NEZAVISNI UNIVERZITET BANJA LUKA Fakultet politikih nauka Smer Meunarodni odnosi- II Ciklus

ZEMLJE U TRANZICIJI
-Seminarski rad-

Predmet: Savremeni ekonomski sistemi

Mentor: doc.dr Jugoslav Jovii uro Vrtuni MMO-018/11

Student:

BANJA LUKA, Septembar 2013. godine SADRAJ: UVOD 1. Karakteristike i poloaj zemalja u razvoju 2. Spoljna zaduenost 3. Tranzicija, rast i razvoj 4. Evropske zemlje u tranziciji 5. Uticaj globalizacije na zemlje u tranziciji 6. Tranzicioni gubici ZAKLJUAK

UVOD
Posljednju deceniju drugog milenijuma evropski prostor je obiljeilo nekoliko krupnih dogaaja svjetskog znaaja, a prije svega prerastanje Evropske ekonomske zajednice u Evropsku uniju (EU) sa zajednikom valutom, raspad tri velike evropske federalne drave (SSSR, SFR Jugoslavija, ehoslovaka), ruenje Berlinskog zida i ujedinjenje Njemake kao i tranzicija politikih i ekonomskih sistema bivih socijalistikih drava centralne, istone i jugoistone Evrope u drave koje poivaju na parlamentarnoj demokratiji, privatnoj svojini, kapital odnosu i trinoj konkurenciji. U politikim odnosima i strunoj literaturi 1989. se uzima kao godina poetka procesa tranzicije ekonomskih sistema u tadanjim socijalistikim zemljama istoka i jugoistoka Evrope, procesa koji je prvobitno bio usmjeren na poveanje efikasnosti planskog oblika privreivanja i njihovu transformaciju u trine ekonomije. Proces tranzicije na evropskom prostoru je otpoeo sa osam, a zavrio se sa 20 drava, od kojih su osam u 2004., a dvije 2007. godine postale punopravne lanice EU.

1. Karakteristike i poloaj zemalja u razvoju

Nerazvijene zemlje (zemlje tzv. treceg sveta), ili prema terminologiji Ujedinjenih nacija zemlje u razvoju, predstavljaju veliku grupu zemalja sa niskim ili srednjim nacionalnim dohotkom po stanovniku, relativno nerazvijenom privrednom strukturom i relativno malim ucecem u svetskoj proizvodnji i trgovini. Njihov izvoz cine uglavnom proizvodi nie tehnologije i nieg stepena obrade, kao i relativno mali broj izvoznih proizvoda. Ipak, treba imati u vidu da se radi o izrazito heterogenoj grupi zemalja, koje se i same medusobno razlikuju u velikoj meri prema ekonomskim karakteristikama, pa ne postoji jedinstven stav o tome koje sve zemlje cine ovu grupu. Treba imati u vidu i to da zemlje prelaze iz jedne u drugu kategoriju zemalja u skladu sa dostignutim stepenom razvoja, pa se neke bive zemlje u razvoju sada svrstavaju u grupu razvijenih zemalja. Takav je, na primer, slucaj sa cetiri Azijska tigra (Hong Kongom, Singapurom, Junom Korejom i Tajvanom). Za zemlje koje po svojim karakteristikama vie ne spadaju u zemlje u razvoju, ali jo uvek ne mogu biti okarakterisane ni kao razvijene, koristi se naziv novoindustrijalizovane zemlje. Njihove zajednicke osobine su: srednji nivo BDP per capita, relativno visoke stope privrednog rasta, ubrzani razvoj industrije u poslednjim decenijama zasnovan na jakoj izvoznoj orijentaciji i velikom prilivu stranog kapitala, znacajno smanjenje udela poljoprivrede u privrednoj strukturi... U ovu grupu sada spadaju zemlje kao to su: Kina, Indija, Brazil, Meksiko, Juna Afrika, Turska itd. Prema nekim klasifikacijama, u grupu zemalja u razvoju spadaju i zemlje u tranziciji, tj. zemlje koje pocevi od 1990-ih transformiu svoj ekonomski sistem iz centralno planskog u trino kapitalisticki, mada se najuspenije od njih (kao to su: Poljska, Ceka, Slovacka, Madarska i Slovenija) vec smatraju razvijenim zemljama. Ostale evropske zemlje u tranziciji su: Rusija, Belorusija, Ukrajina, Estonijua, Letonija, Litvanija, Rumunija, Bugarska, Hrvatska, BiH, Crna Gora, Srbija, Makedonija, Albanija, Moldavija. Posebnu grupu unutar grupe zemalja u razvoju cine tzv. najnerazvijenije ili najmanje razvijene ekonomije. Najveci broj ovih zemalja pripada Subsaharskom regionu, ali ih ima i u Aziji. To su zemlje koje iz razlicitih istorijskih okolnosti nisu uspele da pokrenu svoj ekonomski razvoj i cije je ucece u svetskoj privredi i trgovini, ako i tokovima kapitala zanemarljivo. Osnovne ekonomske karakteristike su: jako nizak nivo BDP po stanovniku (cesto ispod 500 dolara), visok nivo siromatva, visok udeo poljoprivrede u privredi i zaposlenosti, nerazvijena industrija (zasnovana uglavnom na koricenju raspoloivih prirodnih resursa), spoljnotrgovinska zatvorenost... Posebnu podgrupu zemalja u razvoju cine zemlje izvoznice nafte: Venecuela, Ekvador, Iran, Irak, Kuvajt, Libija, Saudijska Arabija, Ujedinjeni Arapski Emirati... Ove zemlje su clanice grupe OPEC (Organisation of Petroleum Exporting Countries), koju cini jo nekoliko zemalja u razvoju, a koje zajedno imaju oko 80% svetskih naftnih rezervi i proizvode oko 50% sirove nafte u svetu. Zbog zasnovanosti njihovih privreda na proizvodnji i izvozu ovog stratekog proizvoda, njihov ekonomski poloaj u svetskoj privredi se cesto razlikuje od ostalih zemalja u razvoju, a podloan je fluktuacijama u kolicini i ceni nafte na svetskom tritu. Konferencija Ujedinjenih nacija o trgovini i razvoju (UNCTAD). Deklaracija o uspostavljaju novog medunarodnog ekonomskog poretka

Pocetak organizovane zajednicke akcije zemalja u razvoju usmerene ka unapredenju njihove ekonomske pozicije u svetu se vezuje za ezdesete godine prolog veka. Prvo zasedanje UNCTAD je odrano 1964. godine u enevi, a od tada se ta konferencija pod okriljem Ujedinjenih nacija odrava svake 4 godine. UNCTAD razmatra pitanja od znacaja za ekonomski razvoj zemalja u razvoju, kao to su: trgovina primarnim proizvodima, poloaj nerazvijenih zemalja u svetskoj trgovini, mogucnost diversifikacije privredne i izvozne strukture, priliv kapitala u zemlje u razvoju, transfer tehnologije iz razvijenih zemalja, uloga i ponaanje transnacionalnih kompanija u privredana zemalja u ravoju, problem spoljnog duga i sl. Clanice UNCTAD nisu samo zemlje u razvoju, vec i sve razvijene zemlje, pa UNCTAD predstavlja mesto gde skoro sve zemlje sveta zajednicki rade na reavanju ekonomskih problema nerazvijenih zemalja. Ipak, dosadanji rezultati UNCTAD su relativno skromni, njegove odluke su neobavezujuce, a vecina zemalja u razvoju se i dalje suocava sa svim navedenim problemima. Na inicijativu UNCTAD, Generalna skuptina Ujedinjenih nacija je 1974. godine usvojila Deklaraciju o uspostavljanju novog medunarodnom ekonomskog poretka, koja sadri irok spektar mera i predloga kojima se moe unaprediti poloaj zemalja u razvoju u svetskoj privredi. Osnovni principi novog poretka su: sloboda zemalja da same opredeljuju ekonomski i drutveni sistem, pun suverenitet drave nad njenim prirodnim bogatstvima, regulisanje i kontrola delovanja multinacionalnih kompanija, veci priliv kapitala u zemlje u razvoju pod povoljnijim uslovima, preferencijalni tretman izvoza nerazvijenih zemalja, podsticanje transfera tehnologije iz razvijenih zemalja, pravicniji odnos cena sirovina i primarnih proizvoda na svetskom tritu. Ipak, treba imati u vidu da je vrednost Deklaracije vie politicke i retoricke, nego prakticne prirode, pa ni njeno usvajanje u UN nije znacajnije doprinelo poboljanju ekonomskog poloaja zemalja u razvoju.

2. Spoljna zaduenost
Problem spoljne zaduenosti spada u jedan od osnovnih problema zemalja u razvoju. Veliki rast zaduenosti ovih zemalja se vezuje za sedamdesete i pocetak osamdesetih godina XX veka. Niz nepovoljnih tendencija se tada odrazio na drastican rast duga: rast cene nafte (naftni okovi 1973. i 1979. godine), pad cena sirovina na svetskom tritu, povecanje kamatnih stopa u svetu itd. Medutim, problem visoke zaduenosti je pre svega rezultat unutranjih razloga: neodgovorne ekonomske politike zemalja dunika, troenja pozajmljenog kapitala za tekucu potronju (a ne za investicije), neuspeha u razvoju privrede i izvoznog sektora i sl. Od eskternih razloga (za koje nisu odgovorne nerazvijene zemlje) treba pomenuti protekcionizam razvijenih zemalja u oblastima primarne proizvodnje u kojima komparativne prednosti imaju zemlje u razvoju, kao i relativno neodgovorno odobravanje zajmova od strane investitora iz razvijenih zemalja koji nisu vodili dovoljno racuna o kreditnoj sposobosti dunika. Pocetkom 1980-ih jedan broj zemalja dospeva u situaciju da nije u mogucnosti da izmiruje narasle obaveze po svom dugu, pa proglaava moratorijum (prekidanje izvravanja spoljnofinansijskih obaveza), kao to je bio slucaj sa: Poljskom, Meksikom, Brazilom ... Tako je pocela medunarodna dunicka kriza, cije su posledice osetile ne samo zemlje u razvoju (zbog prekida priliva stranog kapitala kojim se finansirao ekonomski razvoj i deficit tekuceg bilansa), vec i razvijene zemlje (zbog problema u kome su se nali poverioci zbog nemogucnosti naplate svojih potraivanja). Reenje medunarodne dunicke krize pronadeno je kroz refinansiranje starog duga novim zaduivanjem i otpis dela spoljnog duga zemljama u razvoju, uz naglaavanje potrebe breg ekonomskog rasta kojim bi se povecala kreditna sposobnost nerazvijenih zemalja. Pri analizi stepena zaduenosti nije bitan samo apsolutni iznos duga, vec i sledeci pokazatelji koji ukazuju na nivo zaduenosti i sposobnost zemlje da izmiruje svoje obaveze po spoljnom dugu: -odnos spoljnog duga i BDP, -odnos spoljnog duga i vrednosti godinjeg izvoza, -odnos godinjih obaveza po spoljnom dugu (vrednost godinjih anuiteta) i vrednosti godinjeg izvoza. Iako ne postoje jedinstvene vrednosti navedenih indikatora po kojima bi se ocenjivao stepen zaduenosti zemlje, prema Svetskoj banci zemlja je visoko zaduena ako je: odnos spoljnog duga i BDP iznad 80% i/ili odnos spoljnog duga i godinjeg izvoza iznad 220%. Takode, odnos godinjih obaveza po dugu i godinjeg izvoza ne bi trebalo da bude veci od 25-30%.

3. Tranzicija i rast i razvoj

Proces tranzicije politikog i ekonomskog sistema u bivoj Jugoslaviji pokrenut je u isto vrijeme (1989.) kada i u ostalim socijalistikim dravama centralne, istone i jugoistone Evrope. Zapoeti proces tranzicije u BiH, zbog raspada drave i nastupajuih sukoba, prekinut je do stupanja na snagu Mirovnog sporazuma. Meutim, ratom prekinuti proces tranzicije tada je nastavljen u potpuno izmijenjenim politikim i ustavno-pravnim okvirima nove drave BiH, drave sa dva visokoautonomna entiteta. Raunalo se s tim da e proces tranzicije, sa tako radikalnim promjenama u politikom i ekonomskom sistemu, izazvati nemale, ali privremene negativne ekonomske efekte, kroz privremenu stagnaciju ili pad privrednih aktivnosti, gubitak radnih mjesta i poremeaje u socijalnoj sferi. Poetna predvianja su bila da taj proces ne bi trebalo trajati vie od pet godina, zavisno od poetnog stanja u nacionalnoj ekonomiji, ostvarenog konsenzusa oko odabranog modela tranzicije i ve ranije steenih navika u trinoj konkurenciji. Meutim, veoma brzo se pokazalo da e vrijeme tranzicije biti znatno due, a oekivani gubici biti znatno vei od planiranih, ak i u zemljama koje nisu imale unutranjih konflikata. Meu dravama nasljednicama bive SFRJ, drave koja je na poetku procesa tranzicije proglaavana kao apsolutni favorit i sa potencijalno najkraim periodom ekanja za ulazak u EU, u evropskim integracijama najuspjenija je bila Slovenija, a po mnogo emu je najuspjenija i meu deset novoprimljenih lanica EU27. Ali, dok je na prostoru bive Jugoslavije trajao rat i meunarodna izolacija, pet centralnoevropskih zemalja, meu kojima je i Slovenija kao i tri baltike bive sovjetske republike su ve prebrodile najtei period tranzicije. Naime, svih pet centralnoevropskih zemalja su stagnaciju ili pad ekonomskih aktivnosti prevazile u periodu do 1995. godine i krenule putanjom rasta, te prije prijema u EU dostigle ili premaile nivo bruto domaeg proizvoda (BDP-a) iz godine poetka tranzicije. Pet ostalih drava na prostoru bive Jugoslavije, zbog toga to nisu bile u mogunosti da nastave tranziciju u mirnodopskim i regularnim uslovima, danas su u vremenskom zaostatku od jedne do dvije decenije. U posljednjoj godini postojanja SR BiH u nekadanjoj federalnoj dravi, statistiki je registrovano da je njen drutveni proizvod iznosio oko 7.3 mlrd USD ili oko 1,670 USD per capita, odnosno 67% prosjenog drutvenog proizvoda po stanovniku tadanje federalne drave to ju je svrstavalo meu nerazvijene republike, sa posebnim ekonomskim mjerama savezne drave za prevazilaenje ekonomske nerazvijenosti.[5] U upotrebi je bio drutveni proizvod, a ne BDP i tako iskazane vrijednosti nisu bile uporedive sa kasnijim veliinama nacionalnih rauna iskazanim po SNA metodologiji. Meutim, u svim novim dravama na prostoru bive Jugoslavije, u procesu tranzicije i evropskih integracija, ukazala se potreba mjerenja rezultata tranzicije i uspostavljanja relativnih odnosa sa novim okruenjem, u emu je BDP iz 1990. godine uzet kao znaajna referentna veliina i polazna vremenska taka. U svim analizama i statistikim publikacijama sve zemlje u tranziciji su uskladile nacionalne raune sa novom SNA93 metodologijom, to se posebno odnosi na novoprimljene lanice EU (Slovenija) i kandidate za prijem (Hrvatska, Makedonija). Na tome je dosta uraeno i u RS i, primjenjujui iste principe i metodologiju, dolo se do relativno pouzdane procjene da je (BDP) SR BiH u 1990. godini iznosio oko 11.1 mlrd USD ili oko 2,540 USD per capita.

Tabela 3. BDP BiH RS FBiH DBr Miliona KM (trine cijene) 1990 5,995 11,675 306 1995 1,072 2,106 52 2000 3,373 8,178 238 2005 5,763 10,916 449 2008 8,489 15,632 568 2009 8,223 15,182 550 Miliona EUR 1990 3,061 5,962 156 1995 547 1,075 27 2000 1,725 4,181 113 2005 2,947 5,581 230 2008 4,340 7,993 290 2009 4,204 7,763 281 ) procjena (na bazi odnosa DM/USD) BiH 17,976 3,230 11,789 17,128 24,689 24,004 9,179 1,649 6,028 8,757 12,623 12,273 RS FBiH - % uea 33.4 64.9 33.2 65.2 28.4 69.8 33.6 63.7 34.4 63.3 34.3 63.4 Miliona USD 3,710 7,226 748 1,470 1,592 3,859 3,664 6,940 6,351 11,695 5,842 10,786 DBr 1.7 1.6 1.9 2.6 2.4 2.3 189 45 12 285 425 392 BiH 100 100 100 100 100 100 11,126 2,263 5,564 10,909 18,491 17,054

Izvor: Republiki zavod za statistiku RS, Banja Luka; Agencija za statistiku BiH; Federalni zavod za statistiku, Sarajevo Iz raspoloive statistike dokumentacije, kao i na bazi brojnih procjena meunarodnih i domaih finansijskih institucija i eksperata, dolo se do prihvatljivog podatka da je BDP BiH u 1995. godini iznosio oko 17.6% onog iz 1990. godine, sa priblino jednakim procentima za oba entiteta Republiku Srpsku (RS) i Federaciju BiH (FBiH) u odnosu na baznu 1990. godinu.[6] U cilju uporedivosti, a zbog nedostatka pouzdanih pokazatelja o obimu i dinamici rasta BDP-a u prvih pet poratnih godina, za period do 2000. godine je izvrena procjena realne dinamike njegovog rasta. Po toj procjeni, BDP RS u 2000. dostigao je 47.7% vrijednosti iz 1990. godine (FBiH 57.8%, BiH 54.5%), odnosno, rastao je po visokoj prosjenoj stopi od 22.1%. Meutim, ova ilustracija nema veliku teinu imajui u vidu injenicu se radi o izuzetno niskim polaznim vrijednostima. Tek poslije okonanja udarnog talasa privatizacije 2002. godine, provedene sa znatnim negativnim efekatima koje su odabrani model i njegova primjena prouzrokovali, nastupa period neto stabilnijeg poslovanja u privredi omoguen ureenijom zakonskom regulativom, razvijenijim i efikasnijim institucijama, proirenim ekonomskim prostorom, prepoznatljivom vlasnikom strukturom i, iznad svega, uspostavljanjem pokidanih ekonomskih veza sa regionalnim okruenjem. U 2008. godini nivo BDP-a RS je bio na 74.5% nivoa iz 1990. godine (FBiH 81.4%, BiH 79.7%), a uee RS u ukupnom BDP-u BiH podignuto je sa 28.4% u 2000. na 33.6% u 2005. i 34.3% u 2009. godini. U periodu 2000-2008. godine u RS je ostvarena prosjena stopa rasta BDP-a od visokih 5.8% (FBiH: 4.3%; BiH: 4.7%), to je znatno vie u odnosu na zemlje neposrednog okruenja i jugoistone Evrope. Globalna ekonomska kriza i ovdje je prekinula naglaeno uzlaznu dinamiku rasta i u 2009. godini BDP je smanjen za tri odsto u odnosu na prethodnu godinu. ak i sa veoma visokom dinamikom rasta bie veoma teko do 2015. dostii vrijednost BDP-a iz 1990. godine, to bi zahtijevalo u narednom periodu ostvarenje rasta BDP-a od najmanje 5.5% godinje. Potrebno je naglasiti da ni jedna zemlja u tranziciji nije primljena u EU, a da nije dostigla nivo BDP-a iz 1990. godine.

4. Evropske zemlje u tranziciji

Zahvaljujui dugogodinjoj tradiciji i kontinuiranom radu Bekog instituta za meunarodne ekonomske studije, ekonomisti zemalja u tranziciji imali su u devedesetima veoma dobru analitiku podlogu za komparativnu analizu i ocjenu tijekova tranzicije. Jedna od veoma uoljivih karakteristika ostvarivanja procesa tranzicije manifestira se u velikim razlikama izmeu pojedinih zemalja. Uopteno se moe rei da su zamjetno bolje rezultate ostvarile europske zemlje u tranziciji, ali su, meu njima takoer veoma velike razlike. Najbolje rezultate ostvarile su sredinje europske zemlje. Najslabije rezultate ostvarile su (ne raunajui Jugoslaviju) Rusija i Ukrajina. Meu europskim zemljama u tranziciji posebno se istie Poljska koja je prva dostigla i premaila predtranzicijsku razinu BDP. Tablica 1., osim Poljske, koja e u godini 2000. zamjetno nadmaiti onu razinu razvitka koju je imala prije poetka tranzicije u godini 1989., najbolja tranzicijska ostvarenja se zapaaju u Sloveniji u Maarskoj, Slovakoj i u Republici ekoj. Bugarska, Rumunjska i Hrvatska zamjetno zaostaju za spomenutim zemljama.Dva su glavna razloga tako velikih razlika u ostvarivanju tranzicije pojedinih europskih, pa i drugih, zemalja u tranziciji. Prvi se odnosi na velike razlike u pripremjenosti pojedinih zemalja za tranziciju. Vea ili manja pripremljenost determinirana je reformskom (posebno trinom) tradicijom. Najduu reformsku tradiciju imale su zemlje nastale na prostorima bive Jugoslavije. To se posebno odnosi na Sloveniju i Hrvatsku. Te je prednosti, meutim, iskoristila samo Slovenija koja se ocjenjuje kao najuspjenija europska zemlja u tranziciji. Odreene komparativne prednosti u reformskoj tradiciji iskoristile su i Poljska, i Maarska, i eka i Slovaka. Najmanju reformsku (i trinu) tradiciju imale su Rusija i zemlje koje su s njom bile povezane. Te su zemlje, praktino bez ikakve prave reformske pripreme, zapoele tranziciju. Direktni prijelaz iz centralistiko-planskog u trini sustav nije mogao proi bez tekih posljedica. Te su se posljedice manifestirale poetnim haosom u velikim drutvenim tenzijama i vladavini mafiokratije. Ne ulazei na ovome mjestu neto vie u taj kompleks problema, samo spominjemo da su se sline drutvene tenzije i devijacije mafiokratskog karaktera dogodile i u Hrvatskoj koja pripada zemljama najbolje pripremljenima za tranziciju. Pojavni su oblici isti ili slini, ali su uzrono posljedine veze, razumije se, sasvim drugaije. U Rusiji je sve to uslijedilo kao posljedica nepripremljenosti za tranziciju. Drugi razlog za velike razlike u ostvarivanju tranzicije odnosi se na primijenjene ekonomske doktrine. One zemlje u tranziciji koje su s manje kritinosti primjenjivale ekonomski neoliberalizam i isti monetarizam ostvarile su slabije rezultate. Ta se pojava podudara s opom pripremljenou pojedinih zemalja za tranziciju.Sve u svemu, europske zemlje u tranziciji razvile su se u proteklim devedesetima s veoma razliitim uspjehom. Te su razlike bile (i ostale) uzrokovane i,pripremljenou za tranziciju i doktrinarnim pristupom. Sve e sredinje europske zemlje u tranziciji doekati poetak novoga stoljea i treega milenija na zamjetno vioj (ve dostignutoj) razini BDP od one razine koju su imali na poetku tranzicije godine 1989. Iznimka je jedino Hrvatska koja e predratnu (i predtranzicijsku) razinu BDP dostii tek u prvim godinama XXI. stoljea. Prema predvianjima Bekog instituta, sve e europske zemlje u tranziciji u ovoj i narednoj godini ostvariti pozitivne stope rasta BDP u relativno stabilnim uvjetima.Problem nezaposlenosti bio je i ostao veliki problem veine zemalja u tranziciji. Na elu je kolone (izuzimajui Makedoniju i Jugoslaviju) Slijede Slovaka i Poljska.

5. Uticaj globalizacije na zemlje u tranziciji

Zemlje u tranziciji su premale za velike probleme i prevelike za male probleme. Drave Evropske Unije su svoje nadlenosti prenele n a d n a c i o n a l n i m organizacijama. Tako je stvorena evopska moneta "Euro" koji je postao simbol monetarneunije i novac koji se koristi u svim zemljama Evrope.Ekonomska globalizacija oznaava u prvom redu stvaranje i utvrivanje pravila jedinstvenog svetskog trita sa slobodnim podsticanjem konkurencije i razvoja. Protivnicisa druge strane tvrde da velike multinacionalne korporacije koriste ve zaraeni kapital daonemogue stvaranje konkurenata sa kojima bi morali deliti trite. Politika globalizacija je tesno vezana uz ekonomsku globalizaciju.Postojanje jedinstvenog svetskog trita smanjuje mogunost nacionalnih drava i zemalja u tranzicijida direktno podstiu razvoj vlastite ekonomije postavljanjem pravila koja daju prednostv l a s t i t i m f i r m a m a . M e s t o d o n o e n j a o d l u k a s e p r e n o s i i z d r a v n i h u m e u n a r o d n e institucije ime se smanjuje mogunost ljudi da direktnim izborima predstavnika vlastiutiu na vlastiti razvoj. Kulturna globalizacija je susret razliitih svetskih kultura i obiaja. Protok robe,kapitala i ljudi preko dravnih granica nosi sa sobom i protok navika, obiaja i kultura.Ovaj proces kod razliitih ljudi esto izaziva razliite reakcije. Neki smatraju uticaj novekulture pozitivnim razvojem koji obogauje postojeu kulturu dok drugi u novoj kulturivide pretnju utvrenim vrednostima i pravilima.Otvorenost prema svetskom tritu, duboka meunarodna integracija i revolucija uekonomiji znanja oblikuju globalizaciju kao proces sa sve manjim mogunostima zemaljau tranziciji da utiu na ekonomske procese.Vlade pojedinih drava raspolau sa sve manjemoi koja prelazi u ruke menadera multinacionalnih interesa kojima su podreene inajvee drave sveta, to uzrokuje nestanak dravnog kapitalizma i nacionalne drave. Nameunarodnom planu, vlade deluju sve vie zajedno s meunarodnim organizacijama. Globalizacija ukljuuje potpunu ekonomsku liberalizaciju, tj. otvaranje v r a t a krupnom biznisu. Multinacionalne kompanije su na elu tog biznisa. Vlade drava stvarajumaksimalno povoljne uslove za porast njihovog biznisa.P o v e z a n o s t v e l i k o g b i z n i s a , v l a d a , r e g i o n a l n i h i m e u n a r o d n i h i n s t i t u c i j a u stvaranju povoljnih okolnosti za globalizaciju nije sluajnost. Ono ima istorijske korene ukolonijalizaciji, otuda su dominantne snage bazirane na Zapadu. Ipak, bilo bi pogreno dananju globalizaciju opisati kao repliku zapadnog kolonijalnog iskustva, jer je jedan odcentara moi i u Japanu. Izrastaju i drugi centri kontrole u severoistonoj i jugoistonoj Aziji, kao to je Kina, a uskoro i Indija.Globalizacija ima pozitivne i negativne uticaje, odnosno aspekte na drutvene, privredne, komunikacijske, nacionalne i druge faktore. Pozitivni uticaji globalizacije su: preduzimljivost i kreativnost glavnih nosilaca, dobra organizacija rada, razvoj novih tehnologija i tehnika proizvodnje, racionalizacija irazvoj novih sirovina, razvoj novih izvora energije pri emu se nabrojani uticaji posmatrajukroz integraciju nauke i proizvodnje. Drugu grupu pozitivnih uticaja ine prestrukturiranje proizvodnje gde se radnoi n t e n z i v n a p r o i z v o d n j a l o c i r a u z e m l j e u r a z v o j u j e r j e t a m o j e f t i n i j a r a d n a s n a g a , a kapitalno intenzivna proizvodnja se locira u podrujima razvijenih zemalja.

Treu grupu pozitivnih uticaja ini meuzavisnot koja se odraava kroz regionalnaudruivanja, prenos znanja, prenos tehnologije, edukovanje radnika, mogunost tehniko-tehnolokog i proizvodnog obrazovanja mladih ljudi, itd. Negativni uticaji globalizacije izraavaju se preko optih uticaja: nametanje obiajai s h v a t a n j a od strane razvijenih i potiskivanje domaih tradicionalnih v r e d n o s t i , nesolidarnost,...Globalizacija dovodi do neravnomerne zaposlenosti, do finansijske dominacijer a z v i j e n i h z e m a l j a n a d z e m a l j a m a u r a z v o j u ( j e r r a z v i j e n e z e m l j e i m a j u k a p i t a l ) , ograniavanje mogunosti za razvijanje nacionalnih privreda od strane od razvijenih, itd. Globalizacija stvara jaz izmeu bogatih i siromanih tako to se velike i mone privatne firme spajaju i ire, dok se mala poduzea gube i nestaju u globalizovanju poslovak o j e r a d e . Na isti taj nain stvaraju se vlasnici jakih globalnih firmi koje je t e k o kontrolisati jer zbog svog ulaganja kapitala ele jo vie, trae, kupuju, prodaju, sve da biostvarili jo vei profit.Relativno brzo nakon uspostavljanja "novog svetskog poretka" pokazalo se dameusobna uslovljenost tranzicije i globalizacije u postrealsocijalistikim zemljama (kaozemljama u tranziciji, to je i naa drava) daje uinke daleko od onih koje su pripadnicidrutvene veine u dominantnom delu tih zemalja eleli i oekivali.S d r u g e s t r a n e , g l o b a l i z a c i j a , i p o r e d z n a a j n i h d o s t i g n u a u t e h n o l o k o m , ekonomskom, informativnom, delom i kulturnom povezivanju sveta, pokazala je svoje duboke procepe i pre svega oslonac na nasilje ove ili one vrste.E n t u z i j a z m a v i e n e m a , a k n i u najmonijim zemljama Zapada. Dinovske kompanije planetarnog dosega n a s t u p a j u r u e i s v e p r e d s o b o m n a n o v o o s v o j e n i m prostorima. Umesto obeanog blagostanja javlja se masovno osiromaenje. Politika sloboda jeste znatno vea nego u bivem realsocijalistikom reimu. Ali su jo vei beda,nezaposlenost i socijalno beznae veine stanovnitva u preovlaujuem delu zemalja postrealsocijalistike tranzicije"

6. Tranzicioni gubici
Da je tranziciju politikog i ekonomskog sistema u BiH, koja je krenula u isto vrijeme kada i u ostalih 16 tranzicionih zemalja, bilo mogue izvriti u regularnim uslovima, odnosno, da su i u BiH postojali uslovi da se ona kree po putanji rasta po kojoj se kretao BDP grupe pet centralnoevropskih zemalja CEE5 (eka, Slovaka, Poljska, Maarska i Slovenija), meu kojima su, dakle, i tri zemlje koje su u toku tranzicije stekle i novi dravotvorni subjektivitet (eka, Poljska, Slovenija), BiH bi u proteklih 20-ak godina ostvarila vie nego dvostruko veu vrijednost BDP-a i, kao i druge zemlje, davno premaila nivo razvijenosti iz 1990. godine. To to se tako nije desilo ima svoju cijenu, jer je za proteklih devetnaest godina kumulativno ostvareni BDP RS u stalnim cijenama iznosio 34.3 umjesto moguih 87.4 mlrd USD, a isto se desilo i u FBiH (73.7 umjesto 170.6 mld. USD). Dakle, u RS je ostvareno svega 39.2% mogueg BDP-a, odnosno, izgubljeno je oko 50 mlrd USD. I dalje, samo zbog toga to u proteklih devetnaest godina nije dostignut nivo BDP-a iz 1990. godine, njegova kumulativna vrijednost je umanjena za 34.8 mlrd USD, a zbog toga to je dinamika rasta bila daleko ispod linije po kojoj je rastao BDP grupe zemalja CEE5, izgubljeno je jo 18.3 mlrd USD. Iz navedenog proizilazi da je ukupno neostvareni (izgubljeni) BDP u proteklih devetnaest godina tranzicije oko 53 mlrd USD. Istina, ova hipotetika pretpostavka se moe podvesti pod pitanje ta bi bilo kad bi bilo, ali ona pokazuje dubinu pada koju je doivjela BiH u odnosu na sve zemlje u tranziciji kao i to da ni visoka stopa rasta od skoro pet odsto u posljednjih desetak godina nije bila dovoljna da se taj jaz bitno smanji. Grafikon 1. GDP CEE and BiH during transition Izvor: Ekonomski institut a.d. Banja Luka, vlastite kalkulacije Da bi se istakla dubina problema i teina analizirana je grupa od dvanaest zemalja u tranziciji sa prostora centralne i june Evrope. U poetnoj godini tranzicije (1990.), veina republika bive Jugoslavije je po nivou ekonomske razvijenosti bila ispred socijalistikih zemalja tadanje istone Evrope, izraeno kao relativni odnos prema prosjeku EU15, to pokazuje i grafikon 2. Prva tri mjesta po BDP-u per capita zauzimale su Slovenija, Hrvatska i Srbija, a ispred BiH su bile samo eka i Slovaka. Devetnaest godina kasnije odnosi su potpuno drugaiji; Slovenija je zadrala prvo, Hrvatska je na solidnom etvrtom mjestu, a zaelje ine Srbija, Makedonija, BiH i Albanija. Relativni nivo razvijenosti (EU=100) su pogorale samo Srbija (sa 21.2 na 15.1%) i BiH (sa 13.5 na 11.9%). Kada je BiH u pitanju, obino se zapaa i istie da je iza nje po veini ekonomskih pokazatelja razvijenosti jedino Albanija. Meutim, BDP per capita u Albaniji u 1990. godini iznosio je samo 3.5% prosjeka EU15, a BiH etiri puta vie, odnosno 13.5%. Ali, zbog toga to je u odnosu na 1990. godinu Albanija svoj BDP skoro udvostruila (189.6%) ona je relativni nivo podigla na 10% prosjeka EU15, a u istom periodu BiH se spustila na 11.3%. Poe li se od realne i prihvatljive pretpostavke da su dinamika i ekonomski efekti koje je u tranziciji ostvarila grupa CEE5 zemalja ono to bi se moglo nazvati normalna tranzicija, sa oekivanim negativnim i pozitivnim efektima, onda bi se moglo zakljuiti da bi ostale zemlje u tranziciji, da nisu bile zahvaene negativnim politikim i ratnim sukobima, ostvarile priblino istu dinamiku rasta i tranzicione efekte. Grafikon 2. GDP 1990-2009 Meutim, pokazatelji iz tabele 4. govore o veoma raznolikim putanjama odvijanja tranzicije kao i

velikim razlikama u dubini poetnog pada BDP-a. Veina zemalja je ve 1992. ili 1993. godine zaustavila pad BDP-a (osim Bugarske, Makedonije i BiH), ali je povratak na nivo iz 1990. trajao znatno due, od etiri godine u Sloveniji do dvanaest u Rumuniji, s tim da su Srbija i BiH i danas daleko ispod tog nivoa. Do 2004. godine deset zemalja u tranziciji premailo je relativni nivo BDPa po stanovniku iz 1990. godine, a ispod tog nivoa su ostale BiH i Srbija. Ekstremno nepovoljni uslovi na prostoru bive Jugoslavije poetkom devedestih godina izazvali su ogromne ekonomske gubitke jer su zaustavili proces tranzicije, a njen nastavak je uslijedio u neuporedivo nepovoljnijem okruenju. Primjer Slovenije, koja je uspjela da izbjegne sudbinu ostalih SFRJ republika i da se ukljui u grupu vodeih zemalja u tranziciji, pa ak da bude i lider u toj grupi, daje za pravo da se zakljui da bi u normalnim uslovima i ostale republike ostvarile uzlaznu krivulju rasta BDP-a. U prvoj koloni tabele 5. date su ukalkulisane vrijednosti pada BDP-a u prvih pet godina tranzicije, odnosno vrijeme pada i povratka na poetne vrijednosti BDP-a, izraunate na bazi prosjeka grupe CEE5. Po tome, cijena tranzicije za grupu CEE5 je iznosila oko 61 mlrd USD ili oko 7.1% petostruke vrijednosti BDP-a iz 1990. godine. Meutim, taj nivo ukalkulisanih gubitaka (oko 7%) nije ostvarila ni jedna drava iz tabele 5., pa ni Slovenija (8.8%), a od ostalih gubici u prvih pet godina tranzicije su bili dva puta vei od kod Bugarske, est puta kod Srbije, i ak 8.5 puta kod RS i FbiH.

Tabela 5. Kretanje BDP-a u periodu tranzicije (ekonomski efekti tranzicije tranzicioni gubici) Ukalkulisani pad Ostvareni BDP Ostvareni Neostvareni BDP1990-1995 minusmogui BDPMogui BDPMogui BDP (7%) BDP BDP - Mlrd USD -%CEE 5 -61.3 0 100 0 eka -13.2 -109.5 88.0 -12.0 Maarska -13.1 -98.0 89.2 -10.8 Poljska -23.0 +235.1 114.8 +14.8 Slovaka -5.8 -19.2 95.2 -14.8 Slovenija -6.4 -8.4 98.1 -11.9 Bugarska -7.4 -112.3 77.9 -22.1 Rumunija -13.7 -188.7 80.1 -19.9 Albanija -0.8 -1.6 97.0 -3.0 Hrvatska -10.4 -188.8 73.6 -26.4 Makedonija -1.5 -20.8 80.1 -19.9 Srbija -11.6 -396.5 50.2 -49.8 FBiH -2.6 -97.0 43.2 -56.8 RS -1.3 -53.1 39.6 -60.4 Izvor: United Nations Statistics Division National Accounts Statistics database, IMF-World Economic Outlook, Ostober 2010., Republiki zavod za statistiku; Banja Luka, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo Ukupno uzevi, iz tabele 5. i grafikona 2. se vidi da je do kraja 2009. godine najbolje rezultate u

tranziciji ostvarila Poljska, koja je u velikoj mjeri uticala na visoku dinamiku rasta grupe CEE5 i za nju se moe rei da je u potpunosti nadoknadila poetne tranzicione gubitke i ak ostvarila suficit od 14.8%. Sve ostale navedene zemlje su bile manje uspjene od prosjeka CEE5 to ih je kotalo gubitka BDP-a, kumulativno mogueg za dvadeset godina, od 1.9% u Sloveniji, 19.9% u Rumuniji i Makedoniji, pa do 49.8% u Srbiji i ak 56.8% u FBiH i 60.4% u RS.

Zakljuak
Hipotetiki procijenjeni tranzicioni gubici za jedanaest zemalja zbirno iznose oko 1,294 mlrd USD (cijene iz 1990. godine), od ega se 58.4% odnosi na Srbiju (396.5 mlrd. USD), Hrvatsku (188.8 mlrd. USD), BiH (150.2 mlrd. USD) i Makedoniju (20.8 mlrd. USD). Oigledno, cijena tranzicije, prekinute raspadom drave i ratnim sukobima, je viestruko poveana, a vrijeme dovretka pomjereno za skoro dvije decenije. Kao posljedica toga, ove zemlje su se nale na zaelju liste za prijem u EU. I, to je posebno nepovoljno, BiH je jo daleko ispod nivoa BDP-a iz 1990. godine i ukoliko ne ostvare u skorijoj budunosti veoma visoke stope rasta, ti gubici i zaostajanje za ostalim zemljama i lanicama EU e i dalje rasti.

Literatura i izvori Coats W., kreb M.: Deset godina tranzicije, Pregledi Hrvatska narodna banka, Zagreb 2002. Izvjetaj o napretku Bosne i Hercegovine u 2010. godini, Evropska komisija, Brisel, 2010 Jaki, D.: Republika Srpska/BiH obnova i tranzicija u postdejtonskim uslovima, Nauni skup: Republika Srpska deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, ANURS, Banja Luka, 2005. Meunarodna pomo Bosni i Hercegovini 1996-2002. godine, Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Ministarstvo za ekonomske odnose i koordinaciju RS; Ministarstvo finansija FBiH Mervar A. Ekonomski rast i zemlje u tranziciji, Privredna kretanja i ekonomska politika broj 92., Zagreb 2002. Pridruivanje Hrvatske Evropskoj uniji izazovi sudjelovanja, Institut za javne finansije, Fridrih Ebert tiftung, Zagreb 2006. Publikacije Republikog zavoda za statistiku RS Banja Luka; Agencije za statistiku BiH; Federalnog zavod za statistiku Sarajevo Republika Srpska 15 godina postojanja i razvoja, Akademija nauka Republike Srpske, Nauni skup, knjiga XII, Banja Luka 2007 Strategija za Bosnu i Hercegovinu 2010 2013, EBRD, London, 2010. The Global Competitiveness Report 2010-2011., World Economic Forum, Geneve 2010 World Economic Outlook, United Nations Statistics Division National Accounts (SNA) , October 2010 Zubovi, J.: Razvoj privrede zasnovan na ulaganjima u ljudske resurse i stranim investicijama, Institut ekonomskih nauka, Beograd 2010.