Seminarski rad iz predmeta Savremeni srpski jezik

Sudbina naseg jezika kao orudja kulture

Seminarski rad pripremili iz knjige : Srpski narod I njegov jezik Pavle Ivic

-Od pocetaka do Vukovih vremena

Pismenost na nasem podrucju nije pocela na nasem jeziku. U doba kad su Sloveni dosli na Balkan u VI I VII veku ( velike seobe naroda ), Evropa je bila podeljena dve sfere,na onu sa latinskom I onu sa grckom pismenoscu.A razmedje izmedju tih sfera je islo bas preko Balkana. Tako su nasi ljudi ranije poceli pisati na grckom I latinskom nego na svom jeziku.Slovenski jezici pripadaju indoevroskoj jezickoj zajednici.Porodicu slovenskih jezika cine: - zapadnoslovenski ( poljski,ceski,slovacki,gornjoluziki srpski,donjoluzickosrpski,gornjoluzickosrpski ) ; istocnoslovenski ( ruski,beloruski,ukrajinski) I juznoslovenski ( srpski,hrvatski,slovenacki,makedonski,bugarski,staroslosvenski ) . U IX veku dolazi do promene.Ta promena je bila misija Cirila I Metodija,dvojice ucitelja iz Soluna koji su po naredjenju vizantijskog cara Mihaila otisli 863.godine u Veliku Moravsku ( Cehoslovacka) da tamo propovedaju hriscanstvo na slovenskom jeziku,I time postave branu protiv prodiranja hriscanstava iz nemackih zemalja,koje je uz upotrebu latinskog jezika krcilo put sirenju moci vizantijskih neprijatelja Franaka.Da bi mogli izvrsiti svoj zadatak, dva misonara su preveli osnovne crkvene knjige na slovenski. Tu im je posluzilo njihovo odlicno poznavanje makedonskog dijalekta okoline Soluna. Svoje prevode su ispisali azbukom koju su sami sastavili a koju mi danas zovemo glagoljicom. Jezik prevoda Cirila I Metodija mi danas zovemo staroslovenskim. Posle glagoljice pojavila se cirilica, to je tadasnje svecano grcko pismo prilagodjeno slovenskom jeziku time sto su dodata slova kojih nema u grckom ( konsonansti c,z, s itd. I vokale kao jat ) . Od XI, tj. XII veka javljaju se sa jasnim obelezjima bugarska,ruska,srpskohrvatska I druge redakcije (recenzije) staroslovenskog jezika koji se danas naziva crkvenosloveskim, a njegova srpska redakcija srpskoslovenskim. Crkveno slovenski jezik je bio osnovno orudje kulture pravoslavnih slovenskih naroda. Medju nastarijim slovenskim spomenicima nalazimo dva crkvena stiva prepisana glagoljicom krajem X veka ili pocetkom XI veka: Marijino jevandjelje ( najverovatnije iz srpskih krajeva) I Klocev glagoljas ( iz hrvatskih cakavskih predela ). Crkvenoslovenski jezik je u srpskoj sredini bio orudje I uporiste pravoslavne crkve iza koje je stajala mocna drzavna oraganizacija. U

samom crkvenoslovenskom jeziku nije bilo krupnijih promena posle XII veka, ali je bilo evolucije u nacinu njegovog pisanja.Na samom pocetku XIII veka doslo je do reforme pravopisa. Oblik glagoljskih slova evoluirao je sa vremenom.Prvo stampanje glagoljica je dozivela 1483.godine a nesto kasnije I cirilica. Miroslavljevo jevandjelje sa kraja XII veka je dragoceno kao izvor obavestenja o pojedinim inovacijama u nasim dijalektima. U tekstovima koji su kasnije nastali primecuje se pojava ekavskog izgovora u Raskoj I ikavskog u Bosni. Od 1189.godine pa nadalje tekstovi su pisani cirilicom takav je primer cuvene povelje bosanskog bana Kulina. Hronoloski je prvi I najznacajniji izvor podataka o istoriji jezika ciklus spomenika sa kraja XII do polovine XV veka. U doba turske vlasti pravoslavna crkva je bila jedini nosilac pismenosti. Epoha turskog osvajanja donela je nasim zemljama bitne promene u politickom I etnickom pogledu . Osnovni razlog migracija iz politickih raloga bio je istovetan s prvacem sirenja turske moci. Krajem XVII veka pojavio se jod jedan pokrajinski knjizevni jezik slavonsko ikavski, austrijskim osvajenjem Slavonije. U XVIII, i XIX veku postajala je pismenost na severu Backe. Kada je je krajem XVII veka Austrija osvojila veci deo Ugraske, u budimsku oblast se slio nov talas Srba u Velikoj seobi 1690.godine, I gradovi Budim, Pesta, I Sentandreja su postali mesta gde se najvise pise srpski. Patrijarh Arsenije Carnojevic I monasi Grigorije Racanin I jerotej Racanin sastavili su krajem XVII tj. pocetkom XVIII veka prve srpske putopise. Pocetak XVIII veka dozivela je I srpska knjizevnost na srpskoslovenskom jeziku. Smena redakcija crkvenoslovenskog jezika oko 1730.godine predstavlja jedan od tri najkrupnija zaokreta u istoriji knjizevnog jezika kod Srba. To su zasnivanje pismenosti na cirilometodskom dijalektu umseto na domacem, negde krajem IX pocetkom X veka, I raskidanje sa cirilometodskim jezikom I vracanje na domaci u Vukovo vreme. Jos jedan dogadjaj je bitan a to je prelazak sa klasicnog kanonskog cirilometodkosg jezika na srpsku redakciju u XII veku. U Sremske Karlovce u XVIII veku dolaze ruski ucitelji da uce srpsku decu,ali austrijska vlast nije davala novac da se knjige stampaju za Srbe ,pa su ucitelji donosili svoje knjige a sa nima I drugaciji jezik. Knjige su bile na ruskoslovenskom, a Srbi su su primajuci jezik iz ruskih crkvenih knjiga verovali da je to originalni staroslovenski.Usvajanjem ruskoslovenskog jezika nije se prekinula tradicija pisanja na narodnom jeziku .Tim jezikom su pisali Orfelin, Rajic, Venclovic Od 1783.godine Dositej Obradovic se zalaze za pisanje na narodnom jeziku. Medjutim nije bilo lako pisati u XIII veku na narodnom jeziku bez primesa crkvenog jezika.

Sve je ovo vodilo stvaranju jednog mesovitog knjizevnog jezika , koji ce se nazvati slavenosrpskim. Kraj XVIII I pocetak XIX veka cine period prevlasti gradjanskog slavenosrpskog jezika. U toj slozenoj mesavini bilo je pored ruskosloveskih I srpskih elemenata I pravih ruskih. Leksicki fond slavenosrpskog jezika je bio zbir leksike dvaju ili triju jezika. - Od Vuka do danas U kulturnom krugu pravoslavnih najvece nevolje s jezikom proizlazile su iz diglosije upotrebe dvaju funkcionalno diferenciranih jezickih tipova u istoj drustvenoj zajednici. S narodnim jezikom je koegzistirao, u pismenoj upotrebi slavenosrspski jezik koji je bio mesavina bez ustaljenog oblicja. Nevolje u krugu katolika u srpskohrvatskoj bile su drugacije od onih kod pravoslavnih. Ty su problemi poticali iz teritorijalne rascepkanosti knjizevnog jezika. Postojala je jedna kakavaska literatura,jedna slavonska, jedna backa bunjevacka, jedna dalmatinska, jedna dubrovacka Razjedinjenosti ovakve vrste kod pravoslavnih nije bio. Potiskivanjem diglosije spor se omedjavao na dilemu oko gradjanskog ili seoskog govora kao polazista novog knjizevnog jezika. Ilirski pokret, potekao iz Zagreba posle 2 decenije nakon pocetka borbe Vuka Karadzica kod nas, imao je nacionalno-politicko obelezje. Svest o potrebi da se napusti kajkavstina u knjizevnosti sazrela je takoreci odjednom kad je Ljudevit Gaj u svojoj Danici presao na stokavski, I na taj nacin raskinuo sa visevekovnom tradicijom. S kajkavskim knjizevnim jezikom preporodni pokret je napustio I hrvatsko ime zamenjujuci ga ilirskim. Od pocetaka 1836. Danica horvatska, slavonska, I dalamatinska postaje Danica ilirska. Prelazak na stokavstinu I usvajanje ilirskog imena uklonili su glavne pregrade koje su mogle stajati izmedju Zagreba I onih katolika srpskohrvatskog jezika koji nisu imali hrvatskog opredeljenja.Svest o nacionalanom jedinstvu pocela je da se siri brzo. Sredinom proslog veka bilo je izrazeno shvatanje da Srbe I Hrvate treba razlikovati po jeziku a ne po veri. Sam Vuk Karadzic je 1849. u poznatom clanku Srbi svi I svuda izasao s tvrdjenjem da su samo ckavci ( odnosno I kajkavci ) Hrvati, dok su svi stokavci u stvari Srbi, mada se oni rimskoga I turskoga zakona takvim ne osecaju, kao sto se ne osecaju ni Hrvatima. Vuk nije bio na pravom putu trazeci u jeziku merilo za razlikovanje Srba od Hrvata. Ilirski pokret je svojim

magistralnim potezom prihvatanja stokavskog narecja kao hrvatskog knjizevnog jezika unapred iskljucio takvo deljenje. Cinom usvajanja narodnog jezika kao knjizevnog kod Srba se aktualizovalo pitanje dijalekatske osnovice tog jezika. Zaostrenu eksciplitnost problem je dobio Vukovim napustanjem starog cirilskog znaka za glas jat. Nepravedna su prebacivanja koja su se kasnije cula da su srbi usvajajuci ekavicu izneverili Vukov Knjizevni dogovor s ilircima 1850. u Becu. Taj dogovor Vuk nije potpisao kao neciji delegat vec kao pojedinac, a ni Hrvati nisu prihvatili ijekavski izgovor na Vukov zahtev nego iz svojih pobuda. U deobi koja je nastala veci deo Srba bio je na ekavskoj strani, a Hrvati I Manji deo Srba na ijekavskoj. Poznato je da Vuk nije samostalno dosao do svojih osnovnih stavova u vezi sa jezikom I pravopisom. Te stavove mu je predlozio Jernej Kopitar. Upravo kada je pristupao radu na jeziku Vuk se sprijateljio sa Savom Mrkaljem I Lukom Milovanovim, autorima napisa u kojima se predlaze reforma reforma srpskog pravopisa. Vukov recnik iz 1818. sadrzi 26.270 reci. Upravo je prvo izdanje Recnika delo u kome je Kopitareva uloga najveca, a ideje Mrkalja I Milanova primenje doslovno. Kopitar je je koautor I Recnika, a Danicic II Recnika. Pre Recnika 1818.godine Vuk je 1814. izdao gramatiku srpskog jezika Pismenicu srbskoga jezika. Godine 1836. Vuk je uveo pisanje suglasnika h I u domacim recima ( ne samo u stranim ) a 1839. uklonio je jekavsko jotovanje u grupama tj I dj. Vukova shvatanja o narodnoj osnovici knjizevnog jezika obavezivala su ga da svoje poteze opravda datih dveju osobina u narodnim dijalektima, I on je naveo dubrovacki govor I govore bosanskih muslimana. Ovako modelirana ijekavica postala je ubrzo knjizevni jezik Srba u zapadnim krajevima koji su I sami ijekavci prihvatili Vukov jezik bez transpozicije na ekavski izgovor. Nasavsi se na zajednickom tlu stokavske ijekavice, Vuk I ilirci su poceli razmisljati o potpunijoj unifikaciji jezika I pravopisa. Vuk je 1845. formulisao taj ideal. 1847. je godina Vukove pobede, I pojava znacajnih dela na narodnom jeziku: Branko Radicevic- Pesme; Petar Petrovic Njegos- Gorski vijenac; Vuk Karadzic- Novi zavet; Djuro Danicic- Rat za srpski jezik I pravopis. Saradnja je dozivela vrhunac u beckom Knjizevnom dogovoru 1850, tom konkretnom nacrtu zajednickog jezika I pravopisa o direktnoj uzajamnoj transliteraciji tekstova pisanih latinicom I cirilicom. 1852. godine Vuk izdaje drugo izdanje recnika sa 47.427 reci. Kroz pedeste I sezdeste godine posle zajednckog ratovanja uslovi su bili povoljni za hrvatsko-

srpsku saradnju. Osniva se Jugoslovenska akademija znanosti I umetnosti u koju dolzai da radi na poziv iz Zagreba, najveci srpski filolog Djuro Danicic. Iz korektnog odnosa prema Srbima potekao je I izraz hrvatski ili srpski jezik koji Racki upotrebljava jos 1861.godine , da ga zatim usvoji hrvatski Sabor 5.januara 1867. Inicijativa za siroku diskusiju o jeziku I pravopisu potekla je 1953.godine od Letopisa Matice srpske. Ovakvo gledanje je zatim I uobliceno zakljuccima Novosadskog dogovora 1954.koji je proklamovao ravnopravnost oba pisma I oba izgovora,zahtevajuci da I Srbi I Hrvati podjednako uce u skolama oba pisma. Pravopis postignut Novosadskim dogovorom pojavio se tek 1960. u dve verzije cirilickoj ekavskoj u ediciji Matice srpske I latinickoj jekaskoj koju je izdala Matica Hrvatska . Najupadljivija razlika je ona u pisanju futura ( radicu ili radit cu ) pretvorila se u simbol nejednakosti izmedju srpskog I hrvatskog. Jezik je osnovno orudje kulture I uopste ljudskog drustva. Domasaj Vukove zasluge je da je on dao osnovicu nasem knjizevnom jeziku. Njegov jezik je bio efikasniji instrument drustva nego onaj koji je on zatekao kao knjizevni. Vuk je pisao jekavski zato sto je bio jekavac. On je pisao svojim maternjim hercegovackim narecjem, I time je stavio srpsku kulturu pred novi problem. ( Pre njega jekavicu je koristio Sava Mrkalj- Srbin iz Hrvatske ) . Knjizevni jezik s kojim je Vuk izasao u Rjecniku odgovarao je u osnovi tadasnjem trsickom govoru. Vuk je kasnije u prevodu Novog zaveta objavljenog 1847. dao dug spisak reci kojih nema u narodnim govorima. Ni latinica ni cirilica nisu bile nacinjene za potrebe danasnjih jezika : obe su one adaptacije grckog alafabeta, podesene prema potrebama latinskog odn. Staroslovenskog jezika.

Nasi dijalekti I moderno doba Srpskohrvatski jezik ima 3 narecja : - kajkavsko, - cakavsko, -stokavsko . Stokavsko narecje ima 3 dijalekta : - ekavskog, ijekavskog I ikavskog izgovora. Ekavskog izgovora: - prizrensko-timocki; slavonski skavski; kosovsko-resavski; sumadijsko-vojvodjanski. Ijekavskog izgovora: - zetsko juznosandzacki; istocno-hercegovacki. Ikavskog izgovora: - posavsko ikavski; mladji ikavski; I istarski ikavski. Osnovicu srpskog jezika cine stokavsko narecje ekavski I ijekavski izgovor ( od

ekavskog: sumadijsko- vojvodjanski, a od ijekavskog: istocnohrecegovacki izgovor ) . Dijalekti su drustveni fenomeni I orudja drustva. Dijalekti su razvijeni spontano, diferancijacijom koja ima regionalni odnosno etnicki karakter. Uz to su I varijacije proizvoljne : nema dubljeg razloga zasto se u okolini Krusevca govori dodjomo a oko Cacka dodjosmo . Promene u jeziku teku sporo, a jezik sloezen I delikatan sistem, kompilikovaniji od bilo kog drugog kompleksa u ljudskom drustvu. Jezik postoji radi komunikacije I mora biti razumljiv. Dijelekatska varijacija nije korisna, ali sa utilitarnog gledista kolko je jezik potreban toliko se u razlicitim karjevima govori prozor a drugde pendzer. U izvesnom smislu teritorijalna varijacija je I stetna, jer se zbog nje ljudi iz razlicitih krajeva zbog nje teze sporazumevaju. Proces zamenjivanja narodnih dijalekata nije bio prost proces, kao sto ni sam jezik nije jednostavan. Taj sistem sadrzi vise desetine hiljadu elemenata kojima vlada svaki nosilac datog jezika Da bi se od maternjeg jezika preslo na knjizevni, potrebno je usvojiti promene koje zavise od tih elemenata. Lako je reci astal umesto sto, ali je dosta teze nauciti sintaksu knjizevnog jezika. Usvajanje knjizevnog jezika ne znaci da dijelekatska varijacija nestaje bez ostataka. Njeni su tragovi uocljivi u regionalnim razlicitostima koje se manifestuju u losem knjizevnom jeziku. Rec je o knjizevnom jeziku s osiromasenom sintaksom, cesto s izmenjenim ili losim akcentom I bez onih kvaliteta koje izdizu knjizevni jezik nad prostonarodnim govorom. Kada je rec o sudaru modernog doba sa nasledjenim dijalektima ne moze se zaobici pojava cuvanja autohtonog govora u odredjenim sredinama ( gradovima ), gde se na na domaci govor gleda sa ponosom zbog njegove tradicije. Kod nas nema uoblicenih gradski socijalnih dijalekata kojima bi se razdavajali nizi drusteni slojevi , pre svega svega radnistvo, a nekad I tzv. Srednja klasa. Po gradovima cveta I jedna narocita vrsta dijalekta drustvene grupe satrovacki jezik ili argo. Njime se sluze dve vrste socijalnim sredina: prestupnici I mladi ljudi, najcesce djaci li studenti. Za prve se obicno kaze da im govor tajnim jezikom sluze da sakriju svoje tajne I namere, a za druge se zna da se radi o koketeriji, o oznaci pripadanja grupi, o lezernosti u izrazima koji se zvanicno ne mogu primeniti. Od obicnih dijalekata satrovacki jezik se razlikuje po tome sto su njegove osobine leksicke ( lova-novac; keva- majka ) . Od ovog se izuzimaju jezic zasnovani na premetanju glasova : madre-drema, durpan- pandur, ali se I tu radi o zavisnosti od polaznog jezickog sistema. Obicno svaka grupa

lica koja se blisko druze, ukoliko se sluze argoom , ima I poneki vlastiti izraz koji je drugima nerazumljiv Sa gledista odnosa izmedju knjizevnosti I njenog jezika privlaci paznju jedan fenomen, mnogo prisutniji u nasim zapadnim krajevima nego nego u istocnim. To je upotrba dijalekta umesto knjizevnog jezika u samoj knjizevnosti, pre svega u poeziji Medju dijalektima kojima govore Srbi jedan, prizrensko-timocki , znatno je razlicit od od knjizevnog jezika I nije cudo sto je taj dijalekat usao u literaturu, prvo kod Stevana Sremca, cija Ivkova slava svoju atmosferu prevashodno duguje socnom niskom idiomu svojih junaka, a zatim kod Bore Stankovica koji je vranjanski govor izdigao do jedne poeticnosti, koja se iz folklora probila u sire prostore literaranog. Duznost nase jezicke nauke je da na vreme zabelezi I opise sve teritorijalne dijalekte pre nego sto se dijalekti ugase. Dijalekti su nezamenljiv dokument istorije jezika; ostaci starijeg stanja u raznim domenima jezicke strukture prisutni su prakticno u svim govorima, dok se druge osobine arhaicnog jezickog sistema mogu rekonstruisati poredjenjem situacije u raznim dijalektima koji su inovirali u na razlicite nacine. Srpski jezik tu pokazuje daleko siri dijapazon varijacije nego ijedan drugi evropski jezik. Od jednog naseg dijalekta do drugog drasticno varira broj padeza , broj glagolskih oblika, a narocito akacentuacija. Perspektiva nestanka dijalekta obavezuje nase lingviste na efikasnost I brzinu. Sto se u matematici ili hemiji ne pronadje danas pronaci ce se sutra, ali u dijalektologiji ne.