possum quin

magnopere ut
facias et hortor et

lib ris

litterisque
et

operam

des.
13

Quod

te

moneo. Patria

mea
vale.

nunc quoque peste

laborat solita. Yenetiis plus solito invaluit. Hic etiam signa

quaedam obtulerunt

se se.

Ego primo vere meditor ad

te ire. Valeo, et tu

quoque

Xei codici ad

te

'

PP.

illaturi

D. Astorgio

anche Br. ha

*7-

s
3

Br. PP. oporteret

Intendere, nsato cosi vale accrescere (Tacit.
8

laturi

Aucupium, uccellagione

Ann. IV,
(preso
sueto)
4
:

26).

Potrebbero pero leggersi anche

1'

intcndere in altro senso piu cou-

rei familiari curas intenderc PP. egentes amici per gentcs uniri PP. maximam per nostram PP. molestas. Tum

PP. quac Jwc digressi Conari ojius, fentare nn' impresa " PP. PM. docens '" PP. quam Br. qn n Pil. pestem
">

108

P. P.

VERGEKIO

LXXX.

SANCTO DE PEKEGRINIS
S. d.

(Br. p. 69

PM.

c.

133

PP.

n. 124.)

Nihil est

quod

in praesentia magis
S.

debeam, aut quod jucundius exigere a

me

possim, quani ut et tecum et de

Hieronymo dicam.

Quum

enim quarto jam superiori

anno quasi voto quodanl constitutum a me

fuerit ut in singulos annos die illius festo

'

de laudibus suis sermonem agerem. idque triennio hoc sedulo praestiterim, solus bic
a

me annus

praetermissus

est,

non quidem negligentia, quam velim minimum apud

suscepi,

me

posse, sed quia iter,

quod

in

Tbusciam aestate proxima

2

minus

celeriter

quam

ratus eram absolvi. Quainobrem ex bujusmodi

debito

magna animo meo

sarcina atque

aegritudo contracta

est,

quam apud te

depositurus nunc sum, quo neminem, ut arbitror,

sancti-

magis idoneum bospitem assequi possem. Quid enim magis convenit, quam et de
tate

cum

Sancto, et

cum

doctissimo de litteris agere

?
3

Solebam ad populum
turba veniebat
4
;

dicere,

quo

semper ingens de
indocti, qui

illius

rebus laudibusque auditum

multi praeterea

nudas voces gestusque notarent,

si

plurimi qui

dicendi tantum genus

fortasse,
si

adverterent, arguerentque,
liceat,

quid ineptius excidisset,

aliqui

mibi

qui ediscerent. Sed nunc tu mibi solus plus eris

quam

populus, et unus pro

omnibus.

Nam

neque ego jucundius dicere bujusce materia res potero, quam tu audies,

nec vereor, ne tu

me

intelligas aut

discendum nunc
est.

tibi sit, cui

nemo, aut eloquentia

aut sacrarum scripturarum doctrina, superior

fuerit, ita probabis, si

Genus autem

orationis,
5

quodcumque
-

ex certa fide veraque devotione emanaverit

LXXXI.

MICHAELI DE EABATHA
PADUAE, PRID. KAL. MAJ, 1400.
(Br. p. 17
;

S.

P.

D.

Bam.

p.

57

PM.

c.

79

t. ;

PP.

n.

69

edita in parte dal Morelli, Bibl. ms. Fars. p. 38.)

Nibil facere dignius possunt,

quibus est ingenium ullum aut vis ulla dicendi,

quam
soles.

ut

te praedicent, qui fovere

semper atque

attollere

ingenia et bonas artes

Nam, ut nemo est omnium bominum de quo abundantius dicere elegantiusve possint, ita nemo de quo magis merito debeant. Cum enim sit in te mira quaedam
1

Br.

PM. solus

c.

PM. nota

clie altro

codice

PP. plurimique

ha hic
-

PM.

nota: imperfecta epistola-, PP. clesunt

PM. et hujusmodi PM. audito PP. aditu

multa PP. tot

EPISTOLE
gravitas,

109
inflare

magnitudo
gloria, est

aninii

vehemens,

et,

quae

caeteros soleat,

maximarum
Nam,

rerum

'

tamen

et

humanitas summa, et comitas, aequitasque singularis,

eos

cum ad omnes

homines,

tum ad

maxime qui

litteris et

sacro otio student.

ut de iae ipso dicam, in quo nihil est quod amari digne possit, nisi forte hoc ipsum

quod amari a dignis cupio, quas

tibi gratias

agere possum, quas vices reddere, qui

asseveres, ac

non modo numquam me dissimulas tuum, sed maguopere

probes,

palam uhique

meque tuum

velis et esse

semper

et videri.

Ego

vero,

quam

te colam,

quam-

que

te faciam,

ex hoc cognosces.

Nam,

quoties ad te venio, ea fide sum, ut ad san-

ctissimum quoddam vivae atque verae virtutis templum accedere mihi videar, ubi deBideria

mea

castigem, spes erigam, sollicifcudines deponam, et studiorum

meorum,

si

qua

illis

laus est, ex tuo judicio fructum

optimum capiam. Unde

3

fit,
.
.

ut,
.

dum abeam

quasi ex coelesti congressu rediens, quidquid instituero aut actu

dicere, nihil mihi difficile factu judicem.

facere vel arte

Haec autem
4
,

fides

aut religio quaedam,

me

habeat, et caeteros quoque non praeterit

atque in primis

cum Dominum Omnebonum,

praestanti virum ingenio, virtutisque ac literarum studiosissimum, et tuae integritatis

admiratorem praecipuum.
cunde quidem ut
et ipse

Is enini,

cum
5

ante Los dies in curia te convenisset (vereet

semper

solet

splendorem tuum decere arbitrabatur),

sibi potius velit,

tam humane
ut tuus
sit,

est

a te appellatus, tam benigne habitus, ut nihil

quam

et id agat

quo placere

tibi possit.

Xam cum
quadam

de rebus ac studiis

suis ea

indulgentia percunctareris, ea diligentia ac fide moneres, simulque adhortareris, visum

est sibi
6

id

quod utique
ut caeteri

est,

non

nisi

ex infinita

bonitate prodire haec posse.

7

Quamobrem,

frugum suarum Deo,

quod

ita ipse tibi, divo

homini, ingenii sui

sententiis

primitias offert. Et vulgare carmen,

verbis insigne, transmittit,
in quo,
is

iu laudes tuas edidit,

tam

cum

caetera omnia probare merito

quam 8 possis, tum

illo

vehementem

affectionem,

qua

ad

te est,

admittere prorsus debes. Multa ex

plene
,

de philosophia audire alias poteris,

dudum complexus est 9 multa de legibus, quarum immensam vim propemodum jam attingit. Nunc quantum oratione 10 possit, videas licet. Hujus me muneris nuntium esse voluit, quum sciret, me tibi non parum dilectum esse, ac propterea dono praetium adjici ex me posse arbitraquam
retur.

Et ego libenter suscepi. Praesensque " venissem, et nunc et crebro ante hac,
essem, ne te negotiis publicis implicitum distraherem.
'-

nisi veritas

Nunc

ista leges.

Posthac, siquando

me

voles, ut si cui tibi voluptati esse praesens potero,

liberum

semper atque expeditum

invenies. Vale.

2
3 4

PP. aetafitm PP. guamtumque

Manca nei codici Br. PM. te caeteros guogue non praeterh Eam. te non poterit; PP. te caeteros quando non prueteream Br. PP. quid .... soles PM. quid
'-,
.

Nei codici tibi Nei codici dico 8 Br. PM. PP. sententiis rerbis PP. guemplane dudum complexus sum 10 PP. mtmitum u PP. priusgue n Xei codici si quid o si quidem
'

110

P.

P.

YERGERIO

LXXXII.

ALBEKTINO AQUILEJENSI
PADUAE, IH
(Br. p.
ID.

JANUARII, 1378.

t. ;

G76

Cod. Mar. n.
c.

287

della
n. 1.)

XIV

cl.

I, c.

239

solet,

PM.
Nollern, amice
!
,

69

t. ;

PP.

quod

ea,

quae inter non

satis

compactos arnicos cadere

hi,
et,

opinio nientern
cito alter
3

alterum videre

tuam meae conjunctissimam occuparet. Opinantur enim desierit, tam cito alter obliviscatur alterius,
quantumque ego
tibi conjunctissimi

ut

quam

quemad-

modum

locis, ita et

animis distinguantur. Quod quidem de te minime vereor. Scio

enim quantum tu

milii,

sumus, ut non

irratio-

nabilibus duobus corporibus unus animus

tene,

insitus

credi possit.

Quapropter firmiter
quotidie.
4
,

me

in facto,
cito,

quod mibi commisisti, solertem animum exercere

Quod

si

non aeque
veni;

ut volumus, ad effectum pervenerit, tu tamen

virilis esto

et

audacter
5
.

verumque existima quod ajunt

medici, virtuti forti nibil resistere posse. Vale

LXXXIII.
S. d.
e.
e
i.

(Br. p.

57

t.

87

t. ;

- PM.

c.

120

t. ;

PP.

n. 114.)

Non antea

constitit mihi,

restitisse te

in Italia,

quam huc

accederet vir probe

eruditus Lucas Cretensis, a quo

primum

id accepi.

Nam
8
.

certus antea mibi videbar,

ex bis quae a compluribus audissem, abiisse te trans Alpes,

peratorem, qui te evocaverat
ita
7
,

dum Komanorum
9

Im-

in Gallias sequereris

Ex

illo

autem cognovi, quod

praecipuum

ab amicis

tuis qui sunt Venetiis audierat, substitisse te Ticini, ubi

locum

et bonoris et

commodorum nactus

esses

10
.

Quae res magnae u profecto mihi voet

luptati,

cum

tua causa, cui omnia cupio,

cum

mea,

fuit.

Dum

enim permaneas

in Italia, spero me, vel absentem, posse per te proficere in graeca oratione.

Nam

Indnstriae rnagnae viro magistro Albertino

stola che principia

Quum

certus antea mihi

de Aquileja amico in Bondeno districtus

rariensis
!
3 *

fer-

videbar ex
7
8

iis,

qnae a pluribus audivissem,

abesse te jamdiu Italia

Cosi PP.
Br.
10

G. amice carissime
Cosi G.
;

Br. 57 e 87 PP. evocarat

;

negli altri 6 omesso alter

gli altri

gli altri sequeris

Cosi G.
6.

omettono

PM.

uti per ubi

5
6

Tuas Petrus Paulus Vergerio faciatus

epistola 6 evidentemente diretta

II resto

manca

in Br. 57;

La presente
al Crisolora.

parte rimanento dal suo

dalla
11

PM. aggiunge la IV codice, scritta

Lo

stesso

argomento

quasi

colle stesse parole si vedrii trattato nella epi-

mauo dell' annotatore PM. magnae mihi

'

EPISTOLE

111
'

ego,

quod

in

me
si

est,

nullam intermitto diem, quin

aliquid de graecis legam. Sed

illud utique et praevidi et tibi, si meministi

quum
et

esses abiturus, praedixi,

certum te
3

habiturum
tibi

",

illuc isscs,

splendidum locum (ea

gaudeo,

est illius principis <pt).si:i*|ua

),

esse
exi-

paratum. Quod

ita evenisse

nam
si

bonorem plurimum,

et

non

guam habere
accepi.

te audio.

Quae tanien omnia

ad meritum tuum comparentur,

exilia

sunt, nulliusque momenti. Sed hoc satis. Pallas est Bononiae, ut

nuper huc veniens

comperi. Ego

De

caeteris

autem graecae

scolae consortibus nihil hactenus

ubique tuus sum, cui plurimum debere

me

sentio,

cum

ob doctrinam insignem,
integritatis, amplissi-

benevolentiamque tuam iu me, cum maxime ratione summae

maeque

eruditionis tuae.

LXXXIV.

JOANNI BONONIENSI JUSTINOPOLIN

PADUAE, XVII KAL. NOV., 1395.
(Br. p. 4
t. ;

Gr.

c.

23;

PM.

c.

62

t. ;

PP.

n. 42.)

Non audebam

queri (quod et saepe et

multum

alias feci),

ne semper

tibi

que-

rulus viderer. Sed intermissionem istam litterarum occupationibus tuis potius

quam s
7

negligentiae aut secordiae adscribendam censueram. Erant enim multa quae

me
et

magis vexarent, multa quae timerem, multa quae dolerem. Dolerem quidem gravis-

simam

patriae cladem et nostrorum civium neccssariorumque crebra funera,

8
,

tum

illud imprimis, quod, sive voluntate tua, sive

ut acceperam, invitus (nam nihil ad

coeli

periculum interest)

ibi

maneas, neque pestiferi

rahiem timeas. Ego enim, ut

parentes taceam, quos ibi magis necessitas

quam

consilium detinet, non timere tibi

non possum, quem

scio

sub turbido coelo degere, et (quod gravissimum omnium est)

assidua visitatione infectorum languentium,

contagiosas auras sedulo captare.
te scribere, metuens, id

immo morientium,
verum
;

lectulos visitare, et

Nam,

ut

fatear,

non audeo plerumque ad

me frustra 10 facturum quotiesque non ita frequentes, ut soleo, litteras tuas video, malum mihi mens timida praesagit. Num ", quod placide vobiscum actum dicis, propterea quod inter utrumque sexum et omnem aetatem centum
hactenus aut non multo plures periere, hujusque rei causam,
etsi

nondum

cessasse,

2 3 4

PM. quid per gum Nei codici Jiabere me Nei codici spazio bianco

Cosi Keff. e Gr.

negli

altri

codici

magis

occupationibus tuis
7 s

quam

Gr.

multaque

La
non

parola greca, seguita da spazio in bianco,

e scritta che in Br. 88,

Pll. sine .... sine

ma

in

modo

af-

9
l0

fatto

erroneo.

Essa

certo

<ruvTaev,

sti-

Eeff.

Timerc aJicni, temere per alcnno metuens me ut frustra-, PM. Br. mc-

pendio.
">

luens id

me

id

PP. tum

Nei

codici

Nam

112

P. P.

VERGEKI0

tamen
actum,

lente procedere, id sibi velit

si

'

haec oratio ut tunc

2

demum
?

acerbe dici deberet

3

omnes uno impetu atque uno momento

peremissent

Quid

enim

in parvo

oppido atque exiguo populo saevire amplius poterat fortuna,

subvertere maluisset
?

si

non una ruina omnia

Mihi

quidem certissimum consilium

5

est,

non

si

centum
7
,

aut quinquaginta, sed et

si

duo aut ad imum unus

hoc morbo decidat

cui

nullum remedium

est,

clum alibi sanus vivam,

consilium
quem
10

quidem

est certissimum

hinc abire (nisi inter primos fortassis emoriar),

nullus honor retinere valeat.

nulla spes, nullum

comodum,

Loquutus

sum cum domino Hebreu

filium

9
.

Quid

inter nos convenerit n

superio-

ribus literis habes.

Quod Bernardum,
netiis

tuum lectissimum n a
,

te dimiseris, probo.

Quod vero Ve-

eum

habeas, unde cives sui atque incolae, ad evitandam pestem, effugiunt, id

filius

magnopere improbo, quasi tu non solum ut moriatur

moriatur exquiras
13
.

tuus sed ut a te procul

et aegri-

Nec vero

te

moveat Nicolaus noster, qui mihi idem

quique argumentatur, non posse
sit
15
.

tudinis et salutis ilhus nuntius fuit,

periculi
14

pati, qui

periculum jam trangressus

Ex

affectione

eum amplius enim opinor eum

IS

hoc dicere, qui puerum nollet a se dimittere, metuens, ne forte pari indulgentia
atque animadversione
17

apud

alios curaretur.

Et ita quidam esse arbitror.

18

Nam

est
19

ipse solertissimus et obsequentissimus,

ei discrimini,

et imprimis

conjugem habet. Ne tamen

quod omnibus

horis imminet, puer subjaceat, instantissime te oro atque

obtestor, ut transmitti

eum ad me
domo

jubeas. Hic sanus est aer, sana regio, decentia

sit

omnia. Curabitur, et in

cui nulla

mulier,

summa

diligentia. Vale.

Gr.

Id

sibi vult
;

12

PM. laetissimum
Reff.
te
;

Gr. aggiunge la variante aspectu

Reff. aspc-

<3

queri tu; Gr. aggiunge come varianteexquiris.

ctu atque
3 4 5

momento uno

Eeff.

Nei codici peremissent quid Nei codici maluisset mihi

Keff. Gr.

filium tuum.

Gr.

Nei codici non solum aggiunge come variante

exquiris
li

sed

si

Eeff.

periculum

Ad

unum, niuno

eccettuato-,

PP. Gr. ad

15

Beff. est; Gr. est e sit

imum
'

,6

Indulgentia dicesi propriamente dell'amore

verso
i

Br. Gr.

PM. decidant
'

figliuoli e

parenti in generale

9 <o
i{

PP. Locatus Eeff. cum Hebreu; Gr. Hcbreo

Gr.

18
19

Animadccrsio, attenzione Gr. et obsequcntissimam imprimis

Reff.

Quod

ne tamen

negli altri codici nec

tamen

Convenit inter nos, furumo d'accordo

! : ;

EPISTOLE

113

LXXXV.

LUDOVICO DE ALIDOSIIS LMOLAE PEIXCIPI

BOXOXIAE, XIV KAL. OCTOBR.
!

S.

D.

'

1397.
-

(Br.p. 11

t. ;

PM.
t.

c.

Bum.p. 5 Tr. 5 n. 5 Gr. 105; PP. n. 62; ed: M. A.

;

c.

80

Cod. Marc. n. 50 della

.

XII

cl.

I.

Biondo, 1540;

Vet. Scr.,

III,

c.

868; -~ Schclhom, Amoen. Ut,

t.

III, p.

225
nisi

- Mur., B. I.
apud

S.

t.

XVI, c. 215).
ex princi-

Xon

est

apud queru querar

3
,

Vir Magnifice,
generis
*

te, qui, solus

pibus nostrae aetatatis,

colis.

cum omnis

eruditos,

tum maxime

oratores et poetas

Carolus de Malatestis, et parentum memoria et suarum rerum gloria clarus.

eo bello, quod apud

cum in dudum

Mantuam
5
.

geritur,

dux

esset,

statuam, quae in ea urbe

6
,

posita Yirgilio fuerat, evertit

Indigna res, sed, eo auctore

indignissima

Xam

Virgilii

quidem

nec obscurare laudes nec delere memoriam poterit. At vero

s

se et res suas,

quibus jam undique clarus babetur

l0

teterrinia nota labefactavit

12
,

9
.

Et credi quidem potuit

ejus

exemplum

n sequutus

qui Dianae Epbesiae tem-

plum incendere voluit, quo sibi, vel in maximo scelere, apud posteros 13 memoriam pararet u nisi meliore ante via plurimus 15 laudum et gloriae cumulus ei paratus
,

esset

ie
,

ex quibus aeteraae

potest esse,

memoriae fundamenta 17 constituit. Quamquam, quae w non dico aeterna sed vix longa ullius rei memoiia sine scriptorum
sibi
19

ope

Lateret apud inferos

incognitus Hercules, aut,

si

magis volumus, in coelo cum

!1

Diis,

nemini metuendus

",

nisi

poetanim fabulae eum quam figmenta

8

celebrassent.

Schelh.

L. Ar. in Car. de Mal. propter de-

Br.

Eam. PM. PP.

Gr. Mur. Sch. B. quibus

rogationem Statnae in memoriam Maronis

factae invectiva
tis^itmis
;

jam
9
10

clarus undique habebatur

Biondo

P. P. V. eloquen-

B. labefecit
Sch. et credidi

domino Lodovico de Aleduxiiss. Martenne: Invectiva ejnsdem (nt videtar) Guarini ad Ludovicnm principem, in Car. de Mal. qnod Mantuae Virgilii staorator magniflco
;

quod potuit.

Si

nota: Sic iu
sit

ms., sed nulli sensii. Xescio an

et credi potuit, vel et credidi
11

legendum

quodpotuit esse

tnaui commiuuerit.

si

nota

Est sine titulo

12

Cod.
Br.

PM. exempla cit. da PM. sequuturus

PP.
sibi

in ms. codice, ubi titnli spatium est

Eam.

P. P. V. Jnst.

vacnnm ad Lnd. Im. pr. De ever;

13
14

sione statuae Vir. pel Car. Arimini princ. de

13
16

B.putaret; M..pareret Mur. nisijam antea plurimus

Gr. curandus et paratus csset
;

Malatestis

Br.

PM. Lodovico

Mnr. ad

B. ei esset

Ludovicum. E annotasi: Scribo Alklosium ex

-

M
17
18

Mur. paratus ci esset

j

olim nrbinatis Mnr. E.r Bononia Kal. Decemb.-, Schelh. Biondo s. d. Martenne s. d. s. d.
fide codicis
; ;

PP. fundamentum mcnta sibi

csse

M.

sibi

mcmoria funda;

Mnr. quidpotest ejus non dico

;

Sch. qui po<

3 *

PM. quaerar PP. omni r/enere

ginsto negli altri

B. constituit

<

guae po-

Br.

PM. omnes gencris

'"

test esse

non di

<<)

Mur. Sch. Jaceret; M. Quid faceret aptid inferos

Schelh. staktam evertit; PP. eversit; Mart.

Bioinlo. Mnr.
rat, evertit

positajamdudum

Vin/ilio fue-

50
21

PP. metuendis
Cosi Ram.
;

M.

negli altri

cum diis metuendus cum figmentague

M.

6 7

Schelli. cjiis autoritate

eum
Ram. PM. PP. Gr.

fabulac figmentaq

Senza

il

quidem

iu Br.

15

114

P.

P.

VEKGERIO
',

Suo olim jain igne coDSumptuni esset

cineres,
nisi et graecis
2

Ilion

nomenque cum memoria

3
.

abiisset in

et

latinis

auctoribus sustentaretur

Quid Ulisses ? Quid

essent nomina,
5
,

Magnus Alexander ? Quid Thebe ? Quid Pharsalia ? Non ne nuda haec

imo nec nomina
4

quidem,
?

nisi

quae mortalia natura fuerant

tot clarissimis
7
G

divinis ingeniis im?

mortalia redderentur

Quid Eoma ipsa cum

ducibus
;

Quid primus

Eomae parens Aeneas ? Nulla

reliquiae,
et

prorsus esset de viris

memoria

urbis

autem solae
licet
s

imo vero ruinae, quas videmus, extarent. Abeas hinc jam

9

Eomam

quemvis vel antiquissimum

civem

Eomanum
l!

10

roges.

Quis Eomulus fuerit "

alter urbis parens, quis

Numa,

quis Tullus

uterque, quis Ancus, quis uterque Tar-

quinius,

deinde (ut ad consuluni

inquam,
erit

tempora veniamus),

quis

Brutus, quis Valerius

Publicola, quis fortis Horatius ", quis postea Fabricius, Decii, Metelli, Claudius, Nero,

Livius Salinator u , Papirius Cursor,

qui (ut caeteros praetereani

non
facile

15

divi Scipiades

16
,

quisquis,
ope usus
illustres
sit.

quem

roges,

haec n

norit, nisi

scriptorum egregia
18

Contra vero quod esse putas, qui nec Eomam, quidem viderunt

unquam,
l9
,

tamen Eomanos resque eorum magnifice

videantur
?

gestas ita norunt, ut interfuisse

rebus

ipsis

Itaque

fit

ut res, ab nostra aetate

memoriaque remotas
21
,

melius cognoscamus,
recentior dies attulit
vivit

si
".

modo

sint claris viris illustratae et auctoribus,

facile perit

quam quas

Memoria namque hominum

et vix unius saeculi

aetatem,

nisi libris et

memoriae literarum commendetur

22
.

Errat ergo qui sibi

gloriam quaerit et scriptores negligit, quoniam non potest partam gloriam, famam-

que tenere
plerique

sine beneficio literarum. Et est fortasse, aliquid neglexisse scriptores, ut sunt

praediti, qui laudes
"5

tam magno elatoque animo 23

maledicere,

famamque contemnant n
26

bene gestarum rerum conscientia sola contenti. At vero

oratoribus

indixisse

bellum vatibus,
",

damnare

scriptores,

si

quis

ex vulgo haec ita sentiret

2 3
4

PM. llium M. a graecis

PP. substentarentur B. suscitaretur PP. Num ne Cod. cit. da PM. quin Br. Nun Mur. imo ne cosi Earn. B. E. Phar; ; : ; ;
;

bello

punico secundo pugnavit. V. Florum,

lib. II, c.
15
16

VI
;

Eain. sileam

Mnr.

M. omittam B. omittem
;

Muv. Scipiadae senza

clivi

Sch. divini Sci-

piadae

salia haec essent

6
6 7

nomina

"
18

Cosi Sch. Mur.

B.
;

senza haec nei codici

viderunt. Mnr.

hoc in

PM. fuerat
Mur. claris B.
;

hos

in Mart.

S.
:

M.

Bomam unquam

Sch. esses, e nota

Forte legendum

nullius

19

Sch.

memoria remotas
attulit
libri

prorsus esset de viris Mur. Abeas hinc Bomam,

20

Mur. quaeque recentior dies

servent

et

Va

pure a
21

Eoma.
esempi
9

II licet in senso

esortativo ha molti

PM.

periit

Br.
; ;

22

Eam.

vel

antiquum

summum
;

10
11

Mur. senza PP. fuit

romanum

Sch.

romanum

civem

K M
25
-6

12 13 14

PP. omette da Tullus uterque a Brutus B. quis fortis Oratus? Sch. nota Sic citra omne dnbium legendum est, etsi in ms. corrupta sit. Claudius. Nero:

PP. commendatur Eam. commendentur M. Mur. gesta commendentur Gr. PP. claroque M. latoque Gr. nomine Biondo damnant, vel contemnant M. contemnunt
; ;
:

Gr. Br.

At non PM. se

indixisse

M. indicere

27

Biondo
ret,

clinius. Salirator. Scilicet intelligitur Clau-

ex vulgo, qui hoc ita sentiputet quidem, quasi illi Sch. vulgo, qui
si qitis
;

dius Nero consul, qui

cum

collega Livio Sali-

ratore strenue et feliciter contra Poenos in

Mur. vulgo esset qui hoc ita sentiret

;
;

haec

M. vulgo, qui hoc

si

quis ex

EPISTOLE

115
et litteris

paterer quidem

'

quod

illi

nihil

cum laude

commune
in praetio,

sit.

In principe
ista

vero, bonis artibus imbuto,

cui sit et gloria et virtus

non possum

probare

*.

Sed

et

Maronis quoque effigiem substulit. Quid, quaeso, severius

potuit,

in

defunctum

jam Domitianum animadverti

cumque nomini
vatis locis Domitiani
illa saevissiina bellua,

quam quod Senatus

5
.

censuit, ut statuae, quae-

ejus dicatae, fuerant, tollerentur, utque ex

omnibus publicis

et pri-

nomen

deleretur

An

quidquani Virgibus
solet esse

ita demeruit,

quod

humani generis inimica? Ea

publicorum liostium

poena,

uti,

post supplicium capitis, a qua injuria

jam

tutus est Maro, statuae mo-

numentaque eorum comminuantur, ut quorum

est vita jure

meritoque sublata,

sic

eorum quoque
crimen inurat
?

post
e 8

mortem

sit

damnata memoria.

Virgilio

autem
7
,

quis est qui tale

et id

At boc teterrimo

facto declarasti, te,

Carole

quoque,

si

posses, libenter

facturum, ut divinum illud poema

Virgilii,

quod tanto studio mi-

rantur omnes et colunt, de memoria

hominum

prorsus tolleres. At vero non ita sensit

Octavianus Augustus (ahquando da veniam) et potentia major et gloria, ne dicam

virtute,

nam incertum

est

de hominibus hujuscemodi judicium, Augustus inquam,

illud opus, coelestem Aeneida,

non

ita sensit, sed

aeternum

quem cum

Virgilius

mo-

riens,

propterea quod incorrectuni reliquerit, cremari

jussisset, is et imperii aucto-

ritate et ingenii viribus vetuit.

Extant enim tanti principis versus usque

in

nostram

memoriam, cum magnae

deatur, ut

literaturae

tum

et recti judicii testes,

quibus supremam
tibi vi-

illam morientis voluntatem abrogavit.

Nisi forte in hac

una re imitandus
9

quemadmodum
occidi,

ille

Ciceronem viventem nescio an ex

et,

justis causis,

tu

Virgilium mortuum, sine digna ratione, odio haheas,

ut

ille

passus est a collegis

Ciceronem

tu Maronis statuam, quando aliud non potes, dirui jubeas.

laceras.
in

Verum, ut audio, non uno hoste contentus, etiam Ciceronem maledictis

Bene actum cum eo
est,

ex negligentia posterorum

10
,

quod nullam statuam

me-

moriam habeat. Jam enim qui quondam vivens

niortuus sentiret.

violatus est, violentam alterius

manum

Non

invenit Virgilius, ut ad
illi

eum redeam, neque

odisset post

vivus neque mor-

tuus, qui ei invideret, quia tanta

esset ingenii vis atque praestantia orationis, ut

nemo

attingere posse videretur,

mortuum qui

multa saecula

invenit.

Et

solent quidein

cum morte tum

invidia

bvorque tum maxime odium cadere,

evicisse

quique

viventi detraxerant,

mortuo gloriam dare. Huic, quando

6 7 s s I0

omnia splendore

Gr. E. Br. Gr. Br.

ipsis

PM. senza il guidem PM. PP. quasi nihil; Ram. quasi

illi.

PM. innuerat;

Br. inuerat; Gr. inurat

Seh. te Carole, te ideoque

nihU; Sch. quasi

ita

Mur.

Gr. senza libenter

3
*

Gr. laude caeteris

commune

Senza Vex nei codki

Gr.

Bioudo
sibile

approbare. Punteggiatura impos-

Lacerandum

in eo est ex negligentia

posterum

Gr. omette da utque al punto

qucsta cpistola perche, condensate nei cd a lapis, non sono piu in gran parte JcggibiJi. C/ii. non contento delkt lezione adottata dal Combi, volesse fare nuoti studt, potra bate ricorrere ai
si

Xon

possono riportare

le ulteriori varianti di

margini del ms.

i carattere fitto

codici e ai testi citati in principio.

116

P.

P.

VEKGERIO

vetustaque debuit, odium ex integro nascitur. Kes mira

Malatestis, victis fugatisque

quum

ita legetur

CaroJus dc

apud Mantuam

Jiostibus,

ut de poetis qiwquc triumpharet,

quibus esset hostis infestissimus, statuam, qtiac in Iwnorem Virgilii multis retro saeculis steterat, evertit.

facinus indignum, o scelus

omni saeculo detestandum

Una
cujus

ergo victoria et hostis finibus et Virgilius patria sua pulsus est? I,dque etiam et
princeps urbis, et populus patitur
?

At non

ita

de se merita urbs

illa fuerat, in

casum,

cum

militibus divideretur,
ille

quod

esset

nimium miserae Cremonae

vicina lacri-

moso carmine
clara est?

questus

est.

Faetidis fortasse paludibus suis et insano aere

illa

Mantua

An non

magis ex Manto,

antiquissima Tyraesiae

filia,

quae urbem

condidit, et magis ex poeta Virgilio, ejus urbis

alumno

Quo quidem

cive (ut bujus

pace dixerim) aliquanto gloriosior

est

Mantua, quam Ariminum suo principe Carolo.

Graeci faciuut, et nostri non negant,
fuit,

Mebor Homeri
si

sors fuit,

quem primum poetarum

sit.

modo

Virgilius exceptus

Melior quidem sors ejus

qnem, cum qua

esset

patria ignoraretur, plurimae Graeciae civitates civem

sit constat, civitas

suum

dixerunt. Hunc, qui

unde

sua

ejicit.

Et de facto bactenus. Nunc de

primis
ait
;

facti

causam operae praetium

superstitionis.

est videre.

Sed im-

novum

religionis vide genus,

imo vero

Sanctis deberi statuas,

poetis negat, atque buic

minus qui

gentilis erat.

Non sum

qui negem, et statuas

celeillu-

et bonores Sanctis deberi, qui merito vitae

virtutumque doctrina digni sunt ut

brentur in
stribus

terris, et in coelis

beatam sempiternamque vitam agant. Poetis vero

possint. Si

non video cur constitui non

enim munus

tale in

eorum memoriam

fieri solet,
si

quia illustres et in vita praestantes fueriut, quid vetat, ne vatibus quoque,

qui praeter caeteros insignes sunt, talium reruni

monumenta debeantur

'

Nam

et posteris,

cum baec

vident,

magna sunt incitamenta animorum,

bis additur,

ingeniisque ad vir-

tutem atque vitae gloriam ingens calcbar ex

Scipio,
citari.

qualiter solebat dicere

cum illustrium virorum imagines cerneret, magnopere se ad imitationem conCumque boc poetis suo quasi jure concedain, non interdico tamen caeteris, qui abquo recto studio aut egregio artificio insignes fuerunt. Neque enim, ut alios sileam, redarguendus is mihi videtur, qui cum Palladem finxisset, in ejus se aegide
medium
gestis
sculpsit.

An

fortasse ducibus sobs statuas babere Ucebit,

plerumque dominetur fortuna,

in

horum

studiis

cum tamen in illorum minimum ? Neque enim in

?

rebus ingenii ullum est jus fortunae.

vatibus reddi, qui bonorem et
est,

An magni
illis

duces indigne ferrent hunc honorem

Absit.

memoriam ex

vatibus habent

Non enim dignum

sit statua.

ut qui ducibus gloriam pariunt,

duces suam invideant gloriam. Illud vero

Simi-

praeterire non possum, quod Virgilius, quia gentilis fuerit, indignus

leque hoc mihi videtur eorum rationi, qui,

cum

in templis

Judaeorum gentiliumque
illis,

imagines vident, Christum aut verberantium aut crucifigentium, oculos

iratior videtur eruunt, truculentasque lictorum facies, ex

ut quisquis

multa religione pietateque,

deformant, quasi quidem in delendis imaginibus, ac non magis in tollendis peccatis

componendisque

virtutibus,

meritum

vitae consistat.

Jam

ergo et Pharaonis imagines

Qni

testi

stampati migliorano bensi

ms.,

in

modo da conformarmi quanto piu

era pos-

ma

troppo se ne dilungano. Quindi corressi

sibile a questi ultimi.

EPISTOLE
et Pilati atque Herodis,

117

itemque malorum daemonum, quas tam horribiles,

?

pictoribus placet, cernimus, templis evellendae parietibusque delendae erunt

quam Roma
reli-

magnam

ruinaui sentiat oportet, in qua sunt tot vetustatis tot priscae religionis mosi

numenta. Sed

ita

patiamur, jubente

eo,

dirui omnia,

quae ad cbristianam
non patiemur
et

gionem non attinent aut

ullo pacto adversa sunt,

illud certe

taciti

quod de
dictitat,

Virgilio et caeteris poetis sentit, ac

ne sentit quidem tantum, sed

palam
illud

poetas omnes et Virgibum

cum

caeteris bistriones esse. At, ne

lumen

eloquentiae latinae indefensum praetereat. Ciceronem

quemdam
Non

causidicum et nuga-

torem

fuisse ait, et

borum omnium

artificium inanibus et sine

uDo pondere

verbis

constare.

Haec

est

de poetis et de oratoribus sententia.

poetica vis aut orationis facultas.

est mibi

animus nunc
indiges,

monstrare, quae

sit

Xam

neque tu

cui

abunde cognita sunt baec, nec vacat mibi,

siin,

aliis studiis dedito, qui, etsi otiosissimus

non

satis fortasse Bciam.

illo

De

reliquis dicam, ac de Cicerone

quidem primum, de

quo praeclare mibi cum

convenit, causidicum

eum

fuisse,

quod genus bominum

est.

in urbe omniuni principe in primis tunc babebatur,

si

nunc nusquam turpe

Quod
bo-

bic sciat, quas.

quantasque
?

et

populorum

et

regum aut maximorum quidem

fuisse causidicum
si
?

minum

causas egerit Cicero

Nuin turpe judicabit

Xugatorem

quoque cum fatebor ingenue, quando

sales appellant

sibi ita placet,

jocos,

quos scommata aut

(brevem et acutam sententiam, quae furtim pungit, palam laetitiam

In quo genere abundasse

movet), nugas dicat.

eum

constat,

ita ut

Libertus ejus
alii,

librum ex patroni jocis texuerit. Nec vero Cicero tantum, sed et plurimi quoque
ante omnes Augustus, tantus et tam
ctatus
est.

doctus princeps, bis magis suopte ingenio deleest fides.

Testes sunt

scriptores,

apud quos indubitata

Verum

fortasse

nescit Carolus, quantus praeter baec pbilosopbus Cicero fuerit, quantus vitae magister.

Et, ut eloquentiam taceam, in

cessit, legat ejus libros,

qua omnes, qui ante

praetio

se

quique post se fuerunt, anteaut,

si difficile

qui

magno

apud doctos babentur,

ofliciis videat.

putet multa legere,

superioribus
titulis,

eum tamen

libellum qui est de

Adjiciet profecto

ut et philosopbum aut certae philosopbiae doctum appellet.

fuerit, ita ut

Quod

si et illud sciat,

quantus vir in administranda republica Cicero

ei

datum
majoris

ei sit

a se patriam servatam, Senatusque

plerumque gratias

egerit de

bene gesta

republica, non

eum
fuisse

ita prorsus aspernabatur,

quum, meo quidem

judicio,

splendoris

sit,

tunc in republica romana potestatem,

esse.

quam nunc

unius urbis
et poetas

vel preclarae

dominum

At de Cicerone

satis,

ad Virgilium redeo
!

caeteros, quos hystriones dicit.

sacrilegium indignum

Vates quos divinos appellare

justum

est, hic

hystriones facit!

Quod nisime

illud Ciceroni teneret:

non esse quidem

ulciscerer.

tution in eos seribere, qui possunt proscribere, acerbiore stilo

hanc injuriam

Sed venturi mihi credent, et scriptores rem male audient. Cumque

timeant, libertate dicendi defuncti

nihil erit scire

quod
ab eo

memoriam

lacerabunt.

Verumtamen

velim, cur ex aliena urbe hystriones appellat,

alios,

quos in curia sua nutriat, aut quot

importunos ac

numquam

saturos,

magnis muneribus donet, hunc, qui nihd ab

eo peteret, tam turpiter ejecisset. Honori sibi Juhus Caesar duxit, ut taliuni hystrionum

numero
plissimo

esset,
civi,

atque in eorum collegio frequens aderat quoniam

turpe erat poetam
esse.

nulli,

quamvis am-

Et Augustus magno quidem studio poeticam

118
didicit.

P.

P.

VERGERI0
est,

Quuinque

esset

romanae princeps Urbis poema scribere adortus

facit,

non ut

bistrio,

quales bic poetas

sed ut poeta et esset et baberetur.

Quos maximo

studio semper coluit, plurimosque ex eis familiarissimos babuit, ante alios Virgilium

Mantuanum, ac non jam Mantuanum qui patria proscriptus est, quod quidem necesse sit ut patriae nomen adjiciatur, quando proprio nomine solo cognitus
l

illi

est,

sed quod magis

sit

Mantua cognoscenda ex
;

Virgilio,

quam ex Mantua
Nec

Virgilius.

Virgilium, inquam, famiiiarissimum babuit

ei

ac non ut hystrioni, sed ut amico, et

vero, ut

qui optime de se deque patria meritus esset, multa donavit.

ad

nostram aetatem veniamus, alter ex bac ipsa familia de Malatestis, vir eminentissimus,

Franciscum Petrarcam, qui per tot saecula unicus vates emersit, ut

bistrio-

nem

coluit,

non Bernabos, non Galeatius de Vicecomitibus,

magnarum rerum

gloria insignes,

non
Quod
in

prudentissimus principum Franciscus Senior, aut ejus parens

Jacobus de Carraria,
simus rex Robertus.
bistriones facit.

si

non qui omnes

ille

virtute, gloria, imperio antecessit serenis-

Horum
solis

omnium judicium damnat, cum

poetas nostros
et laurea,

ita est,

cur non et bistriones suos poetas

efficit,

quae poetis ducibusque

debetur, eos exornat? Fecit fortasse milites (qui

et cingulo aureisque

mos
tale

apud principes

consuetudinem venit),
;

calcaribus decoravit.

Quod quidem

potest

poetas profecto facere non poterit.

Quod

si

quando

aliquid ab bisti-ionibus suis confectum viderit, quale est

apud Maronem aut unum

fatente, bistriones suos

ex poetis, tunc non jam poetas bistriones, sed,

poetas appellet.
fuit, aut quivis

me quoque
si

Ac

faelix,

meo quidem

judicio esset,

quis talis bistrio, qualis

Maro

minimus ex

poetis in curia sua obversaretur. Meminisse

enim oportet,

jam

rariores pboenicibus poetas esse,

quam semper pboenix

si

aliquis, licet unicus, re-

periatur, ut ajunt,

rarissimus

autem ac

vix in multis saeculis

unus poeta jam

prodeat.

Rara sunt coelorum munera. Et tamen,

pierius spiritus datus est, bos iste

appellat bistriones,

borum

statuas demolitur, bos patria sua pellit, ejus fortasse ju-

dicium auctoritatemque sequutus, qui poetas urbe pellendos censuit. Nani non est baec nova sententia. Sed quis dubitare posset, illum,

quum

poetas diceret bistriones,

de ministris scenae intendisse, bis scilicet qui fabulas agerent,

quorum

ludis populus

ad lasciviam a bonis moribus averteretur. Sed alia

maxime qui

beroica scripserunt,
vitio

tutem laudare,

est poetarum ratio et eorum quorum unum propositum idque primum est virturpitudinique detrabere. Haec sunt, Ludovice, quae dicere ad

te volui, longiora fortasse

quam
si si

audire velles, breviora fortasse

quam

dolor impe-

tusque meus ferrent. Tu,

cedat, poetas oratoresque,

qua
non

via est, principem princeps bortare, uti sententia

dicit

bonore dignos, et saltem non insectetur

in-

famia.
gilii

Bene

gestis suis amplissimis et claritati

nominis notam banc auferat. Et Vir,

statuam,

quam

evertit, magnificentiore

impensa 5 ut

se

utque VirgiUo

dignum

est, restituat. Vale.

B. omette ac

non jam Mantuanum

cosi

scumm
3

verbum, sed puto, scribenduin

sit-'

M.
2

S.

Mnr.

magnificentior/ loco

Gr. magnificentiore imposito.

nota

Ob-

Gr. ut se atque

Virgilio

EPISTOLE

119

LXXXVI.

VERGERIO DE VERGERIIS, GENITORI SUO

PAIir.VE, PRIDIE KAL. OCT.,

S. D.

1396
;

'.

(Br. p.

18 ;

Bam.

p. 59

Gr. n. 34
*

PM.

c.

81

PP. n. 59 ed Salmaso 17 07.)

;

Non
dignos
ei,

est de

qua
S.

re jucundius

agere tecum hodie possim,

quam

ut in\

laudes et merita

Hieronymi, cujus haec dies natalis adest recognoscamus. Vellem

;

pro sanctitate vitae ac plenitudine meritorum, titulos posse reddere

;

sed
tan-

exuperant res orationem meam, nec orationem tantum, imo vero et conceptum

turaque abest, ut explicare digne possim quae de magnitudine ejus virtutis concipio,

quantum

ut plene concipiam quae magnifica de eo sunt. Et quidem, quod ad fidei

si

nostrae religionera attinet,

sanctos omnes percurrimus,

quorum

celebre

nomen
3
,

est,

paucos inveniemus, qui aut merito virtutis aut cognitione literarum attigerint

ne-

minem
tior
7
.

certe

4
,

ut ego arbitror, qui excesserit

6
,

5
.

Si

enim soliditatem

fidei

speique cerillo si

titudinem in eo quaerimus, nihil est supra

si

caritatis fervorem,

nemo

flagran-

Praedicando

fuit apostolus, evangelista scribendo,

heremita

loco.

Ac

martyres

ex tormentis metiamur, per

sed exemplo, nec minus vita

omnem vitam martyr extitit. Doctor non solum verbo clarus quam sermone. Ulud enim est optimum doctrinae
omne
in bene-

genus, ut quod ore quis faciendum monet, vita exemploque suo comprobet. ln qua
re paruni curiosi mihi praedicatores nostri temporis videntur, quibus

dicendo

studium

est, in

bene faciendo

nullum,

quasi
10

vero in fide de eloquentia,

bonis atque sanctis
viris,
;

non de ratione

vitae,

contendatur, aut oratoribus, non

coelum pateat. Qui ergo recte docet,

aliter,

et ita vivit ut docet, vere ille doctor est qui rnendax, et se ipsum sententia sua condemnans u Hieronymi libros aut epi.
;

stolas lege

plena sunt omnia

sanctissimis documentis.

Vitam intuere

doctrinara
absti-

omnem

excesseris, quasi facilius ei facere

quam

dicere fuerit.

Quid enim de

quid de humanitate quid de patientia quid de persecutionibus aemulorum de haereticorum rebelbone ut fortiter tuhos fortius obtuderit Quid de laboribus eremi de peregrinationum tate caeterisque, quorum omnium longa memoria est? Statuisse enim sibimet
nentia et continentia dicemus
illos

lerit

12

difficul-

videtur nihil fugere,

dum mundum

et insidias ejus refugeret

l3
.

Hic nescio, quantum

mihi conveniat, sanctum hominem tam exquisite laudare, quasi u videatur laudes
ejus complecti sermone posse, aut
1

superum laudes non supra

s 10

15

omnem sermonem

2 3
*

5 6

Nel Br. pare piu 1398 che 1396 Br. Eam. PM. Nihil est; Gr. senza jucundius Salm. Br. Eam. Gr. PP. attingerint PP. terrae Anche senza 1' eum, com' e nei codici, sta Cosi in Eam. manca in PP. PM. qs
;

Br.

Bam. PP.

e Salm. benefaciendo

Salm. orationibm, oratoribus, ne

Gr. orationibus Gr.

u
12

non condamnans

Ram. Br. PP. orationibus, ne

j

Gr. fortiter obstulerit

Br. s
7 8

Gr.

quam

si

n Eam. fugeret u Gr. quas per quasi

15

Gr. Gr.

PM. flagantior; PP. ferventior Br. Eam. PP. e Salm. bencdicendo

PP. super

120

P.

P.

VERGERIO
ita dicam,

omniunique ingeniuni nostrurn

ut
tibi,

'

sint.

Sed devotione adducor, ut

simulque

pro caritate tua

et affectione,

morem geram. Ut enim

nihil ego avidius dicere,

ita et tu

audire nihil jucundius potes.

Dixi alias de hac ipsa re in conventu mulet de-

titudinis,

non quidem ut mihi laudem, sed ut apud omnes homines gloriam

2

votionem Sancto quaererem. Nunc tu mihi solus

acceptior auditor, quod scio, nihil dicere

pro multitudine

es,

et eo

quidem

me

posse de Hieronymi laudibus, quod non

magnopere probes. Sed baec hactenus, ut neque neglexisse omnia, neque complecti
singula voluisse videamur. Vale.

LXXXVII.
P. P.

VERGEKIUS.
S. d.

N. N.

(Br. p.

22

t;

I'M.

c.

85

t ;

PP.

n. 105.)

Non
gnis, ut,

facilis,

neque
3

certi judicii, res est,

quum
5
,

explicari a

me

postulas,
4

vir insi-

quoniam

virtus in genere difficilium constituta est, eaque circa

difficilius

prospera

adversaque versetur, utrum

speritates.

existimem
est
6

adversitates ferre

an temperare pro8

Magni utrumque animi opus

difficile

et ejus in

quem '

fortuna

vim nullam
clarissi-

habeat. Sed sane

est dignoscere.

Ambiguam rem

efficiuut

adversae

morum auctorum

sententiae, paribus fere rationibus subnixae. Sed magis,

9
.

quod

evenisi

nire usu videmus, in utramvis partem aeque labi solent homines

Quis est enim,

modo ad summum jam

omnia ex
ficaci,

venerit, qui

non efferatur

prosperis,

quum

abundat, franga-

tur adversis? Itaque in hac rerum paritate

amicitia,

difficile est

recte decernere. Sed debeo tibi

quam despondimus

invicem, non

tam

veteri

quam

vera atque

ef-

ob

quam

nihil ego posse

debeo quod non praestem,

nihil tu petere

quod non imtibi dicabo.

tibi ascri-

petres.

Huic

igitur studio accingar, et

erit

prima laborum meorum rudimenta

enim me
facis

Tu,

si

quid minus

quam

concepisti (tanti

quanti vis fiam),

in

bito,

qui te ipse

fallas.

Mei autem

officii fuerit,

omne quidquid

me

est diligentiae

laborisque contulisse.

Primum

igitur

non

est in illis

bujusmodi

locus, qui, pacatis

compositisque passionibus, in rationis vim imperium

omne

transtulerunt, quibus nihil

I0

jam

difficile est, nihil

molestum, sed gratum, ac delectabile quidquid secundum

est

vir-

tutem

fiat

n
.

Rarum

admodum

tale

hominum

genus, quos non philosophos

si

more

Pitagorae, idest sapientiae studiosos, sed ipsos sapientes dicere liceat. Hi,
(ego enim plurimos novi qui sapientes
1

qui sunt

12

PP. nostrorum
In qualclie codice solum

7
8

PP.

quam
PM. fortunam
homines; Br. PP. hvnincs soleanL
solcre

Br. e

3 * 5 6

PP. quanium
Cosi

PM.
e

PM.

Br.

PP. cdusa.

M PP.
11

omette secundum.
resto.

PP. cxistimetur Br. PP. senza ojpus

Br. fiant.

12

Manca

il

EPIST0LE

121

LXXXVIII.

FKANCISCO ZABAKELLAE CARDINALI FLORENTINO

JUST1N0P0LI,
(Br. p. 46 c

S.

D.

XX AUOUSTI, 1411. ROMAM

'

80;

Ram.

p. 43

t ;

Gr.
2
,

c.

111

t ;

PM.

c.

109

1 ;

PP.

n. 89).

Non
a
potes,
illius

niinoris

emendus mihi videtur

si

vendendum

proscribas

calamus

is

(ut

fine literarum

tuarum exordiar) quo

in tanta rei familiaris angustia jocari scribendo

quam
*

lectus equitis romani,

quem

pro se jussit Augustus comparari,

cum

post

obitum grande aes alienum emersisset, miratus quod ita pressus debitis quiein illo valuisset
5
.

scere

Nisi fortasse

quod
7

hi,

quibus necessarium esset emere, non

6

multum habent quod expendant, aut quod nemini

erat Augusto dormire, multis ac gravibus

ita necesse est literis jocari

ut

presso curis, vel quod non est ea vis cainopia

8
,

lami sed animi

tui.

Sapiens enim non

modo

verum etiam
tibi

in

morte jocatur.
est ac plu-

Sed

sive calami sive

si

animi
jocis

sit

haec

virtus,

magni profecto

extimanda

rimi facienda,
satiare.

modo

familiam tuam alere potes, et

dicam,

dum cibum

expetit,

jocando

Mihi certe (ut de

me

nam

reliquos tuos domesticos nescio,

an cama-

leontis sortiti

naturam veuto nutriantur), mihi, inquam, nimium

levis est hic cibus, et

10
.

post saturitatem quidem placet, saturitatem

autem

efficere

non valet

Itaque

cum
illas

tunc primum ad mensam posito tuae litterae mihi redditae

legi,

fuissent,

raptim

non

inscius eorum,

quae de rebus

tuis continerentur,

quippe qui eadem fere "

12

et

nuper ad

te scripseram et diu ante praedixeram.

13
,

De

joco

autem Drudi in Preore,

bechafumum

qui mihi in consilium a te datur,

risi

quidem, sed augusto

nam
ut

esuries alio perurgebat.

Sumpta vero

coena, in risum totus solutus sum,

cum non
evecti,

possem sortem tuam u

satis admirari. Caeteri

enim

15
,

in altiorem

gradum

auxilia possint aliis majora praestare, ita

indigere.
incipis

solent plerumque aliorum

consiliis

magis

Tu

contra, ex hac tua promotione auxiliorum inops effectus,

consiliis

nunc primum

undequaque

abundare,

consiliis,

inquam, aridis et in quibus nullus

sit fructus.

Nam cum

peto ad te venire, ut fugiam praesentem inopiam, tu

te diu impastus durare et
1S

me

jubes
pati.

tantum hic comedere, ut possim apud

longam inediam
subjicis,

Quodque ad eam rem

attinet,

non inepte de Prebechafumo

ille

qui diversa

quadam

ratione simile studebat quod

qui habere se collum longum ut

gruem "

cupiebat, quo diuturnior esset apud

eum

gustus sensusque ciborum. Verum, consumptis

Gli altri codici non hanno

Eomam

s 3 4 5

Eam.

vester per videtur

Proscribere pubblicare per cartello.

6
7

Kam. quiescerem illo Eam. potuisset sive valuisset Eam. atque ncmini Br. Gr. Eam PM. in gravibus Eam. inopia vinceretur
;

10 Eam. vale " PP. ferre 12 PM. Gr. JDe loco " Br. prebachasumum

Gr. pie

Bechafumum
PM.
Gli altri

u PP. nostram
15

Cosi Br. 80 e codice citato da

vero
16
17

Nei

codici est

Gr. ut

Utsupra gravem
16

122
jain paene rebus,
ego,

P.

P.

VERGERI0
cito

non

est hic

multum quod non

3

facileque vorari

'

possit.

Et

ob suspectam aeris intemperiem, et vicinorum locorum infectionem, incolu2

,

mitati studens

curo ut laxiore
aut,

sim ventre.

De

eo vero quod te urget, compati

quidem possum

quod

ago,

tecum

jocari, auxiliari

autem non

est copia

4
.

Verum,

ut pro consilio consilium reddam, non quale tuum, sed pro arido virens et

efficax, ita

de

te sentio. Si

tam

diligens fueris petere, capere, rapere,

quam

olim eras dare, facile

obtinebis, ut

non

egeas.

Haec

ne forsitan
si

videar inhonesta suadere,

est,

apud eum

te

jubeo importunum esse atque etiam,

potest,

opus

violentum, qui dare plurima solus

me vero sic statuo, quoniam metum inediae. Non venio nisi vel tu abundes vel ego non egeam. Dominum Andream praepositum 8 Wladislaviensem 9 audio Romam venisse. Virum 10 illum, ut nosti, integrum atque omni suavitate plenum quem scio cupide per te viu 12 amplectare Carolus Zeno 13 ob pestilentem cladisti, meo etiam nomine precor
quique quo plura dat eo semper magis abundat. De
7

induxisti

mihi

dem, quae urbem Venetiarum

invasit,

ad nos

divertit. Post

plurimos w annos illum

nunc

vidi

primum, nec annis fractum nec adversis

casibus, sed valido corpore

est, licuisse

atque

erecto animo.

Magna mihi

nostrae urbis felicitas visa

tantum virum, vel

illustres

in adversa ejus fortuna, videre.

viros colere,

Ego autem, ut ingenium

est

mihi proclive

omni studio illum veneror, assiduus comitor, ac sedulus

ei assisto.

Mul15

tus nobis de te sermo, crebraque memoria.

Tu quoque

vicissim fac

memineris nostri

interdum. Vale

16
.

LXXXIX.

IOANNI RAVENNATI
PADUAE, X KAL. OCTOBRIS, 1395.
(Br. p. 50
;

17

18

Gr. n. 36;

PM.

c.

122;

PP.

n.

40;)

Non modo

nihil offendit

(quod tu fortasse veritus

es) sed

tantopere delectavit

me

quem ex studiis meis conoratio tua, ut omnem sequi aliquando possum, hoc uno tuo judicio assequutum me arbitrarer. Quid enim mihi praestari amplius a caeteris potest, aut, si praestetur, quam magni mihi faciendum
prope gloriae voluptatisque fructum,
1

s
4
s

PP. voriari PP. studeas Eam. laxioris in PP. Gr. Ra. Br. PM. inopia
Eain! hac. Oli altri ke

12 13

R- amplectere
Br. 81

Vir iUustris Carolus

Eairi.

u
15
16

Br. 81 plures

PP. mei ;
Br. 80

interdum
V.

nostri.

Tuus P. P.
all'

6 7
8 9 10

In bianco dove forsitan

Br. 81 Gr. E.
;

in parecchi

codici.

17

Eisponde
sept.

opistola

(datata

Mug-lae,

id.

PM.

incussisti

1395.) clie

incomincia: Dictione

tua

11

codici propositum. PP. M. Ludislrtriunscm; E. Yranusiae Eam. rpiem tota urbs Arimini tollit et Cosi Br. 81 e E. Gli altri omettono precor.

Nei
Br.

quoties
reficis
18

me

dignaris

non solum jucunditate

(sic)

PM.

nota:

In vetustiori codice col tnm

1395 desiderantur.

nel Br.

manca

1'anno.

EPISTOLE

123
2

est,

quum a
3

te, viro

doctissimo in primis

'

tum
quo

aequissimo, atque,
est?

si

id

nomen

obsit, amicissimo,

tam clarum rebus meis testimonium redditum

Nam

quid est

quod de

te verius digniusve dici potuisset,

Italia,

vel solo vel ex paucis

atque oratore superbit

sus es, de
5

quam

quod

tu,

tu,

inquam,

is vir,

summo poeta de me profes,

te scilicet, eplstola illa

mea, quae ad Sanctum nostrum est

ita rapto

7
,

ut sequutas

Orpheum

sylvas mirari

jam

desinas, et (quod

omnem

patientiam

excedit) tantam in

me
9

splendidissiini oris potestatem colere ac venerari te

nihil habui, qui

meam dicas ? Ad

haec ego quod redderem

inficiari

nec ista de
10
,

me

sentio, sed nec, dicente te,

quidquani

tribuas.

auderem. Tua tamen si ita judicas, benevolentia fit ut nimium Quid autem dico? " Tibi nota sunt quac castigari velles, in quorum altero
pius, in altero prodigus nimis essem. Ita
13

minus fortasse
ut veras
12

in caeteros

laudes crederem datas,

quum pauca
cum

quidem acceptum a me est, perspexisses u quo 15

,

nota tua u merita

judicares.

De quo quidem neque oportuit neque dignum

aliter ac
felix sis filio.

fuit

17
,

veniam

te protestari,

quando mecum non

(id

Jsraele tuo possis, qui te fehx

est patre,

tuque precor

quod certe spero) eo

gratifica oratione

Impie igitur

tibi

cum
quae
19
,

patria videor agere

(nam de

videbimus postea),

quum

18

ea,

lucem dedit,

sustulit, enutrivit, parentes

atque universam cognationem servavit

avoruin, superiorisque fauiiliae reliquias etiaiu

nunc tuetur

!0
,

tam improbe mihi

patria.

damnata

est.

Et ponitur quidem, ut
21

ais,

inter felicitatis

numeros

Sed ego aut

parum mihi fidam

nuitate etiam,

aut nimium mihi opus est arrogem, si vel dignitate illius vel tequorum accedere utrumque " ad gloriam potest, res metiar meas. Neque

enim ideo pluris a

auctores habuit,

me

fit,

quod

23
,

Justino teque, qui mihi potior

tulit,

es,

teste,
25

Colchos

quod reges M atque amplissimum populum

quodque

nunc etiam,
26

uti existimant, caesareo

nomine clara
28
,

est,

sed neque minoris,

esset,
30
.

quod tenuis

aut ve-

tusta, et,

quod

27

flebilius est

ante proximos annos exusta

sit,

quum non

despicien-

da

29

civi suo,

sed hosti potius miseranda

quamquam jam nescio,

Ego enim tam absum
coeteris.

quo

opti-

mo
1

sydere

refici

ac rejuvenescere quidem caeperit

13
;

qui idcirco

PP. imprimis.

Nei codici in

2
3

Tam

per inoltre

PP. tum.
il

u PP.
dice

perspexisse.
codici quae.

Nei codici ornosso

deratur a

de

PM.

desi-

15
1G 17 18

Nei

Br. e

PP. notam tuam cum.

5 6

PP. Itatia? Qaam. Nei codici manca il de Sottointeso missa. Est vuol
partiene.

Gr. senza fuit.

Noi

codici

dire ancho ap-

19

20

un codice lia ratum. Cosi ha Gr. Nei codici raptum Nei codici quodque come varianto. Cosi PM. PP. quoque. Pu6 stare ne quoque
che
;

PM. nota

21

22

&
-'

per ne quidem,
10

ma

il

senso fa preferire
judices bene-

25

quidquam. Nei codici: tu tamen

volcntiae.

w
27

PP. Nei PP. Nei PP. PP. PP. PP. PP.

persuasit.
codici tuentur o tueatur.

fidans.
codici

utcumquc.

quia.

quia rcgcs.

quam quae nunc.

quia tenuis.

quam quod;
cst.

Gr. quodque.

28

Gr. felicius

11

Gr.
12

Nei codici quae autem dico quod autem.

Gr. vera per veras.

tibi

nota sunt;

2!)

PM.
PP.

dispicienda.
coepit.

30

124

P.

P.

VERGERI0

eam improbeni quod exilis sit ', ut nihil mea 2 intersit, an Komae prodierim, quae quondam Imperii post Ecclesiae sedes nunc utriusque sola imago est, vel 3 si quis esse
,

dignior locus potest, an Senogalliae, quae, etsi auctoribus suis cognita

sit,

nibil

tamen

nunc, ut in proverbio
sint

est,

despicere infra se potest,

si

modo

is

ego atque hi cives mei

quos

rite viros appellare possint.

Tulerunt enim et obscura loca magnos homines,

es, solet id

et clara degeneres,
ciosissima

quum

4
,

ut vere testatus

frequentius evenire, ut spe-

quaeque ex presso atque

exempla dare
;

ignobili loco prodeant. Potuisti in

eam rem

plu-

rima

vetustatis

sed, ut vix

ullum dignius,

ita

nullum mihi gratius

,

adhibere potuisses,
ut voce tua suo
trinae,

quam quod Hieronymum memoras, patronum meum, Ecclesiae 6 cum titulo dicerem 7 sydus, et, ut addere debueras, summum doc,

quem non

procul a patriae

meae

finibus humilis locus, sed hoc

ille et

uno plurimis

amplissimis urbibus praestans edidit.

Eum

junior praesens
etsi

coluit et senior

voce memoriaque celebravit. Egone igitur urbem,

exiguam, vetustate tamen et

factorum gloria ac rerum

omnium
10

copia

quondam claram, nunc vero neque omnino

solo cognitum,

abjectam

9
,

despicerem,
1S

non
vis

fastidiret?

Absit

quum ille opidum, se u a me perpetuo, quem tu

legi),

natalem

sibi

locum

alterum ex Justinopoli sydus dari

(quod quidem non sine rubore

ut non modo patriam,

mea profectam

quae solam n

sibi

post sacras religiones sedem vindicat, sed quemquam hominum u ex fortuna despiciam. Verum, uti judicium meum, utcumque sit, accipias, scito, omnem hanc indignitatem 15
,

omnemque hujuscemodi damnationem a

a majoribus meis audiissem, qua
cia,
illa

miseratione
16

esse.

Quum enim
provin-

dignitate

urbs, totaque erat

quondam

qua fortuna respublica, quaque virtute homines, tum postea

et vidissem

puer et

sensissem praesens, qua esset miseria, quo exterminio, qua calamitate, indigna res

mihi visa

est,

planeque miseranda.

Quum autem

praefuisse

17

et

dura odia

et seditiones

graves et tectas inter se civium simultates accepissem, notaremque in dies magis mores

atque animos hominum, non frustra evenisse omnia

vitio

1S

judicavi.

Atque

ita

mihi
19
,

a puero ea sententia animo quod

certe possum,
sic

stetit, ut, si

honeste tutoque possim, patriam negem, et

illuc eo

non habitem. Et quidem quum

21
,

(quod tam invite

abesse velim,

quam

raro soleo),

sunt

me semper illa 20 juvat omnia quae me offendant ", sed

illis
;

ut non prius attigi

quam

ita
vitia

nihil aeque,

immo
te solo.

aliud nihil, ut

quam

53

PP. quam ex
sim.

Gr.

var.

qui ex

illis

u PP.
12

Nei

codici

dopo

fastidiret

punto semplice.

2 Gr.

ut nec mea.

13

Gr. var. Gr. sed

secundam per solam.

3 vel scil. alio.

4 5

u
15

quamquam
;

humili, e var.
gli altri

hominum.

Gr. quando.

Gr. indignationem

indignitatem.

PP. Rempublicam plurima; Gr.

plura.
ecclesiasticae,

PM. rem

1G

17

PP. qua cum dignitate. PP. profuisse.

Gr. vitio suo.

* Gr.

in

margino

melius

ls

Ecclesiae.
7 Gr.

19 20
21

Nei codici senza

Gr. illa semper.

1' ct.

ut voce tua suo eum titulo decorem; Gr. adjicere debueras.

Nei codici juvet.

Gr. offendunt.

9
10

PP. priiiceps. PP. obiectam. Br. e PP. dcspicerem ?

22

Nei codici

Cum

Gr.

PM.

quam

e in

unquam per ut quam. Gr. nihil margine unquam, letto in C. P.

dispkerem

cum

EPISTOLE

125
l
,

hominum, nam caetera quidem bona

sunt.

Neque ego eum

est,

qui et

montana mari-

timaque temperie et ubertate plurima celebris

quique,

si

non

alio ei

munere quidenim ac
exciesse,

quam
reddo

debeam, parentes habet, locum odi

nunc, quod

3
,

sed homines. At nihil quidem ad illud

esse.

malorum
5
,

objicis

ubique hominum copiam

Aliter

velles contra
dit,

dicerem

si

ita ut est dicerem.

;

Quapropter ea mihi vox non casu

sed sponte ac non sine dolore dicta est

omnia

ibi,

praeter homines, bona

6

Si

enim ad caeteras quaslibet regiones conferatur, vix ulla uberior, vix quae
ad victum res pariat
quos ex
7

me
8

liores

reperiri profecto nulla, ut opinor, potest.

Homines au
)

tem

hi sunt,
alio, si

me

(nisi

quid boni ex diuturna peregrinatione assequtus sim

aut ex

quem

praeter Sanctum ex concivibus meis nosti, intelligere plane potes

Eo

vero parentes habeo, quos cives sui (id quod non facile solent) bonos dicant
si

Ego, ne quid nimis tribuam, non omnino credam malos. Haec

ab

aliis

dicerentur.
10

obstarem quo possem

posset ".

si

id minus,

dolerem quidem, sed magis quod vere

ita dici

quemadmodum solemus nostrorum errores ut verius perspicere, 12 carpere, cum concive meo ac meo quoque sanguinis et animi neita et liberalius cessario agens, largius fortasse quam decuit, strictius profecto quam in re sit, de communi patria locutus sum. Quem sermonem non vereor tanti apud alios fieri, ut, auVerum
ego,
ctori superstes, infami esse sigillationi loco
illi

possit.

Quum

eum, ut

13

neque moribus

meis,

quod tu mibi
15

adscribis

w
,

ornare, ita nec oratione labefactare possum, vereor,

ne se magis ipse

suoruni

hominum
et

pravitatibus foedet. Potuere id multi ante hoc

17

16
,

ut non modo homines,

verum

urbes

et

regna

sempiterna

notarent infamia.

Licuit et Paulo apostolo, qui

tenses, unica quibus
esc ea copia mihi, ut
1S

cum multa

arte

tum

et superiori

dono valeret, ut Cre-

ante se poetae vox fuerat, famosos invectione faceret. Sed non

hoc quod nolo sperem, aut patriae, ut hoc a

19

me

metuat. Caete-

rum, ne judicium
efficiam

illud

tuum, quod divini mihi instar oraculi

est,

praeterire videar,
scis,

quod

jussisti,
ei,

sed ita quidem, ut eidem Sancto nostro, homini, ut

pere-

rudito, atque

bonum
tuam,

tulerit,

quem vereor ne vel solum hac aetate communis mihi cum vices dem meas. Dimittam enim ad eum, cum litteris meis,
et affectione plurima, uti

illo

patria

epistolam

quam et elegantia sui rum eum scio. Admoneboque,

nimis.

qua

te colit, gratissime habitu-

mandato

tuo, permissu
libet.

meo, judicioque suo gravissatis, fortasse

simo, corrigat, resecet, mutet, adjiciatque

quod

Sed de hoc quidem

Nunc ad rehquum

venio. Gratificam orationem,

in

qua debere me tanta magistro

Joanni meo praedico, subarguis quasi 20

reddenda gratia ultra quam decuit progressus

Gr. eyo sum. Noi codici quicquid, eccetto Gr. o altro tato da PM.

10

PP.

guam
possit.

rere.

ci-

u PP.
12
I3

PP. liberalibus.
Nei codici quem
Gr.
ut.

3
4

Br. e

PM. non

odi.

Nei

codici redeo, eccetto ut supra.

u
debereni;
15 I6

quod nunc

adscribis.

5 Br.,

Gr. e

PM. contraque quam

sed quae.

Gr. ipsa.
Br., Gr. e

PP. contra deberem.

6
7 8

Nei Nei Nei

codici, eccetto Gr.,

17

Br., Gr. e

PM. hac. PM. ut urbes.

quae
qui
et.

codici parat. codici

is 19 *

Nei

codici

quod boni .... sum.

eos.

Gr. senza illud.

Nei codici

PP. quod.

126
sim
'.

P.

P.

VEKGERI0

Ego vero

in nulla re
3

argui

me

malim, neque in ulla re minus argui vero*

4

possum (siquidem
gratus sim.
facile

gratiae rebus,
si

ncn animo existimantur

quam quod nimium

litteris

Quod quidem,
ita,

quis esse

nimium

verbis gratus potest, et libenter et

sum. Sed non

pace tua, dixerim, opinor. Quod enim bis verbis, quae

5
,

meis continentur, quantamlibet

ut

ais,

amplitudinem

liberalitatis eniei e potuissem,

magnam rebus uieis invidiam fecisti, qui possum laevibus sonis per summa pericula, omnes labores, perpetuamque sollicitudinem
possunt. Mibi
c

id

emcere quod

alii

vix

tandem consequi
7
,

enim
8

ita videtur,

exigua esse beneficia, quae verbis pensari possunt

et item praeelegans

orationis genus (quale procul a

me

abest)

quod merita reium

verbis, satis
10

aequare valeat. Quibus enim, per

Deum

immortalem, rebus, ne dicam

unquam
prebensa

facere tantis beneficiis potero, quibus ea,

sint
?

quae sumnia sunt 9 in

teneor, quibus, ille nisi
12

vita

De

vita,

de salute, de eruditione

illi

compraesens u
,

sua liberalitate

astitisset,

aut omnino cariturus aut maligne

habiturus mibi vide-

bar. Potuissem domi meae vivere, bonesto loco natus, sed exigua fortuna, posteaquam

bellorum

vis opes abstulit, si vivere id est carere

omni

eruditione, nullas bonas artes

sectari, sed
lesti,

aut voluptuoso ocio aut inutili damnosove studio dari.

Quam

ego,

coequam

ut opinor, munere,
ut

vitam
litteris

fugiens,

quae vere mors

est,

adbortatione paren-

tum adductus sum,

in patria

me

darem, mallemque in

exilio laboriosius vivere,

mea

otiosus aut

male moratus perpetuo mori. In studia itaque litterarum de-

ductus, ubi sine opibus male,

cum

opibus vix bene, ut ad vulgi sermonem verba ista

sic
13

accomodem,

vivitur, ut

nec incipere,

nec perseverare potuissem,

nisi ille

mibi

opem suam, quam

deat,

postulanti

numquam
est

negavit, etiam
ita vivo

non postulanti abunde semper

is

praestitisset. Sui igitur

muneris

quod

atque

sum, cujus neque

illi

cum

pu-

neque

me

susceptorum laborum poeniteat. Ergo ego ne

plenissimas

verborum
quae
est

gratias,

quas possum,
tas
est
illi

quam

reddam

Non

diu u noctuque,
si

si

ea volup-

vel gloria, laudibus suis

linguam implebo? Hoc

non prestem, quod solum

quantas vix cogitaest.

mei juris post animum, qui tantas gratias debere

15

se ei sensit,

tione complecti potest, ingratissimus

omnium bominum
19

videar necesse

Nani qui16

dem,

si

quid

est in
17

me dignum
18

laude, id esse sibi

praemium

debet. Prope
enituit,

est

ut

dicatur, virtutem

suam
20
.

amplissimam, qua plurima

semper

muneris esse

loco mibi debuisse

Sed exigua, inquies,

quum

daret beac omnia, praestitit. Sint

sane exigua caeterorum opinione,

mea vero

sententia

permaxima

sunt.

An non beneficia

2 3
* 5 6

PP. sum. PP. non. PP. possum. Siquidem.

Gr. extimantur.

n
12
13

Gr. e

PM.

illi

nisi praesenti.

maligne, scarsamente.

PP. incipere
Gr., Br. e

sic.

u
15

PP. quantumlibet.
Forse
.

Gr.

Nam

PM. quod

die.
si

quid.

mihi

ut item
valeat.

haud merita

16

rerum aequare
7
8 9 10

Gr. possent.

Prae
PP.
Gr. e

si

usa anche come accrescitivo.

in vitia.

sit.

Nei codici debeat prope. n PP. dicatur. Virtutem. 18 PP. sua. 19 PP. plurimum. 20 Nei codici debuisset.

PM.

EPISTOLE

127
rei,

dantis animo

',

suscipientisque
4

conditione

3
,

non magnitudine
,

quae datur, vere

meo, sed virtute

pensanda sunt?

Ille

autem

ita

mihi

animum 5 non

ullo merito

sua atque humanitate, vel a principio dederat, ut

ve ab eo expostulassem, negare posset, dare omnia

nihil,

quo ego indignissem, quodConditio vero ea mihi fuit

6

vellet.

(quae nescio quantum a se mutata

sit),

ut quivis vel miserrinms

in

dare fortunis

meis opem posset.

Num
?

igitur

amplissimam

me

liberalitatem, etsi

non digne,

merito taruen praedico

Ac, post pauca quidem ita exopto dari mihi, antequam

emoriar
tias
est,

8
,

eam copiam,

ut

cum

sibi

tum

aliis,

a quibus bene habitus Bum, meritas gra-

reddam. Haec enim beneficiorum iUius recordatio in eam, quae crebcrrmia

mecum

memoriam
is

induxit me, ut omnium,

modo

qui

benemeriti sint

"',

reminiscerer.

Nam

mihi perpctuo quideni status rerum

fuit,

ut omuibus, quibus essem dilectus

",

oneri semper, solatio

commodove numquam essem

cum emendicanda semper

oinnia,

quae redderem aut sponte prestarem nulla suppeterent. Sed nominatim mihi ante
alios in
tuli
12
,

mentem veniunt

beneficia plurima, quae a

13

domino Franeisco de Zabarellis

eo quidem majora, quod

quotidie,
uti liceat.

quum

in tenui fortuna sua praestita sunt, praestanturque u mihi sua omnia communia sunt, quibus non secus 15 atque propriis
sibi,

Sed ut caetera omittam, quid dari mihi majus ab eo potest, quam quod

qui est omnis virtutis specimen,

adsciverit
?
16

omnium doctrinarum lumen,

tanta

me

farailiaritate

Quoties enim repeto suavissimas adhortationes, admonitiones gravissidies, eas

18
,

mas, jucundissiniasque confabulationes, eos mihi solum

horas videor vivere,

quas secum ago. Et quoniam

17

hoc ipsum ingressus sum

ut debita

mea

recenserem,

magni mihi muneris

plexi
-

ost.

quod 19 plerique ornatissimi

viri

multa me benevolentia commihi, ut indulgentia per-

sunt.

Ex quibus enumerare quosdam juvat, quorum

est.

grata, ita et recordatio perdulcis

et

Hi sunt Michael de EabatJia, utroque munere,

21

armata

militia et inermi literarum otio, clarus, magister

Marsilius de Sancta

SopJiia, de

natura rorum, deque omni philosophia doctissimus,

vates, oratorque percelebris.

et

Colucius floren-

imus Pieridum, egregius

in primis

Sed quid ego moror, ne te vel

22

memorem,

saeculi nostri decus, qui

me

et sincera benevolentia et familiari-

tateplurima

et litteris tuis gravissimis dignatus es,

quique

nil tale

meritum laudas

~!

vocibus, scriptis probas, erigis in spem, hortaris, mones, et

quaecumque

praeceptoris,

2
*

PP. mimum. Gr. var. natura. PP. accipientisque. PM. cognitione. Cosi Gr. come variante.

u Nei
15

codici

quum

quando

quoniam.
ha
la

PP. secuin.
Gr. e

16

PM.

asciverat. Gr. in niargine

4 5
6

PP. ed

altri est.

lezione giusta.
17

Gr. vav. mihi

animo.
Gr.

PP. cuiu.
PP. sim.

Nei codici miserrimum.

Br.

1S

PM. nam.
in C. P.

Hanc

in

margine

19

PP. magnus mihi numerus

Gr. complessi.

csf.-.

quia.

Nam

n
21

PP. moriar.
Gr. e
Gr.,

PM. annota:
etc.

M.

magister, quia docto-

10
11 12

PM. non PM. e PP.

qui.

res artium, hoc est

philosopliiae,

medidnae

sunt.
2!

magistri olim vocabantur.

13

PP. esse. PP. tulit. PP. quo.

PP. quemqae.
Nei codici laudes. Gr. laudas.

128

P.

P.

VEEGEEIO

ejusdemque

optirui patris, sunt adhibes.

Quamobrem neque de
est in

sorte tua queri

',

neque

illum superiorem benefactorem

dares,

meum
si

celari opportuit,

quandoquidem,
animi
vis,

omnia

praestitisti.

De

quo,

qua

me

gratia,

quum animum quam esse maxi2

,

mam
quum

velim, semper tibi

summas

gratias habeo. Sed de eo

4

nunc plurimas

quod

3
,

laudares orationes meas, ostendisti

in quibus rebus erratum esset. Id ego,

5
,

non

ut caeteri solent, fastidiose accepi, quibus ita videtur, ut quae ipsi probant

impro-

bare vix quisquam

vere
es,

ausit,

nemo digne

possit, sed eo

animo qui
venia,

crederem, ut
scio

cum

tum amice a

te diceretur.

Verumtamen, cum bona

quam

mihi daturus
volui.

ut in altera re sequi judicium tuum, ita et in altera defendere

satis, ita

meum

Atque,

ut de priore nimium

de hoc posteriore parum mihi multa dicere visus sum.

8
.

Tu

vale, et, si

quid sum, tuum crede

XC.

JOANNI DE KAVENNA,

PfflSICO,

S.

D.

ROMAE, XVI KAL. JUL. 1406.

(Br. p. 67
;

Beff. p.

111;

Gr.

n.

37;

PM.

c.

129

t. ;

PP.

n. 82.)

Non
praesens
sit

oblivione tui, cujus mihi semper

est,

cum
si

virtutis

tum benevolentiae memoria

insolentia veniat
9
,

aut etiam ohlivione mei, quae,

quando ex

longe

damnabilior, factum est ut diu neque epistolam neque nuncium a

ageres.

me

tuleris.

Sed

quod 10 incertus eram ubinam gentium vitam

ut tunc res erat, probato judicio tuo,
silio) discessisti,

Nam

postquam tu (parum quidem,

ut

vero eventus docuit, etiam salutari con-

exarsit subito inopinatum bellum, et quale inter finitimos solet, sive

ex veteri odio, sive ex novis causis acerrimum. Itaque nihil eo tempore audire de
te licuit,

quum

vere u et ipse vix ex eo naufragio evaserim, quod imminere propediem

videbatur, dehiscentihus

jam
,

rimis

12
,

et

jam jam

13

undis subeuntibus. Incertus eram

nihilominus ubi resedisses u

tunae,

aut quo interea locorum divertisses, tuae

memor
16
.

for-

quae

te toties,

ut referentern crebro audivisse memini, domicilia mutare,

15

electasque vitae sedes deserere, atque identidem

igitur de te
17
,

repetere desertas adegisset

Ea

ut diligentior essem, inquirere, et ipse,

mea adversa

sorte turhatus,

Gr. e
scil.

PM.

quaeri.

I0

gratias habes.
quicl.

PP. quia u Nei codici vero

,2

3
4

5
6

7
8 9

PP. PP. PP. PP. PP.

Cosi

PM. nota:
bene

remis habet alius codex et

mcas

ostendisti.

probunt.
ed altri quisque.
quia.
(ir.

n
I4

Gr. Br.

PM. jam jamque

gli altri in

PP. recedisses
Cosi Reff.
;

,5 I6

identklem

Altri redde.

Gr. adcgisse
re

PP. vcnit

PP. de

EPISTOLE
et novis jactatus casibus, nequivi. Satis
stitit

129
2

'

mente

advertere. Ut

primum autem
operam

con-

secum animus, curae

huic,

quae non postreraa apud

me

erat,

dedi, ac

benevolis quibusdam, quos Venetiis notos haberem, id negotii demandavi, ut de te

inquirerent, significarentque
3

mihi quod comperissent

te ipso (ea fuit

quam primum

curarent.

A*
Ille

quorum tamen nemine, priusquam a

enim, ut opinor, (quisquis
salutavit,
is fuit,

diligentia) edoctus
te prius

sum.

nam

suppressisti
nisi te

nomen) qui
illi

nomine meo

non fuerat

id fortasse facturus,
6

casu obviam dedisset fortuna.

loci,

Quin
in

etiam, ad

excusandam

muneris

sibi

commissi tarditatem, ignorantiam

quo habitares, causari non

'

est veritus, quasi latere tu

uspiam

in

tempus toto jam

es
9
,

orbe possis
rari.

aut in urbe

illa, in

qua diu per 8 magnum nomen versatus

solita

loco ignofacile

Ex modestia tamen
non
12

illa

tua

atque insita comitate, purgationem ejus

admisisti, qui

fuisse id

mirum
13

dicas,

quum a
sit

tuis

etiam vicinis

10

ignorareris ".

Quod ut

ita sit, si

modo

ita

est, levis

tamen
15 17
;

tibi

hujusce rei jactura et facile

16

ferenda. Late enim foris nosceris, qui a tuis tibi

vicinis

ignoraris.

Nam

vix est

quisquam doctorum hominum qui tua non

grinationibus variis, facie cognitus es
;

legerit

plerisque etiam, pro tuis pere-

nemo

certe qui vel

fama non

te norit.

Atque

imprimis

summus
l9
.

ipse pontifex et universalis pastor Innocentius

nomen tuum notum

habet

et

virtutem multa

cum

laude commendatam, cujus te 18 modo, sorti meae congra-

tulans, induxisti
gloriari

In hujus equidem

me tempora
!0

devenisse et in re praesente versari,

et

non immerito possum, non tam quod ab eo

videre mihi licuit (quod longe

honore et beneficiis auctus sum,

21

quam quod

retro niemoriae

non acciderat)

summum
scis,

pontificem ipsum prudentissimum, optimum atque doctissimum.

Nam

quidem, ut
es,

ante haec tempora,

etsi

saepe tu mihi contra

coleret alter
,

22

persuadere conatus
ait

locum istum

prorsus fugiebam, quod

quem 23

n ut

M ego non colerem 26 nec adduci

ratione ulla poteram, ut genus ipsum vitae sequi vellem.

Nunc
2?
,

vero, castigatis per

eum
licet
ti-

moribus, et purgatis superiorum

vivere,

temporum

vitiis,

fateor

mihi non injucundum hic

pontifice,

dicam

verius, etiam

injucundissimum agere sub hoc

summo

de quo

probis viris (tametsi ipsi mihi id

nomen M non
Ecclesia
29

arrogo) bona sperare, pravos vero mala

30

mere necesse
'

est.

Quod si unitatem

Dei haberet, aut pacem, quarum

l6

alteram

Scil. satls

erat

Gr. vicinus
Reff. legerint

PP. menten
3

"
18

4 5

6
'

Nei PP. PP. Nei PP. PP. Nei

codici significarentque

Si

,9

quia
codici

excusandiun

m
2I

Nei codici tn Della cui forma ti sei vestito congratulandoti della mia sorte. Gr. Br. PM. PP. a longe
Eeff.

posses

longe retro

memoria

permagnum
codici
6

ss

agginnto:

tuae

liabitationis

23

locas
10

s4

PP. contrarium PP. quam Nei codici calerct ut alter

alter

Gr. coleret ut

Gr. var. vicinus

Eeff.
TJt

u
12
13

ignorareris
c/ie
;

S5

per posto

s6

Ait anche nel perf. Nei codici calerem

Eeff.

Cosi Reff. e Gr. in niargine

dici si

negli altri co-

s'

temporum fateor
hoe

vitiis

mihi

monita

est

S8 Eeff. 29

nomen

fi

PP.

lenis

Gr. Ecclesiae Gr. Br.

Gr. Br.

PM. PP.

ibi

30

PM. quorum
17

130

P.

P.

VERC.ERIO

quidem ambitio exteroruni non

fatum
magis

admittit,

alteram

'

vero regionis, ut ita dixerim,

probis viris aut futura erunt
3

nobis denegat,

felicia

tempora.

numquam profecto fuerant Hic enim quum se omnibus

illos

supra

humanum modum

beni-

gnum

exhibeat, in eos tamen, qui virtute, doctrina, et bonis artibus praecellere vi-

dentur, totus effunditur, omnique

benevolentia, et gratia complectitur.

Quod

quidem aequissimo jure facere eum

nobilitas generis,
tatis
sit,

constat.

Eum 5

enim non patriae splendor, non

virtus sola, et

non opes parentum, aut propriae, sed

pontiiicatus evexit.

clarum probi-

nomen ad apicem summi

ut cuncta infra se posita videat,

Quumque in eum gradum adductus nec sperare jam majus quidquam humanis in
infra

rebus possit,
potest,

omne tamen hujuscemodi

virtuti

meiitum

ejus est, nec accedere aliquid

G
.

quod tantae hominis

dignum praemium praestare queat

pergam
et de

Et quoniam

quidem ingressus sum illam

vita dicere, ut
vero, etiam
nosti.

attingere,

moribus ejus quotidianaque

intelligant, tu

quem

ipse

praesentem demiror,
7
,

alii

quoque absentem
orbis

me

testimonio

praedices,

quem
hujus

totius

testimonio praedicandum
sit

Ex

eo autem quod subjiciam,

ingenium quale

perspicere

quam

maxime

licebit.

Dumque duo

sive boni viri sive benigni

animi certissima sunt argusibi

menta, his sese imprimis asserit delectari. Duo namque

tempora

esse ait, al-

terum quo
quo

libellos subsignat,

in quibus supplicantium
10

preces continentur,

alterum

in publico concistorio inter

litigantes decernit,
.

praeter haec nihil sentire se

laudabile, sive

dulce in omni ista

tam

invidiosa sua fortuna

12

n Utrumque profecto
in altero gratiam.

cum

in altero justitiam
ita conjungit ac

ministrat sive

cum

quidem

temperat, ut alteram altera

Quarum utramque non excludet. Id enim quam

13

maxime curat
videatur
14
.

diligenter,

ne cui denegata
petat
;

justitia

neu
15

esorbitans gratia concessa

gratia pro aestimatione
;

Injusta

nemo

justa nulli negentur

me-

ritorum, venia pro

modo

delicti et

poenitentiae mensui a conceditur

16

omnia vero
illae

munde

ac libere et sine mercede aut ulla

illicita

pactione. Sublatae

enim sunt

superiorum temporum teuebrae,

poneretur, nec

cum

nihil erat

tam sanctum quod non venale

pro-

tam religiosum quod non interventus pecuniae

profanaret. Hic enim

brevi usque adeo curiam

omnem

sordibus his emundavit, ut non

1?
.

modo rumor
Ipsius

sinister
inte-

de quoquam audiatur, sed ne suspicio quidem ulla suboleat

gritas,

namque

quae per

omnem anteactam

vitam

est cognita, et

poenarum metus, quas

in

noxios infligendas composuit, caeteros ab

illicito

quaestu compescit. Itaque, quod ad

gratias attinet, complures, qui in idipsum constituti sunt, admittit

ad supplicantium

preces explicandas, quo facilior

sit

aditus libellis

et si

quid etiam dissonat aut juri

PP. altera PP. fastum; nei codici, meno piu fastum o factum
Nei codici erant

l0

Gr. senza inter

Scil. ait

Beff.,

per

lo

"
'

l3

* 5

6
' 8

PP. e altri super In tutti i codici sta se Qui finiscono i codici PP. e Eeff. Nei codici meno Gr. testimonium PP. prospicere Gr. aggiunge acceptissitna

,4

in altero PP. omette justitiam PP. non-, Gr. ne Quanto PP. videantur Gr. var. mittatur.
;

segue e tolto dal

'"

PM.

e Gr.

In codice negantur

,6

PM. nulla
in senso di dare qualclie indizio

" Subolere

EPISTOLE

131
facilius

aut aequitati
in his

',

aut

his,

quae antea sunt indulta,

a multis deprehendi

possit,

non quis

dicat, sed

quid quisque dicat animadvertit. Parumque valet intercessit

soris gratia, si res ipsa

per se non

aequa.

simus
Ita

sit

natura, non aliter tamen tractatur,

Calamum illum, quo signat, cum levisquam si molem ingentem digitis versaret.
quidem
*,

illi

dispensatio haec gravis onerosaque videtur, non gratificanti

est ei voluptas, sed

qua

in

re

summa

ne plus minusve

quam

sit

aequum concedi 3

videatur.

Qua

ratione, ne sui

quoque
sit,

ipsius

parum

largus videri possit, qui in publicum mi-

nisterium assumptus

labores sustinet paene intolerabiles et occupationem propeofficio

modum

infinitam.

Omitto enim antemeridianum tempus, cujus munera pro

liceat, assistentiam

negligi fortasse

non

quidem sacrorum

quotidie, alternis vero diebus

nunc audientiam publicam nunc

solita consistoria et

pro opportunitatibus rerum ac

temporum publica

vel privata.

cujus intemperies molestior

Verum quid est quod eum videmus acstate media, esse quam hyemis solet, a meridie in solis occasum, nonnunc signantem
libellos,

nunquam etiam
epistolas,

in noctis tenebras, sedere,

nunc decernentem

nunc legationes audientem, nunc decidentem negotia privatorum?

Nam

quae ad reipublicae causam attinent tractari magis ac

de fratrum consilio consuevere. Xec vero pro tempore audiri
4

discuti in privatis consistoriis

nisi auditis

omnibus, qui aut adsint aut

,;

potuerint
illi

5
,

refectionem capere aut quietem sinit

Caeterarum

omnium rerum
studio

potior est

cura

quam

sui,

ac, nisi

a ministris vel ab hora jam

intempestiva moneatur, neque cibi neque somni, neque propriae commoditatis, pro
officii

causaque publica

7
,

meminit.

Non aestum

inter haec

neque
resurgit

frigus,

non

famem

sitimve sentire creditur, semperque recentior ad

8
.

agendum
9
.

consederat

Labore videtur nutriri ac studio, quiete laxari

Qui
10

quam ante cum diversis

fatigat,
illius

ministeriis diversos ministros adhibeat,

unus tamen patientia laborum

omnes

ipse infatigabilis manens.

vita.

Nec vero
non

est

haec " unius diei tantum sed quotidiana

Non

die festo vacat,

feriis otiatur.
sui.

Cumque
15
,

illi

inter haec

12

omnes compa-

tiantur,

unus ipse non miseretur

14

At
non

13

mihi quidem videtur et caeteris, qui de

sed et totius orbis imperium,
si

hac saepe re loquuntur

possideri simul possit,

non modo principatum

16

admittendum

esse.

Et

liceret

quidem

ei,

more superiorum
17
,

pontificum, parcius de se agere, sibique, non pro valetudine necessaria

verum etiam
si

pro relaxatione animi, interdum indulgere. Ipse vero

dum

nec egisse putat

quid

agendum

restet,

summo

pontificatu sic utitur, ut pro

tam sublimi

statu longe optaet

bilius ei fuerit

vitam sortitum esse privatam.

possit

Cum

inter haec

tamen

tantam

sol-

licitudinem,

qua vix

major inveniri, sunt qui cunctationem in eo reprebendunt,

ab aliqua re

Veramente
Gr. e

si

dice dissonare

"
,2

Gr. labori
Jiaec
;

PM.

Nam

gratificandi

" Gr. circa

Nei codici manca conccdi

Gr. interentiones

altro codice in esso citato

* Gr.

PM. audicturi

PM.

dice che altro codice

,3

intercationcs
,4

PM.

inter ftas actiones

5 6

ha audiri Gr. potuerunt

Nei codici ut Gr. loqualur

Gr. e

PM. omette

sinit; Gr.

ha

ita

,5

PM. papatum;

altro codice citato

da

i
8

Gr. causaeque publicue,

Gr. concederat
,6
,7

Gr. principatum

Admittere, tener per buono

PM.

lassari

PM. naturae

132

P. P.

VERGERIO

resque gerendas plus aequo iuter manus proferri querantur,

praecipites homines, quibus
2
,

inepti

sane atque
satis

pro desiderio suo vehementi, nullum tempus videri

consiliis

breve potest.

Quod

si

meminerint, inimicam esse sanis

deceruendis non

festinationem,

desi-

derarique in rebus
patientur
si
3

rite

tam

celeritatem quarn maturitatem,

et,

facile

in eo, cui

tam multa sunt gerenda,

ut vere diserim, uni omnia, hanc,

modo

ulla est, tarditatem. Nosti tu illum, opinor,

dum

in minoribus ageret

4
,

certe

audisti,

nam

et

mimdus
summi

totus id mirabatur, et praedicabat quanta esset in eo

man-

suetudo, humanitas, dulcedoque et sermonis et conservationis. Quid, putas an sublatus est fastu
loci,

tantaque potestatis

licentia,

qui

tantisper mutatus
et

est,

ut laboriosior

sit factus,

nihilo vero elatior?

;

Purpura illum

summi

pontificatus

insignia distinguunt ab aliis

affabilitas vero et

mansuetudinis gratia, qua cunctos

superat, nihil superiorem illum ostendunt. Ita loqui

cum

eo ut

cum
6

aequali vel pri-

vato

licet.

Neminem

recusat audire

nemo ipsum audire

sustinuit

qui ab eo

tristis

exiret.

Nani multis quidem ope, quibus vero subvenire ope non potest eos verbis

fovet speque

bona consolatur

et injuriam passis.

a quibus

tollere

non

potest,

iis

ex In

animo compatitur, atque quod

in ipso est

neminem inconsolatum a
habitu corporis

se dimittit.

omni actione

placidus,

in

omni sermone

festinus, sed ea

moderatione tamen ut per

hoc majestati nec detrahatur,

quam cum ex

tum sermone gestuque

prope ingenitam habet. Itaque nemo in jucunditate gravior,

cum

gravitate

nemo

jucundior. Si vero et privatos mores ejus consuetudinemque domesticam noris, magis

erit

unde

et mirari

eum debeas

et familiaribus

congratulari possis. Primo quidem

facile educat, ut

delicias nullas sequitur, sed se

sit nierito caeteris

domesticamque familiam sumtu tam

8
,

inferiorum ordinum modestiae ac frugalitatis

7

exemplum (qua
satis
9

ra-

tione cunctos
injuste

monet

non plus quam

satis est desiderare

idque quod
sit

esset

non quaerere), ministris vero ac famiharibus neque

gravis aut molestus.

et

Accidit enim, quod saepe, ut qui

posse multa videntur
sandis temporibus
10
,

magna

familiaritate sunt

apud dominos

cum
fert,

his

verecundia " tamen aut insolentia eorum aut iniquis dispeniis

duram sub

vitam agant. Haec autem omnia placide

12
,

et

quae caeteros quosque offenderent

facile

per patientiam transigit, opportunitatibus

se

rerum ac temporum utens ad arbitrium administrantium, quibus

titur,

omnibus

ita par-

ut suo quisque statu contentus aliud nil desideret.

Nam

vix alius uspiam pater

familias

tam comiter placideque

suis liberis,

quam

hic se domesticis, exhibet, ut

non

Codice citato da
Gr.

PM.

incoepti

'

PM.

ornettono quibus.

Lo ha

altro codice

citato da. ftr.

3 4

Nei codici patienter In codici citati da Gr.

di cio

ambique in codice PM. desiderari Gr. neque se PM. nec quod sit altri codici citati da questi nec quod se, n c q' (nec
nionit

PM. nota monet aut

;

Gr. e codice citato da

PM. ageres PM. su

;

qui)
l0

nota praeter sensum

Gr. e

PM. videantur
;

cod. citato

da PM. vi-

Codice citato da Codice citato

PM. quae da PM. substinuit. Sebbene a

deatur
{i

cod. citato da Gr. videntur

H Nei codici verecundiae, insolentiae

Gr. caeteros offenderent
;

questo verbo sia dato qui senso poco usitato, conviene mantenerlo e rinunciare a supporne
altro nelForiginale,

PM. cedos quosque,

eouie in cod. citato da Gr.

come obtinuit o substituit

EPIST0LE

133

domi

'

principem, sed

sodalem, non pontificem, sed

communem omnium parentem

ejus studens collegi
B

aestimare

eum

liceat.

Atque haec ego non tam laudibus

ei
4

(quan-

quam quem

et illarum

omnes sumus
recenseo,

debitores),

quam

ut et tu

consuetudinem ejus

nosces, et ego,

dum

memoria earum rerum

elegibili

delectarer. Caeterum, libellum,

scripsisse te significas

de

genere vitae, hortor ut eidem domino nostro

Innocentio septimo

summo

pontifici inscribas.
possit,

Nemo

est

enim omnium hominum, qui

aut justius illum probare

aut probatum magis illustrare.

facio,

Nam

de elegantia

quidem operis conjecturam hanc

vix
sit

quod,

cum omnem aetatem

es.

eloquentiae dederis,

qui pari tecum eloquentia dicere, de re vero melius atque ita possit, qui et
vixisti et vivendi

longam aetatem

multa genera expertus

Nec vero

te opinor ne-

gotium hoc suscepisse, quod,

tua), de vitae genere
rientia,

cum 6 prope desinendum sit eligendo nunc primum deliberes,

didicisti
',

vivere (id

enim aetas indicat

sed ut quae, docente expe-

optima rerum magistra,

ea juvenibus ac posteris ratione prae-

ceptisque demonstrares. Bene igitur vale,

diutius detinui,

vir

optime atque doctissime. Quod

si

te

da veniam, obsecro.
et diu
vale.

Nam

et materia et auditore et

sum

in

praesens

delectatus,
satis

quod

tecum loquutus non sum,

quod de

illa

nemo

possit eloqui

bene

XCI.

AD NICOLAUM DE LEONARDIS
JUSTIN0P0LI,
II

MART., 1401.
c.

(Br. p. 25

t;

G76;

PM.

90;

PP.

n.

71.)
10

iSon
studiis

parum

grate audio, amice carissime

9
,

quae de salute tua

aliter

et de

bonis

quotidie mihi dicuntur u Ea tamen

numquam

eventura speravi, ardenvirtutem.

tissimam noscens ingenii tui vim atque

immensam animi
diu voles
13
,

Habitudinem
12

enim corporis non

recolo,

qua

nescio

si

te alter potior ullus sit.

Hanc, dispensante

modestia, quae non minima tecum

est,

quam

praeservabis incolumen u

Id solum, quod tu tibi tribuisti, considero. Sanuni enim esse, et robustum, et velo-

cem, et caetera hujuscemodi, naturae sunt numera. Virtuosum autem et bene moratum

Gr. e
in

PM. ut non solum ut non Gr. nota che Cod. Tom.o mancano le parole ut non
;

G. Praeclarae virtutis et scientiae viro

gistro Nicolao
cle

ma-

Ferraria, Senis studenti,

solum
"

Cod. citato da Gr. nec per sed

9
'<>

amico optimo. Ibidem. G., amice carissvme,

Cosi G. Negli altri codici senza de Cosi G.

3 4

Nei codici colligi Nei codici ejus

sicut tu

'
'

NegU

altri codici

referuntur.

5 Scil.

,s

Cosi G. Negli altri codici dispensata Cosi G. Gli altri omettouo.

Gr.

quod cum; PM. quasi cum;

Gr. nota:

,3 ,5

quasi in C. P.
'

PP. incolumen

Nei codici didicisse

134
nostri niuneris est.

P. P.

VEKGEBIO
corpore fuerit, de

Quapropter,

si

quis inibecillis aut deformis

natura queratur
tur et odiat
spexerit
constat.
*.

l
,

si
3

opibus egens, fortunam accuset. Solum autem se deteste-

2
,

quisquis

His

virtute nudum et bonis moribus vacuum paenitus se conquam abundans quamque 5 pollens sis, apud 6 omnes peraeque 7
igitur
si

Nimirum
?
9

semper

absentem

te referunt et
;

ubique paesentem in

praetio ponunt

Volitant buc literae tui nominis plenae

non cessant bnguae ab

firmissime credam, et
10

inde venientium

de te tuisque

studiis

bene

loqui.

Quae
et

etsi

non ut nova aut insperata audiam, hortari tamen

sic ", ut caepisti, pergas,

obsecrare

non

desino, ut
12
,

atque studia tua sine interruptione continues

lectioni13
.

bus, disputationibus, quotidianisque ingeniorum exercitiis indefessus invigiles

Haec

enim audita rememorant, linguas u

abilitant, et

ad magna arduaque

15

comprebenotii

denda

intellectus exacuunt. Esto parcus cibi,

somni parcior, et cujusque desidiosi

valet.

parcissimus, sollicitus

maxime

quod

in

omni agibilium genere plurimum

1C
,

De-

nique

ita facito, ut virtus

tua insignis te instruit

18

atque,

quod omiseram, quodque

10

omnibus

id aetatis

17

potissime persuadendum

est,

adversas

virtutibus conversa-

tiones fuge. Vale

20
.

XCII.

PRAECLAEO VIRO DOMINO MAGISTRO ANTONIO DE BARUFALDIS

PHISICO PRAESTANTISSIMO.
S.

d.
n. 128.)

(G76;
Oblitus es mei,

PP.

vereor, vir egregie,

a quo nec voces nec litteras jam diebus

pluribus accepisti.
videntur, ut,

Mos enim quorundam est, qui non parum in amicitia mihi errare cum amicum videre desierint, nisi tepentes amoris favillae (sic) creQuod de
te

brius excitentur, amicos se esse dediscant.

non

facile conjectare

possum.

Precor enim talem

me tecum

amicitiam sanxisse, quae nec absentia, aut quovis hu-

mano

casu,

imo nec ipsa

possit

morte

deleri.

Quod autem non

saepius ad te scripsi,

Nei

codici

quaeratur

2 3 *

PP. odeat.
Gosi G. Gli altri: si quis
Cosi G.

12

G. ut sic perseveres, PP. continuis

sic studia

Cosi G. Gli altri vigilando.

PM.

PP. prospexerit.

est.

Br.

p~spexerit.
5
6

Cosi G. Gli altri zique

G. invece di

apud

ecc.

notissimum

PP. linguis 15 G. magis ardua 16 PP. mstituit " Id aetatis, idiotismo frequente.
I8

li

' 8
'
10

PP. praecipue
Cosi G. Gli altri
te

Coai G. Gli altri

suadendum

semper

19

PM.

adversis

PP. ab hinc tenientes PP. observare

J0

G. Petrus Paitlus tuus.

EPISTOLE
id segniciei
liricos

135

meae

iinputa, tuni etiani quia per plures dies, hinc absens fui,
'

dum

il-

sinns

patriae

dulcore reviserem.

Huc

vero veniens multis circa studii nostri

principium, velut in quibuscumque rebus accidit, occupationibus impeditus, vix mihi

suffeci.

Xunc tandem,
!

pacatis

ahquantulum

studiis,

demobtisque animis, proposueram

crebrius

tecum

loqui, et in litteris

meis tecum non vulgariter fabulari. Sed ecce aliud

otio (ita

non leve dispendium omnem bonum animum removit ab

enim

fit,

ut eo ple-

rumque ad

deterius disponamur

quod bonorum babituum, bonorum item studiorum

pestis,

causa esse debuerat), gravis videlicet ac atrocissima

quae prius quidem hic

paulatim serpere, nunc vero caepit acrius desaevire. Haec animum

et

meum

subvertit,

ad diversa compulit bumano terrore discedere cupientem

et suo

bonore manere

volentem.
abesse
3

Ad

boc compello

te viruni

bonum (medicum
sit,

et nostri temporis

phisicum

volo),

quidnam arbitrandum

tantarum cladium,

tot

quotidie malorum,
alio saeculo

nostro saeculo ingruentium, causam fore,

accidisse credi possit. lnstant
*

quot

et

quanta vix unquam

gravissimae guerrae et undique circumstant, proximo

metus earum
les

fere sua radice pejores. Quae, etsi pestilentissimae sint, et innumerabieis

homines obruant, urbes plurimas evertant, plerumque tamen

et

vallorum ro-

bore, et vh-ibus et multitudine pugilum obviatur.

nullis viribus, nullo ingenio, obsisti potest,
rit,

Huic autem atrocissimo malorum

tetigedixeris,

quo minus quisque, quem sua sors

haec a divina natura provenire

inremediabili

morbo depereat.

Si igitur

nostra scelera vindicante, tecum indubitate sentiam, quae saeculum hoc, non plum-

beum, sed terreum,

fictile,

imo arenosum,

et
?

ad quodbbet nefas pronum,

ulciscitur.

Quid ergo faciendum

est

Fugiendum ne

Fngiendum equidem a
illa.

vitae cupidis. Cer-

tum

est enim,

quod Deus haec loca vexat, non autem

Itidem

me

facere pusil-

lanimitas cogit et
ventiae

hominum comunis
tamen
et exitum,

opinio.

Credo itaque, quod post paucos dies Fainnoxie vivendo

virili

me

videbis. Satius

rationis inductu puto virtuose et

mortem contemnere,
rare
;

quem
mors

divina providentia dederit,

scio.

animo
sic

tole-

quae vix mihi, ut verum

colligo,

fatear, persuadere
instet,

Interim tamen

ago, sic

me ad negotium
Vale, vir optime.

ut, etsi

vix mihi suppetat

otium moriendi.

PP. senza pairiae PP. senza crebrius

3
*

adesse ?

PP. Instat

136

P.

P.

VERGEKIO

XCIII.

COLUCIO PETKI DE SALUTATIS

PADUAE, XVIII AUGUSTI, 1391.
(Br. p. 65
;

S.

D.

Gr.

c.

118

PM.

c.

127

t, ;

PP.

n. 19.)

Pater optime, cuni in mentem venit,

dies agere
vita suavis

quam jucundos
quod a
te

sermones,
sine

quamque

laetos

tecum
l

solitus sim, moleste fero

nunc absim,

quo nulla mihi

esse potest.

Quum enim

ita

de rebus meis instituerim, ut, obstrepente

consiliis

quamtumlibet fortuna, quae semper salubribus

3

adversam

se ponit, distra-

hentibusque caeteris, ipse in bene vivendi arcem

visus es, qui tute

me

conferam, tu solus mihi potens

pavidum

oberrantemque

in

hunc beatum locuin induceres. Cui

enim

liberius fidentiusve

commissurus
posset,

lere prudentiusque

admonere

doctus vir esset? Te itaque

constitui, cujus

me essem, aut quis fidelius de hac re consuquam is qui idem et summe bonus et summe ducem, te praeceptorem vitae meae et mearum rerum

ductu

fensus

transigam.

et auspiciis aevum hoc, quatulumcumque futurum est, inofQuamobrem magno mihi beneficio naturae datum arbitror, quod,
es,

te vivente,

qui princeps philosophorum hujus saeculi

nasci mihi contigit

5
.

Si

postremo et id unquam fortuna concederet quod apud

te viverem, cujus monitis et

exemplo
plane,

vitae, cernentibus oculis, quotidie

memet major meliorque

pauculum
6

fierem

Sentio

quantum

in virtute profecerim, te auctore, per id

te licuit,

temporis, quo

et videre et audire

quum ad
7

praecepta tua, velut ad abundantissimum

retrocesserim, et a recto itinere devia-

fontem, sitibundus venirem.

verim, postquam a

Nunc

quantum

te discessi, ipse

mihi conscius sum, qui hinc blandimentis aetatis

hinc errore hujus saeculi, in quo vitia extolluntur, virtutes conculcantur, abductus,

meis praecipue urgentihus, ut solita eorum vestigia insequerer, caeptum iter paene
deserui et in

communes

opiniones labi

me

permisi

8
.

Tanta tamen

fuit coeli

beni-

gnitas, tantusque tuae reverentiae respectus, ut, multis vi retinentibus,

cureumque

turbantibus, quibus obsistere vix quisquam valeret, tardari potuerim, sed

detineri quin solitum iter agerem. Crebro

nequaquam
tua, pater,

autem imploravi absens subsidia

quibus haec noxia retinacula dissolverem, ut

quem

viribus et praesentia adjuvare

non poteras, absens

Uteris et monitionibus hortareris. In

quo quidem,

si

pateris

10

et

benignus veniam das, paulum de

literis fatigatus,

te querar, quod, toties obnixe rogatus, tot repetitis

nunquam

dedisti

quod legerem. Occupationes tuae pro republica,

quas nec praetermitti debere arbitror,

quum

patria postulet,

nimium mihi adversae

2
3
4

PP. suavius PP. adversum

'
8

Br. Gr. e PM. Hunc PM. permasi

PM. pavidam
PP. inoffensius Nei codici contingit PP. parvulum

9
10

Nei codici qui

5
6

PP. omette da et PM. benginam

fino

toties,

ed ha quia

BPISTOLE

137
dede. Xiillns diea sudandus, nulla
in

sunt. Sed ct his aliquando vacuus

cs.

I<1

milii otii

nox

tibi

vigilanda

est.

Disputationem de rirtute, qualem crebro

conventu prae-

sentium habere

soles, literis

adhibe

1
.

Copiosus
3

ex hac mihi liber erit,

abundansque

doctrina, cui nulla praestet antiquitas. (jm,d

nire,

si

memineris,

quam

crebro ad te ve-

quum

praesens eram,

quam
a.bii,

avide te audire, vocesque tuas reponere suetus sim,

atque ex hoc existimareris, quantum mihi, ex carentia harum delectationum, desiderii advenerit,

postquam

affectibus meis pla<

consules,

nec patieris

diutius, hac

me expectatione

laborare. Vale, vir celeberrime et pater optime.

XCIV.

NOMINE SUMMI PONTIFICIS IJIPERATOKI

S. d.

(Br.p. 95

/.:

PJI.

c.

171;

PP.

n.

121)

Peropportuna oblata

est,

tilii

carissime,

ex tuis litteris nobis occasio loquendi

de

re,

quam, quum semper ante oculos nostrae mentis habeamus, nunquam tamen
'

vel cogitare

de ea sufficienter pro nostro desiderio possumus, vel pro

s

rei dignitate

loqui satis. Quid est enim

majus, aut melius, quod cogitare in praesens debeamus,

aut qua de re digniori

loqui possumus,
'"

quam quod

pestiferum hoc scisma,

e medio, et christiana

quod

tamdiu Ecclesiam Dei dissectam

tenet, tollatur
in

tandem

membra,
15
,

quorum unum

est

caput Christus,

unius corporis speciem 11 decoremque redigantur?

13

Huc

si

oiunes

I:

Christiani,

quotque ubique

sunt terrarum, sua u studia divertant

,

sensus, sermoin is, cogitatus et vires

omnes

in

fidem conferant 16 vix tamen quidquid a

aut pro se aut pro re ipsa dignum

fecisse satis videri poterunt.

Quanto nos

igitur
,s

magis aequum

est,

qui pro debito muneris, nobis injuncti, advigilare prae caeteris

et tenacius

debemus, magis decet

pertractare
?

hoc apud nos complecti, et studiqsius

cum

aliis

Quod

profecto et sedulo et libenter facinms. Nihil itaque vereri debuisti,

Gr. ad/iibes

'
s

Br.

PM.

excogitare
est; PP.
"iii, ,i

8
3
4

PP. cjpiosius Pl\ qiiin

Gr. placidus
-

PM. Qi iniiii Br. PM.

,

rfestt iam

Br. dissertam-,

PM. desertam

PP. putieri Ex Cod. Keff. p. 137 t. PM. Sniiiuii Pontificis ad epistM a P. P. Vergerio ili-

(l

Br.

n
l3

Br. Br.

PM. spiritum per speciem PM. omncs onuies PM. utiqve per nbhiue
per divertant

ctuta.

poi:
;

npistok ha

c iu codice legitur

ll
IS lf

PP. seu per sua

(qiielb dell
infeiioris
titnlo et

nltim

c.u t

del

Br.)

snb

fi.ieai

PM. dirigant

iuip riectae
iniiiiiii'

orationis,
v>-l

estque sine
ejus
a<i

Br. parola senza senso (dirsetant)

scriber.ts

quem

" PM. quidquum

l8

per guidquid

scri|itaest, tortead nii-sa

iiup.TatoiemSigUmundum

Br.

PM.

jiraetcritis

18

138

F. P.

VEKGERIO

ne de hoc aliquando scribens nos offenderes,

possit, et scribere et loqui et in

quum

potius

omnes homines,

si

fieri
csu-

commune

'

sua quaeque judicia ferentes audire

piamus. Cujus rei gratia ex toto orbe praelatos principesque terrarum in boc tempus

advocavimus.

Xisi forsitan

quod mala

dispositio regionis et Italiae status inquietus

si

eos a veniendo deterreat, conventurosque,

qua

erit in
4

bominibus pietas religionis

2
,

consibaque laturos

pro re tanta speramus. Qui

praestandis
consiliis

si

tamen meticulosiores erunt,

aut flacciores
5

aut negligentiorcs, in

ad decernendum,

ad

exequendum, nos certe propositum nostrum constanter tenebimus, studiumque, pro

bac causa susceptum, nequaquam deseremus. Diligentiam vero tuam magnopere pro-

bamus, quod vel irrequisitus consulere de bac re

et nobis

innui
8

perrexisti
9

ac

non modo

consulere,

verum etiam suadere,

et,

dignam

esse

rem, pro qua

non

modo
Quod

quovis imperio, verum papatu, sed etiam vita carere quis velle debeat, hortari.
"'

quia audieras, alium, qui

summum

sibi

pontificatum u ex adverso

12

vendicat,

sponte cedere velle papatu, nos quoque, ad tollendum hoc scisma miserum, itidem
fecerimus.
ipsi

Qua quidem de

re nibil in praesens parati

sumus tecum

disputare, aut

per nos decernere, in constitutum tempus integra omnia servantes.

sit,

Cum

enim

13

causa haec Ecclesiae universae communis

communi debet

consilio

decidi. Ideo u

tametsi possumus, fortasse tamen non debemus singulariter privatoque consilio quid-

quid

15

in ea statuere. Illud vero negligere

17
,

non possumus, quod quum

16

compertum

babeas

cedere illum quod audieras velle, idque nobis ab ejus oratoribus delatum,

ex hujusmodi fundamento
In quo quidem affectum
geniosi

magna

vi

verborum

inveheris, ut extorqueas
1S
,

idem a
19

nobis.
in-

tuum pium sanctumque probavimus

Neque enim
21

aeque

vero ut

eruditique hominis profecto refellimus.

20

decuit adversae parti

protinus stare, et

indocti vulgi rumoribus,

si
22

quid

inde emanasset,

tam

facile

fidem

habere, et ex incertis,

tanquam

certa sint
24

tam constanter arguere. Non mirum

25
,

autem 23

si,

falsis positis, falsa

26

sunt

quae sequuntur

si,

fundamento sublato, quae

27
2S

super aedificata

sunt corruunt. Testis autem est Deus, testis est universum

fratrum nostrorum collegium, universaque multitudo, in quorum ocubs id nobis

oblatum

scribis, nibil eos ultra

aut obtulisse aut expetisse, nisi ut liceret personaliter

Br.

communia

PM. communi
mis, e Dota che dopo re-

nis dovrebbe stare zelus

3
1

fi

, PP. PP. quod Nei coilici favoribus

i

PP. PP. " PP. 18 PP.

lG
l9

,;

quidqu

quam
habens
prubtt:

qui

Br. aequiter;

FP.attamen-, PP. in margine

aequum
20
5I
"-

6
I

Br.

PM.

ndbis initio

Pcrgere regge spesso Pinflnito

Nei codici ut Nei codici seuza quid

Br.

9
li!

PP. etiam per esse PP. pcr quam

Qitod sta per

PM. sunt
sitnt

S3

quumobrem
;

M
s5

PP. igitur per nitlriii PP. factae sunt per falsa

Br. sequantur

II

PP.

summum pontificatum PM. summum

ponUfkem
18
13

%
5'

Br. certiftcata per acdificata

PM. senza ex adverso

PP. tumrit Br. PM. idcoque

28

PP. universus PP. lioc mihi per id nobis

15

EPIST0LE

139
sil

convenire, quasi

'

res isla-

manibus tractanda
fructu
Loco c
'-.

aui dimicatione
potuisset,

corporum

deci-

denda. Ex quo conventu

etsi

colligi

quod

tamen longum
6
7

videbatur illud

iter et,

priusquam de
illorum

aobis

p(

elapsurum,

orationem

negleximus

nec

satis

prospicere
nihil

etiam

nunc
nisi

possumus, quid
persuadere
verant,

sibi voluerit

ea legatio

tam grandis tamque

afferens,

ut

mundo

possent, se

unionem ccclesiae
fl

pe jactatos,

esse

etiam et insuper

ad renunciati
i

unde ruinorem
iod

lmnc

vulgo sp
.111

quoi

quum

esset nec tibi satis exploratum,

tcmere assumi a

te

non debuit. Quod vero

fecisti, utilli

libellum illum

Lccepimus, transmisisti,

de men-

o suo valde sibi

placere possent et commentis praeclaribus gloriari.

Quod non
'-

modo ex

indocta plebe homines

1;
.

verum doctissimos quoque

viros hic nacti

e-sent,
sit

qui sibi in hoc fidem haberent

inventus, qui
raret.
le

quum
nemo

inter

vi

vulgo quispiam praeter te

tam
",

facile crederet,

certe qui creditum

sit,

tam constanter
dignitatis
,s

asseve-

Caeterum

quidquid

ille

facturus

nos certe

neque

splendore

ullo carnali consilio abduci possumus, ne

i)

quod promisimus
16

(idque, etsi nibil

17
.

promisissemus, facturi sedul

nihilsensui nostro confidimus aut

exequi omni

studio

conemur

Iu quo quidcm
dedit
ille

bumanae prudentiae, sed speramus, quod qui

nos iu cathedra Fetri sedere

L
-

et Apostolatus

vicem super populum suum gerere,

nos inspirabit qui in suo nomine congregandi sumus,

perficiendi facultatem ministrabit.
tire et agere,

modum

salutarem invenire, et

Eum

"

itaque oramus, ut det nobis id ipsum sen

quod in conspectu Majestatis suae

libcllum,

acceptum

sit.

Quod vero

in initio

nihil

ad

eum
22
'

quem ad
officii et

nos transmisisti, respondimus, id praestitere occupastoralis cura ex recenti

!1

pationes suscepti pridem

onus, prae
laxatis ex
tare,

nobis injuncta, cujus

multitudine rerum quae ingruebant, vix ferre poteramus.

studiis

Xunc

vero,

tempore

hominum,
25
.

et

quod proximum
-\

S3

est de liac causa consul-

haec in praesens tanta respondimus

Caetera vero, quae in disputationis vim

nostro Petro Paulo Vergcrio

adduci in tuum libellum possunt

dilecto filio

mannobis

davimus, ut suo nomine ad te scriberet. Postremo,

quum Leonardum Aretinum

"s
,

commendas,

facis

quidem pro ingenio tuo benigne

pro

illius

vero causa non

TP. quam per quasi

Br. Vl\. ipsa por ista

14
,5
j

Br.

PM. iterum per caeterum PJL quid promiserimus

0J
.

3
1

5
B
1

PP. diminutione PP. guia per quod PP. neglexerimus PP. perspicere

pp.
Br. Br.

{1
*

PM. conamwr

i9
so

sedem PP. Tuni

Br.

PM.

et per

etiam
;

PM. suae

majestatis
;

8 9 ,0
11

PP. optare. Et Br. PM. senza PP. senza et insupcr PP. possent hunc

et

2I

Br. exercenti per ex recenti

Br. exercenda

22
!3

PP. pro
Br. PM. permissum per proximuni PM. respondehimus; Br. PM. caetcrum PM. possimt PM. benc

Angliam PM. Angliam

Br.
Br. nati Br. haberet

poi corretto in

Galliam;

24
"-'<

12
43

140
necessarium
l
;

P.

P.

VERGERIO

nam eam propemodum

illi

fidem habemus, ut commendare ipse alios

2

nobis suo merito possit. ut initio

3
,

Commendationem vero eam tantum abest

4

ut aspernemur,
5

quum

in secretarium illum ascivimus, tanutsi

multa magnaque
tibi

de

illo

testimonia nobis ferrentur, nulla tamen re magis

dictus est, probavimus
6
.

quam quod

imprimis probatus

XCV.
S.
i.

S.

1.

1394
c.

(Br. p.

PM.

107

t. :

PP.

n. 24.)

Petrus, germanus tuus optimus, admonuit nt scriberem, vel quod

me

negotii

vacuum,

vel te

abundantem

otii

arbitraretur. Sed in utraque fortasse, in altera certe

re fallitur. Ego enim, etsi neque publicis, neque familiaribus studiis implicer, quibus
urbis

domusque

salus contineatur
nisi forte

*,

nibilo

tamen minus

in alio genere vitae laboribus

meis

exerceor,

quis et vigilare et iutendere studiis literarum, propterea

quia et plurimum

insit voluptatis, labores neget, et tu

rei occasione

quoque abundare posse

absis,

otio

credendus

es,

qui maxiinae

advocatus binc

nisi

et illud forte

dicamus, semper in otio esSe sapientem, quae et vera est et trita apud philosophos
sententia.

Tu

enim,

ne

aut longius ordiar, aut aliena exquiram,

tibi

cum

optimum

principem Franciscum Juniorem (quod enim ipse

buic urbi induceres,

uni tribuit) manu, consilioque

odiis bellisque

cura postea universam Italiam,

fiagrantem,

pace amicitiaque componeres,

captivos, a suisque tutoribus

cum nuper adolescentes

male
9

illos

Goritiae comites,

dudum

habitos,

liberares,

et in
?

suarum rerum adminiet

strationem

conferres,

numne
tieri

in

summo

otio versabare
10

Cum

nunc quoque in
nisi te

vacantem pastore provinciain accitus (quoniam

conscio atque auctore,

nullum facinus praeclarum,

unquam

potest) pacata tranquillaque servas omuia,

num
opti-

tuo judicio otiosus es

Plane vir bonus et sapiens vero tunc bono perfruitur,

mumque
1

" laboris sni capit fructum,

quum

id

agit

quo prodesse plurimis

possit.

Atque

Br.

PM.

necessario

so, obscuritatibusque

implicato,
legere

ut

divinari

2
!

Br.

eam tamen absumus

initio,

PM. omette
margine

PP. ea> suppone ial voce

;

>

in

multis potius

quam

necesse mihi

iu

fuerit,

exemplavi ego Eobertus albus Papa-

fava anno virginei partus 1651 mense sep-

PM. tum, et si PP. magnoque

ImperPP. probaverimus. PM. nota: fecta epistola. Oiationem hanc et pastoralem
Br.
<

tembris P.ttavii
"

.
1.

Si-nza data di a. e di

iiel

Br. e

PM.

Cosi nel Br. a p. 78. Negli altri codici contineiur

epistolam

summo

labore

summoque

studio ex

9
10

PM. nota cbe

Br. qn; PP.

in qualcbe codice sta

nonne

codice ms., mihi pridem a peritis.-imo terque

excellenti

cum

domino Hieronymo Verg

rio Justi-

u PP. optimusque; PM. nota:

forte melius

nopolitano mutnato, infiuitis mendis consper-

opimumque

EPISTOLE

141

ita,

cum numquam

vacct,

semper

in

otio cst.

Sed et nos quoqnc,

licet

imparibus

'

studiis,

tamen nonnihil agimus, cum sedemus

in schola,

cum

in penetralibus

tectorum

claudimur, cuin docemos,

cum

discimus,

dignumve

aliquid, de ratione,

natura, aut
sive ne-

moribus, motu mentis agitamus. Sed o quantum, Deus bone,

nostrum hoc

gotium sive otium dicamus*, quod nemini quamvis pessimo interdici potest, ab vestro
distat,

quod nim

nisi

magnis, et claris

viris

permittitur! Nbs enim,

cum

aut ingenio

no8troquidquam 3 intulimus, aut multa sumus ex disciplinis memoriacomplexi,summum

fecimus;

vos, quasi

ad
4

pace justitiaque foveatur

communem hominum salutem terris dati, hoc agitis, ut humanum genus. Est tamen in utraque re, quemadmodum
studiis vos publica

voluptas, ita et labor et studium, ut nemini ignavo aspirare illucliceat. Sed impar
tus
5

vcnit.

Cum

enim diversis

munera, nosque propriam,

constat,

privatamque rem
ihis

amplexi simus, agere vos

plurimum saluberrimarum 6 rerum

7
.

nonnihil, ac neutros, inerti otio defluere

ltaque, ut

ad principium redeam ora8

tionis, in id

spectare admonitionem fratris reor, ut, cuin intelligeret, quanto egote

sis,

cultu,

quantoque tu me amore complexus

etsi

neque

me nunc

eloquentiae aut

scribendi Btudiis
fcamen
te
10

datum

sciret,

neque

te

facile

praestare aures

literis posse,

nullam

causam dignam arbitraretur, quae aut me tenere deberet, ne scriberem, aut

literas

ne

meas optares

et legeres.

Quamobrem

protinus

effeci,

ut pleniorem hanc

epistolam, quae praeteritum purgaret errorem, ad te dimitterem: quod quidem, et

quamdiu abens, sedulo

faciam. Nihil enim hactenus ne scriberem

.

fuit, nisi

quia

propediem venturus dicebaris u

Sed illud aniniadverto, quod

et

ita

tecum

bis

literis

ago, quasi non idem, qui tot res et tantas prudentia

ratione

moderaris,
falli

pbilo-

sophiae cognitionique rerum indulgeas

12
.

Hoc

si

quis existimat, plane

eum

constat.
potuit,

Mihi enim semper res mira visa

ut in perpetuis
versatus,

est,

quae uon sine divina quadam

in

vi effici

armorum
eras,

laboribus,

summis

civilibus

negotiis

domi militiaeque
sis.

tantam eloquentiae, doctrinarumque omnium laudem assequutus

si

Quid
li-

euim praestiturus

tantum munus ingenii quotidianae

",

auditioni,

vigilique

terarum exercitio accomodasses, quuni

tractatione librorum, raraque

quod

constat, ex

sola, ut ita dixerim, con-

admodum doctorum hominom

si

collatione, tantuiu discisit

plinarum adeptus

es

Mihi enim.

quid inhaesit,
nisi

quod quam exiguum

et

jmdet dicere et piget reminisci,

est.

non

duris laboribus et longo tempore

partum

Magnum
utrumque

est itaque

contemplari

posse causas rerum et

secundum philosophiam
vero ac praestantissimum

cognoscere; majus secundum philosophiam vivere;

est

maximum

vitae

modum, quod

tu jain assequutus es. tenere potuisse u

PP. in paribus

8
<>

Da quod

quod

omesso nei

codici,

meno

''

nella copia ripetuta del Br. a p.

3

79

10

PP. et PP. non Te nella ripetuta

osato dal

del Br. e in altro

altri codici e
:

codice

4
5

PP. guoque PP. foveantur

PM. Negli

omesso

u Nei
l ;

codici dicereris

nella ripetuta del Br.

PM

affectus

diceris

salubrinm,
7

PP. e PM. saluberrimum Br. nella ripetuta e nella prima saluberrintarutn Br. nella rip> tuta difluere. Cosi uno dei co-

13

PP. e Br. prima indulgcas Nei codici o quoniam o quam o qn

qui alcnne parole nci codici. Br. vi

M Mancano

dici usaii d.l

PM.

mette puutini. Br. 77 va a capo.

142 Sed de his

satis

P.

P.

VEKGERIO
vero de ea re niihi tecum agenduui
si

in praesentia.
'.

Nunc

est,

qnapropter hinc abes

diligentius, desiderio

In qna,

si

quid vehementius te rogavero,

dato.

quid admonuero

meo veniam

Agere enim

et orare pro patria mihi videor.

Nam

posteaquani puer, eversa natali patria, Forumjulii biennio

2

cum

parentibus in-

colui, ubi

(quod semper prae

me

feram)

et
4
:

humanitate multa
ita

et beneficiis plurimis

comiter habiti, in sumnia calamitate fuimus

quidem penitus animo meo inhaesit

sedes illa terrarum, ut postea semper loco patriae mihi haberetur. Et sane nil ego

extra 5 Italiam
r

vidi,

eamque ipsam non omnem. Sed earum, quas utique

situ,

videre conaut,

tigit

'

regionum, nulla aut prospectu coeli ant

est,

fertilitateque terraruni,

quod ante omnia praecipuum

constitutum est mihi,
ut, si

indulgentia hominum, praestat.

Ac

ita

quidem
ea vitae
adversi,

mortisque sedes

sit.

unquam more judicioque meo vivere mihi liceat, Quamobrem magna me sollicitudo tenet, ne quid ingruat

ne quid patiatur incommodi. Vides gentem illam, in

tissimis

summa
his,

libertate natam, solu-

legibus vivere

quae res esse damno

7

solet

qui uti nesciant libertate.

viros,

Sentis, gravibus inter se

odiis

non modo privatos aut principes

sed et populus
8
,

laborare,

tum quidem ex
ea,

praesentibus causis,

quam damnis
est,

retro latis

ac ne

minus quidem ex

quae omnium malorum mater

copia,

invidia.

Accedit ad haec

summa rerum omnium

quae

laxivire

animos

facit,

nec sinat suae ipsos salutis

meminisse, et assuetudo quaedam jam facta bellorum.

Cumque dudum
est.

pacatissima

regio esse solebat, nuper et externis et internis bellis exercitata

Imminet prae-

terea usquequaque non aspernenda res, metusque

editus Patriae praeses occisus est. Juncti
10

Germanorum, ex qua natione

priucipes sanguine atque
. . .

illi

erant

summi

arctissima necessitudine. Quos optare vindictam verisimillimum mihi videtur

(desiderantur reliqua) u

2
3

PP. habes PP. omette V ubi

Br. prima e

PM. usquequaque aspemenda.

il

PM.
;

dice che

4 codice

lia

non. L'annota-

Prae

sc ferre, vantare

PP. per

Br. nella
10
11

tore del

PM.

preferisce questa lezione, e leva

ripetuta
4

pro

Br. priina p.

1'aggiunta del gue alla parola metus

Br. e

PP. mette punto priina di ita Alcuni codici hanno esse

Br. e

In
est,

fine

PM. inventi Br. rip. juncti PM. dice Ep. haec imperfecta
; :

est.

* 7 8

PM.

contingit

e-licet titulo careat,

mihi tamen pro comperto

PP. PP.

interesse
e Br.

scriptam eam esse ad Patriarcham Acrui

prima

Ac

lejensem

EPISTOLE

143

XCVI.
N. N.
S.
1.

S.

P. D.

1400.
c.

(Br. p. 01

(.;

PM.
vir

124;

PP.

n. 68.)

Pctrus Montanarius queni

nosti,

quidem

illitcratus,

sed acris ingenii, ac

magnae

facundiae, ac non minoris audaciae, qui non erubesceret cuivis

verum

in

fronte dicere, pauculis

quondam

verbis Ioquacitatem

meam, qua nimium

'

pleruruquc,

ac inter domesticos maxime, abundare soleo, non inurbane coercuit. Est quidem, ut mihi videtur, in talibus
viris et indoctis

literarum, qui aut sua gravitate aut comefficacia

muni

liccntia

non vereiuur palam arguere, multa

literati
3

multaque
*

vis

mutandorum
;

ad melius animoimm. Neque enim solum

quin imo complurimis
videmus.
Is igitur,
*,

sapientesque

moderatores vitae

litteris

summam
ut ad

saepe dementiam et obscenitatem

etsi

morum

quem

dixi,

rem veniam,
5

praecipitanter et inaccurate
(deest in Codice)
nosti, Jonge suavius

monuerit

opere praetium est tamen ejus dicta

cujus multas similes sententias memoriter habes.

Quae quidem, ut

resonarent si

oi

mlgari idiomate

et

ab auctore suo dicerentur.

Cum

enim ante duos

annos, causa effugiendae pestis, quae tunc Bononiae vehementer inoleverat, Faven-

tiam accesserim, eo ipse die non multuin

venit,
'

post, fortassis

ex eadem causa, Petrus eo

et in bospitium, in
etsi

quo eram,

decliuavit.
familiaris,

Quein

cum
8

vidissem, et videudi et

loquendi avidus,

tamen non multum

eum

familiariter salutavi; caepique

abundantius perquirere de valetudine sua, et successibus, et

pelleretur.

quanam causa
esset

eo com-

Ipse

me

intueus graviori aliquantulum supercilio:

Ego, inquit, tecum,

amice, per totum

orbem peregrinarer, neque unquam mihi curae

abud de animo

tuo sentirc

id

solum audire velim quod sponte diceres. Tu vero

me nunc primo
ista

venicntem, et vix bene positum, adortus, quae causa huc urgeat percunctaris, inur-

bane quidem. Neque hoc, ut puto, ex

relinquas.

tuis literis didicisti

in

commodius tempus

[iiidem valeo; hoc te

nunc nosce

satis est.

His ego confusus, parcius

deinde verecundiusque locutus, nihil quo moveri posset excidere

verbis meis oppressum dicere
cxistimo,
vir optime,

permisi. Itidem te

qui crebro a me, affectiomvm

nuncias, amicabiles literas habeas, quae fortassis inimicum aut

parum cognitum sua

loquacitate offendere deberent,

Montanarius, cui multam dedit natura facundiam et opinio

amicum autem non mediocriter delectare. Etsi enim hominum auctoritatem,

10

me

de temeraria loquacitate non injuria reprehenderit, tu tamen id jure

non

potes.

PP. nimiam
simt

e 7

2 Scil.

PP. compluris PP. monueris s Forse mcmorare. mente rcpctcre. Qui piu parole sono omesse

8
10

PP. PP. Nei PP. PP.

omette
nit e aggiunge sic
codici

omesso

excudere
ferre

144

V.

V.

VERGERIO

Neque

enira a te, quid animi habeas, quidve struas, peto,

neque proposita tua quae-

rere importunius insisto; quod liberius quidem

Tibi enim
et familiaris et

benevolus et amicus sum,

si

quam cum eo facere tecum possem. quem nihil animi tui latet;
Abunpotes
est

quidquid

scis ipse scio.

Sed baec, etiam

nescirem, non peto. Peto ut scribas.

dans

tibi

scribendi materia proposita

si
"'

est.
vis,

Quidquid non
transcribe
'

scriptum ab
aliis

aliis,

novus auctor assumere. Quod

sunt.

non
est

quae ab

eleganter dicta
solis propriis,
et

Plerumque enim decentius

uti.
3

aliorum sententias rttexere, quai.i

ut reliqua fastidientem,
dita

invenire et ab

aliis

Tu autem utrumque non parum bene inventa resumere. Neque abs

strenue potes,

con-

te peto, ut diffieilibus
4

et elaboratis orationibus ad

me

scribas,

quamvis

in

boc vebementissime
. . .

possis
. .

placet ut plano stilo et quotidiano sermone, quod et ego facio

(imperfecta)

XCVIT.
S.
d.
e.
i.

(Br.p. 16 t;

- Eam.

p.

11;

- PM.
vita,

c.

110 L;

- PP.

n.

108.)

Plutarchus in describenda Antonii

fuisse
initio

quum

inter caetera

munificem vakle
in

commemorat,

patris

quoque ejus unum

liberalitatis

actum memorabilem,

protinus texendae historiae, annotat.

Cum

enim, inquit, pater ejus in

usum
5

amicorum multa conferre

rogatus non haberet
mittere

consuevisset, et aliquando ab

uno eorum pecuniae mutuo

sublevaret,

promptum unde praesentem indigentiam

opera
uti se velle,

neque
sibi
6
,

di-

vacuum

vellet, simulavit tonsoris

quo et pateret
enini

agendi

facultas et lateret caeteros

quod agere constitucrat. Verebatur

7

uxorcm

quae

tenax importunaque semper imminebat. Captatur igitur tempore, argenteum scyphum

quo

in eo opere uti consueverat, araico

clam

tradidit, jussitque, ut

illo,

ad incom-

inoditatem quae se urgebat, uteretur. Quaesitus autem scyphus

cum non

inveniretur,

furto credebatur sublatus, nec dubitabatur inter domesticos evanuisse. Quapropter

cura mulier questionem de servis

perstitisset,

habere

voluisset,
uti

et

permanenter

in eo proposito
8
.

ne plecterentur
querulis
l0

innoscii.

rem

fuerat opus fuit ut aperiret

Ex quo
Ita

se

quidem

litibus uxoris ", tametsi

et

non inexpertus, implicuit

'",

servos vero

ab impetu tormentorum, quae mulier

viro liberali

avara et irata paraverat,

vendicavit.

neque praesens

delt clus

pecunias neque avarae mulieris improbitas im-

pedimento fuere, quoininus amico

in nocessitate constituto

peropportune subveniret.

PP. transcribere l'M. decentium

Nei codici incomm^de
Cosi
Br. e

7
8
''

TP. illum PP. apariretur

R>im. senza

3
4

quilem

PM.;

Pl'. cssc

emeritissime

I0

PP. qiteridus

5
6

Nei codici

mutuum

PP. agjjiunge

smm

" Rain. ux>ris titibus K"in. impensione

EPIST0LE

145

XCVIII.

.JOANXI

DE BONONIA

PHISICO

'

S.

D.

PADUAE, XIV KAL. AUGUSTI, 1391.

(Br. p. 37
:

Ram.

p.
8.,

11
I.

Tr. 5
c.

n.

Gr. n. 29
Vei
i,

PM.
t.

e.

101

PP.

n.

17

Mwr.,

I.

XVI,
tibi,

222;
egregie
,

M.

Triv.,

XVII,

doe.

1936.)

Pollicitus

suni

me

vir

sit

de caeteris rebus facere

soleo, pro-

gressuni hujus acerbissimi belli quotidianis literis scripturum.

feci, et

Quod hactenus
;l

libens

nunc sedulo mihi faciendum

est,

quo magis excrescunt

',

in dies crebi'is in-

cursibus et alternis damnis odia partium

ac quotidie rei aliquid et notitia et meliteris

moria dignum geritur 5 Ea

.

itntur,

quae jam pluribus ante

passim

scripsi,

nunc

quam

,;

brevissime colligam, et de singulis, ([uae palam mihi comperta acciderunt,

hactenus certum reddam.

Primum
prolixiori

itaque,

quem exitum
descripsi,
s

tenueritille plurimus apparatus belli,

quem

altera

epistola

tibi

planc

nosti, ut arbitror.
'',

Scis ut

primo impetu,

parvisque viribus

Ilarii

suburbium caepeiint

plurimo agrestium praesidio munitum.

die.s

Cujus ferme inexpugnabilem arcem ousu!entes, per aliquot

Deinde,
ubi,
relictis eo
10

frustra conati sunt.

loci praesidiis,

quae suburljium tuerentur

12
.

".

Atbesim trajecerunt,

commisso

levi certamine, nostri, victores extiterunt

Nihil post id
13
,

actum

est.

Hostes enim in urbes et oppida se se contulerunt. Nostris

quocumque
est,

liberet, se-

curum
aliquid

et
15
,

hberum
si

iter patebat. Fecissentque,

ut existimandum u
16

memorandum
tempus
is,

non hiberno tempore

et pluvia et tempestate
victi,

compulsi, victores ho-

stium

17
,

inedia,

rerumque inopia

1S

ut redirent coacti essent. Per id

qui arci Ilarii praeerat, suburbanos

erant, in priores partes
belli fuisse
;

sollicitat,
20
;

ut dejectis

19

qui custodiae loci relicti

se,

revertantur
et

quod enim defecissent a

id necessitatis
!1

quod nunc redeant

fidei.

prima imperia recognoscant, ea certissima

in-

ditia esse

amoris et

Promissa igitur indemnitate, datisque muneribus, malefidos

animos

facile egit, ut libuit. Itaque, seditione orta,

ra

obvium quemque - de
;

nostris,

qui

in praesidio erant, ut sors tulerat, obtruncabant

caeteri sibi,
ille

ut quisque potuit

salutem
1

praecipiti fuga peperere.

Hoc pacto grandis

u
15
ls

exercitus, cui iniquius

Br. e Gr. Jo. de Bononia,

Muglae phisico

Br. e var. Gr. vir eruditissime

3
*

PP. accrescunt

Gr. var. existimatum Nei codici aliguid; Mur. aliguod Cosi Br. e PM. PP. pluviae tempestate.
-,

PM. parcium
e Gr. agitar
17 18
15

Buona

lezione aucht- pluviae tempestate

in

5 Keff.
6

Senza hostium

Rr. e

PM.
deletis-,

Br.

autem

La

virgola sta dopo inopia nel Mur.

7 8

Gr. plene

Br. e

PM.

dejectis;

Reff.

delectis

Cosi Br. e

PM.
:

PP.

e Gr. Illasii
50
21

nel Mur. Br. e

9
10

PP. coeperuni
Cosi Br.

Gr. coeperant
;

PM. reverterentur

cosi var. Gr.

PM. e Mur. PP. et 11 Br. PM. e Mar hientur-, Reff. u Br. PM. e Mur. exstitemnt 13 Beff. Nostrum

Gr. exactissima Gr.

tueretur

23

quemcumque
:

Gr. var. obstruncabant

Cosi nei codici e in Mur.

PP. omette

19

146

P.

P.

VERGERIO
fuit,
l

cum

tempore

quam cum
Quidam

hostibus bellum
in eo regressu
sic fieri in
6
8

parum

felicibus auspiciis signa efferens,

2

inglorius rediit.

de suscepta

fide falso

ut ego existimo,

infames habiti sunt.

respondet
r>

Verum

magnis rebus

solet, ut,

quum

exitus

non plane 4
7
,

spei,

et

temere quod

per ignaviani actum est

crimen reputetur

errorque multitudinis transferatur

bribus et gelu inhorruerat,

in paucos.

Acta hyeme, quae amplius

solito im-

dum

tranquilla veris tempestas succederet, de integro

belli,
9

instruxerunt exercitum, novos milites conscripserunt, conrposuerunt impedimenta

et quidquid

ad tantam rem necessarium videbatur, strenue comparatum

est
10

est.

Cujus

exercitus

dux

institutus

dominus " Joannes Auchud

14
,

12
,

vir generosi spiritus et

longae experientiae,

quem

1:!

utique

sine antiquitatis invidia,

15
,

non temere priorum

imperatorum

virtuti et gloriae

proximum facerem jam

nisi

alienigenam accepissemus,
1(!

quamquam,

ut res, moresque indicant, nihil

1S

externi sanguinis habeat.

Eo n enim

frequentibus

bellis,

exhausto, fortior, salubriorque sub moderatiore coelo Italiae,

fibris

innovato jam corpore,

tinet,

regenitus
est,

est.

Nam

quod ad

aetatis nostrae gloriam atheri,

non tam

facile

nunc

ut quondam,
iter est.
Ii
21

clarum ducem

longe quippe
et

10

iniquius,

difticiliusque virtuti
-

nunc

Per supremos enim labores

extrema

pericula

ad

summum

est

veniendum.
22
,

prinmm

exercitibus praeei'ant, quos in-

discretus populi favor, quos nobilitas

si

quos lon us affinium ordo praeferebat. Nunc,

et industria,

quis

2:!

in

armis clarus

est,

eum

sola virtus,

patientiaque laborum

Cum eo numquam satis

extulit.

vero imperatore sunt duo firmissima

exercitus latera, in primisque

mibi laudatus dominus

25

Conies de Carraria, qui, quotidianis rumo26

ribus ex bene gestis suis, ora nostra, laudes ejus avidissime praedicantia
fatigat ",

frequens

unusque

2S

sibi totius esercitus

30
,

gloriam vindicat
3'

20
.

Est et huic aetate paulo

3!

superior, virtuteque proximus

ipse videlicet

dominus Conradus Comes de Lucio

;

plurimum quidem
clari viri, et

33

et et

rarum nominis decus

animo
fortissimi.

in Italia nactus
alios

plurimique
3i

cum

his

manu

Ante

dominus Luchinus

de Viceco-

mitibus, jamdiu exul a patria, multa spe recipiendi Mediolani (quod imperio
1

quondam

Br. p
Keff.

PM. congressu

cos\ pure var. Gr.

-'

lll negli altri codici

Eeff.

suspecta fide; nei codici fide snsceptu

- In
- :i

inanca quos nobiHtas

3
*

La

virgola sta dopo falso nel Mur. e ncl

PM.

Reff. e Gr.

quosque

Gr. plene Gr. respondent

Br.

-*

Gr. fortissima Gr. senza dom.

5 6 7

25

PM. quid aut per Bcputetur omesso in Br PM. e. Gr.

quod aid per
;

26

In Mur. praedicentia
dicantiu

iu

Br. c

PM. prac-

8
9

Br. transfertur

27

Fatigai. Desunt

11

Cujus nel Br. e PM. PP. e Gr. Ejus Est in Br. PM. e Keff. PP. senza est Gr. senza dom.
; ;

28 29 30
3l

In cod. Brun
Gr. vendicat
Gr. virtute

quae sequuntur usque ad Est

quam proximus

12 13 14 15

Gr.

Anchud Quem in Br. PM.

undique

Gr. viderit

Mur.

PP. quam

32

Deest in Muratori, in Cod.

:

Gr.

Supple
e

Bran; etReff. Conradum Comitcm de Lucio

;

In Br.

PM.
altri

Mur.

PP. facere
33

Gr. de Curraria Br. e PM. eam plurimum quidcm; Gr. tam plurimam 34 Cod. Br. PM. e Eeff. Luchinus; PP. e Mur.

16
17

Negli

habet

Eo

(scil.

alienigcna)

18
10

Br. e

PM. frequentius
in Gr. Br.

Quisqiie inPP.; quippe in Gr. Br.

20

Ei extrema pericula
PP. senza extrema

PM. eMur. PM. e Mur.

Ludovicus

EPIST0LE

147

suorum agebatur) ductus,

quinque millibus
maji signa
2

in

hujus exercitua partem venit.

Cum

his

igitur

'

et

electorum equitum, peditum duobus

'

niillibus.

Dux

quinto idus

efferri jussit,
4

in

primis guelfum

lilium rubens populi florentini,

post
clara
in-

flammeum currum
signa,
sisnia.

candido campo distinctum,

liliis

in

hujus magnifici

principifi

subinde crucem rubeam croceis

ducis,

superornatam, populi bononiensis

exercitu

Postremo

et

eorum,

qui

primi

aderant,

signa

subse-

quuta sunt.
Progressis itaque laetis
facilis
5

ex urbe et paduano agro,

primum transvadendi

Athesis

labor

iuit,

quum
7

et

dementiorem
8

se solito placidis aquis praeberet, et parva in adversa ripa

admodum hostium manus, quae

consisteret. His fugatis
,

speculandi tantum gratia venerat,

esercitu,

perductoque

ad fossam

ventuin est

amplam
con-

et

profundam,

quam dominus Antonms

magnis impcnsis, eo

de la
bello,

Scala, " ut veronensi agro bene

suleret. struxerat "

quod nimium

sibi tidens

cuin animoinfeliciter
fuit,

sissimo

u principum domino Francisco de Carraria Seniore acerrimum

Aequato ejus
fossae

egerat.

aggere,
ut

quantum

transituro exercitui satis

dimis-

soque praesidio

ei stationi

locum tutum servaret ad reditum, dux, ut militum

et industria potior esset

animos alacriores redderet, pauculam orationem, qui manu

quam
sibi

lingua,

ad eos in hunc
'

modum
3

liabuit.

Satis
tulit

abunde copiarum

habemus

milites, si

eum animum, quem unusquisque

Plurimam quidem
alacritatem vestram intueor,

ex urbe, adversus hostem et in pugna servaveritis.

rei

bene gerendae

spem mihi
,

concepi,
fieri

quum animosam
posse, ut
is

persuasique

mibi u

nullo

modo

^ animus sine victoria redeat "\

Apud

vos est ut
'*

eum,qualem
21
,

vobis fecistis, teneatis.

Haec

via nos

ad hostem ducet

17
.

Si cui pavidus

et imbecillis est

animus, indignus,me duce, dedecorosus nunc redeat

19
,

dum

" facultas adest

et forteni

exercitum ignavo se purget

-.

Complurima

sae-

vissima flumina faciet.

transeunda nobis sunt, per quae redeuntibus sola victoria vadum

Salvis

hostibus regredi non possumus

n
.

Itaque nullus

jam de

his,

quae

relinquimus, respectus

habeatur.

Illic

patria,

illic

domus,

illic

universae res nostrae,

quas jus

belli et certa victoria

possidendas nobis dabit. Vadimus in opulentum et

jam diu

hostibus intactum agrum,

Eum
Cod.

et

amplissimas urbes,
iis

quem fortuna virtuti nostrae hactenus servavit. dominum suum perosas, nostro u dabit arbitrio. Forti
13

fieii'.

igitur

Eeff.

Cosi nel Mur. e nei codici,

dice 1000.

Noi

codici, raeno

meno il PP. clie il PM. e in Mur.,

M
'"'

Gr. persuasi
Br. e

copiarum satisque virium quoque

PP. his;

PM.

e Gr.

hk; Mur.

is

c'e qui punto.

3
*

16
17

PP. rcddat
e Mnr. hostes impavidus PP. reddat Mur. dedecorusque redeat Mur. ijuum

PP. guelplmm PM. carrum

Gr. Br.

PM.

n
1?

Mur.

si

PM.

dice che in altro cod. sta lectis

6
7

Gr. transvadandi

Athesim

""

Reff. e Gr. iis fugatis

- Jlur. adsit
22
^3

8
9 10
11

Gr. productoque

PP. Fossam Mur. e PP. qui aprono

Mur. repurget Br. e PM. sepurget Nei codici ingredi; Gr. correg^e in mar;

la parentesi
*

gine

PM. possimus

12

PP. straxerat PP. accrrimam

Gr. vestro

148
igitur et alacri

P.

P.

VERGERIO
vobis
'

animo

estote.

Nec

fiet

ut timidis quibusdam evenire sensi.

Ex

delecta paucitate nostra aut numerosa hostium multitudine

*

metum

confringite

2
.

Satis enim superque satis numero

perium,
si

sumus ad subijciendum nobis

4
.

totius orbis im-

aut

viriliter vivere

aut mori volumus gloriose

5
.

Hostium vero quo major

diu6
,

multitudo eo paratior vinci est

turna experientia assequutus

Ego nec iners adero, nec industriam, quam

sum, inutilem sinam. Et certum quidem habeo

me
.

cum hoc
7

milite prorsus victurum.

Tu

tibi

persuade,

me

duce, vinci te non posse

Porti hac oratione ducis confirmatis militum animis, quod alacri clamore testati

sunt, continuo castra loco moverunt, edicto prius, ne cui incendio uti in agris hostium
liceret
8
,

neve quis agrestem,

se

nisi

qui stipendiis adscriptus esset, captivum ageret.

et caetera,

Hoc enim pacto sperabant,

a

comeatum
9
,

quae ad victum necessaria essent,

si

colonis facile impetraturos. habiturosque eos propitios,

quid

laeti fortuna osten-

disset. Protinus igitur ad Mintium

offert se

fluvium placidum, veniunt,

quem

transgressis

10

hostium exercitus. numero longe major, sed animo et virtute plurimum, ut

res indicavit, inferior. In eo siquidem congesta erant

tria millia, qui stipendia

novem

millia equitum,

peditum
delecti,
in-

mererentur

".

Reliquorum, qui ex urbibus agrisque

et

equo

et

pede sine numero militabant, magnus et incertus numerus. Curruum

l2

super et jumentorum grandis apparatus. Quae res duci

dedit. Existimans enim,

nostro salubre consilium

et caeteris impedimentis,

tantam multitudinem peditum, armis

I3
,

quae plurima vehebat

gravatam, non posse equorum vestigia proprius tenere, ad

nihil superflui

Olium flumen cum suo expedito equitatu ac promtis peditibus, quos

urgebat, ne transeundi tolleretur potestas, properat.

Quem pauca
15

14

admodum

parte

exercitus nostri transgressa, protinus a tergo septingenti equites

hostium, transitum

turbaturi, jussi sunt

16
.

Contra quos missis qui nimiam eorum audaciam retunderent,

eisque non sine ignominia et

damno

repulsis, nostri integri in ulteriorem

amnis ripam

emerserunt. Plurimos tamen, quas rapinae cupiditas, quosve ninrius gloriae splendor

pronos agebat, fluminis impetus perdidit. Vix bene

vestigiis
fuit,

positis,

signa hostium

cum

universis copiis a tergo aderant. Nostris mhil curae

ut a transitu fluminis

insequentes se arcerent.
prohiberentur,

Verum eodem impetu, ne a transjectione 17 amnis rapidissimi ad Adduam iter maturant. Euntibus non longe a Bergamo via erat,
18

quo quingenti

ex

delectis

sepositi

equites adversus

nostros

progressi sunt.

Nei codici Nec vanum nobis

Mur.

fiet

vobis

quod de
2 3

timidis

u V. ep. Existimo l2 PP. duce

,3
'*

Nei codici configiie Nei codici numerosi

e

Nei codici vehebant

Gr.

parva
codici

* Reff.

Mur. aut gloriose mori volumus

il

f5

Nei
Reft'.

nessuna virgola. Mur.

la

pone
var.

5 Gr.
6

omette

periodo

Hostium
tutti
i

ecc.
<

dopo equites
6

PP. hebete PP. annota che non

Br. edicti
liceret
;

visi

sunt; Gr. in margine ha

che

le

codici portano

visi

e missi, e dice

sententiae

melius

questa contiuuazione della lettera

8

respondent
,7
'8

prius ne cui incendium ln agris

PP. transitione
Br. Gr. e

Gr. ne attractionc
fortasse ex delectis equi-

Gr. e

PM.

edocti

dium
9
10

in agris liceret;

prius ne cui incenGr. aggiunge hostium

PM. 500

tibns, sepositis equis; Reft".

cx delectis equi-

Br. Gr. e Reff.

Entiam

tibus,

cquites

adversus

nostros progrcssi

Gr. quibus transgressis

sunt

EPISTOLE

149
certatuni
est.

Aliquandiu gravis pugna inter eos

bentibus tandem
2

'

fuit,

cumque multo sanguine

inter
in
:

Succuin-

illis,

cuni multa

suorum strage

moeuia compulsi

sunt.

Ibidem

dominus Comes de Carraria, qui primus

semper

omni certamine aderat, sub

est.

muris acerrime dimicans, ictu sagittae in bracchio perstrictus

laria,

Comes
in

<l<

AnguU-

romanum sanguinem
magna hostium

redolens, qui

strenue

ibi

pugnaverat,
est.

ponte Bergo-

mensi, cuni

ignominia, militiae insignia adeptus

,

Dimisso oppido,
petitum attinsollicite
7
,

quoniam non venerant obsides

gunt,

caeptum
c
,

iter urgent,

atque

amnem

Quo

]iervenicntes,

vadaque
in

quibus transgrcdi posscnt. perquirentes

ei

ad oppiduin quoddam

agro mediolanensi (Pandinum

loci

nomen

est),

locum amoeolira

nissimum, secretumque nemoribus, veniunt. Quo

dominus 8 Bernabos, rerum

suarum magnificentia
solebat.

notissimus, sepositis belli curis, venaudi gratia conferre se vacuus

Edocti

deindc per incolas ejus regionis, ductoresque suos, non posse tuto

violentiae amnis se committere,

quoniam

et suapte natura iiupetuosus et liquefactis

10

aestivo sole nivibus

solito

tumidior

esset, castra

ibidem posuerunt
12

".

Ex

adverso,
noster,

exercitus bostium, nostri vestigia insequutus, non longe se se

locat.

Dux

expertus altero bello adversus

posse superari, certusque animi

eumdem

hostem,

magnam multitudinem

parvis copiis

suorum militum, quibus

consilio, hostibus, eo

ipse locorum angustiae vir-

tutem

1S

addebant, adhibito maturo

nariam pugnam
utrinque
literis,

indicit. Hostes, uti facie

more quo solitum est, ordipraeseferebant, laeti accipiunt M missisque

,

conventum
17

est,

ut ex utroque exercitu quaterni ex primoribus deh-

gerentur, qui,
statuerent
16
.

cum

sexaginta militibus in

mediam

1:>

venientes locum, diemque pugnae

consiliis

Dominus

Michael de Babatha, a cujus salubribus

est,

universi

exercitus salus pendebat, de nostris primus electus

qui reliquis comitatus hujusnostri,

IS

modi pactionem

iniret.

De

caeteris

compertum non habeo. lnterea

ire possent,

quo liberius

frumentatum, quaesitumque pro equis pabula

parumper

retro cesseruut.

Ea

res detrectandi

19

puguam, ut qui

forte

vel

metu

vel injussu sui principis id facere

non auderent, causam hostibus

dedit, asserentibus

illis,

non teneri
22

se jure belh

51

ad

ineundam pugnam,
referrent.

nisi

ad eundem locum, a qno indicta

eis fuerat, castra,

signaque

Hac
tam

frivola interveniente exceptione, res infecta desiit.

Numquam tamen

inter haec cessatum est, quin quotidie pugnaretur.

cessitatis

Ea autem

fuit et virtutis et ne-

efticax violentia,

ut semper

cum

majori hostium strage et manifesta

ut diminutione
Reff. e

victoria in castra

nostri regrederentur.

Illi

vero,

continua

nostros

Gr. senza intcr eos

'"

Br.

PM.

Mur. anr/ustiae virtutem;

2
3

tamen per tandem PM. 1, e dice forte primus

Gr.

PP. animum

u
15
1G
l~

Reff. acceptant

* 5 6
'

PP. gui; Mur. quia

Reff. obsidere

Br.

mediam planiciem
dom.

PP.

plcii<<n

Br. statuerunt Gr. senza

Br. Gr. e

PM. vada; PP. provenientes

Gr. perquirentes, sollicite

,s

Mur. pone priuia di parumque

virgola
Gr. detractandi

il

punto

8
9
10
11

Gr. senza dom.

Reff. acstiro;

PP.

solis nivibus

10

Gr. essct. Gastra

" "

PM. nota:
belli

forte

amsam

Gr. posuerunt ex adverso

Br. e

Br. e Gr. asserentibus, se

non

tcneri j>ire

12

PM. a

se

Br. indictum

150
debilitarent,

V.

P.

VERSEKIO
'

captivis oniDibus quos raros

adniodum

nisi
*.

insidiis

capiebant,

equis

armisque
dustria

sublatis,

ne ad exercitum redirent, imperabant

.

Qua quidem

iuutili in-

parum profecerunt 3 Nam

nostri, cautiores
sint,

animosioresque redditi,
4
,

dum om-

nibus viribus pugnant, ne captivi

bostis capiunt

et

castra inutilibus eisqiie

qui non ducereut turpe capi purgata suut.

Per bos

dies

5
,

dum annua
7

Baptistae

solemnitas denuo adesset, ut est de vetusta

fiorentinorum consuetudine, ludum centamenque equorum instituunt. Gemini sonipedes

premium cursuum

propositi sunt,

omniaque

celebriter
s
,

et

laetis

animis peracta.
inter
!1

Tantum

sibimet in aliena patria jure belli permiserant

ni
ii

tantumque

armorum

insultus et hostium multitudine

servabant.
nihil

Omissa deinde iutentione transgrediendi Abduarn,

nentes,

jam

reliquuiu spei cersuis

10

quum

et bostes

pugnae

se committere nollent, et urbes

oppidaque

mu-

nita praesidiis aditum negarent,

neque jam quod

satis

futurum videretur

nostris

superesset, redeundi propositum ineunt, satis

amplam
hostis

nactos se existimantes victoriam,

victores steterint, et eo

quod jam

tertio

niense in agro sinuque

quidem

tempore, quo et fortior et copiarum abundantior esse debuit,

superiores ad

quod

hostes

numero

pugnam

provocaverint, recusantesque tentaverint crebris incursibus,

potiores evaserint. ltaque, motis castris,

re-

quod quolibet praelio

ad Olium gressus

ferunt. Venientes copiae hostium

proxime subsequuntur

".

In agro cremonensi fessi

subsistunt, ubi nostri, nullo vallo aut fossa contenti, diu noctuque

promti pugnare,

liberam de se hostibus copiam dabant,

quum

hostes interea' se

12

aggere et fossa jun-

etisque curribus tuerentur. Per duos dies totidemque

noctes sine intermissione tu-

multuario praelio certatum

est,

nostros semper comitante victoria.

Quae
Eo

res

tantum
13

animos hostium exterruerat,

bellum
fieret,

ut, etsi

multitudine praeessent, atque in campo sui juris

loci evenit

numquam tamen

tuto se pugnae credere auderent.

efficeret.

quod dominum Conradum Comitem clariorem u

in

Plurimos namque hostium

is,

medium

deductos, non tani fortiter

15
,

quam
1S

indiscrete

pugnantes,

cum
1C
,

suis mi-

litibus

a tergo veniens
17

intercepit, eisque obtruncatis,

quorum numerum

constat

centenarium

transcendisse, victoriosus
19

in castra reversus est.

Talibus monitionibus

castigati, hostes
si

congredi cominus et conferre

manum

20

recusabant, sed pedetentim carpturi,

quid longius a signis vagaretur, venientem

falsi
;

sequebantur exercitum. Plurimi sub id tempus

rumores, qui nunc spem adde-

rent nunc detraherent, ad nos ferebantur quotidie

nostro,
1

atque in primis de exercitu

quum

persaepe victorem, persaepe victum, et in augustiis clausum dicerent,

" Qnesti due periodi sono omessi nel PP.
12

Br. e

PM. raro

2 3
4

Gr. impetrdbant

PM.
Br. e

si

Mur. proficiunt PP. erumpunt

Br. Gr.

13

PM.

venit ut

u PP.
15
lc

elatiorem

5 6 7 8
9 10

Br. Gr. e

PM. e Reff. per eos dies PM. dwm Jounnis Baptistae

;

Br. e

PM. cum multis

;

suis a tergo venientes

PP.

Mur. cursus Br. permiserunt Gr. PM. promisertmt PP. iter

e

PP. quaruni Gr. vcrum per 17 PP. centum ls PP. victoriosius w Gr. Br. e PM. munitionibus
2(>

numerum

Br. Gr. e

PM.

victui

Gr. Br.

PM.

e Reff.

conserere

Beff.

manus

EPISTOLE

ac

'

ille

praecipue, sagacitate

florentinorum, qui non soluin arniis

verum etiam

opinionibus bella gerunt, iterum atque iterum ad nos relatus, advenisse in Italiam

comitem

Arminiaci

cum grandibus

copiis,

laturumque parti nostrae subsidia,

hactenus, ut res indicant, solo nomine metuendum.

De quo quid sentiam

ad

aliis litteris

me

habes.

Nunc caeptum proscquar

3
.

Nostri ad Olium veniunt:

diflicile

vadum
Quo

in

Lnferiori fluminis parte

latus molendini

admodum

reperiunt.

loco hostes,

captasse se occasionem existimantes,

qua nostrum exercitum

delerent,

quum

certa pars

amnem

'

transgressa

sit,

reliquam

aggredi a tergo instituunt.

Dux

noster,
fieri

cui nihil eoruin,

quae apud hostes

fierent,

inexploratum, nihilque eorum, quae

possent,

incautum erat, funditores et caetera

locat,

impedimenta praeire jubet eosque in adversa tluminis ripa

admonens,

ut,

quum
reli-

primum
abigant
:

hostes se se proxiraos fecerint, sagittis et

omni tormentorum genere procul

''.

signa deinde et reliquum exerciturn

traducit

Illi,

ut conceperant.

quias et robur exercitus, quod ad caeterum tutelam postremo dimissum erat,

ingenti clamore praecipites petunt.
virtute et multitudine

Nostri e contra animose se offerunt.

ipsi
7

cum Quorum
agrum
ut re-

telorum repulsis hostibus,

incolumes transgressi sunt,

cumque universo

exercitu iter properant. Mintium

post se relinquunt, et in
disjecerant,

Veronensem veniunt, nbi cuncta (quoniam hostes Athesis ripas

deuntem exercitum viae

iter

laterent) aquis plena comperiunt. Ipsi nihilominus difflcile

subeunt, prosequentibus hostibus quoadusque

commode potuerunt
omniumque rerum

8
,

et

multas

aquas emensi, superato Athesi, sospites integra signa retulerunt. Quod

in nostris diflicultates itinerum, paucitas militum,

si

spectentur

inopia,
,

atque

inde tutae et tranquillae hostium stationes, plurimorum militum multitudo

prom-

ptaque commeatuum " copia, ac " provocatos hostes pugnam refugisse,

dixerit,

facile quivis
Cujus
rei

exercitum nostrum, ut incolumen,

ita

victorem

rediisse.

Id sibi victoriae

gloriam minuit, quod

nunquam suprema

belli fortuna tentata est.

culpa
prosit.

ad auctorem suum referatur,

qui. in tanta

rerum imparitate,

superior,

nedum

vocare hostem, sed ne provocatus quidem et paene coactus

pugnam

inire ausus

Non

videntur siquidem mihi hi gradus occupandae

si
ls

illi
13

victoriae,

subjiciendaeque
est.

spes ulla Italiae.

numquam extremo
14

certamine

crediturus se

Tentat cun-

ctando vincere. Existimat

liberos populus, resquepublicas,

et principes, in quihus

omnium subditorum
usquequo vivus
gnoverit.
15

voluntates sitae sunt, ampliores diuturnioresque impensas laturos,

suique unius aut morte aut mala valetudine omnes conatus defecturos, qui in populis,

manebunt. De hoc tamen ipse ccEgo fortunam ejus plurimum " miror. Nescio quo pacto res misceat, quod
superstiterit, solidi, integrique

1C

Gr. Br. e

PM. At
i

titudo
Br. e

3 *

PP. grandis Mur. proseguor

PM. commeanHum
PM. sed
Mur. sed

ls

Gr. sen:
Br. Gr. e

Br
Gr. Gr.

Br. e

6 7
8 5

PM. amnis PM. reliquum PP. reliqua e PM. tradtK Br. e PM. EMam ll-fi. Entium
e
;

n PP. u Nei
15 I6

certamine
codici e in

Gr.

unus per vivus

Br. poterunt Br. Reff. e

Reff. sol>. integrique

PM. plurima

Gr.

plurima mul-

l~

Gr.

phtrimam

152
qui pridie eius
'

P.

P.

VERGEKIC
regibus statum brevi

beneiicio ad

supremum invidiosumque summis

toti orbi terror
2

momento temporis deductus,

illius facie.

imminebat, proxime, mutata parumper 3

ut sic dicam,

duarum maximarum

urbiuni, quas levi ineursu, et prius,

quam

vellet suas esse, caeperat, altera spoliatus sit,

alteram desolatam, sine civibus

suis, teneat,

nunc

etiam urbibus dives, copiosus militum, parva

5

manu
suos

conculcari
permiserit.

agrum suum obequitarique

Haec
et

(si

non dissimulat) ante

oculos

damnosa

et ignominiosa

sub

calliditatis titulo pati potuit.

Sed caveat, ne,

dum multam
Dominus
9
,

astutiam incautus simulat,

hostibus animos augeat,

et res suas,

quae

in praecipiti sitae sunt,

7

perditum

ire sinat.

Ees sua

,;

agitur

ipse deliberet.
8

Carolus de Vicecomitibus (nescio qua causa) imbellis

fert, affectatus

domi

stetit,

plurimum, ut fama
eis

ab

incolis

paternae olim provmciae, existimantibus

non posse

fieri,

quin egregii animi et clarissimae virtutis (quibus pater viguit)

in prole specimen renitescat.

Germani, qui

in

Italiam,

ad capessendam militiae disciplinam, veluti in

doctis-

simam bonarum artium scbolam

Italia

veniunt, in boc exercitu satis strenue se gesserunt.

;

enim suos

fortes parit, alienos facit

tulerit.

nihilque

ille in

toto orbe militiae debet

10

qui in Italia
Triginta

arma non
viri,

quorum opera

praecellens extitit, honore militiae sub aequo merisunt.

literis

torum judice Duce nostro decorati

Dominus u Jacobus de Verme et dominus " Ugolottus Blancardus, ut ex

eorum ad nos
minus miror,

delatis
si

constat, pares

n imperio,

hostilis

exercitus duces sunt.

est.

Quo

quid hactenus apud eos ignaviter actum

Haec autem non ut

perscribo. Qui
si

coinperta, sed passim mibi audita, et vulgari

fama cognita

sperarem memorabilem exitum, et non dubiae pacis conditiones,

,

aut ultimam partium lassitudinem bellum sequuturam 13 certis mihi et integrae fidei de bis u rebus sumptis auctoribus, scribere jam bistoriam caepissem. Nunc incertus " stylo prosequar 1C exitus. Ees ut evenient r Vale.
.

EPISTOLE

153

XCIX.
N. N. S. D.
BONONIAE, VI
(Br. p.
ID.

MART., 1401

'.

50

82;

Ram.
si

p.

47

PM.

c.

114

PP.

n.

72.)

Poteram, imo vero debebam,

scribere,

vulgaris esset inter nos amicitia, nihil ad te

nunc
ullas,

quod

neque proficiscens
literas

quas quidem acceperim,

me consulasti, neque, postquam profectus es, ad me dedisti. Aut, si scribendum videretur,

quod primum
est

accu3

sandus mihi de his rebus esses gravi querela, et longo sermone criminandus quod
amicitiam aut dissolvisses
4

paenitus, aut certe officium id

amicorum
instaret

absentium neglexisses. Esto enim festinatio tua aut

periculi

sollicitatio

comitum (cum
ad me

metus

si

incomitati egrederemini) jussisset, ne

me

abiens convenires. Quid

silentio

postea causae
vel
5

fecit,

cum
6

tot

menses jam

absis, ut

tam diuturno

taceres,

eo

maxime quod
conscripsisti.

extant plurimae variaeque hic literae, quas interea temporis

ad

alios

Ego

vero,

cum prudentiam constantiamque tuam

norim, de

causa quidem incertus, de benevolentia vero certus, accusationem hanc remitto. Quod
vero ex aliorum didici relatu, gaudeo, rediisse te in gratiam
majori loco,

cum

benivolentiae

tum

honoris,

apud eum

quo

nescio, tibi

ne magis an

illi

congratulari oporteat.
esse et

cum rege, et multo quam antea fueras. In Nam, etsi magnum est, opiesse
ille ait
8

nione hominum, apud reges

primum

gratum haberi (secundum quod

7
,

Principibus placuisse viris non ultima laus est)

patria, inter amicos et natos,

desiderabile

omnibus ferme, in

honoratum

vivere.

Homini tamen, qui totum

9
,

mundum
in

aeque

sibi

patriam deputat, quique honorem, non familiaritate potentum, aut vulgi

si

applausu, sed virtutis propriae merito, metitur, quid magni accedit

regis

gratiam vel venit fortasse vel

redit, qui

nec rege indiget bono, nec

;

malum
12

pati potest?

Huic enim rex

pura fulgeat,
vitiorum
13
.

est unusquisque vir

bonus

malum autem,
est

etsi

lu

diademate vel purjudicat esse

et praesit populis,

urbesque moderetur, servum " tamen

si

At vero contra, rex

quando nactus

qui monere salubriter possit et fideliter velit ac modeste audeat, res est
parvi momenti. Semper enim adulatoribus aula referta
vel rapiendi cupiditate, pravis
est, qui, vel
15
;

virum bonum ac sapientem, ei M non

placendi studio,
qui recta
adversari

regum voluntatibus obsequantur

si,

pauci
1T
,

perspicere

16

velint

vix ullus qui contradicere audeat,

10

vel paulisper

Senza data nella II Br.

Br. II vel si per etsi

3
*

PP. quia PP. quia PP. dissohisse

Vel per

" PP. serum

12

l3

Ram. autem per tamen PP. virorum

codici
iis
;

cum primis
I,

u Nei
15

nel Br. II ijs

e"

non forse

*
7 8

PP. quia
Oraz. Ep.
17, 35.

ipsisce

PP. Et desiderabile
Br. II accidit

16

Eam. obsequerentur PP. prospicere

codici quantisper

" Nei

20

154
principis

P.

P.

VERGEKIO

voluntati

'

senserint.

Itaque omnes, ex industria, non quod deceat, sed

quod potissimum
sint,

placeat, animadvertunt et laudant,

se ipsis patere
2

utque

ipsi

apud

eos primi

non tantum ex

constudent,

verum etiam ex

aliena depressione bonos, quorum Non mirum autem

consurgere. Caeteros quoque calumniari non desinunt,

maxime vero

semper virtutem suspectam habent tantam

esse

et conversationem infestam.
sint et
;

adulatorum copiam, cum multa

soli
;

magna ubique eorum praemia.

capiunt. Qui vero in aula
est

Hi ferme bene videntur

hi honorantur

hi

munera

verax atque integer esse voluit, hic primus suspectus atque odiosus

omnibus.

Unde,

si

quem

vel necessitas vel casus aut quaevis alia sors

fiat

virum bonum unquam

sit

adduxit, hic aut

malus aut abeat

necesse est, nisi forsitan rex ipse aut

in rege tuo

aut cupiat esse bonus. Quapropter

habeo, quod
4

magnum

argumentum suae

probitatis

intelligere te

tandem

caepit et vere diligere, ac sustinet tibi similes

consilio ruinisterioque
si

certis auribus audire.

Tahum enim

utetur, fortuuam accu-

sare forsitan, quae saepe recta consilia pervertit, deliberationem vero judiciumque
vix

unquam

poterit.

Cujus rei causa celsitudini suae affectus sum,

est,

et

me

sibi,

ac

facultatem

meam, quaecumque

ad sua beneplacita

offero. Praelatis

vero et

aliis,

quos crebro sermone ornare multis laudibus solebas, his obsecro

me

comendes. Vale.

C.

GUILIELMO"' DE

RAVENNA
1407
6
.

S.

D.

SENIS, 18 NOV.,

(Br. p. 71

t. ;

PM.

c.

134

(, ;

Beff. p.

42

t. ;

PP.

n. 87.)

Pridem ante hanc horam, qua super

te scribo, affectus

filii

tui, lectissimi

viri,

obitu epistolam ad

ad alium item amicum, qui natum

sibi

filium nuntiaverat, literas dedi,

ad hoc animo varie, ut res ipsae tam diversae requirebant.

fit,
s

Nam

quibus de
ita et

rebus audimus aut loquimur, fere

nos animo afficiamur.

ut,

quemadmodum
quorum
satis,

res illae movent,

Adde quae sunt

10
,

ainicorum,

et prosperis et adversis

non moveri
tatem

non possumus. Quamobrem admiror

sine quibus

inter

tantam rerum
vita vix potest,

variefuisse

et necessitudinem

subsistere

hominum

quemdam,
retur.

ut frunt, qui rideret semper, et item alium, qui semper flere conspicesunt, vinci
illud

Quae utique signa

(sic).

hominem u

passione, vincere

autem

ls

pei seve-

rantiam passionis

Nam

quod de Crasso n quidem

8 Reff.

scribitur,

numquam eum
in

2 3 4

PP. Nei PP. PP.

Eam.

e Br. I e II

voluntate

qnod

et

PM. PP. quod

amicorum

codici latere

Br. q" in
9
10
11

habeat

Keff.

movere

quia
;

Reff. necessitudines

5 6 7

PM. Gulielmo Br. PP. Guielmo La data nel solo Reff.

Br.

12
13

PP. homines Br. PJI. ujunt

PP.

laetissimi

PM. iUud de Crasso quod

EPISTOLE

155
id sine passione poterat),

risisse,

non admoduni admiror

aliis

(fieri

enim per virtutem

scilicet

illud

magis ab

de eodem traditum.

semel

eum

in

omni

vita risisse.

Xam
risum

magnum

aliquid esse oportuit, de quo

illos

tamen

nihil

apud nos
vitae

constat,

quod

ei

tunc extorsit. Sed ad

superiores redeo,

quorum

abitum tam diversum

probare non possum,

nisi

quod ex eadem ferme causa

fuisse ita illos adfectos arbitror,

quod

scilicet res eis

humanae omnes vanae viderentur atque

est, et

ideo
'

'

miserae

nam
ab

vanitas ipsa miseria per se

aliis
ille

in ea miseria ut audeannis
est

magnopere
3

vel

sperare vel superbire de nobis, ingens

ridebat,

vanitas.

Itaque istarum

alteram
est

reliquam alter deplorabat. Nam, per

Deum

immortalem, quid

in

rebus lmmanis
puerilis,

magnum

aut existimatione dignum, ac non potius omnia jocus ludusve

omnia plena miseriis? Quot videmus hac aetate (tuque per amplius, qui
4

Buperiorem

multorum annorum, quibus

florentia,
5

vixisti,

memoriam

tenes), quot,

inquam,

videmus regna

quot amplas urbes, quot illustres familias, quot opulentissimas

domos funditus
praetereamus
abjectus
:

eversas. ut

^ingulorum hominum casus, qui enumerari nequeunt

:

Hic cadit
sine

ille tollitur

unus,

maximis virtulibus praeditus, jacet

alter,
;

ullis

bonis meritis, inani

et valetudine.

tamen nominis favore

ut videtur, integra,
8

suffultus

evehitur

bic aetate robusta

;

subito

morbo

correptus extinguitur

ille,

dumlaetas

possidet opes, et quaerendis

sedulus inhiat,

naufragio, captivitate vel damnatione

inter spes et desideria,
cui omnis

fit

pauperimus

itaque cui totus mundus,

;

non erat

satis,

ad exiguam sortem redactus ingemiscit

et

temporum

aeternitas ad vivendum videbatur suffectura, hic succissa radice

acerbus jacet. Quid igitur in his rebus aliud

Si

quam

infelicitas esse

aut videri potest?

euim parum

est

quod possidemus, nemo nos miseros dubitat eorum, qui pauper;

tatem ponunt inter extrema malorum

vel studio

si

multum,
;

vix

fit,

ne, vel

metu amissionis
9

immoderato quaerendi, miseri vere simus

sin diu,

modo

quod

illis

plerumque superstites sumus, qui nobis

optimo ac praestantissimo
filio,

esse debuerunt, ut tibi

sis

nunc

evenit, amisso

non quidem ut

propterea miser, qui bonorum

tuorum rationem
calamitate, quae
(id
est.

in meliore
si

rerum parte

collocasti, sed ut videri possis,

si

tanta accepta

amicis gravis est et incommoda,

tuis venetis audio),

patriae

plurimum dispendiosa
10

enim ex concivibus

qua tandem ratione parum existimanda

Verum

scio, tibi

in re poterat, velut
et in hos

hoc non imprudenti accidisse, sed quidquid evenire tam cara omnino eventurum u praevidisse 1! Itaque saepe de his cogitans,
.

eventus te ipsum armans, consequutus

es,

ut posses talis

filii

obitum mo-

deste ferre ac per

omnem

animi tranquillitatem amicis innotescere. In qua re ego,

13

ut de

communi

nostra jactura doleo, ita tuae propriae

virtuti

congratulor et

spectatae constantiae laetus faveo. Vale.

'

pp.

8 9 10
11

PM. quaerendus

Modo

per purche, alla condizione

Br. Pil.

I!
13

exstimanda PP. cventuram PP. proiidisse PP. propric

156

V.

P.

VERGERIO

CI.

OLDROVANDINO DE FERRARIA
S. d.

(Br. p.

30

t. ;

PM.

c.

95

PP.

n. 130.)

Pridie Cristophorus, puer tuus, per noctem

apud me

fuit.

Litteras tuas et

man-

data,

quae detulerat, exposuit. Ab eo sospitatem tuam, conditiones domesticas,

et

rerumque omnium statum,

Dulcis mihi fuit
'

quidquid strenuum scire familiarem decet cognovi.

-,

is

sermo, jucundaque recordatio

quoniam

3
,

prospere sese omnia

haberent. Illud

jucundissimum, quod tanto desiderio expectas, ut una simus, vitamque

est,

nostram una transigamus. Quod et mihi imprimis

spero.

ac propediem eventurum nobis

*

Non enim

hi sumus,

qui,

quum

diu multurnque desideraverint, biduo

aut

ad

summum
Nostrae

triduo in animi sui deliciis habeant,

et facilioris ingenii
8

praeterea abesse

illos

procul

cupiant. Quod quidem

est.
si

et infirmae benevolentiae
si

argumentum 7
asse-

quid adjici

poterit amicitiae,

qua ex

honestis studiis captari

vita

voluptas poterit, facile omnia ex

communi commensalique

10

propemodum
tibi

quemur. De

his

omnibus

et desiderium et judicium

meum

superioribus litteris habes.

13

Caeterum, ne

me

perlusoris "

immemorem

12

existimes, ne ne

ipsi placeas,

quo tam
castigabo

indigne per litteras habitus sum, jocos tuos,

plusquam aequum
efficiam.

est

mordaces,

u idque, quam primum dabitur otium, sedulo

Inultam injuriam

hanc ad posteros meos abire non sinam. Tu interea

vale, et

comminiscere aliquid,

unde tueri

te possis.

PP. fuit mihi

Nei codici qua est

10
11

2 3
*

PM.

accordatis

Br.

PM. commentaque
; ;

PP. cum
Forse meglio qui quod desideraverint biduo

Forse se

6 7
8

PP. familiaris ingenii

PM. nota
Br. e cod.

clie altro
cit.

codice ha
.

argumenti

PM. prolusoris Br PP. ha perlusoris plusoris, e cosi due codici citati da PM. 12 Nei codici memoriae 13 Br. e PP. ne ut; PM. ne nc 14 PP. castigabo mordaces

da PM. addici

PM. PP. adduci

EPISTOLE

157

CII.

OLDROVAXDINO DE FERRARIA
PADUAE,
(Br. p. 34
;

S.

D.

VJIl

NON. JAN., 1396.

c.

PM.

98

PP.

n. 48.)

Quandoquidem

'

prima prudentiae praecepta sunt, ut cognoscamus nos

finis

ipsos,

deinde ut finem in omni re spectemus,

et sapienti viro ante

autem omnium mors, hinc

!
,

fit

ut

magno

omnia conveuiat considerare, quod

sive conditionem

nostram
vix in re

respicere veliimis. in nullam

ulla peccari

rem sumus

proniores, sive

mortem ipsam,
*

magis

potest.

Plerique enim bene prudenterque

histrionis in

reliquam vitam exe-

gerant

indocti, ut est
illa
5

apud Ciceronem, more

extremo actu defecerunt.

Deinde sententia
vita

seu proverbium venit, quod tota philosopborum, idest sapientum

mortis
est.

commendatio
8

Quid enim aliud

nisi

sapientes elaborant

quam

ut

bene
7

mori possint? Aut qui bene mori possunt,

vixisse

qui bene vixerunt? Bene autem illum

dicendum

tesque

unam aut alteram, sed qui omnes vitae partes aetaonmes ad extremum cum prudeutia rationeque dispensavit. Quod ergo ad
est,

qui non

extrema

attinet,

magna

esse

cura sapienti debet, ne quid ambigui aut incerti post

hujus vitae excessum in rebus suis emergat, sed, uti prudenter omnia in vita administrata sunt, ita facta esse post
conficere homines solent, et

mortem appareant. Hoc autem testamentis

in eis

suis

supremum

judicium declarare. Quod

si

jure et

legibus constet, ipsum quoque per leges servari debere constitutum

vero nielius ordinari testamenta possunt aut ullae

suis viget, et

^1

res

fieri,

est. Nusquam quam cum animus viribus

omni adversa valetudine vacuum

est corpus.

Quid enim tunc decernitur,

a puro rationisque prudentiaeque fonte derivatur, quem nec molestia perturbet, nec
infirmitas minuat.

Quamobrem

etc.

Vale.

*
3 *

PM. Quoniam quidem PP. quae PP. siimis PP. boni prudentesque Codice citato da BM. commentutio
Br. e

s
7 8

PP. illud
Br. e
Br. e

PM. ille PM. dicendus

illae

PM.

158

P.

P.

VEEGERIO

CIII.

S.

d.

e.

i.

(Br. p.

23

t.
,

PJI.

c.

88

t.

PP.
fuisse in

n. Si.)

Quo magis

ipse

mecum
3

miror,

quorundam

me jam

antea odium vehe-

mens conflatum, cum quibus, extremo

de re ulla
eis

contentus, neque de loco contenderem, neque

fortasse

adversus
5

essem,

quamquam hoc ipsum

eorum superbiae
10
a

adversarium

me
7

sibi

existimarent, quod

intollerabili

non obsequebar, quodque

non

eram

similis eis.

ad

omnem
8
.

injuriam, praecipue vero ad detractionem oppressionemque

laborum, semper paratis

At

neque

vero minus est ut

jam

mirer, bos perditis-

simos homines, invidia adductos, conari varios de

hi quidem " apud Innocentium VII,

me

sinistros

rumores excitare.

Nam
(erat

summum

pontificem proxime vita defunctum,

12
,

cum plurima
enim
ille, etsi

possent, ac fere omnia, per illius patientiam

administrarem

13

vita bonus et princeps elegantissimus, nonnullis

vero, suis demeritis
15

tamen usus
cernant

ministris

non bonis) nunc

rejecti

atque abjecti,

me

meum locum

tenentem a quo repellere saepe conati sunt, indignantur permaxime, meumque ho-

norem suam
hunc

esse dicunt ignominiam.

Ego enim, Dei

gratia,

non meis meritis apud

16

summum

pontificem Gregorium XII sum, et judicio et benevolentia non minore

fui,

quam apud

illum

qui
if

me

certe

n plurimum suo merito

dilexit, familiaritate

vero

etiam majore, utrisque

injuria. Praeter

his,

ut mihi quidern videor, non ambitiose aut alterius

sit in

haec vero, quid

ita

me
20

cui invidere possint,

non

video, qui, ut

19

pauca possideo,

multa non quaero

V. pnre Eiv. Univ.

a.

IX, vol. XXII, p. 427

PM. mette prima

puntini. Pare infatti che

3
*

6
7 8

manchi il principio della lettera, come ne manca sicnramente la fine. Ram. la fa parte seconda della lettera Conceptum PP. adversum PP. tibi PP. qn',,1 Br. PM. PP. superbia PP. quia quhlem PP. paratus

PM. nunc Ram. omette da At neque a PP. pro illius patientia

ki

quidem

Noi codici administrare Nei codici e Ram. est ministris PP. sive de meritis
Br.

PP. noti minorem; PM. minor PM. qui certe PP. qui recte Br. PP. utraque-, PM. habere PP. aut PP. quero. Reliqua desunt
Br.
;

At

trovasi spesso \mitoa,dcnim,vcro,enimvero

EPISTOLE

159

CIV.

SANCTO PEREG-RINO
(Br. p. 23
/.;

TINOPOL IT A N
1-'>W.

PADUAE, ANTEPENULTIMA DECEMliKIS

PM.

c.

88 L;

I'P.

n.

(7.)

Quotiens, non praesente nuntio, ad

quemque

scribo, necesse est, ut plures dies

apud mo

epistola sedeat.

Quo

fit

ut semper fere veteres atque antiquas literas meas

amici habeant, et crebro illarum delatorem accusent. quaudo ego ipse in culpa sum.

Quam quidem non

vitae

excuso,

si

modo

id ascribi faoile

mihi culpae debet, quod parum sedulo

mihi remittent,

itinerarios cxquirn. Sed

hunc laborem
enini vix

meae tenor
sit.

sit.

Ego

grediendum

Si

qua deambulatio,

cum intellexerint, qui unquam domum oxco, nisi cum in scolas proresumptionis ! aut solatii causa a me suscipitur,
'

ea donii sub tectis vel in hortis agitur. Foris

luptas,

id

ununi

niihi
licet.

otium

est,

ea sola vo-

quod

cum domino

Prancisco nostro esse crebro

die

Sed nocti hoc datur.

studiis,

Semper enim quaudo postero

sed enim
"

vacandum

est, sero

ad etim venio, perpotuis

jocis

maxime
ego

diei bina lectione defaticatus.

Suam

partem dauius, minorem

seria et jocundae scripturae sibi

horam
;

vindicant, atque in

longam noctem vigilamus

est

una.

Post,

domum

reddco

ipse remanet.

Studiorum autem meorum haec

species. Singulis noctibus, diu ante

lucem exurgo,

ad

lucernam
7
,

in libris sedeo,

praecepta memoriae commendo,

eo,

accipienda praevideo

et

ad

scolas

de primis

provectiores rogo,

ctiores, si qui sunt, audio,

pares de quaestionibus et argumentis adorior, indo binas singulo die, crebro trinas lectiones accipio, eoque
quemadmodum
in

pacto dies mihi traducitur, et prima quideni

studiis datur. Quis igitur in

postrema pars

noctis

hac cupiditate discendi,

tanta studiorum et gloriae

contentione, in

tam

acri exercitio literarum, negligentiae

mihi adscribat quod

raro

epistolas dimittam, quibus

non ingenium, non voluntas, non denique scriptura, sed

sit
!

caritas

10

nunciorum impedimento

Haec autem

latere caeteros malim, ac de ne-

gligentia jirius

me ipsum

accusari patiar, quam, ambitiose

alios scribam. Stulti
is

me

jactans,

more vani

hominis hujuscemodi res ad

accipe, ut nihil
si

autem quidquid

dicant, ita dictum

.

omnium malim, quam

si

u esse qui tibi merito placeat

Quamobrem
studiis

connexas literas et

has tardius habes, aequo auimo patere, et

aliis

da

veniam. Dominus Franciscus noster commentarios in regulas VI.

libri,

quos

petis,

non tam quidem correctos quam

pulcros, pro te vonales invenit

1!
.

De

pretio

nondum

convenit, sed protinus exsolvet, et ad te librum mittet. Vale.

2 3
* 5

PP. PP. PP. PP. PP.

tmqua
respirationis

PP. recipienda pervideo

8 5
10

PM. postremaparte;
PP. quia
Br. charitas;

Br. est postrema

parte

Forte quia

PP. raritas

vocandum
cortauionte.

Sed enim, ma

PP. sed eorum

" PJI. placent u PP. servavit

maxima

dies

160

P.

P.

VERGERIO

cv.

BELEGNO

DE JANUA

S.

P.

D.

PADUAE, V FEBR., 1397 \

(Br.

51

Bam.

p.

62 ;

- PM.
quam

c.

84

PP.

n. 60.)

Quotidie literas a te expecto, quibus,

feceris,
licitus

feliciter ieris,

quam
si

recte
3

omnia

quid assequutus

sis,

quidve speres, cognoscereiu.

4
,

Nam
5

nequeo non

esse sol-

de

te,

in quo,
ita

si

virtutem spectem

nibil adest

amicius,

fortunam, nihil
si

infestius.

Sed solet

cum

probis fortuna bellum gerere, ut improbos faciat,

possit,

si

minus, exerceat tamen.

Nam

imbelles quidem enerves

nescit, vinci
s

facile exuperat, et
;

ad

primos impetus substernit. Virtus autem frangi

fortior ac

non potest sed eo semper

inflixit.

major occurrit

7
,

quo graviora sunt

vulnera, quae casus

Nibil

igitur in

banc rem admonitione mea opus babes, fortunam

meam

expertus,
tristis

omnem
fortuna

equanimiter passus. Reliquum est ut bene postbac speres. Quos enim

vincere non potuit, eos plerumque laeta sublimat. Vale.

CVI.

COLUCIO PETRI DE SALUTATIS

PADUAE, ULTIMO JANUAKI, 1391.
(Br. p.

S.

D.

63

Gr.

c.

114

PM.

c.

125

t. ;

PP.

n. 12.)

Raro ad
causis, altera

te scribo, celeberrime vir, et singularissime pater,

duabus non levibus

quarum

cogit ut scribam, altera suadet ut taceam, binc atque binc

me

pulsantibus. Cogunt siquidem

te,

me

affectiones meae, quibus refragari

nequeo ur-

gentibus, ut

virum bonum, quem rarissimum mundus babet, patrem

meum amaanimi mei

tissimum,

litteris,

quum 9

absens voce non possum, frequens alloquar,

et

tibi

statum indicem, mentem aperiam,

quidquid
est

ibi est

tuo arbitrio subjiciam, expurest,

gandum quod
existimatio,

sordet, et

quod recte positum

!

fovendum. Quanta

Deus, bonitatis

quantaque dignitas

Quam

10

cito

enim virum quempiam bonum judicafieri.

verimus, protinus etiam mali " diligimus, volumusque familiares et domestici

PM. Prospero. In
Eam. manea In Kam. manca
completa.

Br.

non

si

legge piu. In

PP. enervat
ISr.

PP. occurrerit

la data. Ivi la lettera 6 in-

8 9 10

PP. sint
Gr. Br. e

Va

sino alla parola exsuperat

il

3 4

Manca

nei codici

non

quoniam PM. sovendum, quanta

est

Deus.

Nei codici spectes Nei codici habes

dignitas,
11

quam

Gr.

male

EWSTOI-E

161

primo mihi aditum ad benevolentiam tuamdedit, deinde convei-sationem, quae inter patrem ct filium, praeceptorem et discipulum est, et si quid amplius nexus imo cogit, ul cum multa esse potest, addidit. Xunc vero etiam andaciam

Hoc

fiducia

absens ad te scribam.
sis,

Exinde autem,

quum

animadverto, qui vir

literis

et

doctrina

in

quem

totus orbis intendat,

quem

omnes mirentur.

quem celeberrimum

fama praedicat, quo pacto audere possum claritatem tuam insulsis et incompositis quidem talem virum existimo. non quotidianis literis meis tentare ? Adeundum
:

sermonibus, non inadvertenter erumpentibus vocibus. sed eisdem et non

diviua

aliis,

quibus

oracula peti solent.

Ea propter verecundus
tecum agere.
In

abstineo,

et satius

esse judico

silentio,

quam

inconditis sermonibus,
3
,

hactamen pugna verecundiae,

Accipe igitur statum

fortassis
pellit,

non indebitae

et filialis devotionis vincit caritatis affectio, et suadet, imet literis absens loquar.

ac cogit, ut et voce praesens,

Valeo, sospes sum,

meum.

nihilo prosperiore

fortuna, sed laetiore, quietioreque in

dies animo,

dum

quotidie noxiis passionibus meis detrahi, et salubribus boni aliquid

sini,

addi sentio. Curo multo studio ut literatus

sed magis ut bonus et liber.

Hoc

enim recte
vidco,

sentire. illud recte dicere

facit.

Quibus studiis meis multum detractum

tibi

postquam a

te disce*~i.

Dbi enim parem

tideliter
c

praeceptorem inveniam? Dbi

?

tam

fervide docentem,
tua, (juae.

tamque

admonentem

Stant nihilominus fixa cordi

7
,

documenta
8

dum

aderam, a

te habui. Tuis regulis, tuisque artibus vivo

per quas de die in diem proficere

me
9
,

in melius cerno.

Sed aliquando ob

tui caren-

tiam

tardior sum,
si

et,

retinentibus niultis, nequeo caeptum cursum servare.

et

Qua-

propter,

pristinus

amor nionet

absentem admone,

et,

si

ex laboribus tuis
10
,

quod errantem n inducat. Quod corrigat, et ad bene sancteque vivendum magnopere affectantem
captare
tibi

otium potes, scribe aliquid quod componat animum

fac, obsecro, et
fui,

volentem filium doctum, bonumque redde. Fortassis nimis insolens

:

qui litteras a te petii

sed parce. precor, atfectibus meis.

Vale, pater cele-

berrime.

lir.

PP. kaec

162

p.

p.

tu

CVII.
S.

d.
t.;

e.

'

i.

(Br. p. 49

t.

Bam.

p. 46

P31.
"

c.

113

t.;

PP.

n. 110.)

Reddidisti niihi meritam gratiam,

si

quid

in te fuerat officium

meum, quando
viri

dom. Jacobi, prothonotarii utinensis, familiaritate ut uterer commonuisti,

tuo tantum sed et

non

omnium

judicio

magni

in primis

atque praecipui. Ac velim quidem

talium

hominum

familiaritate

tani dignus esse,

quam sum

avidus,

tamque

facile

consequi eos posse

quam

amare. Est enim illud mihi, non inter extrema, desiderium

(nescio an in primis posuerim), ut bonis doctisque viris et amicus sim et familiaris.

Verum, quod ad hanc rem

attinet, effecisti literis tuis ut

recognoscerem negligentiam

meam,

qui

me

parcius

illi

committerem,

quam aut

ipse vellet aut ego desiderarem.

r>

Neque enim

mmc

a primo virtus sua, probitas, moderatio, humanitasque mihi

illi

nota

sunt, aut ego,

nuuc primum

visus, vereor,

ne plusquam
siudiissuis

satis

sim

<!

cognitus.
fecit,

Nam
in

ante plures annos, quo tempore

ore atque in cculis

ille scolasticis

terminum

quum

omnium
8
,

esset.

primum mihi Bononiae

et visus et cognitus est.

Tum

ego illum
7
,

magna
9
.

et virtute, et

fama praeditum, rudis atque

in ea studia

novus

veniens

primum amavi

curavique,

quam primum

fieri

justis rationibus potuit,

10

ut suus essem
iiostros,

Primos aditus vicinitas patriae dedit, quoniam

non modo

cives

sed et eos, qui ex primis regionibus sunt, majore

et

quadam

affectione suscipere

apud exteros solemus. Familiaritatem deinde

versatio frequens conciliavit.

majoris benevolentiae gradus conet graves pro sua re'".

Post ea tempora,

quum multos

publica a se susceptos labores " audissem, grandes res tentatas

plerasque confectas,

quaedam etiam per summum negotium

euhi videre
licuit,

i:

'

a se dictata aliquando legissem, raro tamen

visus esset

quum

14

semper animo colerem. dignusque mihi semper

qui ab omnibus coleretur.

Huc autem nuper

veniens,

quum ne

id

quidem sperarem,
officii

eum

hic

inveni,

vita atque

habitu augustiore praeditum

et insignis

honore
si

donatum. Ac tum quidem primum bene sperare de Ecclesia Christi caepi,

tales

homines efferrentur, qui prudentia

et

moderatione caeteris praestarent.

et
15

Et sane

deprehenderam jamdudum
' ir

in

illo,

quod tu

vere nunc et proprie praedicas,

virtutem paucis communicatam caelitus.

Nam

et naturae

rerum

cognitio,

et agibi-

lium

ratio, et elegantia

1:

orationis,

morum

gravitas, et vitae moderatio, si

Nel Eam. segnato cTaltra maiio (Beretta) Francisco Zabarellae Nei codici quod

PM. in margine qu " Nei codici omesso Mwres '" Ram. multas et graves n
''

(S;

PP.

s
4

PP. ofl PP. quoniam

Cosi

!<
13

tentatur

5
6
7

Bam.

gli altri

moderatioque mihi

Kam. senza negotium u Eam. an per quum

PP. senza
In tutti
i
1'

Nei codici diu

15

et

8
'

mens per PP. amovi PP. usus

Tuim. ne

ve>

16
17

codici spazio in bianco

PP.

et

cJegantia

EPISTOLE

163
in se

in loei

1 1

<

> 1 1

desiderentur
2

',

propemodum summa omnia

complexus

est.

Mec vero
potest
:

contagione (quod

tute loci gratia vereri simulasti) virtus

eacorrumpi

Neque enim

potest sincera virtus locorum aul temporura contagione labefactari,

in

ed

tamquam
quae
'

ignibus ac maleis excussa

dies

elucescit
fuerit

'

magis.

A.cdehoc

quidciii

dici

possunt et bona
igitur,

et

mala

alius

forsitan

sermo.

Nunc propositum
ei

sequamur. Peci
stiti

quod tu cum eo me

fac< re

jubes, familiariorem
e<

me

prae-

quam antea

solerera.

Quoque

id

non modo consilio sed

exemplo quoque tuo

il!i

lao tc iuc
quiilera
est.

cM^nusccret. epistolam

tuam, quae apud me

erat,

monstravi.
|

Cujus

primas partes verecunde

alterara
;

Ad

risit,

et

Sane, inquit,

admodum legit, nimiumque sibi a te tribui quam Bim moribus atque animo ex hoc
quod
9 7

loco

mutatus nescio

industria certeacvi ingenii bebetior sum,

intermissis litera-

rum 8
nobis
vitae,
'

civiliumque rerum studiis, rubigine

quadam

exolescat

ingenium. Multis deinde

'

de rebus nostris, alterna eoncertatione serrao " perti actus

de proposito animi, quid quisque desideraret

'\

2 est. De genere M pasceret, haec quam spera

oninia nobis jucunda confabulatione, tractata sunt. ac de

ligeres.

liis

quidem tanta,

ut intel1D
.

quanti ego virum illum

facio,

quantumque apud me tua

auctoritas valeat

CVIII.
i
'

DE
PADUAE,
VII
t.;

P E

i;

EG

1N IS
''.

S.

D.

KAL. MART., 1395

c.

(Br.p. 31

PM.

95 t;

PP.

n.

30)

Eescripsissem et prolixius et maturius

sed injectus est raihi labor, quem, ut

nec

facile ferre, ita

uec recusare honeste possuin. Ita

17
.

me

et difricultas rei et

jubentium
licuerit,

auctoritas

monent

Hoc ego

visus

sum clam habere. Sed quam primum

notuui faciam, et ad singulas epistolae tuae partes respondebo. Magister Joannes

noster,

huc se venturum,

scripsit,

ad solvenda vota, quae pro valetudine sua voverat.

Nihil rescribo, in singulos dies

adventum suum operiens. Mandatum tuum de com-

parando codice cordi jugiter habeo. Vale. Adolescentes nostri magnam mihi de se

spem ingeneraverunt

''.

PP. desiderantur
PP. quia
Nei codici spazio bianco dove qui corrwmpi potest

lu Raw. vobis " Br. PM. PP primo

1

PP. protractus PP. desideret

alrri

codiei
;

citati

da

PM.

pertractatum e contractus
13

Ram. contractus

* ;

PP.
PP.

elucessii
praestitisti,
e

in

margiue praestiti

Br. praestitisti
6 7

PP. alterutn PP. quia

PP. Utteris
Exolescere, svanire

M Kam. rem per spem <s PM. nota qui ehe la lettera e incomj " PM. 1396, secondo un codico da lni nsato, piu recente d*altro che non pora data

8
9

" Nei
1S

codici monet PP. ingnarimt

164

P. P.

VEE'

crx.

MAGISTRO JOANNI DB BONONIA

PADUAE,
(Br. p. 66;
III

S.

D.

AUGUSTI, 1391.
t.;

Gr.

n.

29;

- PM.
t.

c.

128

PP.

n.

18;

ed Verci.

M.

Triv.,

XVIII.

doc. 1937.)

Rumores

belli sollicite

prosequor. Quid enim hactenus factum

sit,

habes a

me

pleniore epistola.
venisse in Italiam

Singula nunc, ut sese offerunt, stylo explicanda sunt.

comitem Armagnaci
est,

'

in subsidium

nostrarum partium.
2

Fama est, Quem non

H ic

ante advenisse creditum

quam

et

victum et interemptum
;

esse constitit.

nimirum Gallicae

levitati

eventurum quivis existimasset

nam

ut impetuosos et acres,

ita sine disciplina et

minime duraturos primos impetus habet. Haec siquidem erat

:

certissima spes nostrae victoriae

haec erant tam crebris, nec minus

exoptata
3

falsis

rumoribus

promissa,
tingerent.

tamque supplicibus

votis

praesidia,
!

quae non

citius Italiam at-

quam

vincenda se hostibus praebuisst nt

Quid enim opus erat ad haec

intestina, et, ut ita

dicam

4
,

civilia bella
Italia.

extem

gentes advocare?

Abunde
5

furoris

et virium est, ut in

semet ruat

Sed

vetiu- hic

mos

est.

Nequit

in se

bellum

agere, nisi et reliquum

orbem
otio

insanis laboribus suis

et

admisceat. Evocavit superiore

anno comitem Bavariae,

deditum

ad quodvis magis aptum, quam ad arma

G

tractanda, multoque auro comluctum, quod plurimam

apud eas gentes vim habet,

tantum
7

ad fovenda harum partium bella venire adegit. Qui numerosum militem et plurimos

Germaniae principes secum agens, muris

ne vinceretur
effecit
;

clausis et itala virtute defensus,

discedensque non minus dedecoris

tulit.

quam

auri,

quod ab utrisque
quod barerupit,

partibus sumpserat, secum

Abunde

felix

quod non
reliquerit.

in Italico solo,

barorum sepulcrum

esse solet, ossa sua

condenda

Nuper

alius

rumor

qui pleno vulgi ore

adventurum imperatorem cum

asserit
9
.

universa Germania ad compoest,

nendum

Italiae

statum

Quod

si

futurum

non

fit

10

dubium, quin et
Tan-

rex Gallorum, ad imperium

aspirans, congestis viribus suis,

fatis

huc

se se conferat.

tarum exitum rerum videbunt, quibus

habeo.

concessum

est ".

Nihil amplius novi

Tu

vale.

amici memor.

Br. Gr. e

Gr. in ina.rghip
'.

PM. Arimgnati; Armanti

altri

Armag

6
'

Cosi Gr.
Cosi Gr.

gli altri

plurimum
tamen

gli altri

in

reptum

s
9

Verci

ad cumparandum
ftt

3
4

Gr. in margine expectata

Gr. asserat
Gr. est per Gr.
;

In

Reff.

manca dicam
g-li
;

in Gr.

ita

10
11

corregge in margine
est

Cosi Gr.

altri

neqw

permissum

EPIS1

lo5

CX.
;

H
idi

F E R K A R
-

D.

oniae. iv

o
c.

;.

1390.
,'.:

pn
PP.
1
,

(Br.

>.

36

PM.

92

Salubhter quidem geraiano tuo nuper, amice, consuluisti, quatenus

scriberet, brevi, illigatoque

cum ad

te

mtem suam exprimeret,

professioni

et

prolixum, accuraSalubris
:

tumque sermonem, tanquam

suasio".

suae adversum, vitaret.

idioso,

uidem

maturumque

consiliutn.
'

Quid enim damno

reddit et nulli intentum

mixtio. que Bemper Baccentem

quam studiorum peranimum esse sinit 01 hoc

?

mihi illud

et

persuadere credo et persuasum jam esse volo, maxime qaia iisdem

ambo

studiis

augimur, eademque nobis studiorum meta proponitur. Re quidem sentio

sit

quantae jacturae
scientii>

eloquentiae studium alteri studio deditis. et nobis maxime,

literis

ijui

mutis insistimus. In omnibua igitur

solitus, ac te

meis eo

ti

cum sermone

loquar, quo

uti

coram sum

praesentem putabo, Et quidquid acciderit,

tibi

quotidiano
te

sermone perscribam. Nunc itaque gaude: cuncta prospere succedunt.

sospites discedentes, liononianj. Diis,

pridie

hominibusque faventibus,sospites devenimus, ntque

ab omnibus gratioso suscepti

sospites

hucusque permansimus, atque, ut spero, volente

Deo, iu posterum permanebimus. Omnes autem, qui te noverant. an venisses, et an

valeres.

avidissime perquirebant. teque

avidissime post haec festa. ut pollicitus

vides,

es,

venturum expeetant. Vulgari tecum, ut

petit otium.

sermone loquor; tu autem. cum sup-

cumque

tibi

non parum strenue aptitudinem ad eloquentiam coelum et

telieiter utere.

natura dederunt. hoc munere

Si tibi

quidquid seu libero

stilo,

seu

lege carminis coarctatum ad nos dictare libuerit, cuncta semper elegantissime facere
poteris.

Eya

ergo,

scribe,

et saepius.

sicijue

auimum. plerumque laborantem, tuo

amoenissimo eloquio

erige. refove et restaura. Vale.

Quatenus

in Br. e Pil.
vt.

Trovasi, couie qui.

2.

Flaceere, illanguidire.

Lo spazio perqi

adoperato per
;

Vedi Ulp. Dig. IV.

2.

13

parola e lasciato in bianco in alcuni codici.

\l:ri

a med. Panl. ibid.. XIX. Persuasio in PP.

dicono flaventem con manifest" errore.

16*3

P.

P.

VERGBKI0

CXI.

CLARISSIMO VIRO DOMINO MAGISTRO ANTONIO

DE PAVENTIA

ARTIUM ET MEDICINAE DOCTORI PRAESTANTISSIMO.

S. d.

PP.

ii.

127.)

Sanctissimum amicitiae vinculum nullo modo pretermittendum nobis,

vir optime,
foelicitatis,

imo summa

vi

eonservandum atque colendum

potest, in eo

est,

qui novimus totius fere

quae hic haberi

summa

esse.

Sine quo, ut ait Cicero,

millus eligeret

vivere, nt certe credi possit, amicitiam

esse.

non niodo adminiculum

vitiis,

vitae, sed

ipsam vitam
arbi-

Hanc onmes suo modo

colunt et tractant, hi in
vitae necessariam esse.

hi in virtutibus,

trantes,

eam

in

omni genere

Sed hic comunis fere omnium

et eas,

error

est,

<juod ad ineundas

quam ad
strictius

conservandas amicitias proniores sunt,

inierunt,

quas plerumque gravi

officio

desuetudine videndi aut scribendi

evanescere sinunt. In quo errore non minimo ne qui semper amicitiam divinum quid
esse credidi
excito.

deprehendar! Te quem visione non possum

literis

saltem ad amicitiam
vileat. Scribo

Hortor et suadeo, ne illud praetiosissimum munus apud te

nunc

et scribam. Casus

meos

et studia,

quanto saepius potero,

tibi

denuncians.

Tu idem

facito versa vice, et saepius mihi scribe. Valeo, et tu vale.

CXII.
N.
N.
S.

D.

1398 \
(Br. p.

52

t.;

Ttam. p.

19

1.

PM.

c.

116 1;

PP.

n. 67.)

Scio,

me
si

nihil,

aut ampliore fructu, aut majore voluptate,

fieri

nunc

posse,

quam quod
aliorum

de virtute et laudibus tuis dicerem. Esse enim uon potest, ut,

recognoscamus, non meminerimus nostrae,
et,

cum

egregiam vitam

tanquam
imitari.

alienae laudis aemuli, bene facta, quae ipsi laudamus. non usque

conemur

Caeterum, utcumque de profectu

fuerit,

mihi certe

summa
si

voluptas est

magnorum

homiuum
laetus

laudes et dicere et audire. Ita enim videor mihi eo proprior virtuti esse,
in aliis placet, et ita dignus esse laude,
vel

quo magis virtus

audiero,

aliorum benefacta vel

te

ipse

cum admiratione

laudavero.

Verum, cum ad

nunc

altri codici Antonio dc Baruffaldis Scnza nommeno 1'anno nei codici; dice PM.

In

PP. ipsa

P. P. V.

cosi Br.

milla

Ram.

rOLE

< .

scri!-

satis dicere

>nm

arbitratus,

ut

de te dic
i

enim

vacare
b

suspicione potest laus in faciem reddita.

omiii adulationis labe alienum judic
.

Vellem itaque tuus

o
>.

ro;

quam

'

sim

in

caete

mihi

non
sit.

cst

ut

dicam aut negem,

quod alterum

stultitiae

alterum

proprium

Sed de assentatoribus

ita profecto sentii

cum quibus
ita
sit,

ne([ue

benevolentia neque societas ulla constare possit.

ut uniun praetereatur,

Quod cum

non

est

tamen

quod quidem- non tam a me dictum quani esse unam omnium

sententiam existimes, non modo in hac consternatione rerum sed non fuisse

unquam

Ecclesiam in eo statu, aut frequentia hominum, aut virtute pastorum, aut splendore
curialium, potentia, copia, dignitate, auctoritate, quin
continentia, liumanitate, gravitate,
reris.
:i

tu ante omnes,
copia, merito
'

prudentia,

omniumque virtutum

primus habe-

Quae

vox, tametsi

ad
7

nostrorum temporum notat.

inopia, ac

summam laudem tuam pertinet, tamen et conditionem Cum est in urbe 5 raritas, in curia 6 solitudo, apudomnes
obsidemur undique, finitimos hostes habemus, latrones
'

nimirum quidem

pene intra urbem, qui vitae fortunisque omnium

sit

insidientur,

horum omnium quae

ho
ut

causa

tute

mecum

plane senties. non esse aliam,

Et quoniam
"'

quam pemiciosum
tibi cordi

quod

est in Ecclesia

Dei.

scio,

rem hanc

esse,
:

tecum

doleam

"

licebit,

quum
Xon

nec opera nec

bumano

consilio succurri possit

et

'\

Quid est

eiiitu at circiter

vigesimo anno in hoc errore volvamur.

duos habeat divisos tidelium

Ecclesia pastores?

i: est sane sine exemplo hujuscemodi malum, nam et apud u aliquando factam scimus, et contendisse de summo Pontiticatu veteres secessionem

quosdam

l5
.

Verum nunquam

'

ambitio praelatorum aut malignitas

nisi

hominum tantum
scismate

effecisse valuit,

ut tani diu error perseverarit,

forsan de

Graecomm

dicamus, cujus fructus qui fuerint videmus.

turiit,

Primum

gravissimos in fide errores par1T

.

deinde Maumethi sectam aut

sit.

fecit

aut adjuvit

postremo hoc

effecit

'

Orientis Ecclesia prope nulla

Talia (utinam falsus augur!) talia, inquam, nunc

timeo.

si

res ita perseveret.

Quidquid enim ex pontificibus alter gesserit damnatur

ab

altero. Illeque se pro vero

habendus existimabit, qui novi aliquid excogitaverit

in fide,

unde

1?

aut plus sapere, aut melius sentire credatur.

inter reges aut temporales principes, de potestate contentio,

divitiis,

Non est, quaUs solet cum de dominio urbium,

et multitudine
et

subditorum agitur, unde

20

praedas agi videmus, et rapinas

agrorum,

tectorum incendia. Crudelius est hoc bellum, quoniam 51 regnum pontificum

PP. quod PP. quoque-,

Raui. omctte

u PP.
gli altri

do\
-

omettono

la

parola;

1!

PM. quoniam
PP. omette PP. quondam
PP.

potest; Br. e

Kam. qn.

una
.

riga

13

nplo

:1

PP. quoniam Br. PM. Ram. quo non PM. omette ta PP. hinc inde PP. inertia, solitudo

qn. quin

per

u PP. secessum .... factum

15
18

unquam
e//

5 6
'

"
la
i

Br. auMvii

Nimirum
PP. ODl:
cog

quidei

dubbio, 3enz'altro

in

PP. omette P1 J unum

.

M
-'

PP.
PP.

9 Scil.
10

quam

PP.

quum

168
in

P.

P.

VEKGEK10
sunt.

animo

est.

et

damna, quo minus videntur. eo graviora

Sed ne quidem

temporalis belli ex hac ipsa causa

bella Britonum
;

immunes
I0

esse licet.

Jam enim

per tot annos dira

Ohristiiiest,

semina

hostiliter

imminent, et ex devotorum

delium sanguine nutriuntur,

vel ex minimis temporalium

cum

vix tutus esse

nudus

viator potest.

Aut quis "

dominorum, qui erigere cervices in Christum Doniini

Italia, si

auderet?

"

Nec tantis quidem bellorum facibus arderet

concors atque unita

sedasset.
nisi pe-

esset Ecclesia.

Nain omnia summus pontifex, auctoritate potestateque sua

Atque, ut longius evagemur. quid armavit infideles inimicos Crucis Christi,

stifera

haec seditio
13

aut quid nobis possunt objicere gravius,

plures Deos

quam duos

nos habere

pastores, quasi et

habeamus

(desunt reliqua in Codice).

CXIII.
D. C.

CARDINALI BONONIENSI
FLORENTJAE, XIX 0CTB., 139

S.

P. D.

'

(Br.p. 18

t.;

Z?

55 t;

PM.

c.

31

t. :

PP.

n. 65.)

Scio quidem, ad debiti mei rationem pertinere, ut ad te

et

quidquam scribam, cum

si

omnia mea debeam

illud,

tibi, et nihil

praeter ingenii fructum,

quis

is est,

praestare

possum. Scio et
tibi

importuni ac penitus imprudentis hominis

esse,

quietem, quae
(saepe

ex occupatione diurna brevissima superest, turbare. Vidi enim,

cum aderam

etenim hanc ipsam ob rem ad te ibam. ut mores tuos et vitae consuetudinem intuerer)
vidi,

inquam,
illis

et nescio

magis miratus compassusne sim,

cum
3

tu,

integram diem his

atque

audiendis distractus, ac ne dies' quidem satis esset

ad niultam tandem noetem auditorium solvebas.

Cum

interea

hominum frequentiae, nemo esset ex omnibus,

adjutus abiret.

quem non
Nec vero
borata

patientissime audisses,

nemo qui non aut ope aut

4

consilio

erat unius diei tantum haec

ratio, sed

singulorum, neque ad tempus elacogitanti mihi, atque inter has

facilitas,

sed universae vitae modus.

Haec

angustias posito, visum est tandem, ut debitum quidem

meum

conficerem, et

ad

te

aliquando scriberem,
illas et negligere,

tibi

autem

licere, literis

meis habitis, pro arbitrio et legere

aut (quoniam illud opinari nequeo, ut prorsus negligeres, qui es

in omnes, sed ante

omnes

in

me

benignissimus) et reponere et proferre et in dies

servare

illas,

quas

captatis horis,

ad commodum legere

posses.

Quamobrem

consti-

tueram nuper mecum, ut hoc tempore, quo vacare nobis a

studiis per singulos

annos

10

Cosi Br. e Kam. semina " PP. guidem

15

PP. ome
;

PM. simia

5
3

PP. diem
pp_ e se
.

<

pp. omette tanb

;

?li

altri codici

Nei codici audeat

omettono
5

13
1

Pr. gui

et
in
:

jfei

codi

Senza indirizzo

EPISTOLE

1'39

ex niore

licet,

aliquid ad te plenius conscribereui, totiusque anni cultum

',

tametei
con-

alias fruges jactuiu

ferre.

semen

affeiTe soleat, in lioc tenipore

tamquam

in

messem

Sed

fuit

unde propositum
otioso

meum
',

repente

turbaretur.
subit<'

Confectis etenim anni

studiis,

cum jam
Ego

animo ad

tc spectarem,

signa quaedain

infectam te-

stantia regionem se efiunderunt

ex qua re pleritjue, qui sanissimi viderentur, con-

Bumpti sunt.

vero, qui mihi

abii,

jamdudum

persuaseram,
4

non esse

his in locis

mo-

randum, protinus inde

enim diuturnum
nihil
si
c.\

non quidcm quod

5
,

plus caeteris

mortem

tirnerein (quid
si

jain pbilosopbiae

studium, ac niulta vitae experientia contulit,

metu mortis

detraxit?), sed

quod

ex omni aetate morientes

T

cum
?

vider*
s

modo

secedere boneste possit.

huic periculo sponte subesse

et doctos

nollem

VA

quidem, esse

plurimos, non modo ex vulgo, sed

quoque bomines, quibus

est, ut.
9

persuaderi nullo

modo

possit.

Apud me

vero tam eerta ros

nisi in

vinculis

haberer, aut honesti ratio refragaretur, contineri non possem, ac

niortis
gerit,

praestitisse sibimet

causam mibi videatur quisquis moriens infectam habitationem consulto

etsi,

dele-

Mors enim,

ut omnibus philosophis videtur non

sit

malum,

aut, ut seorsiw.
'"

stoicis placet, sit

etiam in bonis habenda. non passim tamen neque temere

est.

subeunda

aut appetenda
turpe est metu

neque, nisi

cum

magna ratio postulat. accersenda u

ita et

Nam,

ut

mortis inhonestum aliquid admittere,

indecorum videtur, vano

errore seductum mortem,

cum

quis honeste possit, non vitare.

Verum ego ne
fides nostra,

satis

sanus suin, qui apud religiosissimum viruni.

et Christianae fidei

cardinem, philoso-

phorum gentilium
morte sentiendum

certare sententias audeam, quasi

sit,

non habeat

quid de
ista,

aut uude possit controversiam banc dissolvere. Sed

sunt. Illa vero
igitur

ut

res incidit, dicta a

me

quae ad fidem pertinent audire magis quam

intelligas,

dicere paratus sum.

desiderio vitae

Tanta

de propositi mei ratione, ut

me neque

neque mortis metu

consiliuui hoc amplecti, sed juditio tantum. Bo-

nonia itaque ob
et

locorum et

eam causam discedens, in Romandiolam abii, videndorum quidem hominum studio ductus, quos ibi benevolos habeo plurimos, ut a casu
comparantur. Complures civitates et loca circumivi. Prae
fuit,

et in studiis beuevolentiae

caeteris

autem magnae mihi voluptati

Ludovicum de

Alidosiis,

Imolae principem,

convenire, qui

me

diu videre desideraverat. Longus apud

eum

fuit

sermo de

literis,

variaque de studiis disputatio.

literarum indulget.
protinus conferrem.

Xam
hoc

et

praeter aliorum principum morem, studiis

lnde Bononiam, unde abieram, redii, eo proposito, ut huc

me

Dignum

est,

loco,

ut

commemorem nepotum tuorum huma-

nitatem, eorumque propensam in

me

benevolentiam.

Cum
me

enim

et ipsi

quoque, et

fugiendae pestis et colligendi animi gratia, ad quaedam loca Roniandiolae, quae tuae
jurisdictioni subsunt, proficissi vellent,

magna

diligentia a

contenderunt, ut secum

irem, quod esset regio illa salubris,

ac honestis exercitiis apta

tam

corporis

quam

2 3
4

PP. totusque anni cultus PM. tempus PP. effunderant

Br. Eain.

"

io

PP. quo
Nei codici aut
Br.
tot

PM. PP. superesse Nei codici relleru Nei codici At PP. temere neque ten
Br.
stesso che arcessenda.

5
6

" Lo

PM. accensenda r
-

PM. PP. viderim

PP. recensenda
22

170
animi, ubi liceat aucupari,
si

P.

P.

VEKGERIO
piscationique,
si

velis, venationi,

malis, intendere, nec

minus tanien inter frondes herboso cespiti insidentem, ad

aut carmen tenere aut solutam orationem dictare.
erat quod facere vellem, relatis gratiis, abeuntes

sonum decurrentis aquae

Verum

ergo,

cum

constitutum

jam

illos dimisi,

atque buc

me

contuli.

Totum

igitur

quod antea fuerat temporis imperfectum

effluxit.

Qui vero

dies, postea-

quam huc

veni, supererant, ut tute ipse conijcere potes, in

coeunda

societate,

comlicuit

parandaque

familia, inque

componeuda brevi

supellectili
;

assumpti sunt.

Non

itaque ut oratioue tecum essem

orietur tempus,
si

quantum volebam

voluissem autem ut semper. Sed

vivimus, quo, sepositis his studiis, quibus ad diem deditus sum,

te

longo silentio enim, qui

me audias. Idque quo serius fiet eo animum dedi tibi, et ingenium quoque
Congessi

meque

dignior res
-

erit.

Cupio

tuo nomini dedei e.

Hanc autem
et

epistolam, quae mihi pro tempore excidit, ut fabulam leges, simplicem narrationem

continentem.

etenim

plurima,

quo

et

sermo

longior

esset,

papyrus,

quantum commode

pati posset, impleretur.

Neque enim
quod,

tacere potui,

qui est ex familia tua, ad te venientem vidissem, neque moderari sermonem,

loqui tecum caepissem.

cum Barontem, cum

scrip-

Caeterum

intelligis.

si

non venustate scribendi,

toruni tamen libertate tecum utor,

cum nec debitum honorem nec

ibi

dignos tibi titulos

reddo. Sed et illud quoque fuerit non parvae n

familiares

apud

te

hduciae signum, quod

quoque curas
certus

et

quidquid in digitos venit (ut ajunt) ad te scribo. Sed

'.

rem omnem
fuerint,

sum

boni consules

Vale, pater reverendissime,

ac doniine mi
inditio

singularissime.

Litura

insuper

ac superinductiones

magnae

familiaritatis

cum quod ad

te scripseram

ex angustia temporis transcribere non

licuisset.

Vale iterum.

CXIV.

EXCELLENTISSIMO UTEIUSQUE JURIS DOCTORI DOMINO F. DE ZABARELLIS AMICO

ROMAE,

Vm

OCTOBRIS, 1406.

(PP.
Scio, te,

n.

83;

da

codice della Bibl. di S. Antonio.)*

erat urbis illius primum atque praecipuum decus, Linum Colucium Salutatum, nec potuisse tibi quidquam videri magnum aut speciosum, eo de medio sublato, qui non modo ejus urbis, sed et totius Italiae linguaeque latinae, splendor et columen erat. At mihi quidem, pro jure privatae amicitiae, qua cum illo
repetisse

cum attigisti nuper primum animo id quod

Floreutiam,

ubi diu

multumque olim

versatus

es,

eramus, gravis ac permolesta

fuit

mors

eju?,

pro publico vero incommodo etiam

Boni consulere, prcndere in buona parte Ex Cod. XC cnjus Tit. Opnscola Miscellanea
:

praecipue Juliani Andreae Patr.' Veneti Orat.

In Bibl.

S.

Antonii sub Plut. V.

-IOLE

171

molestissima.
in eo erant,

quot quantaeque Xam. utmirumest, in homine uno tot exiim convenire, ita, cum illos qui ita sun( praediti excedere contingit e vita,
posterisque ea jactura.

ingens est superstitibus

^uot eniiu existimamus,

ejus mnic

ingenio

magno
autem

'

dotatos et ad praeclara studia totis anin

obitu, in se

torpuisse, speque

omni jam ante concepta

decidisse.

Qui

nisi

vel vi propria,

magis

divina ope subleveutur, praestaus

eorum ingenium aut marcescat

otio necesse

est, vcl illiberalibus studiis

traditum

vilescat.

Nam omnes

quidem, qui dicendi exer-

citationi

operam ullam dabant,

bi vel

ab eo exercitati aut exemplo ejus adducti

ulla

proficiebant. Erat

enim comunis omnium magister. qui baec aut omnino

4110111

bonarum

unum omnes dubiorum suorum indicia. laboipso in hominc cum mirarer summum ingenium rumque judicia referebant. Quo excellentemque doctrinam, non minus tamen suavitatem morum humanissimamque
artium studia sequerentur. Ad
vitae

consuetudinem

et

mirabar

et

amplectebar animo. Nec visus

est

mibi quisquam
facilitate

omui mea memoria. qui tam apte eximiam gravitatem morum cum summa
miscuisset.

Quocum,

si

quid tractandum esset

serii, nihil

eo gravius reperiri poterat.

si

Sin strenue qnid agendum, nullususquam diligentior,

feriandum,

nemo jocosior.
3
,

Apud quem

et

sanum consilium

et

promptum auxilium omnibus

patebat, aeque civi

peregriuoque.

dum

ulla

modo

virtutis spes eluceret in eo.

Itaque

merito omnes
ejus

quacumque auditum
moriam summis
fuit,

est Colucii

nomen, ut coluere viventem,

ita defuncti

menon
',

efferunt laudibus.

Quod

vero propriae ad
civiuni,

eam urbem

attinet,

patrum memoria, quisquam suorum

pace sive bello, quantum
sit

cui

tantum Florentia deberet

sive

Colucio.

Nusquam enim

latina oratio nota est, ubi

nou

Colucii

uomen clarum. Nusquam

5

Colucius cognitus, quin et eo quoque nomine

patriae fama celebretur. Cujus ipsae epistolae pro multis saepe milUbus

armatorum

adversus hostem valuerunt. Quod

et questi sunt

ahquando

hi quibus res fuit

cum

Florentiuis bello decernenda, paene plus obfuisse eis Colucj epistolas,

quam

Floren-

tinorum exercitus. Itaque,

celebravere,
ita,

quemadmodum jam deposito, monumentum

si,

praesentis funus

omni honore studioque

proque urbis ampli-

pro dignitate

viri,

tudine, statuent,

rem quidem

facient a se debitam et ad

suam eorum gloriam mac

,

gnopere pertinentem, Colucio vero ne utique necessariam

scribendis, multisque librorum voluminibus editis,
posteritati

qui praeclaris operibus

in

memoriam suam

longum aevum
das

commendavit. Ex quibus

scire

per te cupio quid extet, et

adficior. et gloriae

quam spem

exemplarium habendorum. Scire enim rebus ejus

qui non

hominis faveo,
est visus

modo

excellenter doctus,

verum

et singulariter vir

bonus semper

mihi. Idque te ita sentire

haud

dithcile intellexi.

sum, apud te maxime,

et juditio et desiderio,

et eo loci

constitutum, silentio

Quamobrem indignum nunc eum praeterire, quem

ratus
tanti,

semper fecimus. Vale.

PP. ingenue
PP. omnis

nam
alto,

PP. doleret

? 3

Adrigere, dirizzare in

animare, eccitare

Qtwd

per laoiuk

PP. necessur

172

P.

P.

VERiiERIO

CXV.

SANCTO PEREGRINO
(Br. p. 25

S.

D.

USTINOPOLI N.

BONONIAE, KAL. JANUABII, 1395.

:

PM.

v.

90

PP.

n. 25.)

Scire crebro
tuis,

equidem

velleni certuni

quid de sospitate tua. deque successibus

amice, quos non satis prosperos tibi contingere vereor, sic semper bonis adver?
l

sante fortuna, nec reddente praemia digna virtutibus. Sed quid nunc queri incipiam

Vetus haec consuetudo

ferre, et successus,
sint, scire opto,

est, et

a pluribus auctoribus deplorata

2
.

Consuetudinem hanc

qualescumque sors dederit,

3

tollerare, lex est.

*.

Hi quales apud te
mestitiaeque,
novi,

quatenus

tecum

uti

amicum decet

Letitiae.
5

quod
quod

absit, et particeps fiam.

Hoc unum tamen

9

scio, si recte

animum tuum
7

invictus istic

s
8

moraris, invitus
te, istinc

istic detineris,

nec quietum
d ivellat.
nisi.

te futurum, donec
si,

eadem,

quae impulit
quaeras
10
,

meliori

modo fortuna
enim
;

patriam illam omnino odio haberem,

animus mibi, quia natalis est, ut amem u

quis
sit

Et

cogit natura. Refugit porro mens. Nullus

ibi scientiae, nullus virtutis

amor aut

honor habetur. Virtus ibi locum non habet

exulat inde u

scientia. Ego, etsi virtuosus

non sim,

virtutis

tamen ac

scientiae cupidus

semper

fui,

atque

ipsis

n semper

reve-

rentiam permaximam habui. Qua mente moveor, ut uec

amem

loca, in quibus

haec

non coluntur, nec ea

et

ulli sapienti

abundantem honoribus
ir>

et

congrua credam. Idcirco vellem te inde remotum commodis, quae u non modeste virtuti tuae de-

bentur

Vellem profecto multa

dilectione
1S
.

tibi.

Non enim
Tuis

facile credere posses

quanta

tibi

afficior

Primo propter virtutem tuam, dehinc attendens auxiha

praestitisti.

et consilia,

quae

tu mihi

semper impigre

enim favoribus,

si
17
,

non sum immemor,

te diligam,

tuisque consiliis huc usque devectus sum. Quantum,

est.

inquam

apud me

Magistrum Joannem vultu mihi prius incognitum, hic

et

inveni,

virum utique ma1S

turum

integrum,

quem

tu non temere elegisti tibi in

et plura

amicum

affinem.

De

eo

mihi multa

dixisti. sed

majora

sentio,

quam

tu dixisti aut dicere potuisti.

PM. quaeri
Nei codici depravata

10
11

'

PM. quantum
PP. mette virgola prima di laetitiae PP. certe PP. ibi cosi altri codici. Ma leggesi pure
;

12
13 '< 15 16 17 18

5 6

istk
1 8

PP. quai PP. impellit PP. nota

:

PP. mette punto dopo quaeras PP. animos PP. isti>,<: Br. e PP. ipse Br. PM. e PP. qiii Nel PM. un semplice a capo. Lineette nel Br. PP. delectione PP. unquam

PM. mette

virgola dopo

amicum

in

margine hinc pro

istinc

EPISTOLE

173

Parenti meo

persuade

(non

enim

leviter

dictionem

tuam
2
,

audiet),

ut

eompouat

firmum animum.

Priori finem imponat.

'.

quem nec

virtus vult nec aetas patitur, ut

amplius vegetetur
patriae decus
.

Affinibus

insuper et amicis persuade

ne

me

deserint.

Vale

CXVI.
S. d.
e.
i.

(Br. p. 57

t.

88

PM.

c.

121

PP.

n, 115.)

Scripturus ad te fueram per magistrum

niihi

Lucam de Candia

4
,

quo referente priuium

compertum

est, resedisse

vos Ticini apud illum Qlustrem principem, qui probos

vellet
.

viros et honoribus exornare et

accidit, ut,
acriu.s peste,

cumulare praemiis non minus

ego abitum pararem
6

quam

posset.

Sed

quum
contuli.

ille

huc

accessit,

Nam,

invalescente hic

quo illam declinaiem, ut superioribus annia egeram,

Ubi sex integris mensibus

in Histriam,

patriam

meam, me
sortio

perstiti (moleste sane,

quod omni consed me, uti

et studii

doctorum hominum carebam, ut

libris et literis consolabar, et

est ibi talii.m

summa

penuria),

poteram,

maxime

graecis, quibus

plurimum

et temporis impendi. Itaque multa ex Plutarcho,

quaedam etiam ex Thucydide, qui

est.

aescio

au ornatior sed certe gravior historiae autor mihi visus

Gorgiam

bis

ex

integro evolvi. In quo audeo illud dicere praeterisse

me

pauca, quae non intelligerem.

Odisseae Homeri bonaiu

magnamque partem
Miraris forsitaui

legi,

adjutus interpretatioue Leontii,

libros coegerim.

quam mecum

detuleram.

unde hos

Dicam

sane.

Praeter Odisseam,

quam a
7
.

Pallante, et Gorgiam,
est

quem a
id

Jacobo, caeteros a Petro

Miani veneto habui

Xeque enim
8
,

animus mihi

graecarum literarum, quod

gravi labore et multa solicitudine didici, negligenter habere.

Quod ut
non

intelhgas, mitto

ad

te poetica
9
.

quaedam

et item alia ex Platone, quoruni interpretationem niihi velim

sit civitas

edisseras

Sum

hic octo ferme diebus, et veni mansurus, tametsi

haec

prorsus a peste libera.

Quum

scivero

qua

via possim

ad vos perscribere, crebro a

me

literas habebitis.

Vale, et Emanueli viro doctissimo etc.

Cosi Br.

PM.

PP. Altro codice ha

persuade,

vegetet.

Cosi Br. 88

gli altri codici rediisse

;

Forse meg-lio regeatur

2

Cosi Br. 88 e PP.

gli altri

acc

Non

si

leg-ge nei codici

ma

e sot7 8

putarem
Br. 88 omette habui PP. poetam quendam

tinteso
3

PP. non ha queste dac ultiiue parole.

Br. 88

PM.

31.

per Lucam de Candia L. dc Cundiu

Br.

57 e

Edisserere, spiegare parte a parte

174

P.

P.

VEROERIO

CXVII.

ZACHARIAE TRIVISANO VENETO

PAHUAE.
(Br. p.
VI

S.

D.

MARTH. 1391.
c.

62

t.;

PM.

125

- PP.

n, 14.)

Servabo tecuin, vir egregie, voloque ut

mecum

serves

primum

et

praecipuum

docuinentum, quo in ineundis amicitiis servari sapientes jubent,

ut, scilicet, prius

et,

noscamus nos invicem, quam diligamus. Hanc enim veram amicitiani quaerimus,
uti-oque

magnopere
nobis, ut,

volente,

ad ejus munera

et delicias

properamus. Sic igitur assu-

matur a

perseveret.

cum rite et suis fundamentis suscepta fuerit, immutabilis et fixa Primum itaque praeceptum est, ut cognoscamus. Cui rei viam dedit
et

paucula familiaritas

iteratum colloquium a nobis babitum. Plenam autem et abun-

dantem de

te notitiam,

quae ante amicitiam baberi

potest, ex vulgatissima

fama

et

praeclara existimatione, qua es apud tuos et reliquos peritos viros, babui. Ut enim
caeteros sileam et ad
existimet,

unum

veniam, cujus judiciis non facile dissentirem, quanti te

quamque
cognitor,

te faciat magister Nicolaus de Zessis noster, certus

morum

et

bominum

non
et

leviter dici potest.

Hic enim, a

me

perquisitus, quid de rebus

et

tuis sentiret,

multa

magna, ut qui cuperet virtutem praedicare

amicum certum

reddere, de te dixit, sed ea fide et gravitate, ut plura crederem et ampliora sperarem.

Iste igitur

comunis noster, praeter publicam famam, quae continue cum virtutibus

recipit, satis

incrementum

mibi de te testimonii
te

'

dedit.

Verumtamen, ut

increduli,

obstinatique solent, boc

posses

primum de

experimentum habere

volui, et discere,

an

amicum

pati, et errori

veniam dare.

Cum

enim

pollicitus sim,

me

continuo,

post discessum

meum,

tibi

scripturum, bactenus distuli, et promissas literas tenui,

ea intentioue ut experirer in bac facib re constantiam tuam,

amicis delictum ferre,
his moveri,

si

posses errantis

ignaviae

parcere,

incuriae indulgere, non magnopere

sed fidelem monere, hortari, erigere, nec ex uno quoque amici pec-

cato

paenam

velle.

Quae quam

valide possis et facias, luce clarius didici. Per

omnes

enim, qui ad te veniunt, non desinis

et

memor mei

salutes

mittere,

dulciter alloqui,

bene hortari, quibus immotae, et solidae mentis tuae clara das signa. Utque certius
rescribas, obsecro, et volentem

credam hanc integritatem tuam, ocius

admone, doc-

tusque indica, an suis legibus, suis gradibus ad amicitiam tendam.

Tu autem priusquam me
quo,
si

diligas,

juxta priorem doctrinam, ut noscas decet. In

non

aliud,

hoc saltem laudandum invenies, amorem quendam eximium ad

virtutem, et reverentiam ad bonos et eruditos viros, vehemensque studium obsequendi,

si

possim, ut

eorum
in

familiaritate et vivendo melior et discendo doctior fiam.

venio,

Soleo
illi

enim,

cum jam

urbem aliquam novus

fama
ferat.

primum

percunctari,

si

quos

ce-

lebres viros et vita et literis

Quos cum adesse novero, non erubesco

PP. testimonium

nel Br.

il

de

te e

aggiunto poi

sponte adire, et compellere, et coram alloqui.

milii

Quo pacto nmltos ex

literis

claris viris

adeptus

sum, qui

me

diligant,

qui vel voce, vel

crebro moneant, et in pium,

spei

rectumque propositum adhortentur. Atque ex hoe non minimum bonae

habes,

de

me
Tuo

quia compluribus
arbitrio subijcior,

bonis vins eisdem

si

doctissimis

literis

'.

dilectus

sim.

nunc

quem

dignum amicitia

judicabis,

saltem benivolum beni-

volentia tua dignare, et imperiis, judiciisque tuis annuere

inter tuos statue.

promptum quovis
nomine
et

loco
co-

Dominus Franciscus de Zdbarellis

te,

solo sibi

fama

gnitum, fervidus amat, et

tuum

esse vult.

Petrum Miani

saluta, praecor.

Tu

vive,

et vale, qui, ut ferme Flacci verbis utar, divite lingua, sed uberiore animo,

Latium

beabis

3
.

CXVIII.

DOMINO KAROLO KENO VENETO

PADUAE, XX NOVEMBK.,
S.

S.

D.

A.

(Br.p. 1;

Bam.
Gr.
S.
t.

p.
c.

32; ^Cod. Marc.

105
I. ;

n.

266 della
-

XIV d.
c.

I.

c.

248

406

c.

94
cd

Zanetti; --

236.)

Tr. 5 n.

15;

P3I

56;

PP.

n.

79;

Mur., P.
5

I.

XVI.

c.

Si
si

te ego certius

coram visurus

oculis fuissem
tui

quam

absens animo

video, aut

ipse te

non undique procul ingenti nominis

6

fulgore spectandum praeberes,

nihil

essem

moratus, quin ad primum, ad

'

reditus tui nuntium, visurus te protinus

s

venissem. Verum, quoniam oculorum conspectu

minimam

esse accessionem in amicitiae

9
,

fructu judico, et te nominis tui gloria, domi forisque parta

etiam ad

eos,

quibus

numquam

es

visus,
,

longe lateque praesentem refert, facile mihi permisi, ne loco

l -

10 neu te u te venientem inter primos salutaturus 13 adirem. Illud vero M mihi imperare non potui ut tacerem. Quum enim undique 15 tuum nomen celebrari 16

nunc moverer

audio,

si

solus ipse ex

omnibus sileam, vereor,

ne. pro

magnitudine tuae

virtutis, et

Br. e

PM. literarum

ai

codici e

Mur. meno 408; Bam. primtm

Nei codici simm. E giusto anche il senso diverso del swu/m; ma, trattandosi di uomo autorevole como lo Zabarella, parmi piu proprio leggere

ad; PP. non primus; 266 cum adprimus;

Gr.
8

primwn
PP. conspeoculorum conspectu
:

408 omette oculorum conspectu

etus; 266 omette

tnum
9
10

'

Nel PP.

il

periodo e incompleto e sproposi-

266

408 parata
loco

tato: valc, sed ubcriore

Oraz. Ep. II, 2,

animo latiusbeabis 121: Fnndet opes, Lavictoria

Eam. perniisione
vel;

nunc moveres
P.r.

Ncu per ne
1!

PM.

nc ve

5
6

tiumque beabit divite lingua Nel Gr. s. i. e d. nel Z. 408 Be contra Bucicaldum PP. A Kam. Sine Ram. cssct
;

408 intra n PP. salutaturum " MiM dopo nel 266

's
is

408

Gr.

Quum

es

undique

Mur. concelebrari

170

P.

P.

VERi.EKlO

pro ea necessitudine familiaritatis, quae

ingratus.

milii

tecum

est,

iniurius videar

aut certe

Neque enim
2
,

'

est

nunc quidquam

illustrius in ore

hominum, quod imprimis

labore, ingenti periculo,
fautore, vicisti.

aeque feratur
eximia

uti

navalis pugna,

quam nuper summo

quod
5

cum

virtute tua, ac

tuorum militum, Deoque ante omnia

utrinque non

At * ne
nere
s
.

quis te

parum

forsitan egisse arbitretur,

6

magno navium
7

numero pugna confecta magnae judicantur, sed

Alioquin "

est, sciat,

eam rem non magnopere ad

numero
9
10

claritatem
res

atti-

Neque enim multitudine

exercitus aut classium

ducis,

bello

gestae

industria ac probitate
intra

virtute ac robore

militum.
bostibus
13
1S

quum Romani

decimum lapidem
'"

bella gererent,

deque

victis

tryumpbos agerent, non fuevint ejus temporis res gestae preclarae aut eorum u illustres. Ergo rebus prudenter, fortiter, magnificeque gestis gloria
ritur,
sit

duces
quae1S

non

copiis immensis,

aut infinito exercitus numero.

Quum autem
17

gloriosum

vincere urbes, subjugare exercitus, populos in ditionem

18

accipere,

tum

vero ma-

xime quando

ad unius hominis gloriam attinet, claros bello duces superasse deut

19

corum

est.

Nam

victoris

exercitus

20

magna pars

laudis

ad ducem pertinet,

ita victi dux, alioquin clarus,

magna

laus est victoris. Est enim in re bellica, ut in

artes impera-

primis nosti
torias,

maximum
quum 23

in duce

momentum, quando quidem, praeter 21

22

quae militum adjutae virtute plurimum semper

est illustre,

valent,

solum ipsum saepe

ducis nomen,

parva

vi

maxima

bella confecit.

Hin

recte Chabrias

24

post navalem in

ductore leone,
in Gallia

Naxo pugnam dicere quam leonum ductore

27

solebat, terribiliorem esse exercitum

cervorum
vicisti,

cervo.

Tu

igitur

eum

!5

nunc ducem

qui

primum, totoque Occidente,

Cyprio

rei bellicae
2S

fama clarissimus habebatur, qui

29

pridem
est
30
,

26

Regi inferre bellum

minabatur, qui Saladinum lacessere

ausus

qui Syriam invasit, qui Beriton

ille
32

31

delevit, qui spoliis onustus et gloria victricia

33
,

signa referebat. His enim

foelicitatibus elatus

nullo indicto bello,

tuarum

navium classem, quae pacata sequebatur, adortus

est

expugnare.

Tu

vero,

cum

rola dopo
2 3

no; PP. spazio bianco dove questa paenim Gr. R. PP. Br. PM. referatur PP. tandem Mur. Ram. e Gr. tamen Cosi Br. e PM. Gr. Br. PM. PP. 408 Ac
Br.
; ;

17

266 ditioncs

18

Nei codici
PP.

e in

Mur. quod,

e talvolta entro

parentesi sino alla parola attinet

19

cum

20
21

Eam. ductoris exercitus

266, 408 propter
virtute

6
7 8
9

10
11

12

PP. quia Eam. comperta 260 e 408 claritudinem Mar. claritudinem attingere Gr. Br. PM. PP. Eam. classe numerosa 26b' e 408 probitate militum Nei codici nisi Nei codici non fuerunt
Gr. Br. Br.

" 266 adjutae plurimum

2:i

semper

u
25
26 27 28

PP. cujus Mnr. Chabrius ; nei cod. Hahrius e habenis PP. Br. PM. Gr. cum Eam. Br. PM. 266, 408, Gr. PP. pridie
266,

Eam. Cypro

266 bellum inferre

Gr. PP. Br.

29
30
31

PM. Eam.

incessere

13

u
15 16

PM. ct- Eam. PM. Eam. carum

266, 408 ut

PP. gloriam

32

Ram. gloriossum

33

PP. Br. PM. Ram. Gr. visus est PP. Br. PM. Eam. Gr. Beritho PP. senza ille Gr. 266, 408 clarus per elatus

KPJSTOI.E

177

antea

'

multas occasiones prospere

pugnandi elabi consulto

:

Brrisses*,
'

ne abs te
decrevisses,

injuriae causa aut belli initium

necessitatcin

ortum videretur

tunc tu qui minime

spectares
6
,

pugnae

suhiisti

',

et.

cum minime

iil

coactus es defendendo
retulisti, et

vinccre, quos oftendere nolebas. Itaque, ut

vim repelleres, victoriam

ricisti.
''

quoa

pacato^

abire

malebas

8
,

invitus paeu
eis

Jure igitur

victi

sunt,

quouiam
of".

cupiditate vincendi nata est ab

fendissent.

primum
tali

injuria.

Quid enim, m imparatum

Quamquam non

facile

sub

duce possent copiae imparatae reperiri

Aut

si

non

tanto studio ejus vestigia classis

obsen

licubi profecto, ubi

minime

opus erat, insignem aliquam cladem edidissent.

goedi

Nunc autem bene habet

Deus.

illud Trafacilis

Senecae:

Seqmtur a
18
:

tergo

swperbos

victor

Nbn
13

fuit

tamen

aut

incrnenta rictoria fmo vero muitum utrinque virtutem hinc i^noscere licet, quod w nec illi, nisi extrema ri subacti, aud potuerunt capi, aut tugere sustinue'"'

runt, et tui vel mori

potius vel vincere

decrevisse riderentur

M quod
nunc

1:

tam multi

vulnera ex pugna retulerunt.

in hac

Tu autem
,

utriusque

et

Bummi

ducis et strenui militis

aliis,

pugna partes

obiisti

18

nunc multa arte imperando

ita et

ipse acriter
esl

pugnando. atque, ut tuo ductu,

Fugasti itaque

per tuum sanguinem,

caepisti

rictoria parta

ducem illum tam clarum, partem

navium,
te

purgasti mare,

victoriam reportasti.

Unde renovatur memoria rerum antea per

veterum, quae olim pro tua Repubbca
laude vocibus

gestarum,

et,

ex

recentibus vulueribus.
recordatio

pertulisti,

frequens
tibi

multa

cum

bominum

celebratur.

Quae sunt totidem

!0
.

momxmenta ad aeternitatem famae, omnisque

futuri aevi

memoriam

Vale.

Gr. ante

11

266 imperatae comperiri

Br.

-,

408 cotnperiri

2 3
*

PP.

R.. Br.

PM.

266, 408, Gr. scivisses

w PP.

PM.

Gr. ea vu

Gr. nec abs te Br. PP.

Mur.
5 6
7

et

tamen quum Gr. PM. tomen quam quum mvnime; 266, 408 tu quum
;

' 266, 408 virtutes u PP.

15

Gr.

Br.

PM. PP. omettono fugare

Kam.

minvme
Br.

fugam
subisti
.

PM. PP.

R. Br.

PM. PP. videntur

Mur. omette da

cum a

spectares

17 18
19

PP.

9
10

PP. pacato Gr. PP. Br. PM. 266, Ram. volebas Gr. invictus poene Mur. prima

PM. PP. obitti Kam. parata sit Br. PM. PP. 266 memoria sempiterna e Ram. memoriam sempiternam
Gr. K. Br.

Gr.

23

178

P.

P.

VERGERIO

CXIX.

SANCTO PEKEGKINO
PADUAE, NONIS APRILIS, 1379.
(Br. p.
Si vales
si

8;

PM.

c.

69

PP.

n. 2.)

bene

est,

ego quideni valeo. Nescio quid

tibi niajus iniprecari

'

valeam

quid

esset, id tibi sine

dubio affectarem.

Verum

oblitus es mei, vereor, a

quo jam
est,

pluribus mensibus nec voces, nec literas accepisti.

Mos enim quorundam

qui

non parum
obliviscatur

in amicitia errare mihi videntur, ut, cuni

-

amicum

videre desierint, alter

alterius.

Quod de
deleri. In

te

non

facile conjecturare

possum. Reor enim,

me

taleni tecuni amicitiam sanxisse,

quae nec absentia, nec quovis bumano casu. imo

nec ipsa possit morte

omuibus

igitur literis
soliti

quas ad te posthac sum mis-

surus, eo tecum sermone loquar,

quo invicem

sumus, ac te praesentem putabo

illud pretio-

et quidquid acciderit, quocidiano tibi

sermone perscribam, ne apud nos

',

sissinmin

munus

vileat

amicitiae quo

ut ait

Cicero,

nihil

a Diis immortalilms

melius habemus.
te

Tu idem

facito versa vice.

Ne autem

longior

mea

te afliciat oratio,

rogatum velim, ut reddas quod debes,

scilicet

librum Bucolicomm, quem tecum

si libet,

tulisti

cum Glemona

recederes, vel vice ejus mihi mittas,

Annaeum Senecam

hasque omittas fictiones quibus fallendi mei gratia hactenus studuisti,

tutique inhaereas \
satis

et studio vir-

Tamen non
sit.

video par opus esse adhortari,

cum animi

tui virtus
?

mihi perspecta
si

Sed quid de eius utilitate atque laude nunc dicam

sint,

Non

mihi,

linguae centum

oraque centum, ferrea vox, omnes virtutis comprehen:

dere laudes ac merita percurrere possem

soli

qua qui

praediti sunt, soli sunt divites,

possidentes res fructuosas et sempiternas. Vale.

feras.

Nec

loquacitatern hanc meain

moleste

Non enim

loquacitas facit, sed benevolentia epistolas longiores.

Impreeari

usato qui nel senso di augurar

cam, tenuto conto dei caratteri

prime del nome
Io non
di Seneca. di

di allora, po-

bene, sull' esempio di

2
3 4

non pochi

autori

tevann essere facilmente scambiate colle due

PP. obliviscunliir PP. quam, e in margine cujus Stranissimo, a mio credere, e 1'errore che
Legge qui
in

mancai

consultare su di cio

si

piu competenti paleografi, e quasi tntti furono

del

tutti

codici
>li

che

riportano

ittera.

Lnvece

Annaeum Senecam,
amanuensi
'

potrebbe

mio avviso. Taluno si pensa che vesica nonimo di Lanterna, come

come stimo abbia

scrissero

scritto l'A., gli

pare fosse neli'eta di

codici sarebhe giusta.

Eoma

(V. Marsiale).
dei

Chi ha pratica di

Secondo questa interpretazione lalezione

siffatti strafalcioni

non

dira ardita la mia soa

Ma

io

non so persnaessa,

stituzione, considerando specialmente, cht

dermi a ritenerla, iiarendomi

anche

cosi,

quei tempi non

volte
o
si

si

usava
1"

il

dittongo, che molte

assai innaturaje fra qrrello ch'e detto prirua

e quello ch'S detto poi nello stosso periodo.
5

riscontra

Annaeus con una

sola ,

clw

le

due prime sillabe della parola vesi-

PP. inhaerens

EPISTOLE

179

cxx.

FKANCISCO ZABAEELLAE
JUSTINOPOLI,
VIII

S.

D.

N0VEMB. 1411.

'

(Br. p. 46 e

80

t. :

Bam. p.

II:

- P. M.

C.

110

t. :

Gr. C. J12

t. :

PP.

n.

00.)

Sollicitus suni tui,

nec surn

sollicitus mei. Scio

',

enim,

si

qua inde spes

est,

curam

suscepisse te mei et plus posse ac plus noscere mihi.

nec minus mihi velle

quam ipsemet

De

te

vero nequeo non

esse sollicitus.
sis,

qui tempestate non satis prospera

difficilem

navigationem ingressus

in qua, etsi discrimine res

non vacat, plus tamen

vobis
in et

laboris inesse video

quam

periculi.

Quamvis enim
et

iieri

vix potest, ut
4

summa

rerum depereat, absque tamen multo labore

collocari

acri

conbmtione
'

tranquillo

non

potest.

Conjuncta

est

enim causa

summi

pontificatua

causa regni,
vero,
vel

pro qua obtinenda

extrema, ferre
et sors
8

nihil est

quod mortales impendere dubitent,

nisi

omnia

par existimant. Itaque,

et regis

quid inopinati accidat, qaalia multa

regnorum

orbitas

vitseque

ejus ratio polhceri videntur,

non

erit

incruenta victoria. Privatim vero novitas in te dignitatis, tlomestica res angusta,

caritas

rerum undique
tibi

pestilens urbis aura, opinio belli circumsonans, hsec

omnia
fio.

graves afferre
Si quid

curas non dubito.

Quarum
Vale.

ego absens utcumque particeps

autem

in

me

prsesente opis aut solatii positum vides, nihil recuso.

10

Mea

vero

causa ubivis gentium

esse

nunc malo.

Senza ind. nel Eaui.

6
7 s

PP.

Nei

codici nosce

Eam.
Br.

tun

3
*

Eam. omette nequeo non Eam. in acri

Br. 80 o
t.

PP. fere
Br.

cum causa summi

pontificatus et

10

PM. undique PM. genitwn

gli altri

rerum

tum

180

P.

P.

VEKGEKIO

CXXI.

FRANCISCO ZABARELLAE
ARIMINI,

XXV NOV.
;

1395.,

'

(Br. p.

2;
c.

Co.

Dom.

Polcastri
c.

Paduae
e 59.
c.

Cod. n. 60 S. Augustini, Pad. pag. 125

Cod, marc. n. 21.

10
;

t.

76

della

XI
t.

cl l

Tr. 5 n. 13
c.

Gr.

c.

107

PM

57

t. ;

PP.

n.

45

- ed,

Mur.

li. I. S.

XVI,

235.)

Superioribus

litteris,

quas habuisti, inter ctetera scripsisse lnemini, esse mihi

et

habitationem bic

admodum commodam
quod
in

amcenam, ac

in ea \

si

qua 3

te

causa buc
satis

vocaret, patere tibi, pro jure

me meisque

rebus habes, et bonesti et

necesse
est.

ampli

bospitii locum.
4

Nunc

auteni contra ut scribam

,

Cardinalis enim
6

Tridentinus,
in

tum buc adveniens 5 inde me,

ut ita dicam, ejecit, quod

7
,

domum,
,

qua habitarem, a

me

conductam, nec non designatam

repugnante me, ademsit 8

passusque est ut exirem,

cum
10

plerseque ampliores et decentiores extarent, quas

nibil miror.

habere

potuisset.

Virum

bujusmodi

Mirarer potius,

si

contra fecisset

honio rudis atque indoctus, sine more, sine industria, sine humanitate, exosus, atque
ridiculus omnibus, ingenii rationisque " prorsus expers, et ab omni divino

humanoque
peni-

jure alienus. Et profecto vix

ejus factum

me

contineo, ne in

dominum

'

cardinalem Aquilejensem,
13

memoria

repetens, verbis acerrimis invehar qui aliquando

summus

tentiarius cuni esset, et alienus a

romana curia abesse

quod
14

vellet, ejus ofiicii

curam huic
nisi

belvae commiserit, queni sciret nec scientiam habere nec conscientiam ullam,
fortassis idcirco valere arbitraretur,

tam pronus
15

sit

aliorum peccata remittere,

quam

ipse

committere, cuique nibil conveniat minus

quam judicium animarum,

videre possit. Sed quid ego

quuni ne niontes quidem, sine ocularibus. caecutiens

A.quilejensem cardinalem accuso?

An non

magis

est Innocentius

papa

16

redarguendus,
17

qui hanc bestiam ad apicem cardinalatus evexit, qui nec idoneus esset vel rusticam
ecclesiam regere? Profecto aut inopia erat

summa
18
.

tunc hominum. aut ingens copia

pileorum,

cum tabbus
e

haec

ornamenta dabantur
del pari senza
10
11

Verum

existimo

non tam

evenisse

Gr. senza 1'anno. Br.

1'anno.

PM.
e

Nei codici verum

Br. Mur. ingenio, rationeque

"
3
4

cosi S.
ei si

Aug. Mur. Br. qna PP. si qua

is,

Gr.

PM.

12

Cosi 59

XI;

g-li

altri eodici e

Mur. dictum

13

Cosi Mur. e 21 e 59
ijiiin

XI;

gli altri alienus

cosi Gr. e Br. in

margine. Br. nel contesto

nel 21.

u PP.
15 16
17

ha

Tudertin

com'e

XI.

PM.

PP.

Cosi 21 e 59 XI,

Mur.

gli

altri

excutiens

nel 59 XI.
5 6
''

Mur. Aquilejensis.
>nt

Muv. Papa VII

Mur. rustican
59 XT talibus ornamcntu; 21 XI talibus lavr omamenta; Br. PM. hominibus orna-

Mur. adveniens, Mnr. quod;

nec
iioii.

gli altri

qui
ei

''

s
''

Ang. ncc non ante designatam. Br. nec non resignatam Mur. erripuit; gli altri admisit Mur. habitart
e

anche

S.

menta; <ir. e PP. hominibits liacc ornamcnta; Mur. hominibus orndmenio

EPISTOLE

181
est videre, sive

illius

culpa

quam quod
2

'

iu

omni multitudinc, ut
:i

rerum

sive

homi4

num,

esse aliquod

decimum
"'

necesse est, non numeri quidem, sed qualitatis nunc

habita ratione.

Quod

enim

in

decimum datur semper

solet esse deterius vel detererrasse,

rimum. Ac ne miruin profecto, vel papam, illum promovendo,

quum 6

etiam
visa

in eo quoque condendo naturam ipsam peccasse videamus. Prinio enim adduhitare

est,

quodnain hruti genus potissimum ederet.

Nam hominem

quidem formare 7 procul

8

aberat tunc intentio.

Mox vero bovem

facturam constabat, quod

et

cornua jam cceperat

in fronte signare, et maxillas in

longum oraque protendere. Verum dum somnolenta,

",

ut tunc erat, aut semidormiens coeptum opus negligenter exequiretur

casu, nescio

quomodo
Nihilo

"'

effigies

hominis inter manus oborta

risu,

1'

est,

sed

usque adeo deformis, ut

12
.

natura, ipsius prse

somnum

excusserit. Risit

enim risitque sui ludibria somni

1

tamen

13

secus propositum ipsum quod cceperat prosecuta

*,

ei

corpori
1 '1

15

bovi-

nam animam
inconcinne
18

ingeneravit, ne aut.

massam denuo
'

contiando,

parum utilem

consu-

meret operam.

aut, hominis animara

tam
19

rudi

indigestaeque materiae

inserendo,

copularet. Itaque extat hoc

monstrum, quo sub humana specie bovina

sed, pro varietate, ca-

mens
niiiurn

latet sensusque bestialis.

20

Verum, ne bovem tantummodo,

21
,

ut aliquid etiam saperet

adjecit

illi

natura latrare semper, et in unum-

quemque angulum mictitare". Tu vero ne

aut
sentio, qui
est

mireris

quod de cardinalibus K,
25
.

ita loquor

meritum hominum
existiinare,

24

animadverto, non fulgorem dignitatis. Hominis

enim
Vale.
I

hominem

mercatorum autem capellos

Habeas

2C

quod

rideas.

Cosi 21* XI.

[nvece

Mur. evenit
in

'-'
,

PP.,

"v!<

XI.

PM.
Br.

(ir.

ri-

'/

ludibria

existimo, quid?

Quod

muUitudine.~N&\ 59
13

per somnum.
i

somnium. Mur.

riseritquc

XI.

stimo, q.

exiVerwm non illius Verum no w nisse illius c ilpa existvmo, quam quam. Cosi PM. e Gr. e Br. colla differenza di quam jttorf in luogo di
</
i i

ludibria per somni

Br.,

A..

Gr.,
e

u
15

(4r..

PM.

PM. e PP. nihilominus PP. persecuta

e

Gr. ei corpori

ijnuiit

quam.
grosso,

16
17

Cosi 59

XI
e

Mur. Gli
21

altri

utiliter.

Ni
:;

codici nl ;

Mur. aut

animam
XI. Gli altri codici e Mur.

Decimum,
Mur.
S. A.

come

la dociraa onda.

18

Cosi S. A.

'

e cod.

21 e 59 XI. qualitatis numeri.

19

incoitvcntcntia. Gr. incontinentia

6r. non hitnr

Br.,

quidem qualitatis nunc. Gr., PM. e PP. quid

,;

Gr. titm ctiam

M
21

Cosi PP. e 21 XI. Gli altri PP. omette hoc 'ii 'iii Mur. per caninum.
i

Mur. instat.

7
8

Gr. formi

Mur. sup
.

VV. quia
Cod. 59
XI.
-

mutitare

opus negligenter.

s.

s.

a. cardinalt

Aug.

coejilitiit

opus negligenter exquiritur.

' Mur. hominis

25

Gli altri codici e Mur. coepisset opus neglir

Eccetto

il

cod. 21 XI, gli

altri
cst.

genter
10

sUmare dopo autem

Br..

autem

hanno exiBr., TM. e

gli

S.

A.

Ur.

PM

quo per

quor*

PP.
altri
-'

iiatcin

cst.

Cod. 21

XI

cappellos;

pure Mur.
II

eapellas

Br.,

59 XI, Gr., PM., PP.

Mnr. senza

Mur. Habes

inter manus. PP. aborta.

182

P.

P.

VERGERIO

CXXII.

CLAKISSIMO VIRO LUDOVICO BUZACHAEENO PATAVINO

PRO OBITU REVERENDISSIMI DNI CARDINALIS FLORENTINI FUNEBRIS.

EPISTOLA
CONSTANTIfi
VI.

KAL. NOVEMBRIS 1417.

(Br. p. 13 ;

t.

Guar. 104
1.

Ram. p.
c.

53 ;
n.

Tr. 5 n.
;

della VI. cl

p.

22 ; PM.
c.

75

PP.

100

cod. niar. n. 59 66 3 Gr. ed. Frambotto 1615, Padova Mnr

;

c.

t.

R.
lib.

I. S.

X VI,

198,

in parte Grcv., VI, III,

c.

192 denique ex Scardeonio

cl.

8 p. 168).
'

Tametsi

hujus taru celebris

viri

memoria miniine cum

3

lacrimis recensenda
festiva

sit

2
,

cujus, ut fuit omnibus vita laudibus plena, ita debet esse

semper

jucundaque

recordatio,

tamen
onmes

4
,

quod

vel

eo moriente, tanto lumine privatus est mundus, vel

virtutis

quod
trem
5

docti

et

quicumque aliquo
Nosti enim qui
7

genere valent, tam benivolum pa6

amiserunt, non potest forsitan usquequaque

fieri.

recentis obitus

memoria absque
9

dolore et lacrimis

vir erat Franciscus Cardinalis Florentinus.

8
.

Nam

et te plurimi faciebat et diligebat in primis

Ego vero

si,

privatum

meum
mea

spectans

incomodum doloremque (quo

nescio an ullum gravius morte

10

cujusquam

accidere mihi in vita posset), arguendus non immerito

fortasse viderer, qui

sit

causa dolerem.

Nunc

vero,

cum tam communis

datura
sit

est

ea jactura, ut nullus

probus
defleat,

aut virtutis particeps creditus qui ejus expers existimari possit, si quis

eam

veniam
in

fortasse " lacrimis

causa comuuis. Mihi vero qui nec erumpentes

'

me

lacrimas continere novi nec reconditas extorquere

est

in aliis didici, abstinere

tibi,

propositum

a lamentis, et quse de

illo

mihi nunc occurrunt

qui

13

cum

plu-

rimum

nosti,

absque ulla significatione doloris explicare, prsesertini

quum

inutiles
15

sint lacrimse,

quando H jam irreparabile damnum

fecit.

est.

Lacrimas quidem, et eas

paucas, funeri dedi, quoniam necesse

Doloris reliquia^,
si

Neque enim prorsus cohibere me

valui.

quse adhuc resident, quotidie rationis imperio diluuntur. Bene-

factorum vero laudumque memoria apud

illius
1

me 16

perpetua manebit

cum

vita.

Nam

quidem

sincerse mentis, recti animi, suavissimse conversationis

atque integerrima?

Scard.: etsi

senza parentesi.
10

2 3
4

Scard. e

Gr.

104, est

Ib.

non immerito a sapientibus

extorquere

fortasse

Scard. esse ejus. G. 104 ejus esse

Scard.

n
12

Ib. fortassis Ib.

tamen

quod
5 6
7

vel

quod eo PP. vel ut. Gr. eo PP. aliquando. PP. valerent,

vel

propositum est
de
illo milii

a lamentis

continere, et
13

qu

cosi Gr. G. 104.

Ib. qui ejus

plurima nosti

Scard. Gr. G. 104 patrem. PP.

Scard.

parentem usquequaque. PP. usquequo

imprimis

u
15

Ib. Ib.

quando et eas non paucas dedi quoniam

apprime perpetua manebit

ita

ne-

Scard. qui erat. Gr. 104 senza vir

cesse fuit
16

8
9

PP.

e Gr.

Ib.

Scard. Gr. privatim. Poi G. e Gr. quo nescio,

EPISTOLE
vitae, quae,

183

mihi per tot annos perspecta

2

potero,

non antea desinere

novi

illum

primum

vero canonica jura

illa

sunt, non ante oblivisci quam mei ipsius quam me vita deserere cceperit. Florentiae ante triginta fere annos, quum ibi studiorum causa versarer, ille traderet. Ubi tanti meriti existimatus est, ut, cum haberet urbs
'

prsedicare

plurimos

'

cives viros pnestantissimos et quovis

gradu dignos, tamen hunc

aliepra;-

nigenam atque admodum juvcnem, vacante tunc

tulerit et in

forte episcopatu, suis

omnibus

pastorem

sibi elegerit.

Quod

profecto

tam egregium prudentissiime

urbis

judicium,

etsi

tunc effectu caruit (summus namque pontifex, ante oblatam

illo erat,

sibi elec-

tionem, qua- de

alium jam pnefecerat) gloriosius

est.

ei fuit

quam

illi

Episco-

patum

obtinuisse qui adeptus

Ex

eo

tempore, postquam conversari ca>pi et

perspexi penitus hominem, majori semper illum reverentia babui. Tanto enim erat
ingeniu et tani oxcellenti virtute, ut, cum, oinni loco, omni tempore, se totum cogno-

scendum exhiberet, semper tamen

et melior.
Kt

in dies,

quo amplius tractabatur, eo major videretur

ei

Quamobreui interdum quideni

domesticus

fui,

semper autem

familiaris.

quem aliquando doctorem habui cum disccndis juribus vacarem, eum mihi jugiter amicum optimum et patrem amantissimum sensi. Romam autem primum 5 euntem
comitatus sum,
retur.

cum

tollendi hujus pestiferi schismatis causa consilium daturus vocafuisset cardinalis, nisi Bonitk-

Et tunc quidem (ut vulgo ferebatur) promotus pridem

didicisset

1 tius IX, qui Ecclesia prseerat,

magis existimare pecuniani

quam

virtutem,
ille

quarum
vellet,

alterius iuops erat, alterius

opulentissimus.

Quum

igitur audire

magis

quo pacto

stabiliretur ei papatus,

quam quo schisma de

fuerat.

Ecclesia

tolleretur, nec
est
illud iter,

pateret via qua in

utrumque bene

consuli posset, inutiliter

actum
semper
s

quod magna expectatione susceptum

Totum subinde tempus

legationis

usque quo denuo in

Romanam curiam

accitus est Paduse natali solo peregit,

juris Canonici professioni addictus, nisi

quod interdum munus

'.

ad magna

dominia

et

ob maximas causas, jussu principantium adiit

8

diversa sed etiam omnino adversa imperia urbs

illa

suo

Duo enim non solum tempore passa est. Ea

autem de

illius sinceritate

status, fides ei

esset rerum permaxima apud omnes haberetur, essetque semper unus imprimis
est

semper habita

existimatio, ut, quisquis

acceptus et carus omnibus.

Quamobrem cum
10

fuisset

prioribus

temporibus

officio

quidem ac dignitate proximus episcopo, auctoritate vero

proxime
9

et potentia etiam superior,

est.

tamen postea mutato rerum statu

laudis tributum est
l

in

episcopum paduanum electus

Verum non minus

parere suspicionem

ei

" prudentiae, quod electioni renunciavit quse

iis

poterat,

quam justitia? datum

qui

ex omnibus vel melior existimaretur vel doctior. Et sane

eum elegerant, quum nemo cum in cseteras doctrinas

tum maxime
dit.

in jurisprudentise

studium et longum tempus et graves labores impenin ea re, consensu

7

Unde non immerito principatum

insputa sunt

omnium doctorum hominum,

Ib.

Ib.
Ib.

principantium obivit

2 3 4

Ib. ante eas desinere

8
9

Urbs Patavii suo tempore

plurimum quoque
Scard. cx eo tempore
Ib.
Ib.

Gr. senza postca

10

PP. stalus
ejns
Ib. suspicionem Venetis poterat

5 c

euntem primum
ad magnos Priucipes ob maximas

H PP.
12

184

P.

P.

VERGERIO

jamduduni obtinuerat, lateque supi'emus habebatur.

vita doctrinse ejus

Nam

',

ne

cum

voce simul aut

magnitudo deperiret,

et

ne prresentes tantum sed absentes quoque

edidit
2

ac posteros doceret, multorum

qui

magnorum quoque voluminum commentarios

jam passim

divulgati sunt et habentur in pratio.

3

Cum

vero plurimum in docendo

causis,

jura temporis consumeret, plurimum

in

respondendo de
in

que ad eum ut
laboraret,

consultum juris deferebantur,

phuimum quoque
quo non
et aliis

ainicorum negotiis

tamen nullus
deret operaj.

ei

labebatur

dies,

quoque

disciplinis aliquid

impen-

Qao

studio effecit, ut uulla esset artium, quas appellant liberales, in

et docere

qua non excellenter saperet

posset, ita ut

etiam

in

quibusdam

earum

eleganter opuscula scripserit. Naturali vero philosophia? et oratoriae facultati accura-

tiorem operam dedit, bausitque eas plenius, quod in ea studia ingenium, pronius erat.

Qaamobrem de natura rerum

vellet facundissime disserere.

acutissime disputare poterat, et omnia quajcuinque

variis

Extant autem ornatissinue orationes plurimae, quas

alio

de rebus inter prasentes habuit, itemque

quas scripsit ad absentes.

volumine elegantiores

epistolse collecta3,

Omnium
enim

vero libros oratoram ac poetaram, historicornm

ita diligenter legerat ut

quoque, qui sunt apud nos cogniti et habentur in usu,

familiares haberet. Nullius
rei

etiam

tam

diligens fuit

quam

temporis non amittendi.

et est status ille

Itaque,

quoniam

in

somno totum
esset cibi

(ut ita dixerim)

tempus elabitur

simillimus morti,

quum

admodum

parcus, somni parcissimus erat, nec nisi

quantum

naturse satis esset ad incolumitatem corporis indulgebat.

De

reliquis vero,

que inesse hominibus solent, ut honoris ac laudis,

minime respuens

fuit,

qua?

non
5

magis prsemia sunt

quam

calcar et stimulus laborantibus ad virtutem. Ita ab omni

aba passione

et concupiscentiis carnis prorsas erat alienus, caaterosque

ut ita essent
litteris

sedulo admonebat.
auditores

Nam

ille

quidem,

cum

jura traderet, non minus in

suos

quam
c
.

in bonis moribus et quotidiana vita, ut

cum

honestate illam regerent,

informabat

Quibus ex rebus apud omnes plurimam fidem et gratiam est assequutus.

ita se exhibebat, ut facile

Ac

cseteris

quidem

primo congressu sinceritas ejns cognosci

;

posset.

Nam

quisquis illum semel novit, dilexit semper

odisse

nemo

potuit, nisi
se

extreme malas. Discipulis vero suis

satis esset fecisse arbitrabatur.

nimium debere

existimabat, ac
filiis

nunquam
dibgitur,

quod

Itaque vix ullus pater a

ita

ita

ut ipse

erat sais discipalis caras,

proprise

qaoniam

docebat, ut plane

videretur,

non ambitioni

eum

studere, sed illorum utilitati, nec comunicare paulatim doctrinam velle,

si fieri

sed universam simul,

naturffi

posset, infundere.

Tanta vero arte

id

agebat (sive magis

munus

erat),

tamque

dilncide, ut prorsus videretur indocilis quisquis

etiam
eo

dificillima,

tradente eo, non caperet.

Cum

igitur in doctrinae negotio

maximus ex

fructus haberetur, ac fere

in eo vitse matationem,

omnes (quod futurum videbant

et timebant) detestarentar

tamen 7 Joannes papa XXIII, ut doctorum virorum patrocinio

*

1 -

Scard.

Verum ne
in Decretalibns, et super Cle-

Forte deest in Scard.

p. 169, in

quibusdam.

Ib. videlicet

senza in PP.
5 6

mentinas, de Horis Canonicis, consilia, repetitionesque varias,

et

Ib. essent

prorsus sedulo
exibet Scardeonius
lib.

alia

multa qnm jam

Usque huc Kpistolam

11. cl. 8. p. 170.

passim divulgata sunt

3 Ib.

plurimumque

PP. earum Joannes

'

EPISTOLE
niuniret,

185

se

illum

ad se vocatum promovit,

primo

in

episcopum
vir,

florentinum,
alioquin virtu-

deinde in cardinalem, aeque floreutinum appellatum. Qui profecto

tem parum

'

existimans,

si

nil

aliud boni gessit in

summo

pontificatu, a

qoo pridem
unus

dejectus est, saltem estat hoc

unum

laude dignum, quod quosdam viros excellenti

doctrina ad cardinalatus apicem promovit.

De quorum numero

fuit hic

uti loco
3

postrcmus (nam id quidem considendi

dixeriin, priinus

ratio poscebat) ita,

quod cteterorum
solet,

pace

omnium

meritis.

Xeque enim, quod accidere multis

assumpto

majori statu, minor apparuit, aut tanto honori visus est impar, quin potius omni
se ainplitudine

dignum, omni sublimitati idoneum videri dedit, ac

maximum queinque
dicam
vo-

locum, qui homini docto et in rebus experto deberetur, implere se posse demonstravit.

Nam, postquam
raptus ad
5

in

hunc gradum

venit, ex

'

studiis literarum translatus, ne

e

Curiam, non tanquam qui ex otio tunc

primum ad negotia obeunda

olim docendo, videretur.
viri

catus esset, sed ut qui semper fuisset in rebus gerendis versatus, se exhibuit, nec passus est ut minor tunc
id
7

forte, res

agendo,

quam

Verum

quidem non superbe, sed cum omni modestia. Nam, quod non

bene sapientes
contra sen-

solent, opiniones suas et sensus ita defendebat, ut

tiri,

segre pateretur

omitto

superiora tempora,
H
,

sed ne nunc quidem, quando et ajtate et dignitate

illi

gravior erat. Etenim

maxima publice adversarer, et uterque comuni bono studeret (tam enim audeo de illo quam de me affirmare 10 ) ilkesa mansit apud eum benevolentiffi gratia, quum tamen ob eam causam apud multos u Agebatur enim de modo futura electionis summi pontificis, et gravi odio laborarem
hoc tempore ego de re
''

quum

ille

quidern certum
.Sed

modum

pra? caHeris probabat, qui

probabatur a multis. Ego vero

est,

improbabam.

ea contentio jam decreto concilii sublata

quo constitutus

est elec-

tionis habendse

mecum memoro, ut recognoscam, quantum lt illi vita defuncto vivens ego in unaquaque re de"beam, et quantum ille me sibi per singula Quid enim illud ? An oblivisci unquam fere momenta eximia humanitate sua devinxerit etiam si voluero, passum, qui, quum w me decennio aut circiter anteiret ffitate et esset
modus. Libenter autem ha?c
5
.

nunc

in eo

gradu constitutus, qui supremo proximus habetur, tamen non aUter unquam,

quam

inter se pares solent, in conversatione domestica ut

secum agerem
l6

13

patiebatur?

Ad absentem vero, me scripsit, idque

committendum

quoties divertere aut alibi morari contigit, semper propria

ita frequenter, ut

pene prgesentiorem illum

oblivioni
variis

manu ad haberem quam quum

ita

prsesens esset. Sed et illud quoque, ut

silentio,

minime mihi tradendum,

temporibus
otficia

nec

quod post plurima

beneficiaque in

me

collata '\

postremo,

legato
1

me

honoravit,

quum testamentum conderet, quorundam etiam librorum quum tamen germani fratris, dudum defuncti, filium haberet
10

Gr. PP. virtutem

eorum

PP. affirmaret
Gr. laboraret

Gr. PP. considerandi Gr. PP. itaque ceeterorum Gr. PP. et

PP. laboraretur,
1!

3
4

Gr. PP. q

w
u
15
16

Gr. devinxerit
Gr.

5
6

Gr. PP. in

7
8

tum Gr. PP. tum

Gr. PP. Gr. omette da

Gr.

quod q\ PP. agere

Gr. PP. due volte

Ulum

Etenim a

et

uterque

1T

PP. coUecta

Gr. omette de illo

24

"

186

P.

P.

VERGERI0

impuberem,

et,

ut non satis rerum opulentum, ita singulari ingenio proeditum, et

cui accumulari
'

ad studia literarum aptissimum,

vero in
erat,
ficia

libros,

non detrahi, oportebat. Nec

-

me unum,
primum
3
.

sed in omnes snpra

modum

pene suarum facultatum

liberalis

quodque liberalitatem suam magis commendet, curabat

sua
utilia,

diligenter, ut essent bene-

deinde perpetua, aut certe quani

maxime

diuturna. Pro-

pensius vero in rniserabiles personas ferebatur, quas omni tempore

fovere consuevit

Quamobrem hoc

ipso

quoque

concilii

tempore,

summa cum pietate quum per vaca4

tionem Apostolicse Sedis obventiones cardinalium vel cessaverunt vel magna ex parte imminutse sunt, prselatos inopes, qui diuturnitate morse exhausti erant, omni
terat ope
5

qua

poillo-

sustentabat.

Domi quidem parcus e

foris

vero

mutuum

contrahens ut
dissolvi sed

rtim indigentiam supplere posset. Desiderabat enim non

modo non

ne

minui quidem hoc Concilium, donec

vocatus
s

fieret finis debitus

earum rerum, propter 7 quas

fuerat, et

quarum causa
''

labores ipse plurimos periculaq ue subierat. Negari

enim nequit, plus unum

illum operae laborisque posuisse in hoc Concilium, sive con-

gregandum, sive dirigendum, quam ex ordine clericorum alium quempiam. Nam, ut omit-

tam quod hyeme media

gismundus,
ut,

in Alpes, quae Italice

imminent, (forte enim in ea regione

l0

Si

Eomanorum Imperator, tunc agebat) profectus est, apostolicse sedis legatus, communi consensu utriusque potestatis ", de congregandi concilii loco conveniretur,
quod cum eodem
certavit,

aliasque peregrinationes prseteream, quas ejusdem rei stabiliendoe causa suscepit, illud
profecto non mediocris sive laboris sive periculi videri merito debet,

Joanne, tunc pontifice

13

*-,

solus (ut ita dixerim) aut certe prce

omnibus

cum

animus sibi adducere illum ad Conciliuin renitentem conaretur. u nec conscius, malique prsesagus, judicium metuens, invitns veniebat. Venit tamen
ut erat
illius
,

Nam,

ante venit
licuisset.

quam
si
1S

poenituit
forte

15

venisse.

Quamobrem

studuit abire

16

quam primum

si

Qui

periculum in quod venerat evasisset, haud dubium quin peri-

culum
sibi

illi

parasset, qui
.

tam

l9

obstinate adversus
21

mentem suam adventum

?

illum
di-

suaserat m In

cseteris

vero quis seque

**,

ut ipse laboravit

Cunctarum enim

scordiarum atque contentionum

bolo, exortse suut, solus prse

quse plurimse in hoc sacro Concilio, instigante diain

omnibus mediator atque arbiter constituebatur. Et

magis
23

eam rem tam

ei

efficax erat, sive auctoritate valens, sive studio, seu

felicitate

quadam. ut ssepe etiam causas desperatas de repente componeret. Idque singulariter

ad laudem,

dum

viveret, tribui solebat.

Nec minus vero post mortem.

15
1:i

Quum

simile

Gr. PP. cumulari

Gr.

papa

Cod. S. Aug.
lis erat.

facnltatum largitione libera-

Gr. PP. senza illum

14

3 4

Gr. PP. consueverat Gr. omnique qua Gr PP. diutumitate sustentabat Gr. PP. parcens Gr. PP. Gr. PP.

15 l6

PP. Verumtamen nec. Gr. Tamen nec Gr. PP. poenituisset Gr. PP. studuit venire
si

5 6 7
8 9 10
11

" PP. qaam

18 l0
-a

Gr. PP. illius

per quas vocatum

PP. quod tam

Gr. suasserant Gr. PP. quisquc ut Gr.

Gr. PP. senza

unum

Gr. PP. imperator in ea regione

Gr. partis.

n "
23

PP. conventionum

PP. pontificis

Gr. PP. sive magis

'

EPISTOLE

187
votis

quidpiani intercurrebat, communibus

omnium

desideratus

est.

De
ut

caeteris,

ut

pleraque per

eum

solum, ita absque eo

fieri nibil

consuevit.
ita

Quamobrem,
est,

etsi

durum

est nobis eo carere, qui

superstites sumus,

tamen

mortuus

maximum

perciperet hoc tempore fructum suorum laborum, sive illorum, quo3 longis temporibus prius docendo pertulit, sive

borum

quos novissime in hoc Concilium pro re-

dintegranda

Ecclesia contulit. Vidit enim uno tempore tot discipulos suos, ex toto

orbe terrarum in
profecerant
5
,

unum

locuni congregatos qui diversis temporibus, audiendo

eum

quique ad varias dignitates, merito suse doctrime, promoti erant, ut

6

non temere
7

prse

omnibus, qui in Concilio crant, gloriari posset, se

unum
vit;e

esse,

qui

tot tantosque filios in doctrina genuisset,

eaque gloria omnes anteactte

in

voluptates

jure

visa sit superare. Vidit insuper

8

quod erat

rebus hujus Concilii uiaxiiuuin

et ex tribus conten-

tactuque

difficillimum, vacare

apud omnes apostolicam sedem,

dentibus de papatu
fuisse depositos,

unum quidem
est,

sponte renunciasse, rehquos vero duos legitime

actaque csetera usque in

qui

diem obitus
dileximus,

sui.

Qui

etsi

nobis quidem

intempestivus visus
SEepe

cum pnecipue

communi vero

saluti, qure per-

paucorum
l0

vita continetur,

non immerito damnosus apparuit.

evenit. quuin ",

Ipsi certe obeunti,

quidquid desiderari '- potest n fere vel certe maxiina sit uiobene morienti, ad hujus temporis gloriam omnia riendo consequutus u Quainobrem, si neijue communi neque nostra propria, ilhus,
si rite

volumus existimare, gloriosus

tamen causa
mori

consolari debemus, ne aut invidere

'"'

felicitati
illi

ejus

aut injuriam me-

moriae facere videamur.

Quando
1T

1C

enim contingere

poterat

umquam

gloriosius

quam hoc tempore cum

vel

est

congregatum hoc generale Concilium, quo nullum,

fuisse

vel scriptis

memoria hominum,

traditur insignium virorum frequentia

magis celebre? Nam, prseter eos qui

prrelati sunt ecclesiarum

aut ecclesiastici

viri,

omnium
ipsi

insuper regum cristianorum legationes adsuut, omnes fere principes Europae,

se,
1S

quidem quandoque per

per Legatos autem semper, interfuerunt. Imperator

diuturno atque utinam non perpetuo schismate a

quoque Grsecorum, qui nimis

nobis divisus
data,
est,

insignem legationem hic continuam habuit, spe reconciliationis

est,

quodque magis mirum

etiam usque

10

ex Aetbiopia quidam privatim ad

tanti Concilii

famam

venernnt. Xulluiu diuturnius fuisse certo constat, ut quod

!0
.

jam

triennio

integro

perseveravit

Xescio an ullum pro causa graviori convocatum,

quippe ut tolleretur, ante omnia, hoc pestiferum schisma, quod jam per

XL

annos,

clericorum favoribus studiisque nutritum, in consensum ssecularium et regum mentes

Gr. PP.

maximee

"
12

lir.

PP.

quam

s 3 4

Gr. PP. illontiii

Gr. dispensari

PP. reintegranda Gr. PP. enni audiendo

Gr.

n PP. orrmium M PP. consequi

ls is

5
6 7

Gr. PP. profecerunt

Gr. invideri. PP. inrideatur

Pl'.

8 9
10

PP. pro PP. jura Gr. factumque Gr. PP, senza quidem Gr. PP. recte

quid

" PP. tempore. C

1S l9

20

PP. mii Gr. et usque Gr. PP. perseieraverit

188
ita irrepserat nt

P.

P.

VERGERIO
tentata
in
"

propemodam sine spe

nihil restare

perficiendi

'

sit Ecclesise

redintegratio
;

3
.

Vidit tamen,

antequam moreretar, anitam Ecclesiam

uno generali Concilio

vidit

ad hoc amplias

quam summi
erat,

pontificis electionem.

Qao quidem gradu,

extiniabatur
4
,

quod primum

est

et majus, dignus
illo

quod proximum

ita

quod
merito

vero non ultimum ut

potiretur desiderahant omnes. Igitur, tametsi ei

debebatur, tamen eligibilius fuit in hoc Concilio mori,

derio

cum

existimatione ac desiConcilio

hominum,

sine
5
.

papatu, quam, quod antea multis accidit, ignotum

papatum
et

obtinuisse

Et def uit quidem

illi

quod minus erat

quod vero maximum

judicio,

quod proximum ac omnino quod aliquid erat habuit. Nam, meo

longe

gloriosus est desiderari* digne ab omnibus,

vel indigni
7

quam a

paucis consequi id quod multi

consequi possunt. Nihil vero desiderabilius

sepelliri,

quam
9
,

tot

filiorum
8

prsesen-

tium manibus

quod

in nullo aliorum

locorum nulloque

alio

tempore con-

tingere ei poterat. Postremo, ne quid deesset officiorum

quse certatim ab omni ge-

nere

hominum

in

onorem funeris congesta

l0
,

sunt, Sigismundus, qui

cum

plurimi

fa-

ciebat,

venerabatur et amabat
die,

cum

efferreretur, comitatus est funus

et insuper,

ipsa
1

exequiarum

omnibus

gestis

usque ad extremum assiduus n

'

interfuit.

Vale.

Gr. PP. proficiendi Gr. PP. tenta

Gr. PP. reintegraUo

PP. indigne
Gr. PP. nullo alio

2 3

8
9

Gr. PP. officis Gr. amabat.

* 5
6

Gr. PP. existimabatur

Gr. PP. obtinuisse
t'P.

ln

Cum

papatum

Gr. assiduus fuit

desideriwm

Nel PM.
verba
:

c.

77 in margino 6 scritto

In margine alterins antiqui codicis leguntur haec

Natiis est cardinalis die

aug. 1360 ; obiit autem Constantice tempore generalis

Concilii a. 1413.
civitatc die

Becessit vero adm. P. P. V.

a.

Buduae

regis

Hungariae spicndidissima

VIII julii

1444.

EPISTOLE

189

CXXIII.

LUDOVICO BUZACHAKENO

S.

P. D.

JUSTINOPOLI IX JULn 1412

(Br. p. 9 t;

Ram.

p.

63;

Gr.

c.

157;

PM.

c.

70

t.

PP.

n. 95.)

Terentius meus queritur

suos, inibellem

s
,

quod

otio

apud

rue assuetus et

semper inter aequales

inter

turbam, versatus, nunc apud te contra

morem

arma

peregri-

nari

compellitur.

Quodque qua?relani

facit

justiorem, senectutem

jam admodum

gravem
militare

allegat, ut ea setate
5
,

ad militandum cogatur primum, qua csteri desinant

sacramento jam ante soluti sunt.

quaque veterani

militise

Nam

etsi dissi-

mulare conetur setatem (quod plerique faciunt senum quibus juvenilis est animus),
facile

tamen

facies

rugosa ac pallida

6
,

totumque corpus veternosum longaevum illum

T

ac psene decrepitum declarant. Experitur autem, obesse nunc sibi aut certe nibil
prodesse affectatam illam munditiem aut

venustiorem habitum, quibus prster quibus vix cuiquam

8

aitatis

congruentiam componi

se passus est, sine

aut

non

nisi

paucis

qui illum norunt, ad colloquium, ne dicam in contubernium, admitteretur. Etsi igitur

obsequi magnopere tibi desiderat, qui ex eo numero es qui minime illum spernant,
labores

tamen

niilitiae
10

bellique pericula
solitus,
illinc

senem insuetumque deterrent. Tecto enim

timet, quibus esse militia obsessa
insidias, inde do-

contineri intra
solet,

mcenia tuta
intemperiem,

omnia nunc

hinc

cseli

bostium gladios, binc " furum

est
illi

mesticorum vim, qui postremus baud postremus

tractari solitus pro reverentia retatis,

metus. Leviter enim a

me

nuno servorum, quorum omnium abunde mores

veste,

atque ingenia novit, improbas manus veretur, ne, vel discissa per ludibrium

obductaque

lituris facie, risu

pateat adolescentibus, vel inter

armorum
12

repeutinos
in

motus

illinc in

suam sedem
nemini
et

prohibitus redire,
sit sive

quum

praeter te vix cuique

belli

alienam

domum

diverteret,

quod insuetus
viribus

sive

quod n

alienus.

Quum
re-

tuum tu w Terentium,
doinum remiseris
mittas. Vale.
15

artate
est,

et

vahdum, ne

inter

arma
16

periclitaretur,

sequum

ut celeriter et

cum

tuto

commeatu

meum

ad me

PM. Buzacharino. Eam Buzacarmo

claro viro

Ludovko

Gr. ac

w
la parola
12 13

Cosi Eeff. PP. Gr.

hic
Eeff. Gr.

et intra

3 4

Eam. idibus julii 1412 PP. qvccritur. Gr. omette PP. qtiin
Gr. militari Gr. placida
Gr. ac

" Gr.
Gr.

ut

is in

quod
S enza tu

5
6
7

m qx

Gr. remiserit

Gr. tuto

commeatu

PP. Cltique

190

P.

P.

YERGERIO

CXXIV.

DESIDERATO
VENETORUM REIPUBLIOE

CL. V.

IN CANCELLARIUM DESIGNATUM
'

CONGRATULATORIA EPISTOLA
JUSTINOPOLI
II.

KAL. NOV. 1412

t.

!
.

(PM.
Urbi tuae florentissimae, vir

c.

7S

PP.

n. 96).

insignis,

congratulandum
sit,

esse

mihi

scio,

quse te

scriptorem rerum suarum atque oratorem nacta

eum hominem,
enim, ut

qui rnagnituet
3

dinem suam
nunc Veneti
optent,

stilo
tui,

atque oratione sequare

facere malint

possis. Etsi

Eomani quondam
gestae rei dicat.
5

quam

dicere, resque
4

suas laudari posse ab aliis

quam

ipsi alienas laudare,

''

non minima

tamen bene

pars

est,

ut, prseclare quis

gesserit, ita et esse

aliquem qui prseclare

Laterent siqui-

dem

res

majorum nostrorum, nullaque ad

posteros nostros praesentium

rerum memoria
complecte-

pervenire posset, nisi prodita essent divina qusedani ingenia, qualia apud priscos

multa, apud nos tuum, quae suarum et superiorum setatum gesta

literis

rentur

7
.

Gratias habeat

Deo tua Respublica, quod

est,

eo bene juvante, quidquid

antehac vel consilio vel viribus facere aggressa

prospere omnia effecta reddidit.

Unde jam

10

inter urbes

non modo

Italise

sed et orbis totius opulentissima splendidis-

simaque habeatur, quam

vicini verrentur, socii colunt, amici fovent,

metuunt
12

hostes,

peregrini populi exteraeque nationes admirantur " in

trocinia, indubitata sociis fides, afflictisque refugium,

qua certa
omnibus

sint

subditis pa-

spes, hostibus pestis

et

paratum semper excidium. Sed deesse

nihil

magis

felicitati urbis

videbatur, quani
13

ut esset qui pari elegantia res scriberet, qui sanctissimas leges, prudentissima
tus consulta, humanissima decreta atque in

sena-

omnem rem

pertinentissimas epistolas

annotaret.
in

Quamobrem ne qua

deforet u felicitatis pars, saluberrimo consilio Senatus

cancellarium magistrumque scripturarum te delegit, ut esset ingenium et doctrina

illius

magnitudini rerum par. Quis enim urbis

splendorem, Senatus auctoritatem, popuposset

15

lique consensum explicare majori venustate

1

quam tu
c 7

Quis verbis

1C

sententiam

Nel

cod.
di

Cicogna
Pietro

n.

3407

detto: Lettera

PP. qui
Cic.

inedita

Paolo

Vergerio al
a.

Grau

3407: complectentur. In rnargine com-

Cancelliere Desiderato Lucio

1365, con note.

8 9 10

plccterentur
Cosi Cic. Gli altri habet

Tratta da un codice Pregi e Fregi dei veneti

Gran Cac;e/?<mappressoilSenatoreP.
denigo
'

Gra-

PP. guia

Dolfin. n. 188

del

Museo Civico

di Venezia.

Cod. Eeff. e

Ram.

V. Kal. Nov.

PP.
Cic.

II.

Kal. (vel pridie Kal.) nov. Kal. novembr. 1394.

3

pridie

Cosi

Eam.

Gli altti

illis.

Cod. Cic. 3407 in

Senza jam in PP. " Br. PP. PM. admirant ^ Cod. Eeff. sunt n PP. prudentissimas u Cic. 3407 deferet. In margine deficeret 15 Cic. 3407 quod tu possem. In margine
:

la

margine aliis PP. minime tamen Senza rei Eam.

dizione giusta.
in

bene

16

Nei cod. urbis.

Cic. in

margine ginsto.

EPISTOLE

191
perscribere

magis apposite

'

dicere
4

Quis
?

elegantius

bella

Quis serere pacem

atque in amicitiam
In qua re non

hortari

Quis deterrere magis hostem magnifica oratione queat

modo prudentiam suinmam Senatus dcmonstravit, quod

maximam.

inter doctiste

simos prudentissimosque homines, quibus abundat urbs plurimis,

fecit,

summum

merito

sed et gratitudinem

Nam

ab ineunte

jam

usque juventute quidquid

aetatis

actum

est retro, id

omne
6
,

tibi

pro tuse Reipublicse utilitatibus

absumptum

est.
5

Nullum unquam
longissimum
iter

refugisti

laborem, nullum evitasti periculum, nullum quamvis

extimuisti
;

quod publica salus desideraret.

7

Si

trajiciendum

fuit
8

mare, tu navigasti
est iter

sin transmittenda;

alpes aut via ulla

iinbre vel ventis,

difficilis

subeunda, tibi
sestu nive erat,

omne susceptum. Nunquam aut

9
,

frigoribus quies data. Quidquid denique aut

domi aut

foris

nunquam agendum

aut

quocum

labor junctus esset

tibi

mandabatur

I0
.

Qua3 omni devotione a te suscepta,

summa
Senatus

fide custodita, attentissimaque

cura exacta, vel semper vel plurimum optatum exituin

sortita sunt

".

Quamobrem

velut

jam bene emeritum militem hoc

de quoquam
13

te

gradu

12

donavit, in quo vel quiescere

jam

senex, vel laborare certe in urbe domique possis.

Et sane prseclarum munus

est, ita

judicium

fieri,

ut

magna

illi

curse

publicso pars committatur, insigne

donum, ut secreta omnia

est,

et privatim et publice

uni mandentur. Sed multo prseclarius atque insignius

eum quem

esse

u cui
,

mandari committique omnia debeant, ac de quo

quidem, quod
16

judicari ita vere possit. Tibi

enim
17

IS

a principio urbi tuse

feci,

congratulor.

Homini namque

sapienti

et

erudito quid est in vita prseter virtutem ac doctrinam quod ipse magnifaciat

aut

magnifaciendum

18

putet? Quod
20
,

10

tam amplissimse

urbis,

tam

opulentse reipublicse
esses
?

cancellarius dictus es

quid

tibi accessit,

unde major aut admirabihor

Mirari

decet

21

virtutes tuas, mirari ingenium, mirari doctrinam, eisque

et

non

in prsesentia

modo sed

omni tempore congratulandum

24
,

reor.

Hi

22

siquidem

viri vel

sine di-

gnitate colendi suut

his veluti terrenis

26
.

25

Diis

concedendum qui

vitas

hominum
sit,

ratione consilioque moderentur

Nisi illud fortasse

27
,

magnum dicendum
tum

quod
ut

utique et niagnum est et desiderandum semper

dari potestatem optimis

singulis prodesse.

viris,

administrare publicas
1

28

res possint et

cum
16

universis
15

Optime

PM. appositac
et quis clegantius

Cic. in

margine crgo
Cic.

2 Cic.
3 4

Br.

PM. enim quid quod.

enim quid-

PP. partem

Ram. amicitia
PP. quodvis

5 6

7 Cic.
8

PP. extimasti in margine: transmigrandce PP. duo volto tibi Eam. labor virlus esset. Cic. in margine

quid a n PP. magnificat 18 PP. magnificiendum I9 Nei codici enim. Cic. in margine omette la
parola
20

Cic. dictus est. Cic. esses,

In margine

sis.

Quod

21
:

mirari

10 Reff.
11

quod cum laborc junctum demandabatur

PP. sint. Cic. est; in margine sunt Ram. gradus de quoquam, di alcuno Br. Ram. Cic. PM. eum quem esse. E puo stare, valendo quis anche per pronome indefinito. PM. quidem

2t
^3 24

PP. Sii
vel, perfino

PP. omette colendi sunt

terennis (sic) .

12
18

25 Cic. ie Cic.

moderantur

27 Cic. ^8

desiderandum, semper PP. publice Br. pu. Cic. omette, lasciando in margine summas spazio in bianco
;

192

V.

P.

VERGEKIO
sapientise studiosi essent,
'.

enim

fore tunc urbibus ajebat Plato,

quando rectores earum

3
,

quod eo spectat ut

vel ipsi sint sapientes, vel sapientibus se credant

si
*

Si

enim
6

his

(quod evenit raro) publica negotia permitterentur

cipesque se committerent
hic orbis arderet. Quibus
5
,

horum
tantis

consiliis populi prin-

non

tot dissentionibus

non

utique bellis

noster

quum undequaque

implicita ac perturbata sint omnia, sola

:

tua civitas saluberrimo consilio expers atque immunis habetur a quibus

quam

diu

temporum
nimirum

abstinuerit sese, validiores continue fioridioresque res suas videbit.

Hoc

ita

futurum, certa omnibus

sit

fides

est,

quod
ad

sapientissimus

sit

Senatus,

prudentissimus

dux

ejus, pacatissima plebs et

summum

obsequens patribus.
Itaque
sit,

Ac

tu quoque

is

vir es qui consultor

moderatorque
potest,

his accesseris.

quum omnibus,
civibus tuis

ad quos spectare Respublica Venetorum

congaudendum
Quibus

tum

maxime atque

amicis tuis prior

est

hsec lsetitia.

quum

explorata prius
vident. Solet

esset benefaciendi voluntas,

nunc cum voluntate conjunctam potestatem

esse,

autem apud aliqnos principum omcium hujuscemodi abjectum

propterea quod,

quum omnia
carere
literis

sine ratione sine doctrina fiant,

ad ea tamen

literas exigunt, in

quibus

non possunt. Apud populos tamen semper honestus

alios

est hic

gradus et

dignitas, ut

apud
sit

quidem

prseclara,

ita

apud tuum amplissima, penes quem

-

magistratum

parte consilium.

omnium negotiorum Quse cum ita sint, ex

est.

omnium rerum conscientia

te

- atque ex

tamen plus
''

illi

decoris ac dignitatis
viri,

magna quam tibi

et

ex

illo

eventurum

Functi sunt enim

ea sede plerique magni

quorum

scripta extant et innumerabiles epistolae. Inter alios Benintendi hac aetate floruit
et doctrina

sua et ex Prancisco Petrarca cognitus, acri vir ingenio, promptaque ora-

tione. Post

eum
"'

(nescio

si

quos prsstereo) vir bonus ac prudens, nuper, Petrus, vedoctrinae peritus, qui

strarum legum
virtuti

et civilis

tamen omnes
12

facile

ll
,

si

vivant,

atque eruditioni tuae concedant. Tu itaque desideratus

es,

qui
,

I3

supremum
ei igno-

huic fastigio adjiceres decus.

bile

Nam

Epaminondas quidem, clarus dux M cum

a civibus

suis

dignum

illud effecit, ut

munus mandatum esset, usque adeo cura ac majestate sua summi postea viri eum sibi honore 16 desiderarent. Tu maofficium nactus, virtute ac diligentia tua
et

15

gnum "
diu

atque

amplum

amplissimum splen-

didissimumque reddes, amicis ac necessariis honos

vixisti,

certum

1S

pnesidium. Qui enim

et tibi et tuis

parum

tibi, patrise

multum, neutri
habe.
9

satis,

nunc

et patrise

pariter vivas decet, Vale et

1

me tuum

Cic.

sapientes se credant; in

margine sa-

Rain. eliam Rani.

Br.

pientibifs
2 Reff.
3
4
:

10

iis

u
]n
-

tamcn orationcs PM. omnes facile

Cosi in margine Cic. Nei co&ici permittantur

Nei codici desideratus

PP. se
Cosi in margine Cic. Nei codici committant
Cic. bclli

5 6 7 8

PP. quam Kam. PM. prior. 13r. pior, forse propior proprior. PP. propria. Cic. proprior

PP. quia u Cic clarissimus dux I5 Cic. super munus. In margine omette super 16 Cosi Cic. Gli altri honorem n Reff. maanificum
1S

Cic. ac

certum

EPISTOLE

193

cxxv.

MCOLAO DE LEONAKDIS
BONONI
(Br.p.
9.;
VI

PHISICO'

S.

D.

NO.N.

MAJAS 1390.
c.

a. 76.

2
,

PM.
si

70.

PP.

n. 8.).

Urgent te plurima, ainice carissime

cautius advertis, ad curiosius frequentui

;

tandum atque
dubitem
4

acrius
5

prosequendum

studii

cursuin. Quse

etsi

menti

tuae

non

continue

sint infixa,

ea tamen nunc' rememorare non piget. Omissa priac pt.eclarissimis rirtutibus,

muni

genitoris tui et fratrum

tuorum celeberrima fama,

7
,

qua) non parvus tibi stimulus esse debent

ea solum quse te proprius ac interius

8
,

pungunt

attingo. Senis

urbem quidem formosam

maturis doctoribus et non acerbis

scholaribus opulentam. tuo ductu

et tuis auspiciis adiisti.

Quo quantum

tibi
10
,

onus
studii

assumpseris, ipse vides, qui

tui exitus incumbit, et,
tibi

li.ec

non ignarus consideras. Tibi enim,

culpa?,

tibi soli

quisquis
effecisti.

quod

absit,

aut laudis

iinis

emerserit, soli

per lioc proprium

Bononiam, antiquo

studii

nomine claram, germanum

ut pro-

tuum, philosophorum speculum, ac complures

po itum tuum,

alios excellentissimos doctores,

bonum baud
'

dubie, perficeres, refugisti, nou inferiores utique (ut

causam tuain aliquando adjuvcm") secutus. Hoc tamen, novum quod primo omnibus
visiun est et

quadam

animi levitate prodire judicatum, postmodum vero ab

his,

qui elegans propositum

tibi

tuum
dixi,

norunt, plurimum

commendatum. Addit insuper onus

etsi
13

eorum, quos modo

praeclarorum virorum domestica observatio, quibus,

et scientificos, quales

velis,

carere non possis. Adsunt continue qui et virtuosos

ad

eos spectat, actus exercent, legunt, disputant, et questiones, quae

tateni.

tum

rerura varie-

tum

vitoe

bonestateni tanguut, sedula collatione pertraetant.

Vitam innoxiam,

mores egregios omitto, quihus quam longe aiios antecellant, notissimum est. Talium ergo exemplis se conformare M et in dies 1S meliorem se fieri unumquemque decet.
Hsec non opus
negotiis
16

procul perquiras. Adstant sedulo, et horas suas in his quse dixi

non

otiose

consumunt. Hoc autem quanti

1T

tibi sit oneris

tecum pensa. Adjice

insuper quantum conari debeas, ut deti-ahentium aBmulorum, quibus sola caret ignavia,

hnguas opprimas. Dicunt enim,

visse
1

si

nescis,

Bononiam

alto tuo ingenio sufficere nequivigiliis

1S
,

novas pro te construendas athenas, nova gymnasia, qua3 condigna tuis

viro,

G. Perspkads industrice

magistro Xi-

10

Cosi 6. Gli altri

altri

tibi

enim

soli

colao de Ferraria, Senis studenti, amico ca-

" Cosi G. Gli

mf
dinanzi
et
al

rissimo

adjuvarent
G. aggiunge carissime
1!

II solo

enza
^.

Ya

nel

<i

qua

3
* D

G. ac per atque
G. dnbito
II

Adsunt continue

virtuosos

continue

actus

solo G.

aggiunge continue

Cosi G. Gli altri confirm Cosi

il

6
7

solo G. aggiungi!

nunc
tibi

K
esse certc
la

solo

Gr.

Cosi

G.

Gli

altri

stimulus

Cosi G. Gli altri

enim oportet

debent
8 9

17
18

Cosi G. Gli
G. nequisse

altri

guantum

Cosi G. Gli altri Bonain arbeiu ac

Br. pare et tuo ductit

25

194
arbitrareris.

VERGERIO
poteris, si

Horuni itaque maledicentia ora obstruere

quod ex
'
:

te sperainus

impleveris. Si

non vero,

illud Oratii

objectum

tibi

crebrius audies

Coelum, non

animum

mutant qui trans mare currunt. Hsec

animo futurus. Vale
3
.

fideliter

monui ut qui sim utriusque

fortuna> particeps

CXXVI.

VEEGERIO PATRI
(Br. p. 73;

Gr.

n.

35;

PJI.

c.

136

t.:

PP.

n. 131).

Urget me, dilectissime pater, nostri gloriosissimi protectoris Hieronymi sacra

lemnitas, ut ad
ofiiciis

so-

te

aliquid in

prsesentiarum scribam, quo devotionem tuam, his

semper intentam,
5

filiali scilicet

admonitione excitem ad bunc diem prsecipua

quadam

religione et singulari lsetitia celebrandum.

in silentio praeterire,
est

Indignum equidem duxi, pater

optime, ejus diem

.

a quo tam ampla beneficia tamque grata

is

dona percepimus 6 Proximus

etsi distantes corpore,

enim neganti beneficium

et

qui' tacet. Quapropter,

mente tamen

animo simul
laetitia,

juncti,

solemnem diem

in gra-

tiarum actionibus, sicera devotione et pia

est,

peragemus. Firmiter enim tenendum

quod,

quum suorum s animos beue

9

compositos et erga se bene dispositos viderit,

concessa liberaliter

confirmabit,

et

gratos longe majoribus beneficiis prosequetur,

atque, vita defunctis suis intercessione et pnecibus, ad quod

cceleste

omnes aspiramus, ad

atrium viam pandet. Multa enim,

te

olim memorante, pater, ab eo nobis

beneficia collata cognovi. Mentique tenaciter affixi quae ipsius dono et gratia obtigisse

sensim planeque videras, ut

si infitiari velis,

conscientia adversante
toti fere orbi

non

possis.
10
,

Nam,
qua
erga

ut omittam csetera, quse ante illam tempestatem,

et nos

cognitam

in

naufragium passi essemus,

nisi illius

affuisset

subsidium, certa de
".

eo

nos miracula recensebas. Et ad ea veniam, qua? ipsemet vidi

gore,

Quis nos eo belli fra?

quo cuncta terrebantur, cuncta ruebant, ex

12

tot paratis insidiis vivos eripuit

13

Quis ex patrice populatse ruinis, ardentis

cineribus, sanos et tutos

evexit

Aut

quis patrium solum egressos, ac in alieno benigne receptos, olim in patriam H revexit

ac in tuto reposuit
nisi is cui fuerat
1

Quis denique caput

tuum damnatum
?
16
.

'\ tot periculis

expositum,

consecratum, servavit incolume

v.

Ep. Nei

1.

L, ep. XI.,

27.

esso
''

Br.

ha

in

uiargine:

ic

locum, et

nde diligentius quid sibi velit Ikcc oratio

Gr.

Nel

senza

il

vale.

[n

domini; PP.

de belli fragore

et

patriaa

populatse

ruiais.

Nel PJI. questa nota

6 inscrita,

n tutta

Br. e

PM. Vergerio

patri P. P. V. /ilms
G-r.

corretta, nel testo

come sua parte integrale

Bv. ejus ilirm: P.M.

ejus

sconcio che l'annotatore dello stesso codice

ewm
15

iliem Gr. percipimus

awerte.

PM. PM.
Br.

n PP.
13

ardentes

Gr. his qui

Gr. ac tutos
Gr. in patria

servorum-,

PM.

Gr.

servitoruni;

PP.

M
l5
1G

servatos
9
10

Nei codici condemnatum

PP. Kberalitate
Cosi Br., Gr. e

PP. nota che la

lettera 6 incompleta

PM.

PP.

communem

EPIST0LE

195

CXXVII.

UGONl FEKKARIENSI
JUSTINOPOLI
XI.

S.

D.

KAL. AIC. 1403.

c.

(Br. p. 8.
Usitatuni, ut video

t. :

G. 76;

PM.

69;

PP.

n. 76).

morem tuum,

vir egregie,

non

omittis,

quo

te

tam tardum

tamque
ut,

difficileni in

scribendo exhibes. Existimastine

sic litteris tuis

praetium facere,
est.

quanto rariores fuerint, tanto eas avidius assumamus? Sed hoc opus non

Ipsae

enim

sibi,

dignitate

sua, prsetium faciunt, et tu,

quodcumque

scripseris, crede,
te,

me

(ut de

me

loquar) gratissime recepturum. Arbitrabar tamen ego,

*

utcumque
scri-

res esset, multitudine literarum cogere

beres.

posse, ut, si
;

non

solatio,

saltem fastidio

Quod quidem

nihil

adhuc

profecisse video

neque profecturum credo. Scio

enim tantum

te tacere posse,

quantum ego

loqui. Satis posthac erit mihi sanitatem

tuam
facies

et

statum ab aliquo, qui

te viderit, vel nolente, cognoscere.

5

Ego
,;

tibi

meum

et

voce et scriptum narrabo. Arbitrium scribendi

penes te

est.

Non

invitatus

forte

quod invitatus

ssepe facere noluisti-7

De

petitis lecturis, ut credo, nosti

quod

magister Aldovrandinus suam obtinuit, ego logicam. Magister Jacobus voto suo delusus
est.

De quo non parum

dolui.
. . . .

Sed quid
de pro
.

Non possunt omnia ad nutum

.

succedere.
.
.

Valeo, et tu vale. Spero

me

videbis.

Iterum

vale, et patri

rae

recommenda.

cxxvni.
s.

d.

e.

8
i.

(Br. p. 48;

Bam.

p. 15

/. ;

PJI.

c.

112;

PP.
ita

n. 109).

Vereor, ne

parum

aniicitia

dignus videar, qui,

quum

me

constituerim, ut

post virtutem, qua

nihil evenire
9

homiui prastantius potest, hoc prsecipuum munus

ante omnia colerem, non satis

quantum decet strenue

non dissimulo.

officium in eo gesserim.

In

qua

re et deliqui graviter, et

Infelicissimi
10

enim

ingenii

videtur et

ejus in

quo nulla

sit

spes habenda,

quum

in ea re plus

erret, in

qua studet minus u

sibi curae

errare.
est
?

Quid enim in
vero,

cseteris faciet, si negligenter id aget,

quod maxime

Ego

postquam ingressus sum, ut vulgari vocabulo, minimeque mihi dedicerem, ita prosequar, ut, hac oratione
12
,

bito,

amicum

perpetuo te hoc nomine

omettono.

6. Prceclaro viro domino

Ugoni de Fer-

Cosi

Gr.

(Ili

altri

terinina

con

raria artintn
tissimo
4
3 *

doctori oratorigue prcestan8

vale qui. 11 resr.o dal G.

PP. quia. G. quo. Altri quod G. sua dignitate

Cognoscere (per sperimcntare). In qualche codice, come nel G. cogere Nei codici quod. G. lo omette

Nel Eain. segnato d'altra mano (Beretta) Francisco ZabareUce

9
10

Ram.

Non

satis

Nei codici republica

/tabita ora-

5 6

12

" Nei codici nimium Dopo questa invocazione. Forse

tio/ie

Nei codici senza

il

non

196
appellein
in

P.

P.

VERGERIO
*,

'.

Gravissimo itaque crimine damnatus mihi videor, quod

electus et ita
4

te,

tali viro,
3

amicum

semper a

te appellatus, qui

ne quidem inter adseclas

et

servos connumerari

digne possum, debitum mihi

munus neglexerim. Quid enim

s

aut honestius optare potuissem, aut gloriosius contingere mihi

dignus tua existimatione judicarer
?

posset,

quam quod
.
.

Et

fi

judicasti

quidem de me semper egregie 7

CXXIX.

SANCTO DE PEREGRINIS
VkDVM
(Br. p.
VIII.

KAL. FEBR. 1395.

c.

30

PM.

94

PP.

n. 26.)

Vereor, ne, postquam majoribus negotiis implicitus es, et in altiore loco constitutus,

amicum

nihil cures. Solebas

enim prius

literas, quse

amicorum absentium

primum munus
scere
tione
"

est,

et crebras et plures dare,

quibus et res et statum tuum cogno-

liceret.

Nunc neque

video literas, neque

fiat,

mandata

ulla a te habeo. Si occupa-

majorum negotiorum hoc

ferenda culpa
est.

locus est venia;. Sin fastu,

illa

quod credi nequit,

murmuin regulas
te.

non

facile

Multa hic de provincia

dicuntur, multa

rantur, quse non immerito sollicitos nos

omnes redduut. Commentarios Dyni

10

VI

libri, uti alias scripsi,

dominus Franciscus de Zabarellis emit pro

et

Ducatos tres
velis,

dabit.

Ego librum illum habeo. Quando

tanti

per

quem

illum transmitti tibi

rescribe. Liber tuus in logica,

librariis

existimatus, venit.

Dominus Fran-

ciscus in

uno

tibi creditor est.

Literas pridie a magistro Joanne nostro habui. Nil

igitur queror. Vale.

cxxx.
s.

d.
c.

e.

i.

(Br. p.

70

t.

PJL

133

(.:

PP.

n. 117.)

Vir insignis, existimavi, ita apud te exsuscitari posse

memoriam

nostri

si

tu aliquid

a domino Francisco habuisses

utriusque nostrum memineris.
qui nori

et

ego ad te illum misissem. Ita enim necesse est ut

id

Neque

quidem quud

'"

suspicarer, excidisse nos tibi,

modo amicorum, sed ne

ullius

quidem (tanta

est in te memoriae vis),

dequo

I3

vel semel legeris, aut audieris, obhvisci soles, sed iiuod aliquando, ut prffisentibus

nobis, cogitatio tua

de nobis excitaretur. Ecce igitur mitto ad te

illius

epistolam,

quam,
1

et

magna

doctrina et ornatu mtilto refertam, ad

,

probum virum Antonium

tod

Kam. appell
PP. quia
Nei codici assedas
Br.
9

2
3
*

PM. connumeraries. PP. connumerare.

rares

PP. (ujnosccrc w PM. quare. PP. quem. Br. qyt n La pag. 70 manca ora, ed eia quando anuotava
12

Eaui.
5
''

PM.

Eam.

il

Beretta.

Kam. senza mihi

PP. ut

Nei codici quo

13
il

Nei codici manca de quo

'

Manca

resto

EPIST0LE

197
vos

Chcli perscripsit

munus quidein non quale apud

qua
illi

'

desiderari

solet,

sed quale
facere, tibi

et te deceat et illum. In

re existimo, utrique vestrum

gratum me

qui hoc genere delectaris,

est, si

qui ita facere

me

jussit.
sit,

Mihi vero id gratissimum

video. Vale.

quando facere me

aliquid,

quod vobis gratum

CXXXI.

SANCTO PEREGRFNO JURISCONSULTO ET EQUITI INSIGNI

PADU.E
III.

S.

D.

KAL. APRILIS 1395.

e.

(Br. p. 4

PM.

57

PP.

n. 35.)

Vir insignis,

quod imprimis desidero

est ut te et

honore et copiis florentem

qqibus et absentem, ut
studiis
2
,

vifit,

deam, deinde ut absens crebras habeam a

aspiciam, et tacentem audiam.

te literas, in

Numquam

enim adeo aut laboribus, aut

aut

segritudine ulla animi oppressus sum, quin protinus ad literas tuas respirem,

ita
3

mihi et suavis oratio tua, et

aniiciti.e

jucunda

est recordatio.

Quamobrem magnopere
scribas,

te oro, ut ita perpetuo facias

ut facis:

primum me ames, deinde sedulo

Quod
in

literasque et crebro des et crebro reddas.

me

est,

summam

ego diligentiam

servabo. Literas ego heri per

familise,

dominum M. a

te habui,
'.

cum

sospitatis tuae ac reliquea

tum

et convalescentise uxoris iudices

6

In

utramque rem gratum nuntium

et gravi

tulit

5
;

sed in posteriorem

maxime, quod audieram, conjugem ex hoc morbo,

Id ex

et diuturno,
tulit.

mortem
huc

obiisse.

quodam
quod

accepi, qui ab Justinopoli literas

ad me

Sive

quod

ibi ita diceretur, sive

sine
;

mendacio qui

nihil

unquam
itaque

est solitus

veri dicere venire

nollet.

"

Nosti

hominem nomen
sit

prsetereo.

Hunc

rumorem
tua,

gaudeo falsum

fuisse,

cum

sua causa, qure digna

te marito,

tum plurimum

cujus domus, liberis plena, sine matrefamilias esse non possit. Pecuniam a te missam

domino Prancisco 8 nostro

suas,

illico

adnumeravi.

Ghratias egit, salutes reddit,

operasque
si

una cum domino

Jo.

Ludovico in opere nostro libens pollicetur. In quo,

dignitas,
si

quid

intercedentiiun

amicorum

quid

obsecrantium auctoritas valere potest,

est, facile

modo
1

sit

aliqua in homine prudentia, quSe plurima

omnia impetrabuntur.

mihi negligentise non adscribes, qubd superiores has literas tam diu prseter
passus sum.

me

s<

Nam,

ut facile est mihi, etsi aliis studiis oecupato, scri-

bere, ita ditiicile est conscriptas literas mittere, praesertim

cum

sine his commentariis,

quos

desi

q debuerint.

literis

meis,

is

qui mihi tuas reddit

ad

te defi

ilescumque eos vides, tui jam sunt, nummis tuis empti, quod neMagister Joannes noster est Venetiis, cx bona causa, ut
scribit.
illi

scire te arbitror.

Nihil

praeterea ab eo habui; plurimas ad

1

eum

literas

dedi,

ut

esset

interea

aliquid

PP. nos
Nei
coi
.

omesso

il

corri

q-

dente ablativo.
3
4

Br.
Ii

PM.

e
\

PP.

... diligentia
'

Nei codici

/v.

senso di nunl

PP. deferre

198

P.

P.

VERGERIO
si

quod

otiosus legeret.

Qui

nisi

prope

'

discedat, vel

faciat

quod

oravi, vel

ibi

si

perseveret,

eum

videbo. Cras patriavcba futurus est Venetiis,

inde buc, ut certo

si

asserunt, priusquam in provinciam

suam

eat,

venturus.

Hic eum videbo,

forte

me

norit. qui beneficio

priori, post

suo aliquando usus sum. Vale, et domino M., viro unico, ac

alteri,

domino

eum

me

recomenda.

CXXXll.
s.

d.

e.

i.

(Br. p.

22

f. ;

PM.

c.

85

/. :

PP. n. 106.)
limites,

Vix possum abstinere me, ne progrediar eos

scientia contenta est,

quibus parvitatis meaj conplurinii

cum ab
te,

ullo

hominum, cujus judicium

faciam, pro-

batus sim. Et est mihi magnse spei argumentum non improbari

vissimis,

tum maxime a
es et regula.

qui totius
igitur

excmplar

Qnanto

cum a cseteris graomnium studiorum, omnium artium magis sperare de me possum, qunm tu laudas?
vitoe ineae,

In qua re fatebor errorem

meum. Quum enim

id mihi evenifc, ut unusquisque in se

quam

in cfeteros pronior est, res meas,

meque

laudari

credo, oblitus, solere pleexcitentur. Quid-

rumque cum
quid tamen
et

ignavis ita agi, ut,

si

non

alia re, saltein

amore laudis

sit,

quod
3

in

me laudandum

putas, eo nulla alia re nisi splendore virtutis

doctrinarum motus studeo, ut unaquaeque dies meliorem doctioremque posteriori

reddat.

me

Atque

id

efficiam profecto

dum

vixero, ut

paucorum laudes expetens

conscientia
Satis

mea

contentus sim. In qua re paucis extrinsecis adjumentis opus est mihi.

satis fortasse pro his,
4

habeo pro me, non

et liberalem
,

quibus esse subsidio vellem, quibusque

fit,

gratum
doleas
5

animum

monstrare cupio. Et ita

ut tu compassione mei

ego vero non mei sed aliorum miserear. Suscepi tamen avidissime munus

tuum, re quidem
tamen, qui nihil
excusas.

magnum
quod

et pra?clarum, sed dantis religione longe prastantius.

Tu

nisi

prceter

consuetudinem magnificum
te vellem.

esset,

dare velles,
te aut

munus

quo studio abstinuisse

6

Quid enim parvum a

quid non

magnum
nerum
est,

dari mihi posset

In omnibus tamen et dandorum et reddendorum musi

rationibus spectandus esf animus, qui res mensurat. Hic,

magnus

et gratus
efficere

non potest parum dare,

sin exilis et sine virtutis ratione, nihil

magnum

valet.

Hoc ego munere tuo quam amplissimo non indigebam, ut

mente continerem. Cujus mihi

in

memoriam tuam
non miuus quam

excitarer, aut te perpetuo

praesentia,

ipse mihi prsesens sum, corani est.

Tunc enim

tui

quum

ipse raei obliviscar.

2 3

PP. propere PP. laudare

5
6

PP. hominem PP. tloloris

PP/ Ut

pp p 0SSeS

EPISTOLE

199

CXXXIIL
IN

'

FOENEEATOBES PACETISSIMA EXPIIOBRATIO

PETEI 1'AHJ VKRGEKII JUSTINOPOLITANl

(Br. p. 10

t. :

PM.

c.

71

t. :

PP. non nwm

ed Mur.,

11.

1.

S.

XVI,

c.

238.)

Bohemi ac
ferunt
;

Poloni, proprietatem sermonis

eandem habent, aut certe parum

similes, nisi

dif-

moribus quoque et ingenio, sunt prope moduin

quod Bohemi

callidiores habentur, ahenisque rebus magis inhiant; Poloni rotundiores sunt sensu

sed affectu iustiores.

Duo

igitur, alter

Polonus alter Bohemus, ex diversis

locis,

uno

tamen

proposito, iter arripiunt,

his qui

ut

angustis rebus suis

itata sede consulant; est

loci solere

enim proverbium
fortunam
:

parum prospere vitam degunt, mutatione

mutari

atque cxistimantes insignioribus

locis sortes esse pinguiores, in

est,

Pragien-

sem Orbem, Bohemorum quae regni caput

ut opulentam esse censuerunt, itinere

in

non admodum longo pergebant, quos ego post quam

proposito

sua voluntate constituero,

Polonus igitur qui

meo

nihil repugnaverint,

ad Italiam usque deducam.

id

tunc primum e domo pedem efferebat, ob

et

etiam ineptior, quod externas regiones

sibi

alienarum gentium mores nonduin viderat, omnia

bene erentura promittebat,

inter cos praesertim qui et linguae et

oblitus,

morum

consortes essent, non

tamen prorsus
id

quod eos furaces

acuminis,

esse frequenter audierat.

Bohemus praeter

quod generi

plus

est

aetate

quoque maior erat et rerum experientia doctior; huic.

in
votis,

autem

nihil

magis tunc erat

quam

offerri sibi

quempiam
eodem

viae

committem

paulo hebetiorem, quo

scebat,

cum

posset ingenio uti,

verum locupletiorem

(ut opinor) depo-

quam

qui obtigit, hos itaque casus in via coniunxit

proficiscentes et

termino iam appropinquantes conmiunisque loquela inter salutandum

cognita, facile

eos invicem arctius conciliavit, ut et quo tenderent, et viae causam, et quid subes-

sent spei protinus aperirent. Igitur et itineris

quod

restabat, et hospitij totiusque

;

vitae ineunt societatem, donec certam placidamque

sedem invenerint
;

quod ut

cito

consequerentur se
opus
ci.it,

sibi

invicem cohoperaturos data fide promittunt

census, et viaticum
nisi

celeritate

enim

quoniam utrique brevis subierat

quod ad

dies

paucos

vix suppeteret, vestes quoque quales

censum decebant,

quod Polono tegumen-

tum
id
(

erat capitis non vile. xigeret

et
:

sed quod facile posset pecunia commutari, ubi necessitas

spe,

atque ad eam anchoram plurima

et

Poionus herebat. Hoc autem Boheratio-

mus

eundo

confabulando ut esset elegans animadvertit statim illud suis

nibus ascripsit qui vel ipso quoque primo conspectu non nihil rapacibus oculis corroserat. Sero itaque

Pragam pervenientes,

in

eandem tabernam pernoctandi

ma sull'ultima pagina del M non corretta, da prei

gratia

La presente

lel

era
la
si

aon fu ritrovata nella

serie,

per la stampa,

ritrovo indicata colla nota

e

Nel

La

iodicazione

relativa nota sono state segnate a lapis dal compianto

prof.

Combi

poclii giorni

prima della sua morte.

Muratori
3tato fcenuto conto di alcnne poclie varianti di due Codici

farla ricopiare da)

esistenti alla Marciana,

200

P.

P.

VERGERIO
eo

divertunt, suniptaque coena fessi itinere, dant se quieti quod

est,

maturius factum
experrecto nondilu-

quod Bohemus
socio, vel

ficta causa,

occasionem

sibi paraverat,

per

quam
;

dum

dolum minime suspicante, matutinus progrederet primo itaque

culo clam surgens et se tacite componens, non qui videri possit furtum velle committere, sed qui vereri videretur

somnum

alteri

rumpere: ex diversorio
capitis

prodijt, seillius

cumque

socij

clucam
in

defert. Ita

enim Bohemi tegumentum

quod

genese

ris est appellant,

qua re ne mane palpitaret investiganda, sero priusquam

sita erat, diligentiore

deponeret locum ubi

cura notaverat. Polonus vero et ipse non

posset,

multo post experrectus festineque consurgens ne argui de negligentia

gentius perquisitum captur

cum

dili-

suum non

reperiret (ita

enim genus

illud

Poloni nomi-

nant) haud temere ex his quae de Bohemis

dudum

audierat, suspicatus a socio sibi

subtractum esse quamobrem protinus erumpit in forum quod erat diversorio proxi-

mum.

hinc atque inde cursitans,

opifices

sic

ubi foret, furem aut furtum conspicari posset.

Casuque offerente inter

et de precio callide

huius negocij illum reperit de venditione solicitum

negotiantem venalem, enim proposuerant rem furto subtractam,

nondum tamen
suum
esse,

absoiverat,

expergissendum arbitratur,

dum mox

et illam studet

carius vendere,

et

soeium tardius
captur

igitur ut vidit Polonus

invito, vel

accurrit
:

vociferans

nec posse a quoque se

vendi vel emi

alter vero nihil illius

clamoribus motus voce ac mente constante

eum

repellebat, insanire illum aut som-

niare qui ita loquatur, non captur sed clucam esse asseverans, ac prorsus ita loquebatur, ita gerebat, ut vel non fur, vel minime novus
fur
credi

posset

adhibebat
si

quoque

testes

quot quot Bohemorum, qui

liuic

spectaculo aderant, vel

qui casu

inde ferebantur, qui omnes sub iusiurandi religione attestabantur clucam illam esse.
Aliqui ioco non nulli dolo suo cumpopulari faventes.
instantia aut clamoribus
proficeret

Quamobrem Polonus cum

nihil

ut

qui et solus erat, et extraneus illius plane

artibus victus, et multitudine testium obrutus, tandem abijt, et o Deus, inquit,

cauti sunt
scere.
isti

quam

Bohemi

en hic captur meo nomen mutavit ne ipsum possim agno?

Quorsum haec sunt

quando plerique latinorum itidem fecerunt, nomen usu-

rarum quod turpe sonat, in cavibij

nomen

converterunt, ne contractus a iure damilli-

nari per sempliciores quoque possent agnosci, neu ipsi deprehendi facile valeant
cita lucra fectantes, itaque et

sub appellatione cambij eo negotio tamquam

licito

palam
iusti

absque rubore utuntur

nomine tamen non

re

mutata

in hoc

quoque parum

campsores nomen quod damnati foenoris appellationem inhonesti operis nomen cambire studuorunt,

quod genus

lucri

ab imperitis

fieri

forsitam potest, ab his vero, qui

et grece et latine

magna parte

professi morali philosophiae diutius insudarunt, qua.

fieri

non dico venia, sed qua patientia

valeat non satis intelligo

nam

honestissimae
in

quidem

artes in vilissimum ministerium, philosophiam in 'philargiam, oratoriam

ipsas

numulariam,
cainbij per

quoque

graecas litteras, mutato studio,

converterunt.

in literas

quas dicunt

malum cambium,

EPISTOLE

201

CXXXIV.
(A.

CKISOLORA
s.

'.)

d.

e.
c.

i.

(Br. p. 57 e

87

t.

l'M.

120
,

!.:

PP.

n.

113.)

(^uum certus antea mihi videbar ex

iis

quse a pluribus audivissem, abesse te

jamdiu

Italia,

dum imperatorem

vestrum

in ulteriorem

Galliam sequereris

(omnes

enim, quos percunctabar inde venientes, uno consensu fatebantur, abiisse impera-

torem trans Alpes cum ejus comitatu, nec

men

erat qui de te nominatim hoc dicerct,

4
.

quemquam quem nemo

secutus,

in Itaiia restitisse)

nemo

ta-

ex his quos sum percunctatus

nominatim nosset
litteras et

Hanc itaque opinionem

postquam huc primum veniens

nec quidquam ex his quae
''

ex Venetiis et hinc dedi, nihil prreterea

"'

scripsi,

de

te

plurimum optabam persequutus

hoc

sum. Kedditum tuuni

operiens ac veluti cerpestis gratia

tus rei

ad amicos, qui sunt Florenti, et ad Pallantem, qui fugienda?

venit,
scripsi.

Bononiam

Nunc autem ex magistro Luca de Candia,

quod
ita

viro

probe

erudito, qui has litteras reddet, cognovi,

substitisse te Ticini, ubi

ab amicis

tuis Yenetiis

audisset,

prsecipuum locum et honoris et

commodorum
vel

habeas. Magnse

profecto mihi voluptati fuit id audire,

et mea.

quum

tua causa, cui bona omnia cupio, tum

Nam, dummodo permaneas

in Italia, spero,

me
est,

absentem posse per

te

proficere in graeca oratione.

Ego enim, quod

in

me

nullam diem intermitto quin

tibi, si

aliquid de grsecis legam. Sed illud utique et prsevidi, et

meministi, prredixi
(ea
est illius

quum

esses
r

abiturus
|j.isi)

7
,

certum

si
s
.

illuc

isses,

magnum locum

prin-

cipis it>doT

esse tibi

paratum

Cosi Combi V. Epistola Cosi Br. 87

;

LXXXIII

'
s

Br.

PP. habiturus
la lettera
t<

2 3
4

gli altri his

PM. nota che

incompleta, termi-

Negli

altri codici sequeris

5
6

Br. PM. noscct PM. prosequutus Br. l'M.

nandocollaparolagrecaV. EpistolaLXXXIII. Entrambe trattano lo stesso argomento e

i[uasi colle stesse parole.

Tuum

redditum

3egue dopo

'

La LXXXIII. pro-

26

AVVERTENZA
Col/a

CXXXIV terminano

le

Episto/e di Pietro Paolo Vergerio

che

il

defunto professor Carlo Combi, impiegando la maggiore

diligenza, era riuscito di eruire e accertare.

Si fanno seguire poclie altre lettere

c/ie

non sono

del Vergerio

ma

indirizzate a Lui, ed

una

diretta a Francesco Zabarella, Car:

dinale Fiorentino, nella quale di lui si par/a distesamente

cib

per far onore alla volontd de( defunto

tendeva iniziare
Episto/ariD.
il

cot/ega, c/ie

con queste in-

commento

/a i/lustrazione de/ Vergeriano

Sgraziatamente la morte
al suo pensiero, e
i

/o colse

prima

clte

potesse

dar corpo
e g/i

materia/i racco/ti, sebbene copiosi,

ta/i

ap-

punti presi per suo rickiamo, non sono

da

bastare, lui morto,

ad uno sviluppo compiuto

concetto.

coscienzioso de/ suo dotto e vasto

EPISTOLE

205

cxxxv.

ANTONIUS DE HAKUFFALDIS
P. P.

VEKUEKIO
s.

'.

i.

(G. 70.)

Oonceptum propositum

cle

te mihi solidissime

confirmasti,

et ad
''

altiora

spem

ascendere coegisti, juvenis egregie, setate dumtaxat, sed virtute mature

EpistolsB

atque judicio.

namque

tua;

speciosa

materia, insigne elogium et caritas ardentissima.

gratiorem, consequenti te gratissimum ostendisti. Et

Quorum primo gratum, secundo

quod
ibrtius est,

amicum

fecisti

de amicitia disserendo. Agamus igitur in eam rem,

tangit epistola, incidisse videamur
(sic).

nec abutendo, nec errorem,

rei

quem tua
vita;

Cujus

fruitionem super mortalis

cuncta jucundissimum

bonum
(sic).

censeo, a
si

quo bona

cuncta, tamquain a fonte, quamvis procedere videantur, tamen,

nullo alio, saltem

ne tam magna virtus jaceat, ut Senecae placuit, exercenda

pies, si

Scribe ergo et acci-

etiam ceeteras curas postergare deberem. Vale

feliciter, et

me amicum

crede.

Tuus Antonius de Baruffaldis pbysicus.

CXXXVI.

LEONARDUS AKETINUS
PETRO PAULO
SALUTEM PLURIMAM
s.

DICIT

d.

(Cod. marc.

n.

286

della

XIV.

cl.

L,

c.

183)

Cum
nihil

saepe et multum de singulari et eximia virtute tua intellexissem, vir insignis,

jucundius aut meis quidem studiis commodius fore cognovi,

quam

ut imprimis
si-

auiicitiam et gratiam
entio detentus sum,

tuam consequerer. Tamen

non quod
te

usque in hodiernum prope diem

minus cariorem habuerim, aut minori in te amore

ne ad virum praeclarum ac longe aliorum peri7

et benevolentia affectus fuerim, sed

tissimum, ut
potius

unum

te video esse,

primas in scribendo assumere

s
.

partes arrogantia

patrein
1

quam humanitati attribueretur Sed posteaquam te apud reverendissimum dominum 9 nostrum commemoriarum trahere mihi renuntiatum fuit, summaque
MagncB
landis ac scientue
5

Guar. intitola:
j
ii

Epistola Leonardi Aretini in

rogat ut

qua amicum

i\

ni,

magistro Pctro Paulo de Justinopoli,

et in

eum

suscipiat in auiicum.

magistro in artibus

medicina eradito,

c
:

ilarc. tu per

tamen

amico carissimo.
2

Marc. assumens
Marc. attribuentur
Jiarc.

Gnar. maturus
tuai scil.

'

3
*

sunt

dominum. dominum

Guar. tuae speciosa

206

P.

P.

VEKGEKIO

cum
est

familiaritate et amicitia

cum
et

fnitre liieu conjunctum, tunc

primum mihi visum

ad
te
litera-

quod diu jam summe

et affectavi et desideravi consequi posse, ut

me ipsum in amorem et benevolentiam in dies comin me virtus sit, aut vero minima, si qua est, aut quo me in tuorum numero transcribas aliud quidquam. tamen de me ipso spem concepi, ut pro ea facilitate qme quideru in te sumina est. tua me dignum gratia Spero, hercle, ut. ipsuni quum fratem meum et valde amas et valde diligis, facias atque etiam aliqua in parte tui amoris et benevolentiw repositum esse etiam me 2 patiaris Ea deinde necessitudo, quse mihi est cum nobis carissimo 3 et clementissimo patre et domino communi, me plurimum adhortatur, ut optime de te et sperem et omnia mea in te studia conferre velim. Xam est id in amicitia officium, ut (sirum mearum deferrem quidquam, ponerem tuam. Quamquam nulla
1 .
.

cuti praeclare

Lrelius

apud Ciceronem) non

eos

tantummodo

suos
et
,

salvos

et

bene acceptos esse optemus, sed eorum etiam amatos, familiares

.

necessarios et

amemus et diligamus s Plurima enimvero sunt, quse, ut amem 9 tuorum studiorum ac disciplinse participem 10 et doctiorem u esse \ persuadent, atque me ipsum totum optimam in spem erigunt, prresertim quum virum te unum tanta humanitate
1

modestia et benignitate praditum esse intelligam, et his ut

beani

creteris in

virtutibus ha-

neminem quein

tibi prseferri

concedam.

Dum

enim prreclarissimarum virtutum

tuarum numerum

repeto,

non

satis te

ipsum vel admirari vel animo intueri possum.

te

Quem
ex
in

sciam clariorem, quem multarum artium prseceptis

1!

doctiorem dicam? Unutn

his qui viri

doctissimi habentur?
viges aut
viris

Onum

ex his qui philosophise

est

nomcn

profitentur,

qua non mediocriter

communis
de laude

omnium fama eorum

qui te ipsum
\

disputantem aut cuni summis

virtutis

decertantem audierunt

Quid

de hac nostra romana eloquentia dicam, in qua caeteri multi prseclarissimi ac ornatissimi sunt viri
?

Tu tamen doctissimorum hominum

es,

sententia
sis.

tantam

artis

illius

cognitionem assequutus

ut jain immortalis futurus

inscribitur, in

Vidi ac legi librum illum

et

tuum, qui de ingenuis moribus

eleganter et copiose omnes
illas

quo tam graviter

ornate,
es,

tamque
sit

philosophorum sententias complexus

ut neino

qui in ejus libri lectione te virum doctissimum plane non praedicent.

Qua

in sententia

virum optimum ac
intellexi. Is,

tui

amantissimum Gasparinum, eloquentia? profecto principem,

istarum dierum de summis ac divinis prope virtutibus tuis

quum una

sermo u

incidisset, inquit, te

hominem

esse,

nedum

a>qualibus

tuis,

sed majoribus
optabilius,

natu anteferendum. Quid quidem gratius, aut adeo ipso immortali

huic
vitae

aut

mea',

quam

institui,

convenientius concedi potest,

et familiarem faciam,

tuaque

in

me benevolentia
8
,0

amplexeris.

quam ut me tibi notum Quamobrem ut aliquando

Marc. facies

Marc. diligemus

:i

Marc. patieris
Marc. daris clarissimo

Marc. ut

am

Marc. particeps

Marc. domino domino

5 6 7

Marc. ut preeetare

" Marc. doctior '- Marc. etiam per

m-I Lelio.

esse

Veramentc non trovo questo passo

suos
dell'

Marc. viris

amicizia

u Mare. senza sermo

roLE

207
ipsain

orationi meae tinem faciam, te oro atque illani

lnunauitatem et benignitatem
5
:

tnain

'

obsecro, ut illam in amicitia veterem sententiam imiteris

Eo amore

et

be-

nevolentia
fuerit,

me ipsum prosequere, quo in te sumine afficior. Quod si a ine impetratum quum non satis dignas possein referre gratias, saltem quod meum est, hoc

corpus, hanc ipsam aniinam

meam uua

cuni tuo beneticio dedam. Tibique polliceor,

si

te majoris studii, curse, cantatis ergate,

me ipsum
et

coinplecti volueris

habiturum
viee est,

esse

neminem. Sed

in

hac nostra amicitia agam ut senis avantia. Quo minus

eo plus viatica

quaerit.

Quo olim

in

tua gratia

benevolentia minus
aliis vel

extiti,

eo magis

omnes

rationes atque amicitise

fundamenta repetam, ut
ita

superior vel aequalis

sim futurus.

Tu velim postremo
',

statutum habeas,

me

tui

memoriam cum Bumma

benevolentia tenere

tuasque omnes res non minoris mibJ curse esse

quam

meas.

Vale et

me

ipsum

dilige.

CXXXVII.

IOANNES RAVENAS
P. P.

VERGERIO
PM.
121;

S.

D.

MUGIJB,

IDD3DS

SEPTEMBRIS
c.

1395

(Br.p. 58;
Dictione tua quoties
flagrantia
5

PP.

n.

me

dignaris.

non solum jucunditate

reficis,
afficis

verum tuorum
6
.

studiorum ad juvenilia nie iterum studia residem

Ita,

medius

fidius, vere serioseque

omnia

describis, ut

non auribus verba

facere, sed

subjicere
rapuit, ut

ipsas res oculis videare. Altera vero ad

Sanctum nostrum
certe

epistola ita

me

sequutas' Orpheum sylvas mirari

jam 8 desinam. Ego

non

te

modo

sequor, sed

tantam

splendiclissimi oris potestatem colo ac veneror.

Cnum

tamen, sed

cum

veniae

praenotatione, audies. Qui gratifica oratione

tantum debere magistro Joanni pnedicas

hac ipsa

litera? tuae

laudatione (omitto sapieiitiie scientiseque tuae gloriam,

?

sunnnum
'*,

suorum
potuisti.

in te

meritorum praemium) quamtamlibet

liberalitatis

,0

amplitudinem eniere
!

sors

mea

tenuis,
(sit

pnesensque " mihi numquain ut mallem

1 '

Quae ea foret

ut abs

te,

aut simili

undeunde

similis,

modo non

absit). abs te. inquani.

in

non

hasce gratias promereri valerem! Huic certe benefactori.

hac parte.

zeli plenus.

Marc. tua

Marc. inu Harc. viatia Marc. tene

Uei codici:
gratia
9

'<

non 4 il piu naturale. Del restoil mirarijam desinam e frase che ricorre phi volte nei classici. Nella risposta di Y. jam. PP. quantundibet
Br. e PP. liberatitate
valida

'

suorum

(lagrantia, ardore; Gr.

1!

" Prasens per

'-

6
'

Gr. var. allicis

Quale sarebbe essa se

PP. sequutus Nei codici: non. Potrebbe stare anche non:

!3

Xei

codici: sed unde, Gr. in margine. ob

scura sententia.

ma

il

senso, diverso affatto, che

ne risulta.

208

r.

P.

VERGERIO

cum
modo

venia rursus, addam. Agis

cum

patria minus pie,

cum eam

conteris minus apte

'.

Quamquam enim
loci

inter felicitatis

numeros
-

patrise dignitas reponatur, nescio

quo tamen
!

plerumque tenuitas accedit

',

ad gloriam.

Quemadmodum namqui

in

optima urbe interque optiiuos natus

si

si

deterior evaserit, probro ducitur, ita sane,

illustris e

mapalibus
7

eas

datum

laudi.

Totus enim tuorum splendor virtutum

8
,

adscribetur tibi; nil

sibi patria vendicabit.

Qain

quo minus

tibi materire

ad rectum

suppeditaverit, hoc plus favoris adquires. Omuia, proeter bomines,

bona

sunt, ais. In
tse11 .

qua nunc urbe,

rogo,

non mali homines sunt

Ubi non multiplicatione scelerum

est locus,

diosa vita melioribus?

Imo
:

vero,

quanto major

pcrversorum tanto feracior

Jam

" in proverbio " est

Ubi prudentia

ibi malitia.

Non placent mores? Non

.

pla-

ceant sane. At facundise tam validse vivaci testimonio non improbes 12 Abunde l5 quidem quod non imitaris improbas l! Dictum Aristotelis ajunt u non esse qiue.

rendum, de qua quis

esset patria, sed

qua dignus;

nequaquam eo dumtaxat amanda,

te illumnavit
";
,

quia magna, sed, ut ait Annteus, quia sua. Aves, reptiliaque omnia, teste Cassiodoro,

cunabula venerantur

et colunt.

Ast oiuni tu expletus eruditione, quse

ls

terram fandi natus

17

fcedabis
19 ?

improbatione demolieris

Quamque Age fare si

?
;

tuorum

singulari elegantia

morum

extollis,

quis in ore"' tibi illa ipsa qua3 ultro in21

vehis obiectet patriaj tua?, neque ea,

fendas,

qua vales plurimum, dicendi honestate

22

de-

non ne injurius
est,
2C

et patriae majestatis reus

''

subeunda mors
te lignum loco.

adversus

habeare ? Si pro illius incolumitate ne M detrahentibus mutiendum 25 Fateor, florentiore

.

At

succurrat, speciosissima

27

quseque ex sequestri loco humilique

28

posse

2i<

dari.

Haud
Si

longe praeterea tuis affinibus, ecclesiasticas sydus doctrinse, Hyero-

nimus. prodiit.

tu alterum Justinopoli datum, quse

tandem

invidia

30
,

qua per

te

Gr.

apte.

Nei codici

cum
1'

in cceteris
parola

minus

aperte. II Br. scrive

ultiina

15

con abbreviatura,

ma

poi

il

segno di essa d

u PP. lascia la parola in bianco Gr. neque Gr. neque PP. lascia le duo parole in bianco 16 Nei codici alluminavit; Gr. alumnavit
:

cancellato e resta apta. Consultai parecchi.

17

fandi natus, dei legittimi

natali. V. natus,
:

Mons. Bernardi leggerebbe cum eam conteris nimis aperte ; altri cum eam coeteris mi:
:

us nel
18 19

Du

Cange. Nei codici

il

fandi nota.

PM. osserva che

Gr.

senso e oscuro.

nuis aperte.
di

Ma

qnanto scrisse

il

Vergerio

quamquam
orc, sul viso

Capodistria corrisponde piu a conterere

Br. e PP. demoliris. PM.: demolieris.

che a minuere
2 3
4

-"
21

In

Gr.

PM.

accidit

Gr. facultate

Nei codici namgue Nei codici nuto PP. lascia la parola

emapalibus; Gr.

22
23

Gr. habere Gr. e PP.

adrcrsum
la parola

in bianco.

Br. e
eis

PM.

u PP. non
25
'''

illustris

mapalibus

PP. omette

s 7 8 9
10

PP. ens, PM. PP. nec

es

Gr. et per ai

27

quin, che anzi, PP. quia

28 20

11
12

13

PP. ferocior PP. Tam cosi PP. Gli altri proverbium L'aggiunta e in Gr. PP. improbos

30

PP. speciosissimip PP. humili quam Nei codici: paene. PP. quampaene dari haud longc prmterca tuis a/finibus. Ecclesia:. Nei codici: Ecclesm Perche infine una malevolenza per la quale tu da te ti conosci del numero di quelli che ?

EPISTOLE

209

te

sapis eoruni qui

ex humilibus locis, fcum vatum, tuni philosophorum, tura etiam

iligiiitas,

alioruiu

ad sublimia surrexerunt? Historias omitto. Formse

extinguitur. Haec
alias,

ut ait

Uieero,

aut

morbo aut vetustate

;

duo genera malorum haud solum

lianc

tuaiu patriam

verum iunumeras
contemptissimas
*

ipsamque gentium orbisque dominam Romain

ut

ex

clarissimis

reddidere,

verum dixerit

Annseus:

Habent

etiam urbes fata sua. Tua

reges. atque

hsec, ut scias,

patria Colchos habuit auctores, post habuit

el

amplissimum populum. Quassa nunc morbis,

annis fessa, tuis adornaest.

nienlis instauranda, oon

docti niis
7

autem

dictis

mordacibus demohenda

Quantum quidem
vocula
10

f;

auctoritas

hominem plerumque locumve funestare

toto in orbe
s

possit, ut aeterna sigjlia-

tionc pudoris mordeatur. Cretenses,

id

una Apostoli

infames,

si

curas, testes" sunt. At

si

hsec splendidissima oratio tua,

quam

victuram cerno,
",

vivet in ssecula,

nonne sempiterna illam avorum parentumque tuorum requietem

1!

cunabulatua, cauteriabis

infamia,

quam quidem non

abluet fluxus perennis undse

qua pulsatur 13 ? Quare,

ctissiinani

frater charissime, nil tale de te

H meritam parce, per santituli

tuorum parentum 13 venerationem, hujusmodi

foeditate

impurare 16

Quin

si

edituiu amica fidejudicium

meum, quod magni

in

te ais

ducere, hie non asperverte.

naris, aut omnino hujusmodi articulum dele, aut

inelius

Quod

profecto,

quum indecorum mentum futurum

Vale,
vales,
et, si

si1

exteros

et

multo amphus suos vituperare, ad

1T

tuse laudis incre-

arbitror, quia improbare^ejus

ambitus

cives, salva

tuorum parentum

laudis integritate, non potes.

quid offendat, ignosce.

Nam

quanta affectione apud te ausim, colhgere

quum,

ubi forte, structis compressisque labiis, alius praeteriisset, silentium, for-

tasse honestius,

imperare mihi non potui.

te te
'-

Gr. e
Br. e
Scil.

PM. quia per PP. eorumque

Gr.,

Br.
La

PM.

cauterabis-,

PP.

lascia

in

bianco
Nei

parola

patriam, parola omessa nei codici

codici

perennis,

wnde aqua pulsatur.

contemptissimam PP. reddidere. Ut verum duxerit

Nei codici
.

b
.

quandoquidem
orbe
c.

(Ji

focfoyis

PM. nota che un codice ha peremis unde; qua pulsatur, e crede oscnra anche questa lezione; Gr. mtda aqua, e nota in margine che nel c. T. si legge fluens perennis unda
i lia pulsatur.
testes

Gr. toto

jam

G. aota che nel

T. in luogo

di

sta

homines
i"

u PP. e te 15 Gr /"'''"'""
-

''""'""

Gr. e

PM.

seu; Br.

PP. ceu

"

Gr.

"

PP. omette requietem

"

&

imputare per impurare

r

J" s

Mn

codici eos

27

-I 11

r.

P.

YERGEKIO

CXXXVIII.

COLUTIUS PETKI DE SALUTATIS

P.

P.

VERGERIO
XI

S.

D.
10(>.)

(responsio epistolse num.

FLORENTLD
(Br. p. 63 t;

MARTII 1391.
c.

PM.

126;

PP.

n.

15

>

Haberem tecum, Frater

vicissitudine respondere.

charissinie,

multa dicere,

et pluribus epistolis tuis debita

testis,

Sed tu ipse mihi occupationum mearum

judex et arbiter

mearum excusationum
tradam. Nescio autem
ut admitariscupientibus,

esto. Inter alias

si

autem

petis,

ut tibi bene

vivendi regulaui
voluit satis
sit,

quod

'

ad gloriam Socrates expeditissimum

videri

scilicet talis esse qualis

cupias at forte

tibi.

et cunctis bene-

abunde

fuerit

sed non pariter nmnibus

Nam

Venere cum Marte deSunt enim qui ne-

prehensa

3
,

aliquis de Diis

non

tristibus

optat sic

iieri

turpis.

duin non obtegant, sed expandant, quasi

gloriosissimum aliquid, turpitudines suas.

Unde

illud satis credas te,

si

te

perfectum religionis christianae cultorem exhibeas,

et rectissima? vitae
forte plura.

methodum

et finem in

quem cuncta

dirigas iuvenisse. Vale. Alias

CXXXIX.

COLUCIUS DE SALUTATIS
P. P.

VEKGEPJO
S.

FLORENTLE, IV NONAS MARTII,

i

a.
;

'od.
1.

marc.
S.,
f.

n.

59

dell'
c.

XI.

cl.

I.

c.

:.'57

t.

Tr. 5 n. 10
epist.
t.

PP.

n.

110

ed Mur.

/.'

XVI,

230;

ed.

Me/im, Cohicii

1 p. 144;

Ex

Cod. P.

M.

de Fridericis P. P.

Prmdicatomm Sti Augustini Paduee*.

Hesterno vesperi, vir insignis, venit ad

me

spectabilis et egregius legumdoctor

dom. Ognibene, prsesentavitque libellum tuum, quem ad Ubertinum de Carraria,

sumpto

titulo de ingenuis

moribus et liberalibus adolescentum

studiis,

edere curasti.

Quem 10 tuarum rerum

sic detinuit,
1

cupidus,

mox

aperui, csepique lecturire. Cujus amoenitas

me

ut in plenam noctem traheret, et post consuetum somni spatium ma-

Br. e PP.

quoad
e

Mehus nota
c\.

Hanc

ex cod. estensi edidit vir

s
3
*

PP. amitaris
JBr.,

Muratorins tom.

XVI

R.

I. S.

in

quo Ver-

Gr.,

PM.

PP. deprehensis

gerii

responsionom subjunxit. Lo stesso Mehus

Chrys. in graecis
litteris condiscipulo.

Gr. ex Diis

nota: Vergerio seniori Leonardi Aretini sub

.

5 6

Gr. nota: In C. T. testibus

Nei codici queri T. quasi

e quatri, Gr. nota

In C.

9
10

PP. senza legum

II periodo

Quem

.... lecturire e omesso dal

Gr

si te

senza

il

te che precede

Muiatori

e nel

Mehus

EPJSTOLE

211

tutina vigilin revocaret

et

1
.

Quo

perlecto, coepi
ut

mecum summani
el

operis, cultus, ornatus

sententiarum

majestatem, solus,

eram.

tacitus

admirari. Non enim mihi

et
:i-i:ii i^

visus ea adolescentulum instituere, snl ad

ferentias virum perfectissimum erudire.
soliditas,

eam

ritae

rationem
placel

bumanae

dif-

Placel

stilus,

rara

penes modernos
veluti
Bt,

quae sobriam redolel

vetustatem;

placet

dispositio, quae,

gradibus
tit

procedens, rerum naturam sequitur, nec omittit aliquid, uec perturbat.

riter loquar, carissime Petre Paule. quod ad institutionem
ritae

bre-

pertinet,
e<

Ciceronem
perpefa
6

nostrum
Deo

et

Ambrosium, tractantes 4 de

officiis,

exhausisti.
sicut
\

Laus

gratia

sint, qui nostra

tempora aon relinquit, sed,

ult

spirans, per te etiam

in

suam
initer
sibi

gloriam manifestat, Video tamen, quod corruptione librorum

errorem

comm

imbibitum

incidisti.

Etefers

etenim Themistoclem atheniensem Seriphio cuidam,

per contentionem objicienti, quod esset, non virtute sua, sed splendore
riosus, respondisse.
si

patriae, glo-

Neque enim

tu si atheniensis esses^
310

clarus extitisses,
et

aui

<<j<>.

Seriphius,

ignobilis.
si
8
:

Fuisset siquidem ita resj

suis

superba dicenti
et

erga

pasolet

triam inhonesta,
patria negavisset

se

nobilem virtutibus esse duceret

quod conferre

melius de patria, de
fuit,
si

h imiliu

'

Vera
le-

quidem responsio sua

gitur.
-

ut

apud incorruptos

vel

correctos
si

Ciceronis textus

Non

herclt

<(

''

ego Seriphius, nobilis; nec 1

atheniensis esses,

unquam
inussit
"

clarus fuisses.
patriae scilicet

Duplicem h;c responsio Seriphio jurgatori ignobilitatem

personae,

totamque
de

nobilitatera

suam

a patria recognorit.

Haecdocta

philosophi responsio, haec civis,

ll.rc est

patria

benemerentis, humilitas
senectuti
<le

atque confessio.
Cio
sels

sententia, quae congrua

similitudine
sioni
in

ijum

disputabat

correspondet.

Subjecit ' etenira res]

dici.

Themistochs, quod eodem modo de

nectute potest

Nec enim mihi

sapienti quidem nec insipienti, etiam in

dinis collationem,

summa summa

inopia levis esse senectus potest, nec

copia,

non gravis.
incidi

quam

inspiciens,

postquam

in

verum

textum,

Vides similitudamnavi N

multorum aiinonun errorem. Sectu necahquisde hoc

et

dubitet. VidePlatonis politiam,

est Arpisi

non multum percurrendo reperies' 5 hanc historiam. Knde mihi certum

transtulisse
"'.

natem nostrum quidquid de eo habet, inde

placet,

Corrige locum illum,

posteris, aut

admoneo. Melius

est enim,

totum

abiicere,

quam,

praesentibus

legendo. quod reprehemli valeat exhibere. Et ubi refers. Africanus,

nondum
cave,

pubes,

patrem suum, gravi confectum

vulnere, protegens "

hostibus

eripuit,

quoniam

jam decem
1

<t

octo
et

annos natus, ut vult Plinius

10

libro

primo adhuc prcetextatus, ut

'

PP. revocatus
molte parole

sententiarum omesse quindi

arc. e Mur. Nec PP. Nec hcec kercle; " Cosi Marc. gli altri injunxit
;

3
1

PP. majestatem, solus ut eram, tacitus PP. senza redolet

PP. tractabis
perpetes, continue

''

PP. correspondet, subjicit

PP. potest. Il<
Oltre la voce

l:

u
'
'

damnavi non

va

il

codice mar-

ciano

6
7 s
''

PP. et PP. esse PP. negavisses

Marc. correptos

PP.

<(

principio reperies

l6
'

PP. quidquid ex eo prcemisimus transtttHsse

PP. fortissimis per protegens

p.

r.

VERGEaio
est.

Florus tradit, pulcherrimum illud facinus adortus

Bt ipsum Livius ium

'

primum

puberem" plane
sit

"

dicit:

quod

et pro historiw

hde corrigendum censeo.

Tuum autem

operi tuo consulere, ut

bonum

fuerit in oculis tuis.

Vellem etiam, quod exemplum

(de exeniplari
gas.

quidem non dubito) de orthoraphia

fuit ille scriptor in litera

diligenter revideas atque corri-

Et inter alia nimius

Pythagorea, qua male quidem

Quis enim per illam literam
*,

iu gnecis ditionibus, et in latinis

nimis utitur

vitiose.
',

qua
et

vita? nostra?

designatur ratio, scribit ydoneus

aut

ymo

Videbis

ct

phylosophiam
aliis,

phyhsophum B per hoc ypsylon 7

est
l

ineruditissime scriptum. Videbis et in

et

crebrius quam par munda frumentum

enarrationeui

tuam

dices erratam

9
.

Purga

igitur, corrige,

"

hoc, facque

quod

aliter "

non exprimatur

in carta.

quam

fuerit

conceptum
tias ago.
visci.

in

mente. Vale, carissime Petre Paule, et de capello, quo nunc utor, gra-

Voluisti quidem, quod, quoties illud

nihil

depono vel sumo, tui nequeam

radices
15

12

obli-

Sed

opus erat

13
.

Habet enim

tui

memoria

non

in re corruptibili,

sed a?terna. Menti quidem mese/quam " incorruptibilem

teneo, imnmtabiliter hseret.

Iterum Vale.

OXL.

FRANCISCUS ZABARELLA
P. P.
<V,r. p.

i:

Bam.

p.

VERGERIO - PM. c. iit.

:

111:

PP.

n. 85.)

Miror de
causam, ut
16
,

te, si pluris

existimare

me

jubes injuriam meam,

illa

quam
17

totius

orbis

cum

ista

me

hinc hactenus non avulserit,

protinus extrudere debeat.

vel per

Post acceptam enim injuriam cunctandum amplius negas, antequam

ficium,

bene-

manendum

fortasse
1S
,

non

fuerat.

Nec me quidem
19

fallit,

omnes, qui hic agimus,

male apud exteros audiri

desitas constituerunt.

quod quem

antiqui

illi

cardinales, qui leges pacis

cseteri

jam

deserendum putaverunt,

et a

quo

ferme omnes

prrelati,
50
,

qul in curia versabantur, veteresque curiales, secesseriut, hunc pauci sequimur

et,

quod
1

in nobis erat

"l

scisma nutrivimus. Equidem, ut de

me

dicam, eo animo semper

Melius tum: gli

altri

cum

13

3
4 5
B " 8

PP. PP. PP. PP. PP.

pulchrum per puberem

plene

14 15 16
17

PP. Sed erras-. habet PP. quod per quam PP. incorruptibile
Scil. ita

horam
idoncus aut imo

ut

PM. anteaquam. PP. antequam

Nei codici audire

philosophiam

et

philosophum

18
18

Marc. e Mehns Ypsylum

PP. quia.
Br.

Scil.

illum

qucm

9
l

"

11

PP. omette par est PP. dicet erratum PP. fermentum PP. aliud per aliter

20

21

Bam. PM. sequimur. PP. seqnuntur PM. nota che dovrebbe leggersi scquamur Nei codict omesso erat. Br. PM. e PP. lasciano
spazio bianco.

15

Mehus nequaquam per nequeam

EPiSTor,E

213
Ecclesia?,

fui, et

nunc nihilominus sum. ut

si

'

abscessu
2

meo unitatom
hinc

non dico

in pro-

ximo,

nam more senum

ego hujusmocli
4

nihil video, sed

aliquando tandem futuram

velocisJ

viderem, nihil lihentius agerem

quam quod

me quam primum cursu

affert,

simo proriperem.
uti licct.
sibi

Verum
omnes,

aliter

se excusat qui

causam

qua aeque

cuilibet'

Itidem

scilicet,
illi

dicere et nunc et antea poterant, qui

manendum
nemini jam
sit
".

constituissent.

Sed cum

tot ac tanti viri, qui secesserunt, ita judicaverint,

non licere' pacem

fas esse arbitror

Ecclesiae nisi

per cuuctorum secessionem reparari

sit cseteris

8
,

rationem pro se reddere, quae

in

comunis. Et quae cuni

in universis fallax ac reprobata,

singulis probari

aut efficax esse non potest

est.

Itaque cuni

sit

illud

venuu,

hoc quoque nihilominus veruin

his beneticium

beueficio
et qui
si

me

hic

non

teneri.

Quo enim tenear qui ab

nullum teneo

cupide be-

neficii

loco ducerem non

adiiei injuria?

Nam

ofticia quideni,

qiue gero,
gratiae

in

rationem
exi-

forsitam deducantur ". quamvis industriae magis praemia

stimari debent.

quam

munera

tamen a pnedecessore hujus

fere

omnia

acccpi, et tantisper

fructum

ex his dcfero

",

cum
sint

in curia
hi

inoram trabere

me

contingit. ut, nisi

mea causa maneo,

gratia subsistere

quum tum

'

non
1J
.

fructus tanti, acceptorum beneficiorum

nihil tenear

Quapropter miror magnopere de

me

suspicatos, quasi res istas pro-

barem, earumque auctoribus convenirem, a quibus non modo beneficium non accepissem, sed nec ab eorum injuria tutus essem. Aut M , si hoc parum fuerat argumento,
caetera animadvertisse debuerunt.

Ego enim, a primo semper, qua? mihi

dixi, et quae in
'

visa sunt

ad pacem Ecclesia? pertinere, aperte

ea re aut ipse sensi aut sentire

alios qui melius sentirent, animadverti, aperire

atque in

dissimulavi.

Nam

et ante hujus

summi

poutificis

creationem,

medium proferrc nunquam cum sedes apostolica

vacaret,

quam

libera

sum

voce protestatus, ne abstineretur electione, utque de pace

conveniretur, tempus esse

pontifex meliore spe

unum illud aptissimum. Postea vero quam est summus quam eventu creatus, quis me unquam nisi pacem ipsam comafferre videretur, aperte

mendantem
minus,
si

'.

et

quibus verbis quoque studio poteram promoventem audivit, nec

quis ad

eam impedimentum
1S

damnantem

1T

Qua
non

ex re grave mihi qnorundam odium contraxi, sive quia ea dici non placebat, sive
quia
1

me

illa

dicere indignum

arbitrarentur. Taceo quae ipsi

lascians

summo

pontifici,

Br.

Ram. PM. PP. omettono ut

si,

Br. e
rari.

dovi spazio bianco per piu parole.

del pari,
8

Kam. omette
stessa
9
10
ll

PM. separari. PP. separi. Ram. sepePM. annota forte parari e PP.
-.

ma

senza spazio bianco.

pari, e colla

forte

sperari.

differenza fra
3
1

Hujusmodi omesso del il Eam. e

PP. futurum
Br. PJI. PP.

Eam.

esse potest

gli altri codici.

agerem ....
Ram. Vcntm

ni/iil

libcntius.
12

PP. deducuntur PP. defero. Ram. aliquem cx his PM. cx Itis aliqucm fero
Nei codici tamen. Pare PP. teneor
per altrimenti.
in

fero. Br.

Eam. come
5

nella dizione seguita.

aliter.

Ram. lum

alitcr nel solo quelli

Parla di

13

che pa^tendosi dissero

della Chiesa.
ciiilibits

di

farlo

per

" Aut
15 le
17

F unita
6

PP. aperte

Br.

citato
7

PM. PP. da PM.

Ram.

quilibet.

Cod.

cuilibet

Nei codici

licet

1S

Ram. commondantcm PP. clamantem Ram. indigni

214
seinel

P.

P.

YEHGERIO
dixi.

modo, sed item atque iterum

',

verba quidem* urgentia

ut

satis,

et

quse

nihil saperent

blandum, sed solam nudamque,

re habeo
illi.

meum quidem

ferebat judicium,

veritatem

3
.

Qua de
eo

non meo tantum sed

5

et publico

nomine, gratias,
exauditus.

quod

sum ab
ipsius

semper

in hoc patientissime

auditus, tametsi

parum

Bumque
Quod
si

morem (neque enim imprudentis hominis

constituit.

esse solet) imprimis probo.

j

minus facere quid

patienter

tamen audit' adversus judicium

au1
7

suum

orantes. Et hsec

quidem hactenus causa

licebat
s
,

fuit.

sola vel

maxima, quamode his rebus, non

brem manere perseverarem, quod

impune modo. veriun etiam cum
est ex verbis, ut

mihi judicium

meum

gratia

apud euiu

dicere.

Postea vero

quam nata

opinor, malivolorum hominum differentia,

9
,

et suspicio

sensim sueerevit,

egoque. spe pacis desperata

frequentare palatium

desii.

non videbam, quid me

afferre,

hic amplius tenerr debuisset, privata ipse mihi

quum nec ad puhlicam causam fructum

quum
Ea

nec in

opem

ferre possem.

Itaque in deliberatione eram petendi proxime

interea a suis orta est mihi hsec injuria, in
10

commeatum,
se

ut abire mihi liceret,

gravis,

quidem non admodum

sit,

aut animo

meo multum molesta,

sed

tamen quas

notoria

et

contumeliam
est,

sapiat.

igitur deliberationem

meam

non tam sustulit

quam remorata
derer.

ne pluris ignominiam

Nam

ctsi ".

quod nondum feceram,

caeteris esset incerta.

meam quam ruinam puhlicam facere viabiturum me certo constituissem, quia

subsistere
i:
'

tainen sententia

mea

interea debui
id

(dum recens

esset facti memoria). esset incognita. ob

Quum

causa quidem, quamobrem " ad

tempus mansissem

quam
(sic)

vero diu ante discedere debuissem, non solum nota, sed et

plane

I4

probata

esset,

itaque credi facile posset, me, non judicio animi

ahire.

adductum,

sed injuria jectum

beneficio hic
esse animi

[ndignum autem existimo

15

et

mihi inhonestum, ut qui

vide,

non teneor, cujusquam injuria pulsus

est

videar.

Tu vero

ne

isti

hoc

mei judicium intelhgant. Pronum

enim,

si

senserint,

ne in perpe-

tuuni abire mihi liceat. Quod quidem non aliunde intelligo eos forsitau optare debere,
nisi

quia turpe

sit eis et

magnum

contra se testimonium, a quibusquam

sic deseri.
1

quam satis est scitu sciant, ita injurias " in me frequentant. Quamquam adversus hsec unum est mihi remedium prorsus efficax, 17 simulem. Tunc enim, ne ut injurias ipsas in beneficium accipere atque habere me
Ac
vereor equidem, ne

jam

plus etiam

quid ab
1

eis

beneficium feram, ab injuriis etiam abstinebunt. Vale.

'" Kam. omnino " Ram. si quid

item pcr iterum

eo

Eaui. omette molto senza spazii e dice: verba

quidem terrebat
3
4

(sic)

judicium veritatem

r
1:!

PP. substere,

nota:

forte subsistere.
:

Br.

PM. solum

PM.
sic

nota alla parola

quamobrem

obscure

PP. quia

uterque eodem. Quella invece per la

6
7
s

Eam. paratissime Ram. audivit

Nei codici ut

quale.

u PP. plene
,5
16

Pronum

est e facile

gratiam Ram. pace separata

VS\.

PP. infurias
seuza

" Eam.

me

EPISTOLE

215

CXLI.

JOANNES MEDICUS BONONIENSIS

P.
P.

VERGERIO
(G. 76.)

'

novum aut lninuu occuriit literis luihi quod* vestris uunciastis. Lannamque ad salutem sitis semper immensa est. Condigna rursus fama, qua guentium nec fulgetis immerito, et necessitudo cum illa me liononite coegit pronosticum aperire.
Nil uiilu

La*tor quod
Histros.

jam segrotantium

cursita.tione

lassamini. Lacesset hic nuper

aditu8

ad

Hanc capescere scientiam vos

ardentius, non ambigo. Ego quippc tirmatum

pridem propositum non desero. Hteret potius iuontciiniue mibi non desinit propulsare,
ut sanorum, segrorum, neutrorumve, rion scientiam, opus linquam corporum.
id mihi,
in factis

Quantum

non dicam

fastidii,

sed

taedii

adveniat,

sit

ipsa mihi testis veritas. Praudes

meis rapinasque servoruin operatas undique

nisi

jam

detego. Fides in meis ca-

ritas

3
.

Nec amor,

quantum

Eructus adsit, hac misera reperitur setate. Et utinam,

eo ponentc, illarum virtutum reperiretur effectus.

CXLH.
G A SP ARl N
P.

tJS

P E

RG A M E X S
1414.

P.

VERGEEIO'
I. ;

PATAVII, PRID. NON. AUG.

(Br. p. 37

Cod. S. Aug. Pat. p. 61

PM.

e.

91. t.;

PP.

n.

98.)
5
;

Qua

die litteras tuas accepi,

6

eadem tuam amicitiam sum

fieri

asseqiiutus

nec exami-

pectavi (quod in deligendis

citia statuerein.

amicis

consuevit) ut prius de amico

quam de

Quum enim
sit,

auctoritas

Fraucisci Zabarellae cardinalis Plorentini

potest, et
T

tauta apud

me
esse,

quanta hominis apud hominem esse

8

studia tua, omni-

bus nota,
te

et litterae, ut amicissime ita doctissime

ad me

scriptae, satis persuadent,

niihi accideret
9
;

dignum

ut a bono
esset,

viro etiam ultro ameris.

Vellem idem

nec aliud optatius n

confutaturus eram,

quam tuum

de nie judicium verum esset".

et modestia impedisset.
13
,

Quem locum certe

Utrumque enim
se

uisi reverentia

quaedam

imprudeutis
1

l2

hominis aut ambitiosi videtur

vel

amicum reprehendere, qui

sum
PM. diUgendis
:

b ono

Guar. Scientics multae laudabilisque famce

viro magistro Petro Paulo, artium doctori,
et medicincc studenti, fratri carissimo.

Cod. S. Aug. secutus

Br. e

6 Ib.
7

Cod. S. Aug.

tumen

Guar. mi/ii in quod

meis, caritas,
leggersi

3 Forsi

Fides in suis caritas. Guar. Fides in nec amor. Quindi potrebbe

Nec

fides iu

suis nec eatitas, nec

pp_ uno 9 PP. attenderet 10 PP. optaturus " PP. esse

12

amor.
4

Br.

Cod. S. Aug.

Doctissimo viro D>~o Pctro

et

1:1

Paulo Egrcgio Oratori,

amico optimo.

PM. impedientis. PP. impudentis PM. pro videtur virum. Br. vi. Altro codice citato da PM. lascia la parola in bianco.
Br.

216

P.

F.

VERGEKIO

animo

'

laudet, vel temere plura de se alteri

ut,

quam

sibi

ipsi credere.

Tantuui autem
magnifaciam.
ut,

tuo judicio concedo,

quidquid de

Sed haec de
totus

te satis.

Quod vero

me scripseris, tuam sententiam ad me attinet, ointii studio contendam,

2

postquam
4

meus

es,

ego itidem totus sim

tuus,

et

par pro pari referam

es,

3
.

Forte etiam
3

praecurram, vel quia

me

anticipasti, vel

quia dignus

quod a

me

plus ameris.

Venio ad cardinalem florentinuni, qui

prolixe aniavi et ante

jussit,

quod mediligeres. Semper hunc hominem

ut ita taciam,

omnes

excolui.
in

Multa sunt quae,

s
,

me magnopere
haee omnes 9
in

impellunt. Divina

quaedam

maximis rebus sapientia, lminanitas, modestia, quae,

sunt
ut in nullo magis. Sed quia

ut multa alia

T
,

ita in eo

summa
in

trahunt ad diligenduni
aliis

eos,

quibus ea conspiciuntur, non audeo

me

ea re "

" praeferre. Alia sunt multa ejus in

saepe de

me optime
dedit, in

meritus

est,

me officia, quae privata '- sunt. Nam quod quod mea causa nun sua me amat, quod te mihi
Et, ut

amicum
cuni

1:!

hoc mihi videor u solus esse triumpho.

alia re visns

apud homines
tali

anii-

verum dicam, nulla

sum mihi
1=

ornatior.

quam quod
nuper
te

amico,

opinione fere omnium, prope singulariter

utor.
sibi

Quae

res, ut

ipsum, ita

saepe alios multos lnihi amicos

hoiniiieni esse, qui ipse

fecit,

quum

conjecturam faciunt, euiu nun

etsi illos

malum

ab optimo viro ametur. Ego vero,

"

errare videam,

tamen hoc boni assequar

causa amas.

6
,

quod ea re studeo melior

;

in dies tieri.

Maximas itaque

huic optimo patri nostro gratias habeo

tibi
)

vero permaximas, qui

ut
te

Tu me (quod
quod
LS
,

precor
illo

velis

i:

deinceps
dixi,

ipso utaris,

me tantum sua quum idem

in

de
til)i

te facturus sim,

excepto,

quem

neminem

constitui

amicitia

anteponere. Yale.

(JXLIII.

SANCTUS DE PEREGRINIS
PETRO PAULO VERGERIO
s.
1"

d.
cl.
I.

(God. maro.

n.

287 della XIV.

c.

239;

G. 76.)

Kepleverunt

me

gaudio epistohe

tua?, iu tine februarii et martii prineipio scriptje.

-',

Ambas semper
1

-"

ante corporis oculos habui

'

etsi tu

a mentalibus

nunquam

absis.

PM.
S.

viro pro

animo

'

PP,
S.

in.

Gli altri te
Jioc,

amicum

2
:i

Cod. oitato

da PM. sum

u
'

Ang. in

ut

mihi videor, solus triwm-

Aug. et par pari referam PP. et pro etiam

l'.M.

pltu
'

singulart ?

Br.

guod me
scilicet

16

'

S.

Aug. Divina
alii

n
ls
l9

S.

assequor? Aug. Tu me quo pacto voles

Nei codici quem.
Gnar. Eloquentia.ac scientiee

7
s

PP.
Br.
jj r _

PP. stat

multa juveni,

PM.
pp_

hic onrn.es
i tl ilrC
,-

magistro P. P.

Vergerio,

io
11

et(

>

p ro in ea re
Altri
''
2

PM. me
S.

aliis

12

Ang.

Br.

due codici

citati

PM. piva. PP. prima. da PM. propria

nunc actu logicam amico singularissimo. Marc. omette semper

artium doctori, legenti Bononicc. suo

Marc. hujusmodi per haiui

EmTOLE
niaram gravitas apud unumquemque legentem
quod tam juvenis annis
latione,
taliter sentire possit
2
.

217
te

senem

effieit.

Mirantur

omnes

Ciceronis te stilum sequi,

omni aduinscius,

omni

alia

semota

affectione, testantur.

Ego vero, tuaj conditionis non

garrulis circuinsessus

prse creteris admiratione repleor,

quod sophismatibus
est,

tantum

oratoris

gradum scandere
'

et,

quod pluB
nisi

retinere valueris. Recentia

enim vetera
in boc pro-

obruunt, nilque prodest

posito

memoria

ad quod non saepe respexit. Sed

scopuli lucidum
te

permanere

(te)

hortor
s

illius infausti

lumen

et fama. Dicere

audeo, quod tu longam

ille

illi

addes memoriam. Notior ex

quam

tu ex ipso erit

profecto.
:

Non

te terreat, rogo,

ab hoc tam alto calle ulla inopia.

cani tu

Fcecunda virorum paupertas.

Da

mihi a principio
sollicitat

Memor es Ludivitem in summo

scientice fastigio

collocatum. Necessitas pauperes

illas

ad virtutem. Nosti quod

dixit

Democritus. Divitias projecit, onus

:

bonre nientis existimans. Et quid plura!

Expecto ut dicas

Plenus venter facile de jejuniis disputat.

Non sum
rluctuat,

ex hoc com-

motus

6
,

nec taceo rubore perfusus. Quse assero ratio

perficit,
'

veritas roborat. Hsec

non

quserit angulos, nec latebras appetit. Contraria opinio

solidi.

nec quidquam

habet

Non affluo tamen

es

divitiis,

quamquam

fatear, mihi
8
,

nunc arridere fortunam.

Hoc mihi auspicatus

non
posse, qui

hujus rei inscius.

Scripsisti enini

me

nisi

bene sperare
Martini
fui et

ab

his scopulosis littoribus

me

removi.

festo Sancti

sum

patriarchae aquilejensis in temporalibus generalis vicarius. Salarium ducentorum

constituit,

ducatorum mihi

tantundem ex honesto lucro percepturo. Fateor, hoc

10
,

statu,
est,

meoe persome qualitate inspecta

contentum esse debere. Gradus altus " mihi

a longo tempore

lucrum grande, libertas

laeta, amicitise multse,

acquisita?, affinitates
li-

praeclarse, patriae e patrimonii

mei

vicinitas, conjugis

honestas et fcecunditas, et
12

berorum dulcedo. Haec omnia tamen me felicem facere non possunt. Animus
est qui sibi

ille

commendat omnia. Ut

felix sim,

non
tu

est divitiis

13

honoribusque coeteris
asseris, cupiditatibus

adjiciendum, sed, juxta Senecae dictum,

quem

dudum meum

detrahendum. Si in hoc perseverabo statu, potero rem familiarem, undique conquassatam, reficere,
sublevare.

potero liberos prospicere, et amicorum consanguineorumque inopiam

laeta confido fortuna.
16

Non tamen de hac

15

Haec habeo ut depositurus u

17
,

Quum

repetentur, illa
1S
,

redditurum
turbari.

me

scio.

Firmavi animo

quum me haec

re-

linquere expediet

non

Longius

quam

putavi

me

duxit oratio, tecum confabulari fingentem. Et

dispar,

quam-

quam
1

hic rudis stilus longe sit tuo

parce, rogo,

mentemque

et

non verba

Marc. miratur omnis

u Marc.
12
13

alter per altus

Marc. possis Marc. quomodo sophismatibus

Marc. nilque perdit ; Guar. vidgaris prodit
Guar. toga per longam Mar. convictus invece che commotus

Guar. Alius per animus

3
*

Guar. ex divitiis
vitm

u Guar. deposituarius ; cum. Mar. depositurus

15
16 17
lf

6 7 8 9 10

Guar. repetetur. Marc. repetentur

illa

Guar contrariam opinionem Nei codici: Scripsi

Goar. mihi nisi

Mar. redditurus
Guar.

modo

per

animo

Marc. expediret

Guar. respecta

28

218
considera.

P.

P.

VERGERIO
judicium, ego vero cavillosis anfra-

Nec

lateat,

quod tu

sophisticis exerces

'

ctibus in judicio circumsedeor.

Vale,

mi Petre Paule

tainque laudabili proposito

insiste,

tuisque

literis

saepe

tuum Sancturu

recreare non taedeat.

Sanctus de Peregrinis vere tuus.

CXLIV.

GUARINUS VERONENSIS
SPECTATISSIMO VIRO
EX VENETIIS
VI.

P. P.

VERGERIO
S.

KAL. SEPTEMBRIS

a.

(PP.

n.

142

dai Codici Ollongo e del

Mon.

di S.

Agostino;

ed. Bernardi, ArcJi. Stor.

III

ser. vol.

XXIII p.

179.)

Si vales

bene

est,

ego quidem valeo. Nicolaus

3

phisicus, amicissimus

meus, qui

est

in

hac ilorentissima civitate tum

tuis dixit
4
,

doctrina
5

tum modestia

primarius, nuper mihi

salutem verbis
didit
6
.

meque continuo

in

amore tuo esse testimonium red(

Quod quum

antea, vel eo tacente, perspectum mihi esset

7
,

cognitum enim ha-

et humanitatem illam tuam pene divinam ), jucundissimum bebam, et facilitatem tamen atque gratissimum fuit, ut tali viro, imo omnibus amorem et judicium de me tuum aperires. Haud enim occultum esse potest quidquid vel minimum vos illustres

ac probatissimi homines

geritis.

Nec vero quemquam a

8

vobis diligi posse credo, queni

non moribus, aut virtute prius florere censueritis.

mediocrem sane mihi laudem reportasse tum
optabilius,

Quocirca ex

hac ipsa re non

videor,

tum

gratulor.

Nam

quid mihi

quid in vita magnificentius contingere potest,

viris

quam

ut excellentissimis
litteras

et in

omni laudis genere laudatissimis

9
,

placere

dicar? Tuas subinde

et

ostendit

quibus mones, ut

communem

praeceptorem

immortahtate dignum homi-

nem ex mortalium memoria perire non sinerem. Obmutui, fateor, stupensque 10 mecum versare coepi, quam ardua quamque minime" (poprjfa imbecillibus iniponas humeris.
Nam,
tibi

quoties

Manuel Crysolaras, vere

l!

t'ao6eo? <pco; venit in

mentem, nonne

13

et ille

magnum quempiam et eloquentissimum non tam sui quam posteritatis gratia, scriptis
1

expetere videtur oratorem,

qui eum,

exprimeret, ut homines integerrimum,

Bern. suspensusque
portabilia Bern.

2 3
4

Guar. esse per exerces Cod. S. Aug. e PP. senza

:

,0

est.

u wnxa: toUeranda,
intoUerabUia
12

maxime

Cosi S. Aug. PP. omette

S.

tum .... modestia

13

Aug. dixit: PP. omette PP. animo

Bern. omette da reddidit a tuas subinde
facilitas per affabilita

6 7
* 9

S. Aug. eum sciveritis PP. nota che in Cod. Ollongo non si legge bene obtulit; S. Aug. ha ostendit e cosi Bern.

aequandus Deo vir, sive vere divinus homo. L'apodosi da nonne a haurirent leggesi in Bern. cosi nonne et ille tibi magnum quempiam et eloquentissimum sanctissimumque virum sicut pcrfectum quoddam intuetur speculum et exemplar? Poi omette quella parte della lettera che va sino a Sed quid ego.
:

EVISTOLE

219
sicut

optimum. sapientissimum sanctissimumque virum,

tium speculum et exemplar, inde
rent, et
sibi

publicum quoddam intuenvivendi

bene beateque

praecepta propone2
.

ab

eo,

qui

'

cadestem in

terris

vitam egit imitationem virtutis haurirent

adfuisse

Quid
id

enim

pra?dicationis genus
vel

Manueli

denegabit,
? *

et ita adfuisse,
et

ut

non solum

eximium non

facile

quisquam

intclligat

Patriam
id

eam quidem
5

augustam, familiam nobilissimam, parentes

inclitos,

cseteraque

genus

omitto,

tum quia
gnitudo,

multis

communia
ai
-

sunt. tum quia aliena potius laus

dici potest.

Quanta

in eo liberalitas, constantia, fides, integritas, religio, modestia,

sanctitas,

animi masi

omnium

tium et maximarum rerum scientia

fuerit,

Haec siquidem,

quem

praestantissimum nacta scriptorem

quantum implere volumen

sibi

potuerit! Cernis

summum vatem Homerum quam immensum optimorum

priusquam fabulosum illum absolvat semideum, quem

versuum numerum edere,

laudandum assumpserat,

iracundum, libidinosum, cruentum, saevum, populatorem, et ad urbium stragem

natum bominem. Quid facturum censemus poetam sapientissimum in re vera et virtute solida? Hsec dum mecum ignarus bomuncio reputo, tacendum mibi statuo, ne et
ingenii imbecillitatem patefaciam,
et
"

quem
ab

dedicari

memoriae cupis
scriptore

oblivionis in-

volvam tenebris. Omnes enim,

quae

inerti

ac vulgari
ni,

dicuntur uti

scopulum reformidant,

vitant, abijciunt.

Quid

quum

in eo et grandia
?

quoque
si

jaceant, magnitica deprimantur, clara delitescant, suavia exasperentur

Quod

eadi-

dem virum
gnitate

ingenio doctrina et exercitatione

pneditum nacta

fuerint,

cum sua

tum dicentis splendore illustrata, ita lectorem alliciunt, " ut defatigari quidem non autem satiari possint. Sed quid ego dissimulo, aut ulla tecum circuitione
utor
?

Te vocat

iste labor qui

omni doctrinarum genere

et liberalissimis artibus orita vindicas

12

natus ipsarum " praecipue vim dicendi tuo jure vindicas, et

ut ad oran-

dum maxime
tibi

natus factusque

!3

pernoscaris. Accedit prreterea singularis auctoritas, et

optima eloquentise comes

fides.

M Quibus rebus instructus

iri

quum 15 divinum Manuelem

quadam
1S

illustrandum desumpseris, effectum

vaticinor, ut cselestes ejus virtutes, quse

16

per se magno cultu ac veneratione dignse

ptate, quia apte descriptee fuerint,
17

visentur,

accumulatiori

volu-

legentur et amabuntur.

Ad

collatum

in

Olympo
non

famosissimum

l9

illud Jovis

simulacrum undique, visendi

studio, concurrebatur,
21

minus quod
-

'

Fhidiae manibus fabricatum ferebatur,

naTirjp avSpcov te

quam quod

ejus

nomine ex

pressum erat qui

1

Sscov te
13

vocabatur.

S.

2 3 4
5

S.

Aug. qui ; PP. quasi Aug. haberent PP. quod

PP. aptusque
Bern. rirtus per fides Bern.

M
15 '

eum

Costruzione contorta
id

6 S.
I

8 9

10
II

<s

genus per id generis, idiotismo usato Aug. praedicari PP. qui PP. reformiddbunt PP. excitatum PP. abjiciunt Bern. ipsam S. Aug. omette et ita vindicas

PP. senza dignai; Bern. senza visentur l: Bern. cam accumulatione quadam voluptateque a te descripta fiterint is PP. collocatum 19 PP. omette famosissimum 2 PP. quam; Bern. quiu 21 pp. qwmquam 5S Cod. S Aug. qui paier hominumque deumque; Bern. quod pater hominum atque deo-

rum

220
Eja
igitur, vir doctissirne,

P.

P.

VERGEKIO
'

hoc ipsum

opus, et

Manuele
3

et

te

dignum, quo

te

pariter atque illum

et

exornes, aggredere. Perpetuo

anioenitate, lectitabere.
tui et erga

namque PP. Yergerius

Currentem

in Manuele,
incito.

magna quidem cum

Sed quid ago?

Novi
vir-

enim gratitudinem animi

tuti

Manuelem
5

benivolentiam. Proinde, ne tua?

paruni fidere videar,

t

finem epistola? faciam.

4
.

Tu

vero me, ut

facis,

plurimum

ama

et in a?re tuo

computato

Vale.

CXLV.

FRANCISCUS DE ZAMBECCABIIS
PETKO PAULO VERGERIO
s. 6

d.

(Cod. Gravisi)

'.

Vix ex amore erga te meo conjecturam faciens,

confido
xat.

quantopere

me amare

possis,

apud

te posse

me tantum quantum
oro,

velim. Volo

autem honestissima dumtaut

Adiuro

te,

nedum

per

eam
te

amicitiam, qua? utrumque alteri devinxit,

est cui

Petri Antonii nostri voluntati

nequaquam repugnes. Dignus etenim

obsecro

cum maximo

incommodo - nedum commodo - abs

quamvis minimum aliquid tribuatur. Et quia jam

te,

equitaturus non possum longioribus

uti,

ut huic mea? voluntati vel saluti

potius faveas. Quippe quod enim contra

Petrum Antonium

meum

sit

contra

me

fieri

existimare et soleo et debeo. Atque ut intelligas, quantopere hoc abs te contendam

si

hoc

feceris,

me

tibi

perpetuo devinxeris,

sin minus, ita

me

laeseris

ut lsedi

magis ab inimicissimo non possim. Vale

igitur, et,

ut valeam, quod peto pro tua

singulari humanitate concede. lterum vale.

CXLVI.

GASPARENUS PERGAMENSIS
FRANCISCO ZABARELL.E CARDINALI FLORENTINO
PATAVII, VI. IDUS AUG. 1414.

(Br. p.

28;

PM.

e.

92:

PP.
della

n.

99.

1.

Sta pure alla Marciana

nel cod.

21

XI

cl

c.

38).

Etsi nihil mihi possit exploratius esse,

reverendissime pater,

perpetua benivolentia ac
1

summum

studium, tamen incredibile

G

quam tua in me 8 est quam novam

viro

Bern. ipsum quia et

Bern. quo
te

Clarissimo

ac

eloquentissimo

Petro

2
3
4

atque illum
7

Bern. sed quid ego currentem incito ?

Paulo Vergerio tanquam patri optimo Comunicata al Combi dall'esimio dott. Anteo
dei

In
S.

cere tuo

come cosa

tua.

Marchesi Gravisi-Barbabianca

di

Capo-

Aug. longcevus.
8

distria

PP. quod

EPISTOLE

221

senrper voluptatem percipiam quoties de tuo in

intelligo.

me amore

aliquid dictum aut factum

'

Quod

etsi

audire frequenter accidat, nescio tamen an alias

expressius
scribit,

quam
etiam
gra-

nuper ab

literis

P.P. Vergerii cognovi,

apud quem, quum de me, ut

2
.

multum

sermonem habueris, ut omnia mea pro tua consuetudine magnificares,

jussisti,

illud

ut

me amaret

atque ad

me

scriberet
et

Qui

licet

per

me

sit tibi

abunde

tias dicturus,

tamen non potui quin

per

me ipsum idem
3
,

facerem, non quod

omcium

lstud homini amico et oratori

fuit.

non recte commiserim

*

sed quod

mos animo gerendus

multa et magna

Sic itaque, pater optime, habeto, ex

omnibus

tuis offichs, quse

te,

sunt, hoc vel

scio

maximum

esse.
sit.

Consequutus enim sum hodie, per

5

amicum, quo haud

an

alius vir melior

Doctior certe aut pluribus artibus instructior, te excepto,

meo

judicio nemo. Ita

enim tam

ex his quse ab eo dicta sunt equidem elegantisinsipientium, qui frequens est, ssepe vulgari audio.
e

sime, tuin sermone

hominum non
non diferrem
8

Tantum
si

ergo hac re tibi debeo, quanti amicitiam hominis et eruditissimi facio. Qui
7
,

solvendo essem
vero

in diem, sed statim

"'

hoc alieno sere

me

exolverem

Nunc
et

quum
13

nihil dicere

mihi etiam

rehgio
12

sit,

ut verbis poetse comici " utar,

me ipsum

superiori tempore pro multis

aliis

raeritis tuis

insolutum dederim,
suis

faciam quod

debitores non mali solent.

Quum

non suppetentes M sunt unde

ir

creditoribus reddant, saltem hoc curant, ut diligentem calculi

rationem habeant.

Conficiam

15

ergo novos calendarios

16
,

nam

priores, tuis
:

creditis

jam omnes sunt

pleni, et a capite libri in albo,

ut dicitur, scribam
est

Meceptum P.P. Vergerium noinextimabilis.

strum:

Summam autem

non taxabo;

enim mea sententia

Tu

quanti

voles taxabis, et ego

ratum habebo. Vale.

PP. alios
Br. e

2 3
*

PM.

scriberes

PP. commiseris PM. nota che un cod. ha ut per ex

tam per tum, arcaismo

PP. quool per qui
solvendo esse, essere in grado di pagare. PP.
esset

e
7

PP. exsolutum PP. omette etiam u Nei cod. comicis 12 PP. permultis 13 Nei cod. qui per quod 14 PP. suppetientes 15 PP. conferam l6 Calendarium libro dei
in

crediti

PP. diferre

"

Br. e

PM. meos PP. tuos

N E.

INDICE
BELLE PERSONE ALLE QUALI SONO DIRETTE LE EPISTOLE
DI
P. P.

VERGERIO

(II

numero romano indica

la lettera, V arabo Ja pagina)

Albertino Aquilejensi,

LXXXII,

110.

De Peregrinis seu Peregrino Sancto

Aldrovandino (etiaiu Oldrovandino) de Ferraria, LIII, 71 XXXVI, 55 XXXII, 49 LXV, 85 - LXXIX, 107 - CI, 156 - CII, 157.

Aluierico de Serravalle

Phisico,

XXXIV, 53

V,

LXI,

82.

LXH, 83 LXXX, 108 CIV, 159 CVIII, 163 CXV, 172 CXIX, 178 CXXIX, 196 CXXXI, 197. De Rabatha Michaeli, LXXXI, 108.

nopolitano I. C. 16 XLIX, 67

et

Equiti, VIII, 9

Ixsti XIV,

Medico, LXXVII, 105. Scientiarum Magistro, Angelo de Urbe

Alovisio

De

Senis Monte, LVII, 78.

Desiderato (Lucio)

Venetorum Beipublicae in

5.

cancellarium designatum,

CXXIV,

190.

Antonio de Faventia

Magistro artium medicinae Doctori, CXI, 166.

et

Domineo Ioanni
35.

Segnensi Episcopo, XXVII,

Bernardinu

Bellegno de Janua, XXI, 25 - CV, 160. Magistro, Bectori, de Imola

Gasparino Pergameusi, XLIIl, 61. Guilelmo de Bavenna, C, 154.

Iacobo de Tarvisio, III, 3 XVIH, 21. Imperatori nomine Summi Pontificis, XCIV

LVIII, 79. Buzzachareno Ludovico

I.

U. C.

XXXVII, 56 LXVI, 87 XVI, 19 CXXIII, 189. CXXII, 182

Patavmo

137.

Cardinali Bononiensi, CXIII, 168.

Colutio Petri (etiaui Pierio) de Salutatis, X, 10

Ioanni Ravennati (etiam de Eavenna) Phisico, LXXXIX, 122 XC, 128. Ioauni Bononiensi (etiam de Bonouia) Phisico,

Crisolarae,

XXIX, 40 - XCIII, 136 CXXXIV, 201.

CVI,

160.

H, 2 - IV, 4 - VI, 6 XXni, 27 XXIV, 28 - XXXI, 46 - XXXIII, 49 XXXVIII, 57 - XXXIX, 58 - LI, 68

De Adimaris Alano Prothonotario, XLII, 60. De Alidosiis Ludovico Imolae Prmcipi,

LII, 69 LXVII, 89 LXVIII, 91 LXXVIII, 106 LXXXIV, 111 - XCVIH.

LXXXV,
De De

113.

145

CIX, 164.

Barufaldis Antonio

Magistro Phisico,
Nicolao Phisico, L, 67.

XCII, 134.
Carraria, Ducissae Matri,

nomiue

Illustriss.'

Nicolao de Portogruario, XLVII, 65.

D. D. Francisci, XI, 12.

De De De

Carraria Francisco Iuniori,

LXIX, 93

Sigismundo Imperatori, LXIII,

Superantio Remigio,

84.

LXXVI,

103.

XV, 17

LXX,

95.

Carraria Ubertino, XIX, 22.

Compostellis Donato

Veneto,

34

XLV, 63

Trivisano Zachariae Veneto, CXVII, 174.

XLVHI,

65.

De Leonardis Nicolao

Veneto, Phisico, (etiam

Nicolao Leonardo Phisico), XX, 23

XXVI,

XLI, 60

LXXIV, 99

- XLIV, 62 - XLVI, 63 - XCI, 133 - CXXV, 193.

Ugoni Ferrariensi (etiam de Ferraria) Phisico, I, XII, 13 1 XXII, 26 XXXV, 54 LX, 81 LVI, 78 CX, 165 CXXVII,

195.

224
Vergerio de Vergeriis
119

genitorisuo, LXXXVI,

Senza

il

nome

della persona

CXXVI,

194.

Zabarellae Francisco (alias de Zabarellis) U. I.

Doctori, Cardinali Florentino, VII, 7

XVII, 20

LXXV,
170

- XXX, 44 101 - LXXXVIII,

CXXI, 180. Zainbechariis (de) Peregrino, LIV, 74. Zeno Carolo, LXXI, 96 CXVIII. 175.

CXX, 179

LXXII, 97 CXIV, 121

- XXV, 33 - XXVIII, 39 - XL, 59 - LV, 75 - LIX, 80 LXIV, 85 - LXXIII, 98 - LXXXIII, 110 - LXXXVII, 120 - XCV, 140 - XCVI, 143 - XCVII, 144 - XCIX, 153 - CIII, 158 - CVII, 162 - CXII, 166 CXVI, 173 - CXXVIII, 195 - CXXX, 196 - CXXXII, 198 - CXXXIII. 199.
IX, 10 14

- XIII,

cui sono dirette,

INDICE DELLE EPISTOLE DIRETTE DA ALTEI A

P. P.

VERGERIO

Aretinus Leonardns,

De De De

Baruffaldis Antonius,

CXXXVI, 205. CXXXV, 205.

Peregrinis Sanctus, CXLIII, 216.

Salutatis Colutius Petri,

CXXXVIH,

210

ma tratta unicamente del Vergerio. Guarinus Veronensis, CXLIV, 218. Ioannes Medicus Bononiensis, CXLI, 215.
Ioannes Ravenas, CXXXVII, 207.
Zabarella Franciscus,

CXXXIX,

210.

CXL,

212.

Gasparenus Pergarnensis, CXLII, 215 CXLVI 220. Questa e diretta al Cardinal Zabarella,

Zauabeccariis (de) Franciscus,

CXLV,

220.

Errorj

Correzioni

ag

xv

DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

PLEASE

UNIVERSITY OF

TORONTO

LIBRARY

DG 537
.8

Vergerio, Pietro Paolo Epistole

V47A4 1887