You are on page 1of 72

MANUAL DE AULA PRTICA

AVALIAO
NUTRICIONAL

Produo: Profa. Ms. Ticihana Ribeiro de Oliveira


Olivei
Profa. Ms. Ana Luiza Resende

SUMRIO
Introduo.....................................................................................................................3
I. Medidas....................................................................................................................4
1. Peso...................................................................................................................4
2. Altura/estatura....................................................................................................5
3. Circunferncias...................................................................................................6
4. Dobras cutneas.................................................................................................7
II. Avaliao Antropomtrica de adultos e idosos......................................................10
1. Peso..................................................................................................................10
1.1 Peso Ideal..................................................................................................10
1.2 Adequao de peso...................................................................................13
1.3 Equaes estimativa de peso....................................................................14
2. Altura................................................................................................................14
2.1 Estimativa de altura atravs da altura do joelho.........................................14
2.2 Estimativa de altura atravs da altura do joelho para idosos.....................14
3. Indice de Massa Corporal.................................................................................15
3.1 Classificao IMC padro...........................................................................15
3.2 Classificao IMC para idosos....................................................................15
4. Circunferncias.................................................................................................15
4.1 Circunferncia da cintura............................................................................15
4.2 Circunferncia do Brao.............................................................................16
5. Dobras cutneas...............................................................................................18
5.1 Dobra cutnea triciptal................................................................................18
6. Medidas secundrias........................................................................................21
7. Outros ndices...................................................................................................32
7.1 ndice de conicidade...................................................................................32
7.2 ndice de adiposidade corporal...................................................................33
8. Frmulas de estimativa de percentual de gordura...........................................33
8.1 Frmulas que estimam Densidade corporal...............................................33
8.2 Frmula de SIRI (converso da DC em percentual de gordura)................34
8.3 Frmulas que estimam percentual de gordura...........................................35
8.4 Estimativa de percentual de gordura por meio de dobras e comparao
em tabelas..................................................................................................35
8.5 Frmulas de predio de gordura para obesos..........................................40
9. Padres de referncia para classificao de percentual de gordura................40
10. Composio corporal .......................................................................................42
III. Avaliao clnica e exame fsico............................................................................43
IV. Avaliao Bioqumica.......................................................................................59
Figuras...................................................................................................................................64

INTRODUO
O atendimento nutricional visa promoo da sade do indivduo por meio
da recuperao ou manuteno do estado nutricional. Para isto, necessrio um
diagnstico nutricional. O diagnstico nutricional deriva de informaes obtidas pela
anamnese nutricional (uma entrevista que permite o levantamento detalhado dos
antecedentes fisiolgicos, patolgicos e scio-econmicos e culturais do paciente e
de seus familiares, com a finalidade de facilitar o diagnstico), complementadas por
dados

dietticos,

antropomtricos,

bioqumicos

de

composio

corporal

(Guimares e Galante, 2009).


Nesse contexto, a avaliao nutricional assume um papel fundamental,
uma vez que consiste na interpretao de mltiplos indicadores para definio de um
diagnstico nutricional. Tem como objetivo identificar situaes de riscos ou
distrbios nutricionais j estabelecidos, possibilitando uma interveno adequada de
forma a auxiliar na recuperao e/ou manuteno do estado de sade do indivduo.
O estado nutricional de uma populao ou grupo especfico um excelente
indicador de qualidade de vida e proporciona subsdios para uma interveno
nutricional adequada, promovendo uma vida mais saudvel e levando ao bem estar
da comunidade.
Dessa forma, o presente manual se prope a auxiliar no aprendizado,
incorporando tcnicas e conceitos atuais de avaliao do estado nutricional atravs
da antropometria. Pretende-se oferecer subsdios para a correta mensurao das
diversas partes do corpo, comparando-as com padres de normalidade e nveis
crticos estabelecidos pela comunidade cientfica, tendo como objetivo rastrear e
identificar indivduos ou grupos populacionais em risco nutricional; subsidiar
diagnstico nutricional; monitorar estado nutricional; avaliar programas e projetos
voltados para a promoo e/ou recuperao nutricional.

I. TCNICAS DE MEDIDAS
1. PESO
1.1 Balana Eletrnica
- Quando se tratar de balana eletrnica, posicionar o indivduo a ser
medido no centro da base da balana, mant-lo parado e realizar a leitura
diretamente do visor
1.2 Balana Mecnica
- Travar antes de sua utilizao
- Calibrar a balana garantindo que a agulha do brao e o fiel estejam
nivelados. Travar novamente.
- Posicionar o indivduo a ser medido no centro da base da balana
- Destravar a balana somente aps o indivduo estar posicionado
- Mover o cursor maior sobre a escala numrica para marcar quilos (kg)
- Para determinar gramas mover em seguida o cursor menor
- Esperar que a agulha do brao e o fiel estejam nivelados
- Travar a balana para que ela no perca a estabilidade das molas
- Fazer a leitura bem de frente para o equipamento garantindo a preciso
da medida e anotar o peso imediatamente
- Retornar os cursores para a posio inicial na escala numrica e travar a
balana.

Observaes:
- A pessoa deve ser pesada com o mnimo de roupa possvel e sem
sapatos. Solicitar que retire todos os ornamentos e todos os objetos dos
d
bolsos, principalmente chaves, cintos, celulares, culos, etc.
- De preferncia, realizar a pesagem antes de grandes refeies
- A pessoa deve estar sem calados (sapatos, chinelos, tnis)

2. ALTURA/ESTATURA
/ESTATURA
Tcnica de aferio de altura/estatura
- Os pss devem estar juntos, com os calcanhares, ndegas e ombros
encostados na barra escalonada do estadimetro ou na parede. Os ps
devem formar um ngulo reto com as pernas. Os ossos internos dos
calcanhares devem se tocar bem;
- A pessoa deve estar ereta, sem esticar ou encolher a cabea e o tronco,
olhando para frente, fazendo com que o topo da orelha e o ngulo externo do
olho formem linhas paralelas ao teto. Os braos devem estar estendidos para
baixo, soltos ao longo do corpo, e os ps, unidos e encostados parede;
- Uma barra horizontal ou uma placa de madeira deve ser abaixada para se
apoiar sobre o topo da cabea, a qual deve estar livre de tiaras, fitas, tranas,
bobes e penteados de volume;
5

- Deve-se fazer uma ligeira compresso, o suficiente para comprimir o cabelo;


- Pode-se utilizar um esquadro para melhor preciso das medidas;
- Retire o indivduo avaliado;
- Faa a leitura, e o valor da medida antropomtrica obtida deve ser anotado
imediatamente, com segurana e boa caligrafia;
- Registre a medida o mais prximo de 0,5cm (se for abaixo de 0,5cm,
arredondar para menor, se mais, arredondar para mais);

TCNICA DE AFERIO DA ALTURA DO JOELHO


- O paciente deve permanecer deitado em posio supina.
- Com joelho e tornozelo esquerdos dobrados em ngulo 90C (usar esquadros),
mede-se o comprimento do joelho com paqumetro;
- No caso de pacientes que no tem dificuldades de sentar, este posicionado
sentado, com os ps apoiados no cho firme.
- Mede-se o comprimento do joelho, do ponto externo logo abaixo da rtula (cabea
da tbia) at superfcie do cho

3. CIRCUNFERNCIAS
3.1

RECOMENDAES GERAIS PARA AFERIO DE CIRCUNFERNCIAS


1. Efetuar as medidas no hemicorpo direito do indivduo
2. Utilizar a fita antropomtrica inelstica e flexvel, de preferncia,
constituda de fibra de vidro
3. Aplicar a tenso fita para que esta se ajuste firmemente ao local a ser
medido, sem enrugar a pele ou comprimir os tecidos subcutneos

A) CIRCUNFERNCIA DO PUNHO (Fig C1)


- medida ao redor do punho, com o antebrao levemente estendido, na regio
imediatamente aps os processos estilides do rdio e da ulna do punho direito.
- Utilizado como indicador de crescimento. Aliado altura, fornece tamanho da
ossatura (compleio corporal).

B) CIRCUNFERNCIA DO BRAO (Fig C2)


- Manter os braos soltos, ao longo do tronco e as mos viradas para as coxas;
- Utilizando a fita mtrica, medir em volta do brao na altura do nvel mediano entre o
processo acromial da escpula e o olcrano (ponto mdio)
Aferio do Ponto mdio: O brao deve estar flexionado formando um ngulo de
90. Medir a distncia entre o acrmio da escpula e o olcrano da ulna. O ponto
mdio encontra-se na metade dessa distncia.
C) CIRCUNFERNCIA DO QUADRIL (Fig C3)
- Medir em volta do quadril no nvel de maior protuberncia posterior dos glteos no
plano horizontal
D) CIRCUNFERNCIA ABDOMINAL (Fig C4)
- Medir ao redor da regio abdominal em seu maior permetro (geralmente na altura
do umbigo) ao final da expirao normal
E) CIRCUNFERNCIA DA CINTURA (Fig C5)
- medida no ponto mdio da distncia entre a ultima costela (arco costal) e a crista
ilaca (geralmente o menor permetro), no sentido horizontal, ao final de uma
expirao normal, sem compresso da pele.
F) CIRCUNFERNCIA DA COXA
a. C. Coxa proximal (Fig C6)
- Medir ao redor da coxa na posio distal da dobra gltea (logo abaixo)
b. C. Coxa medial
- Medir ao redor da coxa no ponto mdio da distncia entre a linha inguinal e a borda
proximal da patela
G) CIRCUNFERNCIA DA PANTURRILHA (Fig C7)
- determinada ao redor do permetro mximo do msculo da panturrilha, no sentido
horizontal
4. DOBRAS CUTNEAS
um mtodo relativamente simples, de baixo custo e menos invasivo para avaliar as
reservas gordurosas. Podem ser utilizadas para medir a quantidade de tecido
adiposo subcutneo, que est diretamente relacionado ao volume de gordura total

do organismo. So mensuradas atravs de adipmetros ou picmetros, de alta


qualidade como Harpenden, Lange, Holtain, Lafayette, Sanny, Cescorf entre outros.

4.1 RECOMENDAES GERAIS PARA AFERIO DE DOBRAS CUTNEAS


1. O paciente deve estar de p, com os braos relaxados e estendidos ao longo
do corpo (posio anatmica). O avaliado no deve estar usando hidratantes,
leos corporais ou qualquer outra substncia que possa influenciar o
pinamento da dobra;
2. Padronizar o lado que ser utilizado para medio e mant-lo nas demais
aferies;
3. Identificar e marcar o local a ser aferido;
4. Segurar firmemente a dobra formada com os dedos polegar e indicador da
mo esquerda (caso seja destro) e da mo direita (caso seja canhoto) a 1 cm
do local marcado;
5. Destacar a dobra de modo a assegurar que o tecido muscular no tenha sido
pinado (manter a dobra pressionada com os dedos durante a aferio),
garantindo somente a medio da pele e do tecido adiposo. Elevar a dobra
por volta de 1cm acima do ponto de medida e mant-la elevada enquanto faz
a medida;
6. Posicionar adipmetro perpendicular a dobra exatamente no local marcado e
soltar as hastes lentamente (1 cm abaixo do pinamento dos dedos);
7. Fazer a leitura 4 segundos aps a presso ter sido aplicada (aps soltar a
presso das hastes);
8. Abrir as hastes do adipmetro para remov-lo do local e fech-lo lentamente
para prevenir danos ou perdas de calibragem;
9. Realizar no mnimo trs (3 medidas em cada local. Se os valores diferirem
mais de 5% um do outro, uma nova srie de 3 medidas deve ser realizada.
Deve-se fazer a mdia aritmtica dos 3 valores;
10. No caso de aferies de dobras cutneas em diferentes locais, sugere-se
realizar as medidas de forma rotativa, em vez de leituras consecutivas em
cada local
A) DOBRA CUTNEA TRICIPTAL (Fig D1)
- Deve ser medida na direo vertical, paralelamente ao eixo longitudinal, na parte
posterior do brao, relaxado e estendido ao longo do corpo. aferida no ponto
mdio entre o processo acromial da escpula (acrmio) e o olecrano da ulna. Na
parte posterior do brao marcar com lpis 2cm para o lado direito e 2 cm para o lado
esquerdo, 2 cm para cima e 2 cm para baixo.
Aferio do Ponto mdio: O brao deve estar flexionado formando um ngulo de
90. Medir a distncia entre o acrmio da escpula e o olcrano da ulna. O ponto
mdio encontra-se na metade dessa distncia.
8

B) DOBRA CUTNEA BICIPTAL (Fig D2)


- Medida na direo vertical, paralelamente ao eixo longitudinal, na parte anterior do
brao, com a palma da mo voltada para fora. aferida no ponto mdio. Na parte
anterior do brao marcar com lpis 2cm para o lado direito e 2 cm para o lado
esquerdo, 2 cm para cima e 2 cm para baixo.
C) DOBRA CUTNEA SUBESCAPULAR (Fig D3)
- Medir obliquamente em relao ao eixo longitudinal, seguindo a orientao dos
arcos costais, sendo localizada a 2 cm abaixo do ngulo inferior da escpula.
D) DOBRA CUTNEA SUPRA-ILACA (Fig D4)
- Obtida obliquamente em relao ao eixo longitudinal, na metade da distncia entre
o ultimo arco costal e a crista ilaca, sobre a linha axilar mdia;
- necessrio que o avaliado afaste levemente o brao para trs para permitir a
execuo da medida
E) DOBRA CUTNEA AXILAR MDIA (Fig D5)
- Medir no ponto de interseco entre a linha axilar mdia e uma linha imaginaria
transversal na altura do apndice xifide do esterno.
- A medida realizada obliquamente ao eixo longitudinal, com o brao do avaliado
deslocado para trs, a fim de facilitar a obteno da medida.
F) DOBRA CUTNEA PEITORAL OU TORCICA
- Medida oblqua em relao ao eixo longitudinal, com diferena para homens e
mulheres:
F.1) HOMENS (Fig D6.1)
- Medida no ponto mdio da distncia entre a linha axilar anterior e o mamilo;
F.2) MULHERES (Fig D6.2)
- Medida no tero superior da distncia entre linha axilar anterior e o mamilo;
G) DOBRA CUTNEA ABDOMINAL (DCAb)
- Medida no sentido paralelo ao eixo longitudinal:
- medida no sentido vertical aproximadamente 2 cm direita da cicatriz umbilical
(Fig D7)
- Pinar os dedos 1 cm acima da linha umbilical e posicionar o adipmetro na altura
da linha umbilical

H) DOBRA CUTNEA COXA (DCCx)


a. Proximal (Fig D8)
- Medir paralelamente ao eixo longitudinal sobre o msculo reto-femoral, a um tero
da distncia do ligamento inguinal e a borda superior da patela;

- Para facilitar o pinamento dessa dobra, o avaliado devera deslocar levemente o


membro inferior direito frente, com uma semiflexo do joelho, e sustentar o peso
do corpo quase que totalmente sobre o membro inferior esquerdo.
I) DOBRA CUTNEA PANTURRILHA (Fig D9)
- A dobra deve ser pinada no ponto de circunferncia mxima da panturrilha na
parte de dentro da perna, com o polegar da mo esquerda apoiado na borda medial
da tbia.
- Para execuo dessa medida, o avaliado dever estar sentado, com a articulao
do joelho em flexo de 90, o tornozelo em posio anatmica e o p sem apoio
5. COMPLEIES
5.1 Bi epicondiliano de mero
- Distncia entre os epicndilos medial e lateral do mero, com o avaliado
em posio ortosttica, brao flexionado em 90 com o brao. O
paqumetro ficar um pouco inclinado devido o epicndilo medial se
localizar inferiormente ao lateral.
5.2 Bi condiliano de fmur
- Distncia entre os cndilos medial e lateral do fmur, estando o avaliado
sentado com os ps apoiados no cho, a coxa formando um ngulo de
90 com o tronco e a perna formando ngulo de 90.
II. AVALIAO ANTROPOMTRICA DE ADULTOS
1. PESO
1.1

Peso Ideal

a) Peso ideal estimado pela compleio ssea (Metropolitan life)


- Calcula-se a compleio atravs da frmula:
r = ______ Estatura (cm)__________
circunferncia do punho (cm)
Estrutura corporal
Pequena
Mdia
Grande

Homens
> 10,4
9,6 10,4
< 9,6

Mulheres
> 11
10,1 11
< 10,1

10

- verificar o peso ideal na Tabela Metropolitan LIfe de acordo com a idade e sexo

11

b) Peso ideal estimado pelo IMC mdio


Peso ideal = A2 x IMC mdio
onde IMC mdio

Homens = 22kg/m2
Mulheres = 20,8 kg/m2

c) Peso ajustado (se IMC > 27kg/m2)


Ajuste do peso ideal = (PA PI) x 0,25 + PI
Onde:
PA = Peso atual
PI = Peso ideal
d) Peso ideal para pacientes amputados
Peso ideal = (100% - %segmento amputado) x peso ideal
100
Contribuio percentual do segmento corporal amputado
Membro amputado
Mo
Antebrao
Brao at ombro
P
Perna abaixo do joelho
Perna acima do joelho
Perna inteira
Fonte: Martins C., 2000

Proporo de peso (%)


0,8
2,3
6,6
1,7
7,0
11,0
18,6

e) Estimativa de peso com Edema


Obs: Subtrair do peso total a estimativa de excesso de peso hdrico de acordo
com a localizao
Edema
+
++
+++
++++

Localizao
Tornozelo
Joelho
Base da Coxa
Anasarca

Excesso de Peso Hdrico


1 kg
3 a 4 kg
5 a 6 kg
10 a 12 kg

Fonte: Martins C., 2000

12

Estimativa de peso corporal de acordo com a intensidade da ascite


Grau de Ascite
Leve
Moderada
Grave

Peso Asctico
2,2
6,0
14,0

Edema perifrico
1,0
5,0
10,0

1.2 Adequao de peso


a) Adequao de peso atual em relao ao ideal
% do peso atual em relao ao ideal = (Peso atual) x 100
Peso ideal
Classificao
Percentual (%)
> 120
110 120
90 110
80 89
70 79
< 69
Fonte: Blackburn et al., 1977

Classificao
Obesidade
Sobrepeso
Eutrfico (normal)
Desnutrio leve
Desnutrio moderada
Desnutrio grave

b) Adequao de peso atual em relao ao usual (habitual)


% de peso atual em relao ao usual = (Peso atual) x 100
Peso usual

Percentual (%)
> 120
110 120
90 110
80 89
70 79
< 69

Classificao
Obesidade
Sobrepeso
Eutrfico (normal)
Desnutrio leve
Desnutrio moderada
Desnutrio grave

c) Percentual de perda de peso recente em relao ao tempo


13

% de perda de peso recente = (Peso habitual Peso atual) x 100


Peso habitual

Perodo
1 semana
1 ms
3 meses
6 meses

% Perda Leve
<5
< 7,5
< 10

%Perda moderada
<2
5
7,5
> 10

% Perda intensa
>2
>5
> 7,5
> 10

1.3 Equaes de Estimativa de peso


Homens:
P = (0,98 x CP) + (1,16 x AJ) + (1,73 x CB) + (0,37 x DCSE) 81,69
Mulheres:
P = (1,27 x CP) + (0,87 x AJ) + (0,98 x CB) + (0,4 x DCSE) 62,35
Onde,
CB = Circunferncia do brao
CP = Circunferncia da panturrilha
AJ = Altura do joelho
DCSE = Dobra Cutnea triciptal
Fonte: Chumlea et al., 1985

2. ALTURA
2.1 Estimativa da altura atravs da altura do joelho
Sexo/Idade
6 18 anos
19 60 anos
6 18 anos
19 60 anos

Brancos
Sexo masculino
40,54 + (2,22 x AJ)
71,85 + (1,88 x AJ)
Sexo feminino
43,21 + (2,14 x AJ)
70,25 + (1,87 x AJ) (0,06I)

Negros
39,6 + (2,18 x AJ)
73,42 + (1,79 x AJ)
46,59 + (2,02 x AJ)
68,1 + (1,86 x AJ) (0,06I)
Chumlea et al.,

2.2 Estimativa de altura atravs da altura do joelho para idosos (idade > 60
anos)
Homens
Mulheres
64,19 (0,04 x I) + (2,02 x AJ)
84,88 (0,24 x I) + (1,83 x AJ)
Chumlea et al., 1985

Onde,
I = Idade; AJ = Altura do joelho
14

3. INDICE DE MASSA CORPORAL IMC


3.1 Classificao de IMC padro (OMS, 1995 e 1998)
Classificao
Desnutrio grave
Desnutrio moderada
Desnutrio leve
Normal (eutrfico)
Sobrepeso
Obesidade grau I
Obesidade grau II
Obesidade grau III

IMC (kg/m2)
< 16
16 16,9
17 18,4
18,5 24,9
25 29,9
30 34,9
35 39,9
40

Risco de Comorbidades
Alto
Moderado
Baixo
Normal
Baixo
Moderado
Alto
Muito alto

3.2 Classificao de IMC para idosos


Classificao
IMC (kg/m2)
Baixo peso
< 22
Normal (eutrfico)
22 27
Excesso de peso
> 27
Fonte: Lipschitz, 1994

Risco de comorbidades
Alto

IMC (kg/m2)
< 23
23 28
28 30
> 30

Risco de comorbidades
Alto

Classificao
Baixo peso
Normal (eutrfico)
Sobrepeso
Obesidade
OPAS, 2002/2003

Alto

Alto
Muito alto

4. CIRCUNFERNCIAS
4.1 Circunferncia da cintura
Localizao: no ponto mdio entre a crista ilaca e a ultima costela
Risco de complicaes metablicas
Sem risco
Risco alto (alerta)
Risco muito alto (interveno)
Fonte: WHO, 1998

Homens
< 94
94
102

Mulheres
< 80
80
88

Obs: A localizao da circunferncia abdominal o dimetro na altura da cicatriz


umbilical. Os consensos americanos consideram a circunferncia abdominal como
15

marcador de doenas cardiovasculares. Para os brasileiros, considera-se a


circunferncia da cintura. Podemos utilizar a circunferncia abdominal para avaliar
acmulo de tecido adiposo na regio inferior do abdmen.

a) Relao Cintura/Quadril (RCQ)


RCQ = Circunferncia da cintura
Circunferncia do quadril
WHO, 1998
Risco de doenas cardiovasculares
Homens  RCQ > 1,0
Mulheres  RCQ > 0,85

Idade

Baixo

20 29
30 39
40 49
50 59
60 69

< 0,71
< 0,72
< 0,73
< 0,74
< 0,76

20 29
< 0,83
30 39
< 0,84
40 49
< 0,88
50 59
< 0,90
60 69
< 0,91
Fonte: Bray e Gray, 1988

Magnitude de risco para a Sade


Moderado
Alto
Mulheres
0,71 0,77
0,78 0,82
0,72 0,78
0,79 0,84
0,73 0,79
0,80 0,87
0,74 0,81
0,82 0,88
0,76 0,83
0,84 0,90
Homens
0,83 0,88
0,89 0,94
0,84 0,91
0,92 0,96
0,88 0,95
0,96 1,00
0,90 0,96
0,97 1,02
0,91 0,98
0,99 1,03

Muito alto
> 0,82
> 0,84
> 0,87
> 0,88
> 0,90
> 0,94
> 0,96
> 1,00
> 1,02
> 1,03

4.2 Circunferncia do Brao


Adequao da CB (%) = CB obtida (cm) x 100
CB percentil 50
Classificao
CB

Desn.
grave
< 70%

Desn.
Moderada
70 80%

Desn.
Leve
80 90%

Eutrofia

Sobrepeso

Obesidade

90 110%

110 120%

> 120%

Fonte: Blackburn e Thorton (1979)

- Percentil
< P5
P5 P15
P15 P85

Circunferncia reduzida
Risco de Circunferncia reduzida
Normal
16

> P85
Fonte: Frisancho, 1990

Circunferncia aumentada

Tabela 1 Percentis de circunferncia do brao (cm) de acordo com a idade para homes
Idade
1,0-1,9
2,0-2,9
3,0-3,9
4,0-4,9
5,0-5,9
6,0-6,9
7,0-7,9
8,0-8,9
9,0-9,9
10,0-10,9
11,0-11,9
12,0-12,9
13,0-13,9
14,0-14,9
15,0-15,9
16,0-16,9
17,0-17,9
18,0-24,9
25,0-29,9
30,0-34,9
35,0-39,9
40,0-44,9
45,0-49,9
50,0-54,9
55,0-59,9
60,0-64,9
65,0-69,9
70,0-74,9

5
14,2
14,3
15,0
15,1
15,5
15,8
16,1
16,5
17,5
18,1
18,5
19,3
20,0
21,6
22,5
24,1
24,3
26,0
27,0
27,7
27,4
27,8
27,2
27,1
26,8
26,6
25,4
25,1

10
14,7
14,8
15,3
15,5
16,0
16,1
16,8
17,2
18,0
18,6
19,3
20,1
20,8
22,5
23,4
25,0
25,1
27,1
28,0
28,7
28,6
28,9
28,6
28,3
28,1
27,8
26,7
26,2

15
14,9
15,1
15,5
15,8
16,1
16,5
17,0
17,5
18,4
19,1
19,8
20,7
21,6
23,2
24,0
25,7
25,9
27,7
28,7
29,8
29,5
29,7
29,4
29,1
29,2
28,6
27,7
27,1

25
15,2
15,5
16,0
16,2
16,6
17,0
17,6
18,1
19,0
19,7
20,6
21,5
22,5
23,8
25,1
26,7
26,8
28,7
29,8
30,5
30,7
31,0
30,6
30,2
30,4
29,7
29,0
28,5

Percentis
50
16,0
16,3
16,8
17,1
17,5
18,0
18,7
19,2
20,1
21,1
22,1
23,1
24,5
25,7
27,2
28,3
28,6
30,7
31,8
32,5
32,9
32,8
32,6
32,3
32,3
32,0
31,1
30,7

75
16,9
17,1
17,6
18,0
18,5
19,1
20,0
20,5
21,8
23,1
24,5
25,4
26,6
28,1
29,0
30,6
30,8
33,0
34,2
34,9
35,1
34,9
34,9
34,5
34,3
34,0
33,2
32,6

85
17,4
17,6
18,1
18,5
19,1
19,8
21,0
21,6
23,2
24,8
26,1
27,1
28,2
29,1
30,3
32,1
32,2
34,4
35,5
35,9
36,2
36,1
36,1
35,8
35,5
35,1
34,5
33,7

90
17,7
17,9
18,4
18,7
19,5
20,7
21,8
22,6
24,5
26,0
27,6
28,5
29,0
30,0
31,2
32,7
33,3
35,4
36,6
36,7
36,9
36,9
36,9
36,8
36,6
36,0
35,3
34,8

95
18,2
18,6
19,0
19,8
20,5
22,8
22,9
24,0
26,0
27,9
29,4
30,3
30,8
32,3
32,7
34,7
34,7
37,2
38,3
38,2
38,2
38,1
38,2
38,3
37,8
37,5
36,6
36,0

Tabela 2 Percentis de circunferncia do brao (cm) de acordo com a idade para mulheres
Idade
1,0-1,9
2,0-2,9
3,0-3,9
4,0-4,9
5,0-5,9
6,0-6,9
7,0-7,9
8,0-8,9
9,0-9,9

5
13,6
14,2
14,4
14,8
15,2
15,7
16,4
16,7
17,6

10
14,1
14,6
15,0
15,3
15,7
16,2
16,7
17,2
18,1

15
14,4
15,0
15,2
15,7
16,1
16,5
17,0
17,6
18,6

25
14,8
15,4
15,7
16,1
16,5
17,0
17,5
18,2
19,1

Percentis
50
15,7
16,1
16,6
17,0
17,5
17,8
18,6
19,5
20,6

75
16,4
17,0
17,4
18,0
18,5
19,0
20,1
21,2
22,2

85
17,0
17,4
18,0
18,5
19,4
19,9
20,9
22,2
23,8

90
17,2
18,0
18,4
19,0
20,0
20,5
21,6
23,2
25,0

95
17,8
18,5
19,0
19,5
21,0
22,0
23,3
25,1
26,7

17

10,0-10,9
11,0-11,9
12,0-12,9
13,0-13,9
14,0-14,9
15,0-15,9
16,0-16,9
17,0-17,9
18,0-24,9
25,0-29,9
30,0-34,9
35,0-39,9
40,0-44,9
45,0-49,9
50,0-54,9
55,0-59,9
60,0-64,9
65,0-69,9
70,0-74,9

17,8
18,8
19,2
20,1
21,2
21,6
22,3
22,0
22,4
23,1
23,8
24,1
24,3
24,2
24,8
24,8
25,0
24,3
23,8

18,4
19,6
20,0
21,0
21,8
22,2
23,2
23,1
23,3
24,0
24,7
25,2
25,4
25,5
26,0
26,1
26,1
25,7
25,3

18,9
20,0
20,5
21,5
22,5
22,9
23,5
23,6
24,0
24,5
25,4
25,8
26,2
26,3
26,8
27,0
27,1
26,7
26,3

19,5
20,6
21,5
22,5
23,5
23,5
24,4
24,5
24,8
25,5
26,4
26,8
27,2
27,4
28,0
28,2
28,4
28,0
27,6

21,2
22,2
23,7
24,3
25,1
25,2
26,1
26,6
26,8
27,6
28,6
29,4
29,7
30,1
30,6
30,9
30,8
30,5
30,3

23,4
25,1
25,8
26,7
27,4
27,7
28,5
29,0
29,2
30,6
32,0
32,6
33,2
33,5
33,8
34,3
34,0
33,4
33,1

25,0
26,5
27,6
28,3
29,5
28,8
29,9
30,7
31,2
32,5
34,1
35,0
35,5
35,6
35,9
36,7
35,7
35,2
34,7

26,1
27,9
28,3
30,1
30,9
30,0
31,6
32,8
32,4
34,3
36,0
36,8
37,2
37,2
37,5
38,0
37,3
36,5
35,8

27,3
30,0
30,2
32,7
32,9
32,2
33,5
35,4
35,2
37,1
38,5
39,0
38,8
40,0
39,3
40,0
39,6
38,5
37,5

5. DOBRAS CUTNEAS
5.1 Dobra Cutnea Triciptal - DCT
Adequao da DCT (%) = DCT obtida (cm) x 100
DCT percentil 50

Faixa de normalidade simplificada para adultos:


Masculino
Feminino
12,5mm
16,5mm
Classificao
DCT

Desn.
grave
< 70%

Desn.
Moderada
70 80%

Desn.
Leve
80 90%

Eutrofia

Sobrepeso

Obesidade

90 110%

110 120%

> 120%

Fonte: Blackburn e Thorton (1979)

- Percentil
< P5
P5 P15
P15 P75
P75 P85
> P85
Fonte: Frisancho, 1990

Magro
Abaixo da mdia
Mdia
Acima da mdia
Gordura excessiva
18

Tabela 3 Percentis da dobra cutnea do trceps (mm) de acordo com a idade para homens

Percentis
Idade

10

15

50

75

85

90

95

1,0 - 1,9

6,5

7,5

10

12

13

14

15,5

2,0 - 2,9

6,5

10

12

13

14

15

3,0 - 3,9

7,5

9,5

11,5

12,5

13,5

15

4,0 - 4,9

5,5

6,5

11

12

12,5

14

5,0 - 5,9

6,5

10

11,5

13

14,5

6,0 - 6,9

5,5

10

12

13

16

7,0 - 7,9

4,5

10,5

12,5

14

16

8,0 - 8,9

5,5

6,5

8,5

11

13

16

19

9,0 - 9,9

5,5

7,5

12,5

15,5

17

20

10 - 10,9

7,5

10

14

17

20

24

11 - 11,9

6,5

7,5

10

16

19,5

23

27

12 - 12,9

4,5

10,5

14,5

18

22,5

27,5

13 - 13,9

4,5

5,5

13

17

20,5

25

14 - 14,9

8,5

12,5

15

18

23,5

15 - 15,9

7,5

11

15

18

23,5

16 - 16,9

5,1

12

14

17

23

17 - 17,9

6,5

11

13,5

16

19,5

18 - 24,9

5,5

10

14,5

17,5

20

23,5

25 - 29,9

11

15,5

19

21,5

25

30 - 34,9

4,5

6,5

8,5

12

16,5

20

22

25

35 - 39,9

4,5

12

16

18,5

20,5

24,5

40 - 44,9

6,9

12

16

19

21,5

26

45 - 49,9

12

16

19

21

25

50 - 54,9

11,5

15

18,5

20,8

25

55 - 59,9

6,5

11,5

15

18

20,5

25

60 - 64,9

11,5

15,5

18,5

20,5

24

65 - 69,9

4,5

6,5

11

15

18

20

23,5

70 - 74,9

4,5

6,5

11

15

17

19

23

19

Tabela 4 Percentis da dobra cutnea do trceps (mm) de acordo com a idade para mulheres

Percentis
Idade

10

15

25

50

75

85

90

95

1,0 - 1,9

10

12

13

14

16

2,0 - 2,9

7,5

8,5

10

12

13,5

14,5

16

3,0 - 3,9

7,5

8,5

10

12

13

14

16

4,0 - 4,9

7,5

10

12

13

14

15,5

5,0 - 5,9

5,5

10

12

13,5

15

17

6,0 - 6,9

6,5

10

12

13

15

17

7,0 - 7,9

10,5

12,5

15

16

19

8,0 - 8,9

7,5

8,5

11

14,5

17

18

22,5

9,0 - 9,9

6,5

12

16

19

21

25

10 - 10,9

12,5

17,5

20

22,5

27

11 - 11,9

8,5

10

13

18

21,5

24

29

12 - 12,9

11

14

18,5

21,5

24

27,5

13 - 13,9

11

15

20

24

25

30

14 - 14,9

10

11,5

16

21

23,5

26,5

32

15 - 15,9

9,5

10,5

12

16,5

20,5

23

26

32,5

16 - 16,9

10,5

11,5

12

14

18

23

26

29

32,5

17 - 17,9

10

12

13

18

24

26,5

29

34,5

18 - 24,9

11

12

14

18,5

24,5

28,5

31

36

25 - 29,9

10

12

13

15

20

26,5

31

34

38

30 - 34,9

10,5

13

15

17

22,5

29,5

33

35,5

41,5

35 - 39,9

11

13

15,5

18

23,5

30

35

37

41

40 - 44,9

12

14

16

19

24,5

30,5

35

37

41

45 - 49,9

12

14,5

16,5

19,5

25,5

32

35,5

38

42,5

50 - 54,9

12

15

17,5

20,5

25,5

32

36

38,5

42

55 - 59,9

12

15

17

20,5

26

32

36

39

42,5

60 - 64,9

12,5

16

17,5

20,5

26

32

35,5

38

42,5

65 - 69,9

12

14,5

16

19

25

30

33,5

36

40

70 - 74,9

11

13,5

15,5

18

24

29,5

32

35

38,5

20

6. MEDIDAS SECUNDRIAS
a) Circunferncia Muscular do Brao (CMB)
CMB (cm) = CB (cm) [DCT (cm) x ( = 3,14)]
Para facilitar  CMB (cm) = CB (cm) [DCT (mm) x 0,314)]
Formas de interpretao

Adequao da CMB (%) = CMB obtida (cm) x 100


CMB percentil 50

Faixa de normalidade simplificada:


Masculino
Feminino
25,3cm
23,2cm
Classificao

Desn.
Desn.
grave
Moderada
CMB
< 70%
70 80%
Fonte: Blackburn e Thorton (1979)

Desn.
Leve
80 90%

Eutrofia
> 90%

- Percentil
< P5
P5 P15
P15 P85
P85 P95
> P95
Fonte: Frisancho, 1990

Baixa musculatura
Abaixo da mdia
Mdia
Acima da mdia
Musculatura desenvolvida: bom estado nutricional

21

Tabela 5 Percentis de CMB (cm) de acordo com idade para homens

Percentis

Idade
5

10

25

50

75

90

95

1 - 1,9

11

11,3

11,9

12,7

13,5

14,4

14,7

2 - 2,9

11,1

11,4

12,2

13

14

14,6

15

3 - 3,9

11,7

12,3

13,1

13,7

14,3

14,8

15,3

4 - 4,9

12,3

12,6

13,3

14,1

14,8

15,6

15,9

5 - 5,9

12,8

13,3

14

14,7

15,4

16,2

16,9

6 - 6,9

13,1

13,5

14,2

15,1

16,1

17

17,7

7 - 7,9

13,7

13,9

15,1

16

16,8

17,7

19

8 - 8,9

14

14,5

15,4

16,2

17

18,2

18,7

9 - 9,9

15,1

15,4

16,1

17

18,3

19,6

20,2

10 - 10,9

15,6

16

16,6

18

19,1

20,9

22,1

11 - 11,9

15,9

16,5

17,3

18,3

19,5

20,5

23

12 - 12,9

16,7

17,1

18,2

19,5

21

22,3

24,1

13 - 13,9

17,2

17,9

19,6

21,1

22,6

23,8

24,5

14 - 14,9

18,9

19,9

21,2

22,3

24

26

26,4

15 - 15,9

19,9

20,4

21,8

23,7

25,4

26,6

27,2

16 - 16,9

21,3

22,5

23,4

24,9

26,9

28,7

29,6

17 - 17,9

22,4

23,1

24,5

25,8

27,3

29,4

31,2

18 - 18,9

22,6

23,7

25,3

26,4

28,3

29,8

32,4

19 - 24,9

23,8

24,5

25,7

27,3

28,9

30,9

32,1

25 - 34,9

24,3

25

26,4

27,9

29,8

31,4

32,6

35 - 44,9

24,7

25,5

26,9

28,6

30,2

31,8

32,7

45 - 54,9

23,9

24,9

26,5

28,1

30

31,8

32,6

55 - 64,9

23,8

24,5

26

27,8

29,5

31

32

65 - 74,9

22,3

23,5

25,1

26,8

28,4

29,8

30,6

22

Tabela 6 Percentis de CMB (cm) de acordo com idade para mulheres

Percentis

Idade
5

10

25

50

75

90

95

1 - 1,9

10,5

11,1

11,7

12,4

13,2

13,9

14,3

2 - 2,9

11,1

11,4

11,9

12,6

13,3

14,2

14,7

3 - 3,9

11,3

11,9

12,4

13,2

14

14,6

15,2

4 - 4,9

11,5

12,1

12,8

13,6

14,4

15,2

15,7

5 - 5,9

12,5

12,8

13,4

14,2

15,1

15,9

16,5

6 - 6,9

13

13,3

13,8

14,5

15,4

16,6

17,2

7 - 7,9

12,9

13,5

14,2

15,1

16

17,1

17,6

8 - 8,9

13,8

14

15,1

16

17,1

18,3

19,4

9 - 9,9

14,7

15

15,8

16,7

18

19,4

19,8

10 - 10,9

14,8

15

15,9

17

18

19

19,7

11 - 11,9

15

15,8

17,1

18,1

19,6

21,7

22,3

12 - 12,9

16,2

16,6

18

19,1

20,1

21,4

22

13 - 13,9

16,9

17,5

18,3

19,8

21,1

22,6

24

14 - 14,9

17,4

17,9

19

20,1

21,6

23,2

24,7

15 - 15,9

17,5

17,8

18,9

20,2

21,5

22,8

24,4

16 - 16,9

17

18

19

20,2

21,6

23,4

24,9

17 - 17,9

17,5

18,3

19,4

20,5

22,1

23,9

25,7

18 - 18,9

17,4

17,9

19,1

20,2

21,5

23,7

24,5

19 - 24,9

17,9

18,5

19,5

20,7

22,1

23,6

24,9

25 - 34,9

18,3

18,8

19,9

21,2

22,8

24,6

26,4

35 - 44,9

18,6

19,2

20,5

21,8

23,6

25,7

27,2

45 - 54,9

18,7

19,3

20,6

22

23,8

26

27,4

55 - 64,9

18,7

19,6

20,9

22,5

24,4

26,6

28

65 - 74,9

18,5

19,5

20,8

22,5

24,4

26,4

27,9

23

b) rea muscular do Brao (AMB)


AMB (cm2)= CMB2/ 4

b.1) AMB corrigida (AMBc)


HOMENS  AMBc = AMB 10
MULHERES  AMBc = AMB 6,5
Formas de interpretao

Adequao da AMB (%) = AMB obtida (cm) x 100


AMB percentil 50

- Percentil
Classificao

Desn. grave Desn.


Moderada
AMB
< 70%
70 80%
Fonte: Blackburn e Thorton (1979)

Classificao
Desn. grave
AMBc
< P5
Fonte: Frisancho, 1990

Desn. Leve

Eutrofia

80 90%

> 90%

Desn. Moderada/leve
Entre P5 e P15

Eutrofia
> P15

24

Tabela 7 Percentis de AMBc (cm2) de acordo com idade para homens

Percentis

Idade
5

10

15

25

50

75

85

90

95

1 - 1,9

9,7

10,4

10,8

11,6

13

14,6

15,4

16,3

17,2

2 - 2,9

10,1

10,9

11,3

12,4

13,9

15,6

16,4

16,9

18,4

3 - 3,9

11,2

12

12,6

13,5

15

16,4

17,4

18,3

19,5

4 - 4,9

12

12,9

13,5

14,5

16,2

17,9

18,8

19,8

20,9

5 - 5,9

13,2

14,2

14,7

15,7

17,6

19,5

20,7

21,7

23,2

6 - 6,9

14,4

15,3

15,8

16,8

18,7

21,3

22,9

23,8

25,7

7 - 7,9

15,1

16,2

17

18,5

20,6

22,6

24,5

25,2

28,6

8 - 8,9

16,3

17,8

18,5

19,5

21,6

24

25,5

26,6

29

9 - 9,9

18,2

19,3

20,3

21,7

23,5

26,7

28,7

30,4

32,9

10 - 10,9

19,6

20,7

21,6

23

25,7

29

32,2

34

37,1

11 - 11,9

21

22

23

24,8

27,7

31,6

33,6

36,1

40,3

12 - 12,9

22,6

24,1

25,3

26,9

30,4

35,9

39,3

40,9

44,9

13 - 13,9

24,5

26,7

28,1

30,4

25,7

41,3

45,3

48,1

52,5

14 - 14,9

28,3

31,3

33,1

36,1

41,9

47,4

51,3

54

57,5

15 - 15,9

31,9

34,9

36,9

40,3

46,3

53,1

56,3

57,7

63

16 - 16,9

37

40,9

42,4

45,9

51,9

57,8

63,3

66,2

70,5

17 - 17,9

39,6

42,6

44,8

48

53,4

60,4

64,3

67,9

73,1

18 - 24,9

34,2

37,3

39,6

42,7

49,4

57,1

61,8

65

72

25 - 29,9

36,6

39,9

42,4

46

53

61,4

66,1

68,9

74,5

30 - 34,9

37,9

40,9

43,4

47,3

54,4

63,2

67,6

70,8

76,1

35 - 39,9

38,5

42,6

44,6

47,9

55,3

64

69,1

72,7

77,6

40 - 44,9

38,4

42,1

45,1

48,7

56

64

68,5

71,6

77

45 - 49,9

37,7

41,3

43,7

47,9

55,2

63,3

68,4

72,2

76,2

50 - 54,9

36

40

42,7

46,6

54

62,7

67

70,4

77,4

55 - 59,9

36,5

40,8

42,7

46,7

54,3

61,9

66,4

69,6

75,1

60 - 64,9

34,5

38,7

41,2

44,9

52,1

60

64,8

67,5

71,6

65 - 69,9

31,4

35,8

38,4

42,3

49,1

57,3

61,2

64,3

69,4

70 - 74,9

29,7

33,8

36,1

40,2

47

54,6

59,1

62,1

67,3

25

Tabela 8 - Percentis de AMB (cm2) segundo a idade e a compleio fsica para homens
Percentis
Idade

10

15

25

50

75

85

90

95

Compleio pequena / Brevilneo


18,0-24,9

30,8

33,8

35,8

38,7

44,6

51,3

55,2

58,1

63,2

25,0-29,9

33,5

36,8

39,2

41,8

47,6

53,5

57,7

61,2

63,7

30,0-34,9

35,0

37,5

38,9

42,0

48,8

56,4

60,0

62,7

66,9

35,0-39,9

34,7

38,7

40,9

44,1

50,7

57,5

61,7

63,8

70,0

40,0-44,9

34,9

38,1

40,6

44,2

51,6

58,2

61,6

64,5

66,9

45,0-49,9

32,8

36,5

38,9

42,9

49,1

55,7

59,5

63,3

68,8

50,0-54,9

33,8

36,0

38,2

41,5

47,6

55,5

60,7

63,8

69,3

55,0-59,9

31,2

35,4

37,8

41,7

47,8

54,3

58,8

61,4

64,2

60,0-64,9

32,5

36,3

38,7

41,4

48,0

54,6

59,6

62,2

68,0

Compleio Mdia / Normolneo


18,0-24,9

35,5

38,2

40,8

43,6

49,5

56,5

60,8

63,2

69,3

25,0-29,9

37,0

40,1

42,9

46,8

53,2

60,9

65,6

67,7

73,0

30,0-34,9

38,5

42,2

44,8

48,0

54,3

61,8

65,7

68,6

72,7

35,0-39,9

39,9

43,1

45,2

48,8

55,9

64,0

69,0

71,6

75,6

40,0-44,9

39,2

42,6

45,8

49,2

56,3

64,0

68,0

71,1

74,4

45,0-49,9

39,0

42,6

45,6

49,4

55,9

63,7

69,6

72,8

76,2

50,0-54,9

37,6

41,8

44,5

47,7

54,2

62,5

65,9

69,6

74,1

55,0-59,9

39,2

42,5

44,4

48,5

54,8

62,2

66,7

69,5

75,0

60,0-64,9

34,5

38,3

41,6

45,0

52,1

59,2

63,3

66,3

70,4

Compleio Grande / Longilneo


18,0-24,9

37,6

40,8

43,0

47,3

54,6

63,5

67,0

71,6

76,7

25,0-29,9

42,6

45,7

48,8

52,6

60,4

67,3

72,8

75,8

81,2

30,0-34,9

44,2

46,9

49,2

53,3

62,6

70,6

75,3

78,8

84,0

35,0-39,9

43,2

46,0

48,9

51,8

59,9

70,3

76,6

79,4

82,8

40,0-44,9

44,9

47,4

49,6

53,2

60,0

69,8

74,4

79,4

83,7

45,0-49,9

42,9

46,3

48,1

52,4

59,6

67,5

71,1

74,9

86,4

50,0-54,9

41,8

46,0

47,8

51,6

59,4

67,6

72,5

77,6

85,4

55,0-59,9

42,3

45,0

47,9

52,9

59,8

66,9

71,8

75,3

83,8

60,0-64,9

38,9

43,9

46,8

50,1

57,5

65,8

69,0

71,8

77,4

Fonte: Frisancho (1990)

26

Tabela 9 - Percentis de AMB (cm2) segundo a idade e a compleio fsica para mulheres
Percentis
Idade

10

15

25

50

75

85

90

95

Compleio pequena / Brevilneo


18,0-24,9

18,2

19,6

20,7

22,5

25,5

29,2

31,2

32,8

36,2

25,0-29,9

19,5

20,0

21,6

23,2

26,9

30,8

33,3

35,2

38,1

30,0-34,9

19,1

21,6

22,4

24,5

27,8

31,4

33,7

36,2

38,8

35,0-39,9

19,7

21,4

22,9

24,4

28,8

32,5

35,4

37,5

42,2

40,0-44,9

20,9

22,1

23,9

25,7

28,9

33,2

36,0

37,9

41,8

45,0-49,9

19,1

21,5

22,6

24,3

28,3

33,3

36,1

38,7

41,2

50,0-54,9

20,8

22,1

23,9

25,5

29,1

33,4

36,7

38,5

41,3

55,0-59,9

20,4

22,3

23,6

25,8

30,2

34,8

37,6

41,3

45,1

60,0-64,9

20,9

22,4

23,6

25,8

31,2

36,4

39,1

41,1

46,2

Compleio Mdia / Normolneo


18,0-24,9

19,8

21,9

23,2

24,9

28,4

32,8

35,2

37,2

40,7

25,0-29,9

20,7

22,1

23,3

25,0

29,0

33,9

36,8

39,0

43,3

30,0-34,9

21,4

23,1

24,2

26,3

30,8

36,1

39,4

41,8

46,4

35,0-39,9

21,4

23,6

24,9

27,3

31,4

37,3

40,8

43,0

47,0

40,0-44,9

21,2

23,2

25,1

27,2

31,6

37,7

43,1

47,1

52,3

45,0-49,9

22,2

23,6

25,5

27,9

32,2

37,9

42,5

45,4

49,6

50,0-54,9

22,8

25,2

26,2

28,5

33,7

40,0

43,5

46,7

51,4

55,0-59,9

23,7

25,3

26,6

28,7

34,5

41,5

44,9

49,2

53,4

60,0-64,9

23,0

25,3

26,5

29,2

33,9

39,9

43,7

46,1

49,4

Compleio Grande / Longilneo


18,0-24,9

21,9

23,8

25,3

27,3

31,9

38,7

43,9

47,5

55,8

25,0-29,9

22,2

25,4

26,8

29,3

34,5

42,0

46,8

50,3

60,1

30,0-34,9

24,0

25,8

27,3

30,1

36,3

45,1

50,7

55,1

61,2

35,0-39,9

23,9

27,4

29,1

32,2

39,1

47,2

53,7

61,0

72,1

40,0-44,9

26,2

28,8

30,5

32,9

40,3

49,5

54,4

58,7

71,6

45,0-49,9

25,0

28,0

29,4

32,5

39,7

49,0

58,3

62,8

69,9

50,0-54,9

25,1

28,4

30,1

33,4

39,6

49,5

54,8

59,7

68,4

55,0-59,9

27,0

30,0

32,4

35,8

42,0

51,0

58,5

62,2

65,7

60,0-64,9

26,6

29,1

31,2

33,9

40,7

49,8

54,8

57,5

67,6

Fonte: Frisancho (1990)

27

Tabela 10 - Percentis de AMBc (cm2) de acordo com idade para mulheres

Percentis

Idade
5

10

15

25

50

75

85

90

95

1 - 1,9

8,9

9,7

10,1

10,8

12,3

13,8

14,6

15,3

16,2

2 - 2,9

10,1

10,6

10,9

11,8

13,2

14,7

15,6

16,4

17,3

3 - 3,9

10,8

11,4

11,8

12,6

14,3

15,8

16,7

17,4

18,8

4 - 4,9

11,2

12,2

12,7

13,6

15,3

17

18

18,6

19,8

5 - 5,9

12,4

13,2

13,9

14,8

16,4

18,3

19,4

20,6

22,1

6 - 6,9

13,5

14,1

14,6

15,6

17,4

19,5

21

22

24,2

7 - 7,9

14,4

15,2

15,8

16,7

18,9

21,2

22,6

23,9

25,3

8 - 8,9

15,2

16

16,8

18,2

20,8

23,2

24,6

26,5

28

9 - 9,9

17

17,9

18,7

19,8

21,9

25,4

27,2

28,3

31,1

10 - 10,9

17,6

18,5

19,3

20,9

23,8

27

29,1

31

33,1

11 - 11,9

19,5

21

21,7

23,2

26,4

30,7

33,5

35,7

39,2

12 - 12,9

20,4

21,8

23,1

25,5

29

33,2

36,3

37,8

40,5

13 - 13,9

22,8

24,5

25,4

27,1

30,8

35,3

38,1

39,6

43,7

14 - 14,9

24

26,2

27,1

29

32,8

36,9

39,8

42,3

47,5

15 - 15,9

24,4

25,8

27,5

29,2

33

37,3

40,2

41,7

45,9

16 - 16,9

25,2

26,8

28,2

30

33,6

38

40,2

43,7

48,3

17 - 17,9

25,9

27,5

28,9

30,7

34,3

39,6

43,4

46,2

50,8

18 - 24,9

19,5

21,5

22,8

24,5

28,3

33,1

36,4

39

44,2

25 - 29,9

20,5

21,9

23,1

25,2

29,4

34,9

38,5

41,9

47,8

30 - 34,9

21,1

23

24,2

26,3

30,9

36,8

41,2

44,7

51,3

35 - 39,9

21,1

23,4

24,7

27,3

31,8

38,7

43,1

46,1

54,2

40 - 44,9

21,3

23,1

25,5

27,5

32,3

39,8

45,8

49,5

55,8

45 - 49,9

21,6

24,6

24,8

27,4

32,5

39,5

44,7

48,4

56,1

50 - 54,9

22,2

24,8

25,7

28,3

33,4

40,4

46,1

49,6

55,6

55 - 59,9

22,8

24,5

26,5

28,7

34,7

42,3

47,3

52,1

58,8

60 - 64,9

22,4

24,5

26,3

29,2

34,5

41,1

45,6

49,1

55,1

65 - 69,9

21,9

24,5

26,2

28,9

34,6

41,6

46,3

49,6

56,6

70 - 74,9

22,2

24,4

26

28,8

34,3

41,8

46,4

49,2

54,6

28

c) rea de Gordura do Brao (AGB)


AGB (cm2) = [CMB (cm) x DCT (cm)] [ x DCT (cm)]2
2
4
- % da mediana
Adequao da AGB (%) = AGB obtida (cm) x 100
AGB percentil 50

Classificao
DCT

Desn.
grave
< 70%

Desn.
Moderada
70 80%

Desn.
Leve
80 90%

Eutrofia

Sobrepeso

Obesidade

90 110%

110 120%

> 120%

Fonte: Blackburn e Thorton (1979)

- Percentil
< P5
P5 P15
P15 P75
P75 P85
> P85
Fonte: Frisancho, 1990

Magro
Abaixo da mdia
Mdia
Acima da mdia
Gordura excessiva

29

Tabela 11 - Percentis de AGB(cm) de acordo com idade para homens


Idade

10

15

25

50

75

85

90

95

1 - 1,9

4,5

4,9

5,3

5,9

7,4

8,9

9,6

10,3

11,7

2 - 2,9

4,2

4,8

5,1

5,8

7,3

8,6

9,7

10,6

11,6

3 - 3,9

4,5

5,4

5,9

7,2

8,8

9,8

10,6

11,8

4 - 4,9

4,1

4,7

5,2

5,7

6,9

8,5

9,3

10

11,4

5 - 5,9

4,5

4,9

5,5

6,7

8,3

9,8

10,9

12,7

6 - 6,9

3,7

4,3

4,6

5,2

6,7

8,6

10,3

11,2

15,2

7 - 7,9

3,8

4,3

4,7

5,4

7,1

9,6

11,6

12,8

15,5

8 - 8,9

4,1

4,8

5,1

5,8

7,6

10,4

12,4

15,6

18,6

9 - 9,9

4,2

4,8

5,4

6,1

8,3

11,8

15,8

18,2

21,7

10 - 10,9

4,7

5,3

5,7

6,9

9,8

14,7

18,3

21,5

27

11 - 11,9

4,9

5,5

6,2

7,3

10,4

16,9

22,3

26

32,5

12 - 12,9

4,7

5,6

6,3

7,6

11,3

15,8

21,1

27,3

35

13 - 13,9

4,7

5,7

6,3

7,6

10,1

14,9

21,2

25,4

32,1

14 - 14,9

4,6

5,6

6,3

7,4

10,1

15,9

19,5

25,5

31,8

15 - 15,9

5,6

6,1

6,5

7,3

9,6

14,6

20,2

24,5

31,3

16 - 16,9

5,6

6,1

6,9

8,3

10,5

16,6

20,6

24,8

33,5

17 - 17,9

5,4

6,1

6,7

7,4

9,9

15,6

19,7

23,7

28,9

18 - 24,9

5,5

6,9

7,7

9,2

13,9

21,5

26,8

30,7

37,2

25 - 29,9

7,3

8,4

10,2

16,3

23,9

29,7

33,3

40,4

30 - 34,9

6,2

8,4

9,7

11,9

18,4

25,6

31,6

34,8

41,9

35 - 39,9

6,5

8,1

9,6

12,8

18,8

25,2

29,6

33,4

39,4

40 - 44,9

7,1

8,7

9,9

12,4

18

25,3

30,1

35,3

42,1

45 - 49,9

7,4

10,2

12,3

18,1

24,9

29,7

33,7

40,4

50 - 54,9

8,6

10,1

12,3

17,3

23,9

29

32,4

40

55 - 59,9

6,4

8,2

9,7

12,3

17,4

23,8

28,4

33,3

39,1

60 - 64,9

6,9

8,7

9,9

12,1

17

23,5

28,3

31,8

38,7

65 - 69,9

5,8

7,4

8,5

10,9

16,5

22,8

27,2

30,7

36,3

70 - 74,9

7,5

8,9

11

15,9

22

25,7

29,1

34,9

Fonte: Frisancho (1990)

30

Tabela 12 - Percentis de AGB(cm) de acordo com idade para mulheres


Idade

10

15

25

50

75

85

90

95

1 - 1,9

4,1

4,6

5,6

7,1

8,6

9,5

10,4

11,7

2 - 2,9

4,4

5,4

6,1

7,5

10

10,8

12

3 - 3,9

4,3

5,4

6,1

7,6

9,2

10,2

10,8

12,2

4 - 4,9

4,3

4,9

5,4

6,2

7,7

9,3

10,4

11,3

12,8

5 - 5,9

4,4

5,4

6,3

7,8

9,8

11,3

12,5

14,5

6 - 6,9

4,5

5,6

6,2

8,1

10

11,2

13,3

16,5

7 - 7,9

4,8

5,5

8,8

11

13,2

14,7

19

8 - 8,9

5,2

5,7

6,4

7,2

9,8

13,3

15,8

18

23,7

9 - 9,9

5,4

6,2

6,8

8,1

11,5

15,6

18,8

22

27,5

10 - 10,9

6,1

6,9

7,2

8,4

11,9

18

21,5

25,3

29,9

11 - 11,9

6,6

7,5

8,2

9,8

13,1

19,9

21,4

28,2

36,8

12 - 12,9

6,7

8,8

10,8

14,8

20,8

24,8

29,4

34

13 - 13,9

6,7

7,7

9,4

11,6

16,5

23,7

28,7

32,7

40,8

14 - 14,9

8,3

9,6

10,9

12,4

17,7

25,1

29,5

34,6

41,2

15 - 15,9

8,6

10

11,4

12,8

18,2

24,4

29,2

32,9

44,3

16 - 16,9

11,3

12,8

13,7

15,9

20,5

28

32,7

37

46

17 - 17,9

9,5

11,7

13

14,6

21

29,5

33,5

38

51,6

18 - 24,9

10

12

13,5

16,1

21,9

30,6

37,2

42

51,6

25 - 29,9

11

13,3

15,1

17,7

24,5

34,8

42,1

47,1

57,5

30 - 34,9

12,2

14,8

17,2

20,4

28,2

39

46,8

52,3

64,5

35 - 39,9

13

15,8

18

21,8

29,7

41,7

49,2

55,5

64,9

40 - 44,9

13,8

16,7

19,2

23

31,3

42,6

51

56,3

64,5

45 - 49,9

13,6

17,1

19,8

24,3

33

44,4

52,3

58,4

68,8

50 - 54,9

14,3

18,3

21,4

25,7

34,1

45,6

53,9

57,7

65,7

55 - 59,9

13,7

18,2

20,7

26

34,5

46,4

53,9

59,1

69,7

60 - 64,9

15,3

19,1

21,9

26

34,8

45,7

51,7

58,3

68,3

65 - 69,9

13,9

17,6

20

24,1

32,7

42,7

49,2

53,6

62,4

70 - 74,9

13

16,2

18,8

22,7

31,2

41

46,4

51,4

57,7

Fonte: Frisancho (1990)

31

d) Referncia para idosos (National Health and Nutrition Examination Survey III
NHAMES, 1988 1994)

- Dobra Cutnea Triciptal (mm)


Idade
60 69
70 79
80

P10
7,7
7,3
6,6

P50
Homens
12,7
12,4
11,2

P90
23,1
20,6
18,0

P10
14,5
12,5
9,3

P50
P90
Mulheres
24,1
34,9
21,8
32,1
18,1
28,9

- Circunferncia do Brao (cm)


Idade
60 69
70 79
80

P10
28,4
27,5
25,5

P50
Homens
32,7
31,3
29,5

P90
37,0
36,1
33,3

P10
26,2
25,4
23,0

P50
P90
Mulheres
31,2
38,3
30,1
36,7
28,4
34,0

- Circunferncia muscular do brao (cm)


Idade
60 69
70 79
80

P10
24,9
24,4
22,6

P50
Homens
28,4
27,2
25,7

P90
31,4
30,5
28,8

P10
20,6
20,3
19,3

P50
P90
Mulheres
23,5
27,4
23,0
27,0
22,6
26,0

7. OUTROS NDICES
7.1 ndice de Conicidade
- Utilizado para avaliar a obesidade e a distribuio de gordura corporal,
considerando que a obesidade central est associada s doenas
cardiovasculares do que a generalizada
INDICE C = Circunferncia da cintura
0,109 x peso (kg)/estatura*

Pontos de corte: Mulheres < 1,18; Homens < 1,25


*Pode-se utilizar a tabela que relaciona peso e altura
(Fonte: Avaliao Nutricional: Novas Perspectivas, p. 288, tabela 9.97)

32

7.2 ndice de Adiposidade

IAC = Quadril - 18
A x A
IAC

HOMENS

MULHERES

Normal

8 a 20

21 a 32

Sobrepeso

21 a 25

33 a 38

Obesidade

> 25

> 38

8. FRMULAS DE ESTIMATIVA DE PERCENTUAL DE GORDURA


8.1 Frmulas que estimam Densidade Corporal (DC)
a) Mcardle, 1992
HOMENS
(18 - 34 anos) DC = 1,1610 - 0,0632 log (DCB + DCT + DCSE + DCSI)
(18 - 27 anos) DC = 1,0913 - 0,00116 (DCT+ DCSE)
33

MULHERES
(18 - 48 anos )

DC = 1,06234 - 0,00068 (DCSE) - 0,00039 (DCT) - 0,00025 (DCCo)

b) Guedes, 1994
HOMENS:

DC=

1,17136

0,06706

log

(DCT

DCSI

DCAb)

MULHERES: DC = 1,16650- 0,07063 log (DCCo + DCSI+ DCSE)


c) Pollock e col., 1984
 3 Dobras (H = Peitoral, abdominal e Coxa; M = triciptal, supra-ilaca e coxa)
Homens (18- 61anos)
DC = 1,1093800 - 0,0008267 (DCPT + DCAb + DCCo) + 0,0000016 (DCPT + DCAb
+ DCCo) - 0,0002574 (Idade)
Mulheres (18-55 anos)
DC= 1,0994921 - 0,0009929 (DCT + DCSI + DCCo) + 0,0000023 (DCT + DCSI +
DCCo) - 0,0001392 (Idade)
 7 Dobras (Subescapular, axilar mdia, trceps; coxa; supra-ilaca; abdome e
peitoral)  ST (somatrio)
Homens Adultos (18 a 61 anos)
DC = 1,11200000 - 0,00043499 (ST) + 0,00000055 (ST) - 0,0002882 (idade)
Mulheres Adultas (18 a 61 anos)
DC = 1,0970 - 0,00046971 (ST) + 0,00000056 (ST) - 0,00012828 (idade)
d) Petroski, 1995
Homens (18 - 66 anos)
DC = 1,10726863 0,00081201 x (DCSE+DCT+DCSI+DCPant) + 0,00000212 x
(DCSE+DCT+DCSI+DCPant)2 - 0,00041761 x (Idade)
Mulheres (18 - 51 anos)
DC = 1,02902361 [0,00067159 x (DCSE+DCT+DCSI+DCPant)] + [0,00000242 x
(DCSE+DCT+DCSI+DCPant)2] [0,00026073 x (Idade)] [0,00056009 x Peso (Kg)]
+ [0,00054649 x Altura (cm)]
e) JACKSON et al
34

Homens de 18 - 61 anos (Jackson & Pollock, 1978)


DC = 1,1010 0,00041150 x (DCSE+DCT+DCPt+DCAx+DCSI+DCAb+DCCo) +
0.00000069 x (7DC)2 0,00022631 x (Idade) 0,000059239 x (CC) + 0,000190632
x (C. antebrao)

8.2 Frmula de Siri (converso da DC em % Gordura)


%G = [(4,95/DENSIDADE C.) 4,50] X 100

8.3 Frmulas que estimam %gordura


a) Faulkner, 1968
G% = [ (DCT +DCSI +DCSE + DCAB) x 0,153 + 5, 783]
b) Yuhasz (Subescapular,
(S6=somatria de todas)
G%= (S6) x 0,095 + 3,64

trceps;

coxa;

supra-ilaca;

abdome

peitoral

8.4 Estimativa de percentual de gordura por meio do de dobras e


comparao em Tabelas (anexos)
Petroski, 1995:
- Mulheres  Axilar mdia, supra-ilaca, coxa e panturrilha;
- Homens  Subescapular, trceps, supra-ilaca e panturrilha

Durnin & Womersley, 1974 (bceps, trceps, subescapular e supra-ilaca)

35

Porcentagem estimada de gordura corporal, obtida por meio de soma de quatro dobras cutneas
Dobras

Homens

mulheres

cutaneas

(idades em anos)

(idades em anos)

(mm)

17-29

30-39

40-49

50+

17-29

30-39

40-49

50+

15

4,8

10,5

20

8,1

12,2

12,2

12,6

14,1

17

19,8

21,4

25

10,5

14,2

15

15,6

16,8

19,4

22,2

24

30

12,9

16,2

17,7

18,6

19,5

24,8

24,5

26,6

35

14,7

17,7

19,6

20,8

21,5

23,7

26,4

28,5

40

16,4

19,2

21,4

22,9

23,4

25,5

28,2

30,3

45

17,7

20,4

23

24,7

25

26,9

29,6

31,9

50

19

21,5

24,6

26,5

26,5

28,2

31

33,4

55

20,1

22,5

25,9

27,9

27,8

29,4

32,1

34,6

60

21,2

23,5

27,1

29,2

29,1

30,6

33,2

35,7

65

22,2

24,3

28,2

30,4

30,2

31,6

34,1

36,7

70

23,1

25,1

29,3

31,6

31,2

32,5

35

37,7

75

24

25,9

30,3

32,7

32,2

33,4

35,9

38,7

80

24,8

26,6

31,2

33,8

33,1

34,3

36,7

39,6

85

25,5

27,2

32,1

34,8

34

35,1

37,5

40,4

90

26,2

27,8

33

35,8

34,8

35,8

38,3

41,2

95

26,9

28,4

33,7

36,6

35,6

36,5

39

41,9

100

27,6

29

34,4

37,4

36,4

37,2

39,7

42,6

105

28,2

29,6

35,1

38,2

37,1

37,9

40,4

43,3

110

28,8

30,1

35,8

39

37,8

38,6

41

43,9

115

29,4

30,6

36,4

39,7

38,4

39,1

41,5

44,5

120

30

31,1

37

40,4

39

39,6

42

45,1

125

31

31,5

37,6

41,1

39,6

40,1

42,5

45,7

130

31,5

31,9

38,2

41,8

40,2

40,6

43

46,2

135

32

32,3

38,7

42,4

40,8

41,1

43,5

46,7

140

32,5

32,7

39,2

43

41,3

41,6

44

47,2

145

32,9

33,1

39,7

43,6

41,8

42,1

44,5

47,7

150

33,3

33,5

40,2

44,1

42,3

42,6

45

48,2

155

33,7

33,9

40,7

44,6

42,8

43,1

45,4

48,7

160

34,1

34,3

41,2

45,1

43,3

43,6

45,8

49,2

165

34,5

34,6

41,6

45,6

43,7

44

46,2

49,9

170

34,9

34,8

42

46,1

44,1

44,4

46,6

50

175

35,3

44,8

47

50,4

180

35,6

45,2

47,4

50,8

185

35,9

45,6

48,8

51,2

190

45,9

48,2

51,6

195

46,2

48,5

52

36

200

46,5

48,8

52,4

205

49,1

52,7

210
(PETROSKI, 1995)

49,4

53

37

Jackson e Pollock et al., 1985:


Estimativa da porcentagem de gordura para os homens: soma das dobras cutneas do triceps, torcica e
subescapular
Soma das dobras
cutaneas (mm)
<22

23-27

28-32

33-37

38-42

43-47

48-52

53-57

>57

8 - 10

1,5

2,5

3,1

3,6

4,1

4,6

5,1

5,6

11 - 13

3,5

4,5

5,1

5,6

6,1

6,6

7,1

14 - 16

4,5

5,5

6,5

7,6

8,1

8,6

17 - 19

5,9

6,4

6,9

7,4

8,5

9,5

10

20 - 22

7,3

7,8

8,3

8,8

9,4

9,9

10,4

10,9

11,4

23 - 25

8,6

9,2

9,7

10,2

10,7

11,2

11,8

12,3

12,8

26 - 28

10

10,5

11

11,5

12,1

12,6

13,1

13,6

14,2

29 - 31

11,2

11,8

12,3

12,8

13,4

13,9

14,4

14,9

15,5

32 - 34

12,5

13

13,5

14,1

14,6

15,1

15,7

16,2

16,7

35 - 37

13,7

14,2

14,8

15,3

15,8

16,4

16,9

17,4

18

38 - 40

14,9

15,4

15,9

16,5

17

17,6

18,1

18,6

19,2

41 - 43

16

16,6

17,1

17,6

18,2

18,7

19,3

19,8

20,3

44 - 46

17,1

17,7

18,2

18,7

19,3

19,8

20,4

20,9

21,5

47 - 49

18,2

18,7

19,3

19,8

20,4

20,9

21,4

22

22,5

50 - 52

19,2

19,7

20,3

20,8

21,4

21,9

22,5

23

23,6

53 - 55

20,2

20,7

21,3

21,8

22,4

22,9

23,5

24

24,6

56 - 58

21,1

21,7

22,2

22,8

23,3

23,9

24,4

25

25,5

59 - 61

22

22,6

23,1

23,7

24,2

24,8

25,3

25,9

26,5

62 - 64

22,9

23,4

24

24,5

25,1

25,7

26,2

26,8

27,3

65 - 67

23,7

24,3

24,8

25,4

25,9

26,5

27,1

27,6

28,2

68 - 70

24,5

25

25,6

26,2

26,7

27,3

27,8

28,4

29

71 - 73

25,2

25,8

26,3

26,9

27,5

28

28,6

29,1

29,7

74 - 76

25,9

26,5

27

27,6

28,2

28,7

29,3

29,9

30,4

77 - 79

26,6

27,1

27,7

28,2

28,8

29,4

29,9

30,5

31,1

80 - 82

27,2

27,7

28,3

28,9

29,4

30

30,6

31,1

31,7

83 - 85

27,7

28,3

28,8

29,4

30

30,5

31,1

31,7

32,3

86 - 88

28,2

28,8

29,4

29,9

30,5

31,1

31,6

32,2

32,8

89 - 91

28,7

29,3

29,8

30,4

31

31,5

32,1

32,7

33,3

92 - 94

29,1

29,7

30,3

30,8

31,4

32

32,6

33,1

33,4

95 - 97

29,5

30,1

30,6

31,2

31,8

32,4

32,9

33,5

34,1

98 - 100

29,8

30,4

31

31,6

32,1

32,7

33,3

33,9

34,4

101 - 103

30,1

30,7

31,3

31,8

32,4

33

33,6

34,1

34,7

104 - 106

30,4

30,9

31,5

32,1

32,7

33,2

33,8

34,4

35

107 - 109

30,6

31,1

31,7

32,3

32,9

33,4

34

34,6

35,2

110 - 112

30,7

31,3

31,9

32,4

33

33,6

34,2

34,7

35,3

113 - 115

30,8

31,4

32

32,5

33,1

33,7

34,3

34,9

35,4

38

116 - 118

30,9

31,5

32

32,6

33,2

33,8

34,3

34,9

35,5

Estimativas da porcentagem de gordura para as mulheres: soma das dobras cutneas do trceps, abdominal e
supra-ililica.
Soma das dobras
Cutaneas (mm)
18 - 22 23-27 28 -32 33 - 37 38 - 42 43 - 47 48 - 52 53 - 57 >57
8 12

8,8

9,2

9,4

9,5

9,7

9,9

10,1

10,3

13 17

10,8

10,9

11,1

11,3

11,5

11,7

11,8

12

12,2

18 22

12,6

12,8

13

13,2

13,4

13,5

13,7

13,9

14,1

23 27

14,5

14,6

14,8

15

15,2

15,4

15,6

15,7

15,9

28 32

16,2

16,4

16,6

16,8

17

17,1

17,3

17,5

17,7

33 37

17,9

18,1

18,3

18,5

18,7

18,9

19

19,2

19,4

38 42

19,6

19,8

20

20,2

20,3

20,5

20,7

20,9

21,1

43 47

21,2

21,4

21,6

21,8

21,9

22,1

22,3

22,5

22,7

48 52

22,8

22,9

23,1

23,3

23,5

23,7

23,8

24

24,2

53 57

24,2

24,4

24,6

24,8

25

25,2

25,3

25,5

25,7

58 62

25,7

25,9

26

26,2

26,4

26,6

26,8

27

27,1

63 67

27,1

27,2

27,4

27,6

27,8

28

28,2

28,3

28,5

68 72

28,4

28,6

28,7

28,9

29,1

29,3

29,5

29,7

29,8

73 77

29,6

29,8

30

30,2

30,4

30,6

30,7

30,9

31,1

78 82

30,9

31

31,2

31,4

31,6

31,8

31,9

32,1

32,3

83 87

32

32,2

32,4

32,6

32,7

32,9

33,1

33,3

33,2

88 92

33,1

33,3

33,5

33,7

33,8

34

34,2

34,4

34,6

93 97

34,1

34,3

34,5

34,7

34,9

35,1

35,2

35,4

35,6

98 102

35,1

35,3

35,5

35,7

35,9

36

36,2

36,4

36,6

103 107

36,1

36,2

36,4

36,6

36,8

37

37,2

37,3

37,5

108 112

36,9

37,1

37,3

37,5

37,7

37,9

38

38,2

38,4

113 117

37,8

37,9

38,1

38,3

39,2

39,4

39,6

39,8

39,2

118 122

38,5

38,7

38,9

39,1

39,4

39,6

39,8

40

40

123 127

39,2

39,4

39,6

39,8

40

40,1

40,3

40,5

40,7

128 132

39,9

40,1

40,2

40,4

40,6

40,8

41

41,2

41,3

133 137

40,5

40,7

40,8

41

41,2

41,4

41,6

41,7

41,9

138 142

41

41,2

41,4

41,6

41,7

41,9

42,1

42,3

42,5

143 147

41,5

41,7

41,9

42

42,2

42,4

42,6

42,8

43

148 152

41,9

42,1

42,3

42,4

42,6

42,8

43

43,2

43,4

153 157

42,3

42,5

42,6

42,8

43

43,2

43,1

43,6

43,7

158 162

42,6

42,8

43

43,1

43,3

43,5

43,7

43,9

44,1

163 167

42,9

43

43,2

43,4

43,6

43,8

44

44,1

44,3

168 172

43,1

43,2

43,4

43,6

43,8

44

44,2

44,3

44,5

173 177

43,2

43,4

43,6

43,8

43,9

44,1

44,3

44,5

44,7

178 182

43,3

43,5

43,7

43,8

44

44,2

44,4

44,6

44,8

39

8.5 Frmulas de predio de gordura para obesos


HOMENS (24 a 68 anos)
%GC = 0,31457 (CAb) 0,10969 (P) + 10,8836
MULHERES (20 a 60 anos)
%GC = 0,11077 (CAb) 0,17666 (A) + 0,14354 (P) + 51,03301
Onde:
CAb: Circunferncia abdominal
A: Altura
P: Peso corporal

9 PADRES DE REFERNCIA PARA CLASSIFICAO DE PERCENTUAL DE


GORDURA
HOMENS

MULHERES

MUITO BAIXO

5%

8%

Abaixo da mdia

6 14%

9 22%

Mdia

15%

23%

Acima da mdia

16 24%

24 31%

Muito alto

25%

32%

Fonte: LOHMAN (1992)

HOMENS

MULHERES

Atletas

5 13%

12 22%

Pessoas ativas

12 18%

16 25%

Pessoas no ativas

12 20%

18 32%

Pessoas obesas

21%

33%

Fonte: GUEDES, 1990

40

HOMENS

MULHERES

Gordura essencial

3 5%

3 8%

Atletas

5 13%

12 22%

Aptos fisicamente

12 18%

16 25%

Saudveis

10 25%

18 30%

Obesos

> 25%

> 30

Fonte: CEDDIA (1990)


Obs: Transcrita de Body composition. A round table. The physician and sports e
medicine
HOMENS

MULHERES

Leve

15 20%

25 30%

Moderada

20 25%

30 35%

Elevada

25 30%

35 40%

Mrbida

> 30

> 40

Fonte: NIDDK (1993) in Guedes e Guedes (1998)

41

10 COMPOSIO CORPORAL (SISTEMA CORPREO TOTAL)


Peso total = Peso sseo + Peso gordura + Peso muscular + Peso residual
 Peso sseo
P.O. = 3,02 x (A2 x U x F x 400)
 Onde: A = altura em metros; U = Dimetro Biepicondiliano de mero em
metros; F = dimetro bicondiliano de fmur em metros

 Peso residual
P.R. = Peso x 0,24
 Peso gordura
P.G. = % gordura x peso
 Peso muscular
P.M. = Peso (P.O. + P.R. + P.G.)

42

III. Avaliao clnica e exame fsico


1- Objetivos da Avaliao Clnica
PARMETRO
Histria (anamnese
geral)

Exame Fsico

OBJETIVO

Obter informaes que possam revelar deficincias e interferncias na


aquisio, preparo, ingesto e no metabolismo de nutrientes.

Obter informaes sobre perda/ganho de peso no-intencional,


cirurgia ou trauma recente, presena de doenas crnicas, sintomas
gastrintestinais, uso de medicamentos, problemas de mastigao e
deglutio, e outros.

Identificar sinais de deficincias ou excessos nutricionais, como


desnutrio, obesidade, deficincias vitamnicas, de cidos graxos
essenciais e outros.

Determinar a adequacidade dos processos de nutrio, como a


ingesto, a digesto, a absoro e o metabolismo.

1.1- Histria (Anamnese Geral)


1.1.1- Componentes da anamese geral
COMPONENTES
Queixa Principal
Enfermidade Atual

Histria Alimentar

Histria Familiar

Histria de Medicamentos
Histria Scio-econmica

DESCRIO
- Citao subjetiva do paciente sobre o problema de sade,
incluindo incio e durao.
- Dados detalhados sobre a queixa principal, relacionados ao
estado nutricional.
- Dor ou desconforto.
- Uso de medicamentos.
- Uso de lcool, nicotina e cafena.
- Enfermidade, trauma, deformidades fsicas e defeitos dentrios
que podem interferir com a aquisio, preparo, mastigao ou
deglutio dos alimentos.
- Alergias: meio ambiente, alimentos e medicamentos.
- Distrbios alimentares.
- Doena crnica ou cirurgia do trato gastrintestinal.
- Abuso de substncias.
- Suplementao mineral e vitamnica.
- Uso de suplementos alimentares comerciais.
- Uso de suplementos alimentares no-convencionais.
- Preferncias e intolerncias alimentares.
- Influncia tnicas, culturais ou religiosas na alimentao.
- Determinao das necessidades de aconselhamento, baseado
no conhecimento de nutrio.
- Desordens genticas e familiares que podem afetar o estado
nutricional:
cardiovascular,
Crohn,
diabetes,
distrbios
gastrintestinais, cncer, anemia falciforme, alergias, intolerncias
alimentares, obesidade.
- Uso recente de esterides, imunossupressores, quimioterapia,
anticonvulsivantes ou contraceptivos orais.
- Armazenamento, refrigerao e preparo de alimentos.

43

- Tipo de plano de sade.


- Hbitos de compra e preparo de alimentos.
Fonte: adaptado de Hammond, 1996.

1.2 - Exame Fsico


1.2.1 Tcnicas de exame fsico relacionado nutrio
TCNICA
Inspeo

Palpao

Percusso

Ausculta

DESCRIO
- Usa a viso, o olfato e a audio.
- Observao critica da cor, formato, textura e tamanho.
- a tcnica mais frequentemente utilizada.
- Exame tctil para sentir pulsaes e vibraes.
- Avalia as estruturas corporais (incluindo textura, tamanho,
temperatura, consistncia e mobilidade).
- Avaliao de sons, para determinar o contorno, formato e posio
dos rgos.
- Nem sempre pode ser usada no exame fsico relacionado
nutrio.
- Ouvir os sons corporais com ou sem o uso de estetoscpio (ex.:
sons do corao e pulmes, intestinais e dos vasos sanguneos).

Fonte: Hammond, 1996.

1.2.2 Sinais e sintomas de deficincias nutricionais


a) Examinar tecidos de proliferao rpida, como cabelos, pele, lbios, olhos e lnguas.
Esses tecidos so mais provveis de refletir deficincias nutricionais mais precocemente
que outros.
b) Investigar atrofia da lngua, palidez cutnea, dermatite, cicatrizao inadequada de
feridas, turgor deficiente da pele.
c) Outros achados fsicos relacionados ou associados doena de base podem confundir a
avaliao.
d) Realizar o exame fsico de forma seqencial e organizada. Ex.: cabea e pescoo,
sistema cardiopulmonar, gastrintestinal, urinrio, msculo-esqueltico e neurolgico.
e) Considerar que a maior parte dos achados fsicos no so especficos para as
deficincias individuais de nutrientes e devem ser integrados com a histria e com os dados
antropomtricos e laboratoriais.

44

Quadro Resumitivo do Exame Fsico Nutricional Sinais e sintomas de deficincias


nutricionais

NORMAL
Olhos

ACHADOS
CLNICOS

Brilhantes,
membranas
rseas e midas

Movimento ocular
normal
ao
acompanhar
objetos.
Cabelos

Brilhantes, firmes
e
difceis
de
arrancar.

Aparncia normal
ou espessa.

Unhas

Crescimento
normal.
Uniformes,
arredondadas
lisas.

DEFICINCIA
SUSPEITADA

OUTRAS CAUSAS

Conjuntiva plida.

Ferro

Anemias no-nutricionais.

Cegueira noturna.

Vitamina A

Hereditariedade
oculares.

Manchas de Bitot
(manchas
acinzentadas,
brilhantes
e
triangular
na
conjuntiva).

Vitamina A

Xerose
(secura
anormal).

Vitamina A

Vermelhido
e
fissura dos cantos
dos olhos.
Oftalmoplegia
(paralisia
dos
msculos
oculares).

Riboflavina,
piridoxina.
Tiamina e fsforo.

Leso cerebral.

Sinal de bandeira
(despigmentao
transversa).
Arrancvel com
facilidade e sem
dor.
Pouco cabelo.

Protena, vista no
kwashiorkor
e,
ocasionalmente,
no marasmo.

Tinturas e outros tratamentos


capilares excessivos.

Protena, biotina,
zinco.

Alopcia decorrente da idade,


quimioterapia ou radiao da
cabea, desordens endcrinas.

Plos crespos e
encravados.
Listras
transversais,
rugosas.

Vitamina C.

Coilonquia
(unhas em forma
de colher, finas e
cncavas).

doenas

Idade, alergias

Protena.

Ferro.

Considerado normal se somente


encontrado nas unhas dos ps.

45

NORMAL
Pele

Cor uniforme, lisa,


de
aparncia
saudvel.

ACHADOS
CLNICOS
Descamao
seborria
nasolabial.

DEFICINCIA
SUSPEITADA
ou

Petqueia,
especialmente
perifolicular
(manchas
hemorrgicas
pequenas e de
cor roxa.
Prpura
(hematomas
e
sangramento
subcutneo).
Hiperqueratose
folicular
(hipertrofia
da
epiderme).
Pigmentao
(escurecimento) e
descamao das
reas
expostas
ao sol.
Aparncia
de
celofane.
Pigmentao
amarelada,
especialmente
nas palmas das
mos, enquanto a
esclera
permanece
branca.
Edema corporal,
face
redonda,
edemaciada (face
de lua cheia).
Cicatrizao
deficiente
de
feridas,
lceras
de decbito.
Palidez.

Vitamina A, zinco,
cidos
graxos
essenciais,
riboflavina,
piridoxina.
Vitamina C.

Vitamina
vitamina K.

C,

Vitamina
vitamina C.

A,

OUTRAS CAUSAS
Excesso de vitamina A.

Distrbios de coagulao, febre


severa, picada de inseto.

Varfarina, Injurla,
trombocitopenia,
vitamina E.

excesso

de

Niacina.

Protena.

Envelhecimento.
Excesso de ingesto de betacaroteno.

Protena, tiamina.

Medicamentos,
esterides.

especialmente

Protena, vitamina
C,
zinco,
kwashiorkor.

Cuidado deficiente
diabetes.

Ferro.

Perdas sanguneas.

da

pele,

46

Oral

NORMAL

ACHADOS
CLNICOS

Lbios
macios,
sem inflamao.

Queilose (lbios
secos,
com
rachaduras
e
ulcerados).
Estomatite
angular
(inflamao dos
cantos da boca).
Papila
lingual
atrfica
(lngua
lisa.

Lngua vermelha,
sem edema e
com
superfcie
normal.

Glossite.

Paladar e olfato
normais.

Gengivas
e
dentes normais.

Neurolgicos

Caries,
dentes
ausentes
e
gengivas
retradas.
Gengivas
edemaciadas,
sangrantes
e
retradas.
Demncia.

Estabilidade
emocional.

Refluxos
sensaes
normais.

Hipogeusia
(paladar
diminudo).
Hiposmia (olfato
diminudo)
Esmalte
manchado.
Esmalte
danificado.

DEFICINCIA
SUSPEITADA
Riboflavina,
piridoxina,
niacina.

OUTRAS CAUSAS
Salivao excessiva, devido
prtese dentria mal fixada.

Riboflavina,
niacina,
folato,
vitamina
B12,
protena, ferro.
Riboflavina,
niacina,
folato,
piridoxina,
vitamina B12.
Zinco.

Medicamentos, como agentes


neoplsicos ou sulfonilurias

Fluorose (flor em excesso


Suspeita de bulimia.
Higiene oral deficiente, doena
peridontal.

Vitamina C.

Niacina, vitamina
B12.

Confabulao,
desorientao.

Tiamina (psicose
de Korsakoff).

Neuropatia
perifrica:
fraqueza,
parestesias
(formigamento
dos ps).

Tiamina,
piridoxina,
vitamina B12.
Excesso
piridoxina.

Doena ou relacionado idade.


Causas mtiplas, como clcio
srico aumentado, medicamentos
e toxicidade por alumnio.

de

47

Ataxia
(coordenao
muscular
deficiente
e
reflexos
diminudos
do
tendo).
Tetania.
Outros

Aumento
da
partida,
hepatomegalia.
Raquitismo
ou
osteomalcia
(pernas
curvadas).

Clcio, magnsio,
vitamina D.
Protena, bulimia.

Doena da partida ou do fgado.


Excesso de vitamina A.

Vitamina D.

Fonte: Menissoa, 1997

48

49

1.2.3 Perda de gordura subcutnea


1. O primeiro sinal fsico a ser examinado a perda de massa gordurosa subcutnea.
2. Os pacientes do sexo masculino e aqueles com ingesto calrica deficientes esto
propensos a perder gordura antes da massa muscular.
3. Investigar olhos encovados ou pele flcida ao redor dos olhos e bochechas.
a- Em pacientes com estado nutricional normal, o acmulo de gordura em baixo dos
olhos parece um edema leve.
b- Em paciente desnutrido pode ser detectado depresso ou, s vezes, uma rea
escura abaixo dos olhos. Isso frequentemente chamado de olhos fundos.
4. Examinar as reservas de gordura do brao e classificar subjetivamente o grau de perda.

1.2.4 Perda de massa muscular


1. Em geral, os grupos musculares das partes superiores do corpo so mais susceptveis
perda.
2. Msculos da regio das tmporas
a-

Para visualizar este msculo, vire a cabea do paciente para o lado (em alguns casos,
esta regio melhor observada diretamente de frente).

3. Msculo da clavcula
a-

Observar a extenso da linha da clavcula. Quando menor a massa muscular, mais


proeminente o osso.

b-

Os homens e mulheres exibem diferena na musculatura nesta regio.

4. Msculos dos ombros


a- Posicione os braos do paciente para baixo, ao lado do corpo.
b- Deve ser possvel pinar tecido muscular da juno do ombro.
5. Msculo da escpula
a- Observar se existem depresses ao redor da escpula.
b- Para melhor definir esses grupos musculares, pea ao paciente para empurrar a mo
dele para frente, contra um objeto slido.
c- O grupo de perda pode variar na localizao e profundidade.
6. Msculos das costelas inferiores
a- Observar as depresses entre as costelas, com o paciente pressionando a mo contra
um objeto slido.
7. Msculos do dorso da mo, entre o polegar e o indicador (msculo intersseo)
a- Para facilitar o exame, pea ao paciente para pressionar as pontas dos dedos polegar e
indicador, um contra o outro. Normalmente, o msculo ir protrair.
50

b- Em casos de perda muscular, esta rea pode se apresentar plana ou depresso.


c- A quantidade do tecido muscular desta regio apresenta variao entre os sexos. Se
plana, pode ser um sinal de desnutrio em homens, mas no em mulheres.
8. Quadrceps
a- Embora no seja to sensvel quanto os grupos musculares da parte superior do corpo,
esta tambm pode ser examinado para avaliar a deteriorao muscular.
b- Com o paciente em posio sentada, pinar o quadrceps para diferenciar o tecido
muscular do gorduroso.
9. Msculo da regio interna da perna
a- Observar o grau de definhamento destes msculos e se houve perda ao redor do
joelho.
10. Panturrilha
a- Pinar o msculo da panturrilha para determinar a quantidade de tecido.
1.2.5 Edema
1. A desnutrio pode aumentar o edema. Portanto, considerar somente aquele que
resulta da desnutrio.
2. De maneira prtica, descartar todas as outras causas de edema, antes de associ-lo
desnutrio.
3. Observar as regies do tornozelo e do sacro. principalmente importante examinar a
presena de edema na regio sacral em pacientes com atividade fsica restrita.
4. O tornozelo o melhor local para identificar edema em um paciente que se movimenta.

O Instrumento para realizao de exame fsico que avalia perda de gordura


subcutnea, perda de massa muscular pode ser visto abaixo:

51

EXAME FSICO
Adaptado do livro Terapia Nutricional Enteral e Parenteral -Manual de Rotina Tcnica , 2000.
Paciente:
Sexo:
Idade:
Leito:
Diagnstico Clnico:
Data:
Estado Nutricional

Normal

Categoria
1. Perda de gordura subcutnea:
Olhos encovados (fundos e escuros) ou pele
flcida ao redor dos olhos e bochechas.
Reserva de gordura braquial.
2. Perda de massa muscular
Msculos

Regio das tmporas

Regio da clavcula

Regio dos ombros.

Regio da escpula

Regio da costelas

Dorso das mos

Quadrceps

Regio interna da perna

Panturrilha

Estado Nutricional

A
Nenhuma perda.

( )
A
Sem evidncia de perda.

( )
Msculo aparente atravs
das tmporas. Regio reta
e plana.
( )
Homens: no visvel.
Mulher: pode ser visvel.
( )
Ombros redondos,
especielmente na juno
entre pescoo e ombro.

Desnutrio
leve/moderada
B
Sinais de perda em
algumas regies, mas
no em outras.
( )
B
Sinais de perda em
algumas regies, , mas
no em outras.
( )
Depresso leve prxima
s tmporas.
( )
Difcil de distinguir

( )
Embora os ombros no
estejam quadrados, a
protruso do acrmio
pode estar evidente.
( )
( )
Escpula no proeminente, Os msculos parecem
sem depresses ao redor do definhados, podem haver
osso.
depresses nas regies
ao redor do osso.
( )
( )
As costelas no aparecem. Esto aparentes, mas as
depresses no esto to
visveis.
( )
( )
Mulher: msculo plano
Depresso pequena
Homem: msculo
proeminente.
( )
( )
Aparncia normal
Pouca reduo
( )
( )

Desnutrio grave
C
Perda grande

C
Sinais de perda severa
em todas ou na
maioria das regies.
( )
Depresso grande e
profunda prxima s
tmporas.
( )
Bastante proeminente.
( )
Ombros quadrados, a
protruso do acrmio
bastente evidente.
( )
Escapla visvel.

( )
Costelas muito
aparentes.

( )
Depresso profunda
entre polegar e
indicador.
( )
Reduzido
significamente.
( )
Aparncia normal ao redor Perda moderada ao redor Ossos do joelho
dos joelhos.
dos joelhos.
protrados.
( )
( )
( )
Aparncia normal.
Difcil de detectar.
Reduo acentuada.
( )
( )
( )
CLASSIFICAO DO ESTADO NUTRICIONAL
Normal
Desnutrio leve/moderada
Desnutrio grave

52

Categoria
Parmetros

A
Sem sinais fsicos de
desnutrio
Nenhuma perda significativa
de peso

B
Perda de peso sem ganho
subsequente. Perda leve de
gordura subcutnea ou
muscular.

C
Perda severa de gordura
subcutnea. Perda de massa
muscular. Presena de edema .
Histria clnica de risco
nutricional.

O que deve ser observado


GORDURA
SUBCUTNEA

DICAS

Abaixo dos Olhos

Trceps/ Bceps

MASSA MUSCULAR

Tmporas

Ateno: cuidado
para no pegar
msculo ao
beliscar;
movimente a pele
entre os dedos.
DICAS

Observar em
linha reta, olhar
dos dois lados.
Observar se osso
est proeminente.

Clavcula

Ombros

Escpula

Msculo entre os Ossos

Observar com os
braos soltos ao
lado do corpo,
procurar por
ossos
proeminentes.
Procurar por
ossos
proeminentes, o
paciente deve
estar com o brao
esticado para
frente e a mo
encosta numa
superfcie solida.
Observar no
dorso da mo
com o indicador
unido com o
polegar.

DESNUTRIO
GRAVE

DESNUTRIO
LEVE/
MODERADA

BEM NUTRIDO

Crculos escuros,
depresso, pele
solta.

Protuberncia
levemente
almofadada.

Sentir pouco
espao de
gordura entre os
dedos ou os
dedos
praticamente se
tocam.
DESNUTRIO
GRAVE

Tecido adiposo
abudante.

Buraco,
depresso.

DESNUTRIO
LEVE/
MODERADA
Depresso leve.

BEM NUTRIDO

possvel observar o
msculo bem definido.

Osso
protuberante/
proeminente/
saltado.
Juno do brao
com o ombro tem
forma quadrada,
com ossos
proeminentes.

Osso levemente
saltado.

Osso
proeminente,
visvel; depresso
entre as costelas,
no ombro e
escpula ou na
coluna vertebral.

Depresses leves
ou ossos
levemente
proeminentes.

Ossos no
proeminentes, sem
depresses
significantes.

rea entre o dedo


indicador e
polegar achatada
ou com
depresso.

Com pequena
depresso ou
levemente
achatada.

Msculo proeminente
pode estar levemente
achatado.

Acrmio est
levemente
proeminente.

Em homens no est
visvel; em mulheres
pode estar visvel, mas
no est proeminente.
Redondo, forma de
curva na juno do
ombro com o pescoo e
do ombro com o brao.

53

MASSA MUSCULAR

DICAS

DESNUTRIO
GRAVE

Joelho na Parte Inferior do


Corpo e Menos Sensvel
as Alteraes Nutricionais

Paciente deve
estar sentado
com a perna
apoiada em um
degrau.
No to
sensvel as
alteraes quanto
a parte superior
do corpo.
DICAS

Ossos
proeminentes.

Quadrceps

EDEMA/ ASCITE
Tentar Identificar Outras
Causas no Relacionadas
com a Desnutrio

Em pacientes
com mobilidade,
observar o
tornozelo e
aqueles com
atividade muito
leve observar o
sacro.

DESNUTRIO
LEVE/
MODERADA

BEM NUTRIDO

Msculos
proeminentes, ossos
no proeminentes.

Interno da coxa
com depresso.

Interno da coxa
apresenta leve
depresso.

Sem depresso.

DESNUTRIO
GRAVE

DESNUTRIO
LEVE/
MODERADA
Inchao leve a
moderado.

BEM NUTRIDO

Inchao aparente,
significante.

Sem sinais de reteno


de lquidos.

CLASSIFICAO
O EXAME FSICO no um sistema numrico de classificao. Portanto, inapropriado
somar os nmeros dos resultados A, B ou C para chegar classificao final. preciso
examinar as respostas para ter uma percepo global do estado nutricional do paciente. Se
houver mais respostas do lado direito (mais B e C), provvel que o paciente esteja
desnutrido. Este exame pode ser utilizado como mtodo de rastreamento nutricional.
- Se houver ganho de peso recente e melhora em outros indicadores, como no apetite, o
paciente pode ser classificado na categoria A, mesmo que tenha havido perda prvia e
ainda aparente de gordura e msculo.
- Os pacientes obesos, por outro lado, podem entrar na categoria de desnutrio moderada
(B) ou grave (C), baseando-se em uma histria clnica e sinais de perda muscular.
- Os pacientes com aparncia normal podem ser colocados na categoria de desnutrio leve
ou moderada, devido uma histria clnica ruim.
- A desnutrio leve/ moderada a mais ambgua de todas. Esses pacientes podem
apresentar respostas em todas as trs categorias. Em geral, se a classificao de
54

desnutrio grave (C) ou normal (A) no claramente indicada, o resultado desnutrio


leve/ moderada (B).
**Classificao do Estado Nutricional a Partir do EXAME FSICO
ESTADO
NUTRIONAL

NORMAL

DESNUTRIO
LEVE/MODERADA

DESNUTRIO
GRAVE

- Sem sinais fsicos de


desnutrio.
Nenhuma
perda
significativa de peso.
- Nenhuma dificuldade
com a alimentao.
-Nenhuma incapacidade
funcional relacionada
nutrio.
-Nenhum
sintoma
gastrintestinal de risco
nutricional.

- Perda de peso de 5 a
10%, com nenhum ganho
subseqente.
- Perda leve de gordura
subcutnea ou muscular.
- Incapacidade funcional
ou no.
- Com ou sem sintomas
gastrintestinais.

- Perda severa de
gordura subcutnea.
- Perda de massa
muscular.
- Presena de edema.
- Histria clnica de risco
nutricional.

Categoria
Parmetros

2 Instrumento de rastreamento nutricional


* Avaliao Nutricional Subjetiva Global (ASG)
1- Procedimento
1.1- Realizar a entrevista com o paciente e/ou responsvel, ou revisar o pronturio, e
preencher as informaes na fixa de Avaliao Nutricional (ver modelos em Anexo).
1.2- No caso de criana ou paciente em estado crtico, incapaz de fornecer a sua histria,
contactar os membros da famlia ou outras pessoas relacionadas.
1.3- Classificar cada parmetro da histria e do exame fsico A, B ou C.
2- Como realizar a Avaliao Subjetiva Global
2.1- 1 Bloco: Perda de peso
1. Classificar o paciente baseado na porcentagem de mudana de peso nos ltimos seis
meses (pode ser confirmado com uma balana).
2. Calcular a perda de peso nas ltimas duas semanas.
3. Para pacientes obesos, seguir os mesmos guias.
4. A reduo de peso no ir afetar significadamente o resultado final se no existem
55

sinais fsicos ou outros fatores de risco nutricional. Considerar significativo se a perda


de peso devido restrio alimentar estiver associada a outros sinais de risco.
5. O padro de perda (flutuante, rpido, contnuo) muito importante e deve ser avaliado
como parte do parmetro de mudanas de peso.
6. O acmulo ou perda de lquido no deve ser considerado como mudana real no peso
corporal.
**Classificao do Estado Nutricional a partir da Mudana de Peso nos ltimos Seis Meses
ESTADO
NUTRIONAL
Categoria

NORMAL

DESNUTRIO
LEVE/MODERADA

DESNUTRIO
GRAVE

B
(perda de peso
potencialmente
significativa)

(perda de peso no
significativa)
Parmetros

- Perda < 5%.


- Perda > 10% nos
ltimos 6 meses, porm
com ganho durante o
ltimo ms.

- Perda de 5 a 10%.
- Declnio de rpido peso e
>10%,
porm
com
recuperao evidente.

(perda de peso
significativa)
- Perda > 10%.
- Declnio grande, rpido
e
contnuo,
principalmente no ms
anterior, e sem sinais de
recuperao.

2.2 Bloco 2: Ingesto Alimentar


1. Classificar se a ingesto mudou ou no, e qual a severidade e durao da mudana.
2. Se a mudana foi recente, anotar na ficha para investigar na prxima visita.
3. Quanto mais severa a reduo, ou quanto mais longa a durao do declnio da
ingesto, mais prximo da desnutrio grave o paciente deve ser classificado.
4. Perguntar ao paciente se ele est seguindo alguma nova dieta. Em caso positivo, esta
deve ser avaliada para assegurar que as necessidades nutricionais esto sendo
alcanadas. O consumo de dietas hipocalricas durante algumas semanas coloca o
paciente em risco de desnutrio.

**Classificao do Estado Nutricional a Partir da Ingesto Alimentar


ESTADO
NUTRIONAL
Categoria
Parmetros

NORMAL

DESNUTRIO
LEVE/MODERADA

DESNUTRIO
GRAVE

- Reduo moderada na
ingesto, sem melhora
aparente.
- Consumo de dieta
lquida exclusiva.

- Reduo severa na
ingesto e em declnio.
- Jejum ou ingesto de
lquidos hipocalricos.

- Ingesto alimentar
boa.
- Melhorando a
ingesto.

56

2.3 Bloco 3: Sintomas Gastrintestinais


1. Persistentes: sintomas dirios por mais que duas semanas, como nuseas, vmitos,
diarreia e anorexia.
**Classificao do Estado Nutricional a Partir dos Sintomas Gastrintestinais
ESTADO
NUTRIONAL
Categoria
Parmetros

NORMAL

DESNUTRIO
LEVE/MODERADA

DESNUTRIO
GRAVE

- Sem sintomas.
- Sintomas persistentes, - Sintomas persistentes
- Sintomas de curto prazo porm moderados em sua e graves.
(<2 semanas) ou
gravidade.
intermitentes.

2.4 Bloco 4: Capacidade Funcional


1. a avaliao do grau de capacidade de realizar atividades de rotina. Por exemplo, a
dificuldade que um paciente tem de ser levantar de uma posio sentada, o cansao ao
realizar pequenas tarefas, ou a mudana substancial da capacidade de executar
exerccios fsicos.
2. definida como perda de funo devido reduo significativa da massa muscular,
podendo indicar desnutrio grave ou moderada.
3. A incapacidade ou debilidade funcional a ser observada aquela clinicamente bvia e
que ocorreu durante o mesmo perodo de tempo que a perda de peso corporal.
4. A fora muscular pode ser avaliada solicitando que o paciente aperte fortemente os
dedos indicador e mdio do examinador durante, pelo menos, 10 segundos
5. Para avaliar a funo dos msculos respiratrios, solicitar que o paciente coloque na
boca uma tira de papel de 10 cm e assopre. Em condies normais, a tira assoprada
para longe> em condio de debilidade extrema, a tira no se move
6. Classificar o paciente quanto mudanas nas atividades funcionais durante as ltimas
duas semanas.
7. No considerar outras causas de incapacidade funcional como evidncia de
desnutrio. Por exemplo: um paciente diabtico, cujo os dedos foram amputados, ou
um outro com artrite e degradao grave das articulaes. Nenhuma dessas
incapacidades deve afetar a classificao do SGA, pois no esto relacionadas
desnutrio.

57

**Classificao do Estado Nutricional a Partir da Capacidade Funcional

ESTADO
NUTRIONAL
Categoria
Parmetros

NORMAL

DESNUTRIO
LEVE/MODERADA

DESNUTRIO
GRAVE

- Sem limitaes.
- Atividades restritas - Deteriorao grande
- Melhora nas atividades devido

fadiga
e (ex.:
acamado)
das
funcionais.
fraqueza.
atividades funcionais.

2.5 Bloco 5: Exame Fsico (ver tens 1.2.3, 1.2.4 e 1.2.5)


2.6 - Classificao Final
2.6.1 Somar os pontos de cada bloco e classificar de acordo com a pontuao abaixo:
- Bem nutrido < 17 pontos
- D. moderado entre 17 e 22 pontos
- D. grave > 22 pontos

58

V.

AVALIAO BIOQUMICA

 Resoluo do CFN 306/2003:


 Art 1 Compete ao nutricionista a solicitao de exames laboratoriais
na rea de nutrio clnica;
 Art 2 O nutricionista, ao solicitar exames bioqumicos, deve avaliar
adequadamente os critrios tcnicos e cientficos de sua conduta,
estando ciente de sua responsabilidade frente aos questionamentos
tcnicos decorrentes;

1) EXAMES BIOQUMICOS QUE PODEM SER SOLICITADOS PELO NUTRICIONISTA:


Hemograma Completo
Ferro serico

Transferrina

Ferritina

Vitamina B12

Proteinograma

Lipidograma

Dosagem de eletrlitos

Uria e Creatinina

cido rico

Amilase

Lpase

Transaminases

Glicemia

59

2) MARCADORES UTILIZADOS NA AVALIAO DO ESTADO NUTRICIONAL


HEMOGRAMA COMPLETO
Material analisado
Hemcias

Hemoglobina
Pigmento encontrado
nas hemcias
Protena trasportadora
de oxignio
Hematcrito
% entre o volume de
eritrcitos e o volume
do plasma
Volume corpuscular
Mdio VCM
Mdia do tamanho dos
eritrcitos

Hemoglobina
corpuscular mdia
HCM
Quantidade de
hemoglobina nas
hemcias
Concentrao de
hemoglobina celular
mdia CHCM
Concentrao de
hemoglobina presente
em 100ml de
hemcias

Valores de referncia
Interpretao dos resultados
Eritrograma Srie vermelha
Homens: 4,3 5,7
Valores abaixo do normal podem indicar anemias
3
milhes/mm
carenciais devido baixa ingesto de ferro, vitamina
B12 e cido flico, perdas crnicas (parasitose como
Mulheres: 3,9 5,0
3
ancilostomase e estrongiloidase), sangramentos do
milhes/mm
tubo digestivo, genitourinrias, distrbios na
menstruao, plipos, hemorridas, inflamaes no
intestino e outras patologias que na fase aguda
apresentam sangramentos.
Homens: 13,5 17,5g/dL
Valores abaixo do intervalo indicam hipocromia,
Mulheres: 12 15,5g/dL
deficincias crnicas de ferro e posteriormente
podem levar a microcitose (reduo no tamanho das
hemcias com concentrao de hemoglobinas)
Homens: 39 50%
Mulheres: 35 45%

Na anemia esses valores podem estar reduzidos e


aumentados na poliglobulina. Tm correlao com
hemodiluio

Homens: 81 95fL
Mulheres: 82 98fL

Valores reduzidos caracterizam a microcitose e


esto associados com anemias por deficincia de
ferro, trao talassmico, anemia renal crnica ou
anemia de doenas crnicas. Valores aumentados
caracterizam a macrocitose e ocorrem na
deficincia por vitamina B12 ou folato e em defeitos
genticos na sntese de DNA. Quando ocorre
anemia (hematcrito e hemoglobina baixos) e o VCM
estiver dentro do intervalo, pode sugerir anemia
hemoltica, anemia ps-hemorragia ou diminuio da
produo de eritropoietina (doenas renais,
hepticas, desnutrio e deficincias endcrinas.
Pode ainda existir anisocitose (tamanho celulares
diferentes).
Valores reduzidos podem refletir anemias. Valores
altos nas anemias hemolticas ou carenciais aps
consumo de ferro. Valores reduzidos nas anemias
aplsicas mesmo com valores de ferro normais. As
anormalidades
apresentam
as
mesmas
caractersticas do VCM
Valores diminudos caracterizam a hipocromia
(diminuio na colorao das hemcias por reduo
da hemoglobina) associados deficincia de ferro e
trao talassmico e reduo da transferrina. Valores
aumentados caracterizam a hipercromia

Homens: 26 34pg
Mulheres: 26 34 pg

Homens: 31 36g/dL
Mulheres: 31 36g/dL

60

Material analisado
RDW red cell
distribution width
Indicador da variao
de tamanho das
hemcias (anisocitose)
Leuccitos

Neutrfilos

Eosinfilos

Basfilos
Linfcitos

Contagem total de
linfcitos CLT
CTL = %linfcitos x
leuccitos
100
Moncitos

Valores de referncia
Homens: 11,8 15,6%
Mulheres: 11,9 15,5%

Interpretao dos resultados


Valores aumentados so considerados o melhor
ndice discriminador de anemia ferropriva, o que
explicado pela coexistncia de eritrcitos no sangue
perifrico causando mistura de clulas normocticas
e progressivamente microcticas
Leucograma Srie branca
3
Valores
aumentados
(leucocitose)
indicam
4.500 a 13.000mm
infeco, neoplasia e estresse. Geralmente ocorre
em estresse orgnico com liberao de cortisol
(infeces agudas causadas por bactrias, psoperatrios, processos inflamatrios ou neoplsicos,
uso de corticosterides, septicemia, leucemias).
Valores diminudos (leucopenia) esto associados
com
desnutrio
protico-calrica,
infeco
generalizada,
uso
de
medicamentos
como
antiinflamatrio, quimio e radioterapia e doenas
auto-imunes. Podem ser padro transitrio como na
dengue e leishmaniose visceral. Tambm podem
assumir padro definitivo nas intoxicaes por
benzeno, xilol, solventes qumicos, ou na aplasia
medular.
Valores aumentados (neutrofilia) esto associados
40 69%
com distrbios metablicos (cetoacidose, uremia,
necrose), trauma, estresse, infeces purulentas
(bacterianas e fngicas), uso de corticosterides ou
presena de fatores de crescimento de granulcitos,
doenas mieloproliferativas crnicas e leucemia.
Valores reduzidos (neutropenia) ocorrem na
desnutrio protico-calrica, neutropenia crnica
idioptica, anemia aplstica (aplasia de medula
ssea, quimioterapia e radioterapia, infeco
generalizada, e uso de alguns medicamentos
Valores aumentados (eosinofilia) ocorrem nas
0 5%
infestaes
parasitrias,
doenas
alrgicas,
eczemas, leucemia ou doena auto-imune, alguns
medicamentos. Valores reduzidos (eosinopenias)
ocorrem no estresse, uso de corticosterides e
sndrome de cushing
Valores aumentados (basofilia) esto presentes
0 1%
nas doenas mieloproliferativas
Valores aumentados (linfocitose) nas infeces
25 45%
virais (mononucleose infecciosa, citomegalovirose,
hepatite, rubola, coqueluche, toxoplasmose e
leucemia linfoctica crnica. Valores reduzidos
(linfocitopenia) esto presentes na desnutrio
crnica, infeces por HIV, uso de corticoesterides,
quimioterapia e radioterapia
Indicador
de
estado
nutricional.
Valores
D. leve: de 1.200 a
3
2.000/mm
diminudos esto relacionados com doenas
D. moderada: de 800 a
relacionadas deficincia do sistema imunolgico e
3
1.199/mm
uso de corticosterides.
3
D. grave: < 800/mm
Valores aumentados (monocitose) esto presentes
2 10%
nas infeces crnicas (endocardite, tuberculose),
algumas leucemias mielides agudas e sndromes
mielodisplsicas.
Valores
reduzidos
(monocitopenia) esto presentes nas tricoleucemia.

61

Material analisado
Plaquetas
(trombcitos)

Valores de referncia

Interpretao dos resultados


OUTROS
3
Valores diminudos (trombocitopenia) pode ser
150.000 a 450.000/mm
consequncia da reduo de produo de plaquetas,
de aumento de sua utilizao ou destruio ou de
hiperesplenismo. Podem ter causas hereditrias
(sndrome de Bernard Soulier) ou adquiridos
(prpura trombocitopnica imune PTI, anemia
megaloblstica, leucemias agudas, nas sndromes
mielodisplsica, e aps quimioterapia e radioterapia.
Valores aumentados (trombocitose) ocorrem em
doenas mieloproliferativas (leucemia mielide,
trombocitemia essencial, inflamatria ou maligna,
hemorragia, anemia ferropriva, inflamao ou
esplenectomia.

PROTENAS VISCERAIS E SOMTICAS


Material analisado
Protenas totais
Albumina

Pr-albumina

Globulina
Protena
transportadora de
retinol RBP
Transferrina

Valores de referncia
Interpretao dos resultados
Protenas totais e fraes
6,4 8,3g/dL
Crianas:
Indicador de estado nutricional:
2,9 5,5g/dL
D. leve: 3 a 3,5g/dL
Adultos
D. moderada: 2,4 a 2,9g/dL
Normal: > 3,5g/dL
D. grave: < 2,4g/dL
Obs: um ndice pouco sensvel as rpidas
variaes do estado nutricional. O intervalo de tempo
para dosagem deve ser no mnimo 20 dias.
Pode estar reduzida nas doenas hepticas e na
presena de inflamao e infeco. Valores abaixo
de 2g/dl esto associados a edema
19 a 38mg/dL
D. leve: de 10 a 15mg/dL
D. moderada: de 5 a 10mg/dL
D. grave: de 0 a 5mg/dL
Obs: sensvel na identificao da restrio protico
ou energtica.
1,7 a 3,5g/dL
Outros
Est diminuda na deficincia de vitamina A e de zinco.
Valores no soro: 30 a
Ocorre reduo aps 48 a 72h aps o inicio da desnutrio
60mg/L
calrico-protica.
Valores na urina: at
0,4mg/L
Adultos: 250 a 425mg/dL
Protena transportadora de ferro plasmtico
Crianas: 203 a
D. leve: 150 a 200mg/dL
360mg/dL
D. moderada: 100 a 150mg/dL
Recm nascidos: 130 a D. grave: < 100mg/dL
275mg/dL
Saturao de transferrina (%): Ferro srico x 100
Saturao de
CTFL*
transferrina:
valores abaixo de 15% para mulheres e 10% para
Homens: 10 a 50%
homens podem indicar deficincia nos estoques de
Mulheres: 15 a 50%
ferro. Valores acima de 50% indicam sobrecarga de
ferro
*Capacidade total de ligao do ferro

62

Material analisado
Ferritina

Valores de referncia
Homens: 36 a 262
mcg/dL
Mulheres: 24 a 155
mcg/dL
Recm nascidos: 25 a
200mcg/dL
At 1 ms: 200 a
600mcg/dL
De 2 a 5 meses: 50 a
200mcg/dL
De 6 meses a 15 anos: 10
a 150mcg/dL

ndice creatinina e
altura
ICA (%)= __Excreo
creatinina na urina
24h_ x 100
Excreo de
creatinina ideal na
urina 24hs

> 80%

Interpretao dos resultados


Protena de reserva de ferro. Sua dosagem o
melhor indicador de quantidade de ferro armazenada
no organismo. Origina o diagnstico diferencial entre
anemias hipocrmicas e microcticas por deficincia
de ferro de anemias por outras etiologias.
Obs: eleva-se em resposta aos processos
inflamatrios, infecciosos ou traumticos.
Os nveis acima do normal podem indicar: doena
heptica
alcolica,
hemocromatose,
anemia
hemoltica,
linfoma
de
Hodgkin,
anemia
megaloblstica.
Os nveis inferiores ao normal podem indicar:
sangramento gastrointestinal crnico, sangramento
menstrual intenso, anemia por deficincia de ferro
D. leve: 60 80%
D. moderada: 40 60%
D. grave: < 40%

63

FIGURAS
CIRCUNFERNCIAS
Fig C1. CIRCUNFERNCIA DO PUNHO (CP)

Fig C2. CIRCUNFERNCIA DO BRAO (CB)

64

Fig C3. CIRCUNFERNCIA DO QUADRIL (CQ)

Fig C4. CIRCUNFERNCIA ABDOMINAL (CAb)

65

Fig C5. CIRCUNFERNCIA DA CINTURA (CC)

Fig C6. CIRCUNFERNCIA DA COXA PROXIMAL (CCx)

66

Fig C7. CIRCUNFERNCIA DA PANTURRILHA (CPant)

67

DOBRAS CUTNEAS
Fig D1. DOBRA CUTNEA TRICIPTAL (DCT)

Fig D2. DOBRA CUTNEA BICIPTAL (DCB)

68

Fig D3. DOBRA CUTNEA SUBESCAPULAR (DCSE)

Fig D4. DOBRA CUTNEA SUPRA-ILACA (DCSI)

69

Fig D5. DOBRA CUTNEA AXILAR MDIA (DCAx)

Fig D6. DOBRA CUTNEA PEITORAL OU TORCICA (DCPt)


Fig D6.1 HOMENS

70

Fig D6.2 MULHERES

Fig D7. DOBRA CUTNEA ABDOMINAL (DCAb)

71

Fig D8. DOBRA CUTNEA COXA (DCCx)

Fig D9. DOBRA CUTNEA PANTURRILHA (DCPant)

72

You might also like